Masterscriptie Sociologie

Masterscriptie Sociologie

Morele Onlust? Ethische vraagstukken over voeding

UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen Afdeling Sociologie en Antropologie Begeleiders: dr. Bart van Heerikhuizen dr. Michaël Deinema 25 juli 2013

Jacko Rombout 0364037

Inhoudsopgave Voorwoord

4

1 Inleiding

5

2 Theoretisch kader

7

2.1 Risk society

7

2.2 Reflexiviteit

10

2.3 Bourdieu

11

2.4 Cultureel repertoire en symbolische grenzen

13

3 Een geschiedenis

14

3.1 Thomas Haskell

14

3.2 Consumentisme als burgerschap

16

3.3 Onderzoeksvragen

17

4 Methodologie

18

4.1 Eetdagboeken

18

4.2 Interviews

19

4.3 Rol van onderzoeker

20

4.4 Respondenten

20

5 Empirische gegevens

22

5.1 Inleiding empirische gegevens

22

5.2 Traditionele voeding

23

5.3 Eetgewoonten in vier dilemma’s

27

5.3.1 Tonijn: exponent van overbevissing

27

5.3.2 Expansie: van plofkip tot megastal

31

5.3.3 Uit de mond gespaard: een dag geen vlees

36

5.3.4 Geketende keten

39

5.4 Verantwoordelijkheid en het probleem van collectieve actie

43

2

5.5 Distinctie en associatie

46

6 Koppeling theorie en empirie

51

6.1 Reflexiviteit en osmose van problematiek

51

6.2 Gevestigde voorkeuren

52

6.3 Het vermijden van risico’s

54

6.4 Symbolische grenzen

57

6.5 Historische vergelijking

58

7 Conclusie

60

8 Discussie

64

Dankwoord

65

Literatuur

66

Bijlagen

68

Bijlage 1 Voorbeeld van een eetdagboek

68

Bijlage 2 Overzicht van respondenten

69

3

Voorwoord ‘Hoe hebben ze het kunnen bedenken? Om het aan elkaar te lijmen! Nu kan ik er niets meer mee behalve weggooien.’ Een defecte afstandsbediening waar de onder- en bovenkant niet gewoon met wat schroefjes tot een geheel is gemaakt, maar door een vluchtige lijm onafscheidelijk is geworden. Mijn vader kon zich erover verbazen en aan ergeren, want hoe vervelend moet het zijn wanneer je de vaardigheden bezit om iets dergelijks te repareren, maar het je onmogelijk wordt gemaakt door de schroeven te verruilen voor lijm. Ik was de verlijmde afstandsbediening een beetje vergeten toen ik als eerstejaars student sociologie een essaybundel van Abram de Swaan (1991) zat te lezen, dat ik zojuist bij Antiquariaat Kok aan de Oude Hoogstraat had gekocht. ‘[D]e  produktie   van  [duurzame]  consumptiegoederen   is   helemaal   ingericht  op  het   vermijden  van  onder-­‐ houd  en  herstel:  de  dingen  worden  gemaakt  om  met   een  minimum  van  onderhoud  te  functioneren  en  dan   te   worden  afgeschaft   voor   een  nieuw  produkt.  Men   gaat   dus  al   in  de   produktie   uit   van  hoge   loonkosten   tegenover  kapitaalkosten  en  grondstoffen  (pp.  146).’  

De k in de woorden produkt en produktie verraden dat De Swaan er vroeg bij was met z’n analyse. In die aan elkaar geplakte afstandsbediening ligt de mondialisering van de economie en de daarmee gepaard gaande transitie van arbeid naar lagelonenlanden besloten; er wordt in China tegen minder kosten een nieuwe afstandsbediening geproduceerd, dan waarvoor hij in Nederland gerepareerd kan worden. De ‘dure’ schroefjes worden vervangen door een paar druppels lijm en zodra het apparaatje dienstweigert betekent dat het einde van diens levenscyclus. Het zijn deze lange ketens van interdependentie—waar de modernisering en industrialisering van samenlevingen de drijvende kracht van zijn—die de sociologie voor mij zo fascinerend maakt. De gedachte dat men onderling, middels deze afhankelijkheidsrelaties, verbonden is en dat deze schakels reiken tot over landsgrenzen en oceanen, maar ook dwars door barrières van religie, taal en ideologie heen breken blijft immer tot de verbeelding spreken. En deze verbeelding wordt nergens zo tastbaar als bij onze voeding, want iedere dag proeven en verteren we de smaken afkomstig uit alle windstreken. Hoe wonderbaarlijk en geweldig dat ook mag zijn, deze lange ketens roepen tegelijk veel vragen op en stellen ons voor nieuwe problemen die misschien wel een heroverweging waard zijn. Ik heb net de afstandsbediening van m’n televisie bekeken; er zitten weer schroefjes in.

4

1 Inleiding ‘[...]Sinds ik naar een Amerikaanse suburb verhuisde, zoek ik me een ongeluk naar lekkere bliktonijn. De supermarkten bij mij in de buurt verkopen weliswaar prima verse tonijn, en een ongelooflijke diversiteit aan bliktonijn, maar dan wel uitsluitend ingeblikt in...water. Tonijn in water is een abominatie, een droge prop vezels die in je keel blijft steken en je doet verslikken en hoesten. Je kunt dat water er zo goed mogelijk uitwringen en de arme vis flink met olijfolie begieten, maar dat helpt nauwelijks. Wat een treurnis. Gisteren sprak ik de manager van de supermarkt om de hoek maar eens op dit probleem aan. ‘Tonijn in olie, daar is geen vraag naar’, verklaarde hij. ‘Ze kopen niks meer als er olie op de verpakking staat.’ Schouderophalend verdween hij achter een schap met veertig soorten mayonaise.’ 1 Voeding wordt allang niet meer beschouwd als louter een bron van energie of lekkernij. In het bovenstaande citaat, uit de culinaire column van de Volkskrant, ligt de nadruk dan wel op het lekkere, maar dit lekkere wordt gekoppeld aan de bredere context van gezondheid. De Amerikanen wensen ten behoeve van hun gezondheid geen producten op basis van olie te eten. Zij gaan ten koste van de gezondheid en de supermarktmanager weet dat er geen vraag naar is. Hoewel voor mayonaise een uitzondering wordt gemaakt; blijkbaar toch te lekker om te laten staan. Voor de schrijfster van de column gaat min of meer hetzelfde op, maar dan precies andersom. Zij wijst de mayonaise aan als ongezonde voeding en zou de tonijn op basis van olie niet willen missen. Zonder te oordelen over wat nou de meest verstandige keuze is—ze zijn namelijk ook goed te combineren—kunnen we vaststellen dat het gezondheidsthema inmiddels deel uitmaakt van ons denken over voeding en daarmee vorm geeft aan ons eetgedrag. De bredere context waarin voeding wordt geplaatst blijft niet beperkt tot het thema van gezondheid. Steeds vaker wordt voeding gewaardeerd aan de hand van criteria die de primaire functies overschrijden, maar daar niet geheel los van staan. Mensen houden in toenemende mate rekening met maatschappelijke vraagstukken die verbonden zijn met de producten die zij eten of drinken. Zij kopen koffie van Max Havelaar, zodat de boeren een eerlijke prijs voor hun producten krijgen; eten scharreleieren, zodat de kip nog enige vrijheid heeft genoten of kopen producten uit de eigen streek, om het milieu wat te ontlasten. Naarmate het bewustzijn groeit over de oorsprong van onze voeding en de effecten die de productie heeft op mens en omgeving, wordt ons eetgedrag ingegeven door motivaties die de primaire functies ontstijgen. Voedingsmiddelen zijn onderdeel van een discours dat voortkomt uit bepaalde maatschappelijke vraagstukken en politieke problemen. Op de eerste plaats is dat een ongewoon luxe probleem dat voortkomt uit het hoge welvaartsniveau. Niet alleen is de schaarste van voeding, in moderne westerse samenlevingen, nauwelijks een probleem. De kwaliteit van voedingsmiddelen is eveneens naar een hoge en constante standaard gebracht. Ook voor de lagere sociale klasse is het dagelijkse menu gevarieerder en bestaat het uit meer luxe producten zoals vlees, dan pak weg honderd jaar 1

Sylvia Witteman in De Volkskrant. 17 juni 2008

5

geleden, hoewel er tussen de verschillende sociale klassen nog steeds verschillen zijn (Van Otterloo 1990). Dat wil niet zeggen dat de problemen omtrent voeding in deze brede, maatschappelijke context overdreven of onbetekenend zijn. Zij doen zich alleen minder nadrukkelijk gelden dan het gevoel van honger of eentonig, monotoon voedsel. Wel worden deze problemen steeds nadrukkelijker naar voren gebracht. Nieuw verworven kennis over voeding en steeds vaker over de productie en herkomst van voedingsmiddelen wordt via de media in het discours gebracht. Maatschappelijke organisaties starten campagnes gericht op specifieke problemen, terwijl producenten als reactie hun productiemethoden aanpassen of alternatieve producten op de markt brengen. Binnen dit levendige en dynamische discours wordt men geacht zelf keuzes te maken. Dit is een uitdrukkelijk voorbeeld van een probleem van de moderniteit, waar met het toenemen van de mogelijkheden steeds meer zekerheden zijn verdwenen. 2 In dit onderzoek gaat mijn aandacht uit naar de ethische vraagstukken die met voeding zijn verbonden. De frequentie en intensiteit waarmee deze vraagstukken het maatschappelijk debat beheersen lijkt niet alleen toe te nemen, men kan eveneens stellen dat dit thema een vast onderdeel is geworden van het maatschappelijk debat. Een thema dat zich over een reeks van jaren in het nieuws weet te handhaven en steeds weer in een nieuwe hoedanigheid de actualiteit weet te beheersen. Met de constante aandacht voor deze vraagstukken, in het achterhoofd, wil ik onderzoeken hoe mensen hiermee omspringen. Het moet een vreemde gewaarwording zijn om voedingsmiddelen en gerechten die tot je dagelijkse voeding behoren, welke al jaren en niet zelden over meerdere generaties tot het vaste voedingsrepertoire behoren, vanuit een ander perspectief te bezien. In deze scriptie wil ik achterhalen op welke manier mensen zich deze perspectieven eigen maken en zich door deze nieuwe inzichten laten leiden.

2

Overgenomen van Philipp Blom (2009) De Duizelingwekkende Jaren: Europa 1900-1914. pp. 123.

6

2 Theoretisch kader Om een beter inzicht te verkrijgen in de beschreven problematiek presenteer ik in het volgende hoofdstuk een viertal sociologische theorieën. Ieder van deze theorieën belicht een specifiek onderdeel van de ethische vraagstukken over voeding en tezamen leiden ze tot een aantal concrete onderzoeksvragen. Op de schouders van deze reuzen3 probeer ik verder en dieper in de werkelijkheid te kijken en obstakels te ontlopen die zij reeds genomen hebben. Een Japanse wijsheid zegt: ‘Wie  kogelvissoep  eet,  is  gek. Maar  wie  geen  kogelvissoep  eet,  is  ook  gek.’4

De kogelvis (Fugu rubripes) is een delicatesse uit de Japanse keuken. Een ronde vis die zich bij naderend gevaar volzuigt met water en daarmee zijn volume verdrievoudigd. Een effectief afschrikmiddel in het slagveld van het oceaanleven, maar de kogelvis heeft nóg een verdedigingswapen; hij is uiterst giftig. Eén vis bevat voldoende neurotoxine om dertig mensen het leven te benemen. Het eten van kogelvis is dan ook niet zonder risico. Daarom mogen in Japan alleen speciaal opgeleide chefs de vis bereiden, want het visvlees mag niet in aanraking komen met het gif uit de ingewanden. De Japanse gastronoom wordt hiermee voor een dilemma gesteld: het risico aanvaarden voor de smaaksensatie of op safe spelen maar de sensatie mislopen. In beide gevallen is hij een idioot. De manier waarop Japanners met de risico’s van het kogelvis eten omgaan kan gegeneraliseerd worden naar het niveau van moderne samenlevingen. Met behulp van instituties en regelgeving worden de risico’s beperkt en gecontroleerd. Eigenlijk wordt hetzelfde gedaan als voor het gebruik van wapens of het voorschrijven van medicijnen. De bevoegdheid wordt toegekend aan specialisten. Mocht er onverhoopt toch wat misgaan dan kan er makkelijk een schuldige worden aangewezen. De specialist heeft een fout begaan of een onbevoegde heeft het exclusieve terrein van de specialist betreden. Het aanwijzen van een schuldige kan als een repressieve controle worden opgevat. De risico’s zijn beschreven, aanwijsbaar en af te bakenen tot een specifieke situatie. 2.1 Risk society De Duitse socioloog Ulrich Beck (1992) stelt dat deze duidelijke categorieën niet meer opgaan voor de risico’s waaraan moderne samenlevingen worden blootgesteld. Er is niet één verantwoordelijke of schuldige aan te wijzen en de omvang, spreiding en reikwijdte van de risico’s zijn ons ontgroeid en daarmee onbeheersbaar geworden: we leven in een risk society. Uit de productie van rijkdom vloeien on3

Een aforisme van Robert K. Merton ontleent aan Isaac Newton.

4

Midas Dekkers (2010). Alle Beesten. Uitgeverij Contact.

7

bedoelde effecten voort die niet meer zijn te bedwingen. Deze effecten richten schade aan die voor ons niet meer is te overzien en waarvan we niet in kunnen schatten hoe lang het proces zich doorzet. Het voornaamste voorbeeld van Beck is de productie van kernenergie. Een technisch hoogstandje, maar wel één met een allesvernietigende, vervuilende kracht waarvan niemand precies weet waar deze eindigt. Maar hij wijst veelvuldig op andere aspecten van milieuvervuiling en de weerslag daarvan op voedingsmiddelen. Door de aantasting van het milieu komen schadelijke stoffen in voedingsmiddelen terecht, waardoor koken en eten in een vorm van risicomijdend gedrag verandert: ‘Cooking  and  eating   are  becoming  a  kind  of  implicit   food  chemistry,  a  kind  of  witch’s  cauldron  in  reverse,   meant   to   minimize  harmful   effects.’   [...]  ‘One   can  avoid  certain   products   (e.g.   liver   from   old   steers   with   high  level  of  lead),  and  through  sophisticated  nutritional  techniques  one  can  vary  the  weekly   menu  so  that   the  heavy   metals  in   North  Sea  Oish   are   dissolved,   supplemented  or  neutralized  by  the  toxic   chemicals   in   pork  or  tea  (or  maybe  they  are  intensiOied  after  all?)  (Beck  1992:  35).’

Wat hij met deze cynische zinsnede duidelijk wil maken is dat de risico’s (met een goed gevulde portemonnee en een flinke dosis kennis over voedingsmiddelen) tot een zekere hoogte zijn te vermijden, maar dat deze mogelijkheden slinken en uiteindelijk onvoldoende zijn om de risico’s te ontlopen. Een kenmerk van deze risico’s is dat ze aan ons zicht zijn onttrokken; we kunnen de gevaren niet direct waarnemen. De bestrijdingsmiddelen die op groenten worden gespoten, de zure regen die op ons neerdaalt, het dreigende gevaar van een kernramp. Deze gevaren zijn niet direct zichtbaar, maar worden door middel van kennisoverdracht pas werkelijkheid. Een werkelijkheid met een andere impact dan het zichtbare en die minder een reactie lijkt op te roepen dan een huis dat in vlammen staat, maar die daarmee niet per se minder bedreigend is. Men moet zich eerst bewust worden van de consequenties van het eigen handelen. Anders dan de hitte van het vuur of de verstikkende rook die zich opdringt kan men de risico’s niet ervaren, maar kan men slechts op de hoogte worden gebracht. Door een krantenartikel of een nieuwsuitzending word je je er van bewust dat slachtdieren in abominabele omstandigheden leven, maar je ondervindt het niet aan den lijve. Dit bewustzijn is volgens Beck een kenmerk van de risk society. ‘With  the  emergence  of  risk   societies,   citizens   become  more   aware   of   the   unintended   consequences   of   wealth   production   (Beck   in  Bröer,   2007).’

Hij stelt dat in een risk society de positieve aspecten uiteindelijk worden overschaduwd door de

(onbedoelde) negatieve aspecten. Vertaald naar eetgewoonten is dit de beweegreden waarom iemand vegetariër wordt, geen chocola zonder keurmerk wilt kopen of geen producten op basis van olie wilt eten. Hier worden mensen geconfronteerd met de (onbedoelde) gevolgen van de rationalisering van de samenleving. De industriële processen, die voortkomen uit die rationalisering, stellen ons voor problemen waar we niet tegen zijn opgewassen. Maar zodra men zich eenmaal bewust is van deze schadelijke

8

gevolgen, de negatieve aspecten de positieve overschaduwen, maakt men een ‘rationele’ afweging en komt tot het besluit anders te gaan handelen. Maar dit bewustwordingsproces staat niet meer in de kinderschoenen, het is in volle gang. Men weet hoe een legbatterij eruit ziet of weet op zijn minst van het bestaan af. Men is bekend met Max Havelaar producten, biologische producten en keurmerken. Oftewel, men kan zich nauwelijks aan deze werkelijkheid onttrekken; het discours is alom aanwezig. Beck stelt dat de distributie van rijkdom (ik wil vlees) uiteindelijk wordt overschaduwd door de distributie van risico’s (ik wil geen BSE). In deze redenatie leidt het proces van bewustwording tot een (graduele) verandering in gedrag. Is dat werkelijk zo? Zoals eerder beschreven: het bewustwordingsproces is in volle gang. Iedereen is bekend met het bestaan van scharrelvlees en vrije-uitloopeieren, maar lang niet iedereen kiest hiervoor. Maakt men wel een risicoafweging of spelen andere factoren een rol. Beck stelt dat het een geleidelijk proces is. Maar bewustwording en handelen lijken wat ver uiteen te lopen. ‘Once  the  invisible  has  been  let  in,  it  will  soon  not  be   just  the   spirits  of  pollutants  that  determine  the  thought  and  the  life  of  the  people  (pp.  74)’

Daarnaast zegt hij dat de risk society de class society gaat overheersen. Terwijl in eetgedrag deze elkaar niet hoeven tegen te spreken. Risicomijdend gedrag omtrent voeding kan juist een vorm van distinctie zijn. Ingegeven door de motivatie zich van de massa te onderscheiden kunnen mensen een voorkeur ontwikkelen voor bijvoorbeeld biologische producten. Een vorm van distinctie die met betrekking tot gezonde voeding al is waargenomen (Bourdieu 1979; Van Otterloo 1990). Daarnaast kan men wel degelijk een bewustzijn omtrent de benoemde thema’s hebben ontwikkeld, zonder dat dit het eigenlijke handelen heeft beïnvloed. Hoewel overgewicht een reëel gevaar is voor iemands persoonlijke gezondheid wil dat nog niet zeggen dat al het handelen dat is gericht op gewichtsverlies wordt gemotiveerd door het streven naar een gezonder leven. Integendeel. Net als overgewicht zijn veel methoden om gewicht te verliezen ongezond. Mensen gaan bijvoorbeeld minder gevarieerd eten om in korte tijd af te vallen of hongeren zichzelf uit. Dit gaat ten koste van hun gezondheid. Een dergelijk dieet wordt vaak gevolgd om aan een bepaald schoonheidsideaal te voldoen. Bovendien worden aan mensen met overgewicht karakter eigenschappen toegekend met een negatieve betekenis: zij hebben een gebrek aan discipline en schieten tekort in matigheid (De Beaufort in Dagevos & Munnichs, 2007). Oftewel, er wordt sociale druk uitgeoefend om aan het maatschappelijk ideaal te voldoen. Een druk die resulteert in een maatschappelijke dwang tot zelfdwang (Elias 1939 (2001)). Onder een zelfde soort maatschappelijke dwang hebben vrouwen, tijdens de Victoriaanse tijd, zich juist rond gegeten om aan een ideaalbeeld te voldoen. Een ander voorbeeld hiervan is het bruinen van de huid. Waar een gebruinde huid in een bepaald tijdsgewricht wordt gekoppeld aan landarbeid en daarmee een uitbeelding van de lagere sociale klasse wordt dit in een latere periode een toonbeeld van rijkdom en luxe, doordat het refereert aan vrije tijd en va-

9

kantie, terwijl dit tegenwoordig ook weer als ongezond of volks kan worden beschouwd, zoals die van de zonnebank. Dit zijn door en door dynamische processen die doordrenkt zijn van klasse verschillen. Het is daarom naïef om andere maatschappelijke thema’s omtrent voeding, zoals ethische vraagstukken, te benaderen als een puur rationeel keuze proces, waarbij de bad’s uiteindelijk de goods overschaduwen. Zij maken zeker deel uit van het keuze proces, maar er zijn verscheidene sociale factoren die invloed uitoefenen en een eenvoudige kosten-baten overweging ondermijnt. 2.2 Reflexiviteit Een rationele overweging van kosten en baten is eigenlijk een stuk minder eenvoudig dan het op het eerste gezicht lijkt. Ze vraagt namelijk allereerst om alle mogelijke alternatieven te overzien om deze tegen elkaar af te kunnen wegen. In het geval van Beck: de keuze die de minste risico’s met zich meedraagt of de minste schade aanricht. Voor zover een dergelijke keuze daadwerkelijk mogelijk is—het overzien van alle mogelijke alternatieven vraagt een enorme inspanning—wordt deze verder geproblematiseerd door de productie van kennis die de afweging van alternatieven moet faciliteren. In de huidige laat-moderne samenleving is de productie van kennis onderhevig aan een tweetal samenhangende problemen. Allereerst is de toestroom van nieuwe kennis overweldigend. Voortdurend wordt eerder vergaarde kennis weerlegd door nieuwe bevindingen en daaruit volgt het tweede probleem. Er bestaat geen absolute waarheidsclaim op kennis, zij is altijd tijdelijk en dus weerlegbaar, waardoor mensen steeds weer hun handelen moeten afstemmen op de vernieuwde kennis. Vertaald naar het ethische vraagstuk van voeding wordt men steeds weer geconfronteerd met nieuwe (wetenschappelijke) bevindingen, achtergrondinformatie over productieketens (vooral die het vertrouwen op de proef stellen)5 of oproepen van maatschappelijke organisaties (denk bijvoorbeeld aan Wakker Dier! of Oxfam Novib) die sommige producten afwijzen of een bepaald handelen voorschrijven. Daarnaast maakt deze stroom aan informatie ons deelgenoot van problemen die in pre-moderne samenlevingen aan ons voorbij zouden zijn gegaan. Middels het discours worden wij op de hoogte gebracht over achtergestelde boeren in Brazilië of de slechte leefomstandigheden van slachtvarkens; in onze leefomgeving worden wij daar niet mee geconfronteerd. Door politieke discussies, wetenschappelijke publicaties en met name via de media worden wij deelgenoot van deze problemen. Dit is kenmerkend voor laat-moderne samenlevingen; de opkomst van elektronische en digitale media hebben de traditionele relatie tussen de fysieke setting en sociale gebeurtenis ondermijnd, ze zijn niet logisch met elkaar verbonden (Giddens 1991: 187–88). Bovendien is de informatiestroom over deze sociale gebeurAlleen al in een tijdsbestek van twee maanden (februari, maart 2013) is er een reeks schandalen rond de productie van voeding gepasseerd. Het paardenvlees schandaal; Duitse bio-eieren die geen bio-eieren blijken te zijn; uitbraak van vogelgriep en het ruimen van 85.000 kippen in Lochem; de kankerverwekkende stof aflatoxine die in het veevoer van melkkoeien is gevonden. 5

10

tenissen een continu proces dat wordt gekenmerkt door tegenstrijdigheden, twijfel en onzekerheid. Men koopt bijvoorbeeld fairtrade bananen om boeren uit Ivoorkust te steunen, maar wordt tegelijkertijd gevraagd om juist producten uit de eigen streek te eten om zo de uitstoot van CO2 te beperken (Morgan 2010: 1854). Maar als die streekproducten in kassen worden verbouwd en de bananen verscheept, dan kan je toch beter bananen kiezen en wanneer ze ingevlogen worden dan is de uitstoot misschien wel weer gelijk en maakt de keuze geen verschil. Dit is wat de Britse socioloog Anthony Giddens de reflexivity of modernity noemt. Alle kennis die wordt voortgebracht staat per definitie ter discussie, moet open staan voor verbetering en wordt uiteindelijk weer verworpen door een nieuw paradigma met dezelfde kanttekeningen. ‘Science   depends,   not   on  the   inductive   accumulation   of   proofs,   but   on  the   methodological   principle   of   doubt   [...]  The  integral  relation   between  modernity   and  radical  doubt  is  an  issue  which,  once   exposed   to   view,  is  not  only  disturbing  to  philosophers  but  is  existentially  troubling  for  ordinary  individuals  (pp.  21).’

Giddens geeft hier aan dat het fundament van onze kennisverwerving, de wetenschap, is gebouwd op een model van twijfel en dat deze twijfel onderdeel is geworden van ons dagelijks leven. Dit fundament van twijfel betekent de afbraak van onze tradities, doordat zij in twijfel zijn getrokken kunnen zij niet meer de vaste en brede structuur bieden waarmee het ons sociale leven heeft georganiseerd. De religieuze stromingen, politieke partijen, sociale organisaties hebben alleen nog autoriteit over een specifiek veld en niet meer over de breedte van de samenleving (Giddens 1991: 194–95). Hierdoor worden mensen zelf gedwongen de keuzes te maken die voorheen door tradities min of meer werden voorgeschreven. 2.3 Bourdieu De theorieën over reflexiviteit en risk society zijn hoofdzakelijk gevormd vanuit maatschappelijke verschijnselen, die vervolgens op individuele personen wordt geprojecteerd. Van daaruit worden problemen die betrekking hebben op deze verschijnselen op individueel niveau behandeld. Zoals vaker in de sociale wetenschappen wordt het individu tegenover de maatschappij gesteld, alsof deze hier zelf geen deel van uitmaakt. Een specifieke theorie over de culturele vorming van mensen en de sociale interactie tussen mensen ontbreekt hier of blijft op z’n minst onderbelicht. Om een preciezer beeld te krijgen over de wijze waarop mensen culturele producten eigen maken, voorkeuren en smaakpreferenties ontwikkelen biedt de Franse socioloog Pierre Bourdieu (1979 (1984)) een uitgebreid en tot in detail uitgewerkt inzicht. In zijn theoretisch concept over sociale en culturele reproductie presenteert hij een drieledig model van veld, habitus en kapitaal. Deze drie concepten vormen tezamen een relationeel, met elkaar verbonden, model, waardoor ze afzonderlijk van elkaar niet goed te begrijpen zijn en niet hun volledige bete-

11

kenis bevatten (Paulle et al. 2012). Volgens Bourdieu moeten samenlevingen worden beschouwd als een constructie van met elkaar verbonden en overlappende velden. Een veld is dan een sociale wereld binnen de meer universele structuur van een samenleving—een game-like-setting waar bepaalde regels, posities en relaties zijn gevormd. Afhankelijk van het veld waarbinnen iemand opgroeit ontwikkelt men een bepaalde habitus. Dit is een set van disposities; aangeleerde gedragsvormen, die betrekking hebben op het cognitieve, emotionele en lichamelijke vlak. Het is een culturele vorming die zo eigen is, waardoor het aanvoelt als een tweede natuur en als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Deze disposities bepalen hoe iemand spreekt, denkt, beweegt, een houding aanneemt, maar ook waar iemand een voorkeur voor heeft of juist een afkeer van heeft. Smaakvoorkeuren maken deel uit van de habitus en zijn over een langdurige periode eigen gemaakt, zo eigen dat het onderdeel is van iemands persoonlijkheid en lichaamseigen is geworden. De habitus helpt mensen niet alleen zich te handhaven binnen een bepaald veld, maar ook om zich gemakkelijk te voelen binnen dat veld. Om een positie te verwerven binnen een veld heeft men bepaalde machtsmiddelen nodig. Bourdieu heeft deze machtsmiddelen gedefinieerd als drie verschillende soorten kapitaal. Economisch kapitaal heeft betrekking op de mate waarin men kan beschikken over economische hulpbronnen, die direct en onmiddellijk inwisselbaar zijn voor geld of in geïnstitutionaliseerde vorm van eigendomsrechten zoals aandelen (Bourdieu in Halsey et al. 1997: 47). Sociaal kapitaal is het sociale netwerk van duurzame relaties die men kan aanspreken om een bepaalde positie te verwerven. Cultureel kapitaal is de beheersing van culturele competenties die voordelig zijn binnen een specifiek veld en is te onderscheiden in drie vormen: de geobjectiveerde staat in de vorm van culturele goederen, zoals boeken en schilderijen; de geïnstitutionaliseerde staat in de vorm van educatieve kwalificaties, zoals diploma’s; de belichaamde staat in de vorm van duurzame disposities van lichaam en geest (Bourdieu 1997: 47). De belichaamde staat van cultureel kapitaal maakt deel uit van de habitus. Bourdieu’s theorie geeft een goed inzicht in hoe smaakvoorkeuren worden geformeerd. Een proces dat enerzijds dynamisch is doordat ze voortkomen uit de interactie tussen mensen en anderzijds ook statisch is door het concept van de habitus, dat vroeg is aangeleerd, eigen is gemaakt en als vanzelfsprekend wordt beschouwd. De habitus is hierdoor een stug concept, maar daarmee nog geen gesloten systeem zoals ook wel wordt beweerd (Jenkins in Sweetman, 2003: 533). De habitus geeft mensen de mogelijkheid om op bepaalde situaties te reageren en schrijft niet een bepaald gedrag voor: ‘[...]the   feel   for   the  game  ‘is  what  enables  an  inOinite   number  of  ‘moves’   to  be  made,  adapted  to  the  inOinite   number   of   possible   situations   which   no   rule,   however   complex,   can   foresee’   (Bourdieu   in   Sweetman,   2003:  535).’

12

Dit neemt alleen niet weg dat de habitus is gevormd binnen een specifiek veld met een eigen game-likesetting en dat de mogelijkheden in een ander veld slinken doordat men niet eigen is in dat veld. Dit roept de interessante vraag op hoe de habitus zich verhoudt tot het probleem van reflexiviteit. Het probleem van reflexiviteit vraagt mensen steeds weer hun handelen te heroverwegen omdat de toestroom van nieuwe kennis de omstandigheden, waarop men het handelen afstemt, anders voorstelt. 2.4 Cultureel repertoire en symbolische grenzen Om het theoretisch concept van Bourdieu te operationaliseren naar de toegepaste onderzoeksmethoden wil ik twee, met elkaar verbonden, instrumenten uit de culturele sociologie gebruiken. Het concept van cultureel repertoire (Swindler, 1986; Lamont en Molnár, 2002; Johnston et al. 2011) is gericht op de manier waarop mensen kennis en ideeën uit het discours van het dagelijks leven zich eigen maken en toepassen. Zoals een set list is samengesteld uit verschillende songs, is een cultureel repertoire samengesteld uit bepaalde kennisbegrippen, gedachten gewoontes, waarden, routines en ideeën (Johnston et al. 2011: 298). Mensen verhouden zich tot hun handelingen door verscheidene elementen uit een cultureel repertoire te benutten. Waar zij uiteindelijk gebruik van maken is afhankelijk van hun sociale omgeving en de mate waarin een bepaald repertoire toegankelijk voor hen is. Vanuit het perspectief van Bourdieu is dit de manier waarop mensen vanuit de habitus, samen met behulp van hun cultureel kapitaal, anticiperen op het probleem van reflexiviteit. Het tweede instrument is het concept van symbolische grenzen. Dit is een verwijzing naar hoe men onderscheid maakt in de categorieën van objecten, mensen en praktijken (Lamont en Molnár, 2002: 168). Oftewel, wat voor voedingsmiddelen men wenst te eten, met welke personen en groepen deze worden geassocieerd en welke situaties hierbij passen. Lamont plaatst dit naast het concept van sociale grenzen, dat zij beschrijft als de geobjectiveerde vorm van sociale verschillen die zich manifesteert in de ongelijke toegang tot en de ongelijke distributie van (zowel materiële als immateriële) hulpbronnen en sociale mogelijkheden (pp. 168). In haar boek Money, Morals, & Manners (1992) maakt Lamont onderscheid in drie type symbolische grenzen. Socioeconomische grenzen worden getrokken op basis van het oordeel over iemands sociale positie verwijzend naar macht, rijkdom of succes. Culturele grenzen worden getrokken op basis van educatie, intelligentie, manieren, smaakvoorkeur en beheersing van hoge cultuur. Morele grenzen worden bepaald op basis van iemands morele karakter, zij lopen langs lijnen als eerlijkheid, integriteit en rekening houden met anderen (Lamont, 1992: 4). In Bourdieu’s werk gaat het om culturele grenzen; waar educatie en culturele vorming worden gebruikt als onderscheidingsmiddel, terwijl het werk van Lamont meer nadruk legt op morele grenzen. Uitgaand van het thema dat in dit onderzoek wordt behandeld probeer ik, in navolging van Lamont, de morele grenzen van de respondenten af te tasten.

13

3 Een geschiedenis Eén van de vaste onderwerpen die in dit onderzoek wordt aangesneden gaat over de consumptie van chocolade. Een delicatesse waar de meeste Nederlanders van kinds af aan mee opgegroeid zijn. Een product dat zo alledaags kan zijn in de vorm van hagelslag of chocolademelk, maar tegelijk ook verbonden is met speciale jaarfeesten, zoals met de paaseitjes of de chocoladeletter het geval is. Het gebruik van chocolade is hierdoor voor veel mensen zowel een gewoonte als een traditie, feestelijk en alledaags tegelijk en onderdeel van hun dagelijks leven. Een product waar weinig bezwaren tegen worden gemaakt, behalve dan enige vorm van matigheid. De arbeidsomstandigheden van boeren in ontwikkelingslanden is al wel eerder onderwerp van discussie geweest; een organisatie als Fairtrade brengt al sinds begin jaren ’70 koffie op de Nederlandse markt voor een ‘eerlijke’ prijs. 6 Het is een alternatief concept van ontwikkelingshulp dat in een commerciële transactie ligt besloten. Het assortiment van Fairtrade producten is inmiddels uitgebreid tot thee, wijn, suiker, bananen, rijst, maar ook niet-levensmiddelen als katoen. In 2004 zorgt Teun van der Keuken voor enige opschudding met een reportage in het televisieprogramma ‘Keuringsdienst van waarde’ over een moderne vorm van slavernij. Hij maakt melding van kinderslavernij op cacaoplantages in Ivoorkust. Van der Keuken beweert dat de conventionele chocoladeproducenten (ondertekenaars van het HarlinEngel protocol) 7 op grote schaal cacao van dergelijke plantages in hun producten verwerken. Later brengt hij een eigen ‘slaafvrije’ chocoladereep op de markt die als alternatief voor de meer conventionele merken dient. 3.1 Thomas Haskell Nu roept slavernij al snel associaties op met een ver verleden. Een verleden dat officieel ook verbroken is met het heden, sinds de slavernij ook daadwerkelijk is afgeschaft en verboden. Nu slavernij zich in een moderne vorm en een nieuwe periode weer aan lijkt te dienen kunnen we wellicht lering trekken uit het verleden. Hiervoor biedt juist de afschaffing van de slavernij uit deze specifieke periode een buitengewoon interessante vergelijking. De Amerikaanse historicus Thomas Haskell (1985) heeft een tweedelig artikel gepubliceerd over de afschaffing van de slavernij in de Verenigde Staten en Groot Brittannië. Hierin staat de vraag centraal waarom dit systeem zolang in stand is gehouden en welke factoren bepalend zijn geweest om tot inkeer te komen. In het eerste deel poneert hij een stelling die gericht is op de toekomst en die betrekking heeft op eetgedrag.

6

Website: http://fairtrade.nl/

Hierin verklaren de leden van de Chocolate Manufacturers Association dat de verbouwing en verwerking van cacaobonen voldoet aan de voorschriften van de International Labor Organization. 7

14

‘If  vegetarianism  should  someday  become  the  mainstream  point  of   view,  how  would  the  historians  among   our  vegetarian  descendants  view  us,  their  carnivorous  ancestors?  (pp.  353)’

Een scherpe gedachte oefening die goed aansluit bij de onderzoeksvraag doordat de houding van mensen, tegenover het verschijnsel, centraal wordt gesteld. Terugkijkend naar het verleden is het gemakkelijk de morele bezwaren de boventoon te laten voeren, doordat ze zijn losgekoppeld van de figuraties en de sociale verhoudingen waarin zij zijn ingebed en ook omdat het probleem reeds is opgelost. Haskell ziet de groeiende weerstand tegen slavernij uit die periode voortkomen uit de contractuele verplichtingen die de basis vormen voor commerciële transacties. De schaalvergroting van de economie en de opkomst van het kapitalisme vereisten transacties over grotere afstanden en over langere periodes. Met deze nieuwe transacties namen niet alleen de tijdsspanne en de afstanden toe, maar groeiden ook de risico’s die met de transacties verbonden zijn. Het mislukken van een dergelijke deal zou enorme schade berokkenen. Om deze risico’s te beperken moest men er zeker van zijn dat mensen hun beloften nakomen. Deze werden dan ook vastgelegd als contractuele verplichtingen. Gesteund door de opkomst van verreikende wetgeving werden deze verplichtingen tevens afdwingbaar, hieruit vormden zich figuraties waar mensen gewoon waren afspraken en verplichtingen na te komen. Haskell noemt dit recipe knowledge: een stilzwijgend sociaal contract waarin beide partijen erop kunnen vertrouwen dat zij weten op welke manier een afspraak tot een goed einde te brengen (Haskell 1985: 554). De succesvolle afronding van deze grootschalige transacties deed ook het bewustzijn van mensen groeien dat men invloed kon uitoefenen op situaties die buiten de onmiddellijke nabijheid liggen. Men begon zich te realiseren dat zij de complexe causale relaties van de productieketens met hun eigen handelen konden beïnvloeden en manipuleren. 8 Hiermee groeide ook het bewustzijn over de eigen betrokkenheid, hoewel indirect, bij de instandhouding van de slavenhandel (Claassen 2006: 46). Het inzicht dat men niet alleen deel uitmaakt van de productieketen waar mensen als slaven werden verhandeld, maar deze ook bewust kan beïnvloeden zorgde er voor dat men op een andere manier tegen de slavernij kon aankijken. Een nieuw perspectief dat voeding kon geven aan een groeiende weerstand. Terug naar het heden kunnen we de abstracte bewoordingen van Haskell vergelijken met de huidige ophef over de chocoladeproductie en dit probleem vervolgens ook breder trekken dan louter de productie van chocolade. Van der Keuken biedt met zijn reportage, en het verder uitdragen van zijn bevindingen, inzicht in de wantoestanden binnen de productieketen en wijst op een oorzakelijk verband tussen het eten van chocolade en het instandhouden van een systeem dat arbeiders uitbuit. Tegelijkertijd biedt hij de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de keten door een ‘slaafvrije’ chocoladereep aan te bieden. De Amerikaanse socioloog Gary Gereffi (1994) heeft een uitstekend artikel geschreven over de constructie en werking van globale productieketens. 8

15

3.2 Consumentisme als burgerschap De ‘slaafvrije’ chocolade reep biedt mensen de mogelijkheid door middel van hun dagelijkse boodschappen een morele daad te stellen, een politiek standpunt in te nemen. Dit staat in sterk contrast met de kritiek op de materialistische levenstijl, die wordt geassocieerd met het consumentisme. In meer traditionele samenlevingen waren de mogelijkheden van consumptie begrensd tot een zeker minimum en maximum. Men had een vast aantal taken en werkzaamheden te volbrengen om zichzelf van een goed bestaan te verzekeren. Een vast aantal behoeften die men moest bevredigen om te kunnen overleven. In de laat-moderne samenleving is consumptie tot op zekere hoogte losgekoppeld van zijn functionaliteit, van welk doel het dient. De behoeften die bevredigd moeten worden zijn daardoor onbegrensd geworden. Het is een doel op zich dat zichzelf aandrijft. Doordat de aandrang van behoeften onbegrensd is en niet een specifieke functie heeft kan zij ook niet worden bevredigd, waardoor er continu een zekere aandrang of spanning in stand wordt gehouden (Bauman 2002). In deze vorm creëert consumentisme een nieuwe, vluchtige samenleving, die het publieke domein uitholt, territoriale grenzen doet vervagen en meer solide identiteiten, gebaseerd op werk en de lokale gemeenschap, ondermijnt (Bauman 2001). Waar consumentisme en burgerschap door Bauman als gescheiden velden worden benaderd en zelfs als elkaars tegenpolen worden beschouwd lijken ze tegenwoordig steeds meer met elkaar vervlochten (Trentmann 2007). Met steeds meer aankopen die men als consument doet kan men blijk geven van maatschappelijke betrokkenheid en een morele daad stellen of een signaal afgeven. Men kan kiezen voor groene energie, duurzaam geproduceerde kleding of lokaal geteelde groenten. De nadruk op louter behoefte bevrediging verschuift hier naar een meer maatschappelijk element, de twee velden zijn elkaar gaan overlappen. De intrede van voedingsmiddelen waarmee men een daad van maatschappelijke betrokkenheid kan stellen alsook de toename van producenten, keurmerken en maatschappelijke organisaties die de productieketens inzichtelijk willen maken bieden een ideale casus om de bevindingen van Haskell te heroverwegen. Is er tegenwoordig, net als ten tijde van de afschaffing van de slavernij, een groeiend bewustzijn over de persoonlijke betrokkenheid en de mogelijke beïnvloeding van de productieketens waar men zelf de laatste schakel van is. Bestaat er een perspectief waaruit een zekere weerstand spreekt, alsook de gedachte hier invloed op uit te kunnen oefenen.

16

3.3 Onderzoeksvragen In hoeverre laten Nederlanders hun keuze van voedingsmiddelen leiden door ethische vraagstukken? i.

Wat voor houding heeft men tegenover de ethische vraagstukken over voeding?

ii.

In welke mate is men bekend met de (begrippen en) problematiek?

iii.

Hoe verantwoordt men het eigen gedrag?

iv.

Probeert men zich te onderscheiden met behulp van ethisch verantwoorde producten?

17

4 Methodologie Voor de sociale wetenschappen zijn ethische dilemma’s een interessant object van studie, maar daardoor niet per se gemakkelijk om te onderzoeken. In de dilemma’s zelf zit namelijk een sociale of maatschappelijke voorkeur opgesloten—een zekere hiërarchie van wat als wenselijk, goed of beter wordt beschouwd. Door eenvoudigweg te vragen naar iemands handelen of door slechts een, van te voren bedacht, antwoord aan te laten kruisen komen we veel te weten over deze voorkeuren, maar waarschijnlijk minder over het daadwerkelijke handelen en de onderliggende motivaties. Om inzicht te krijgen in het eetgedrag van Nederlanders en de ethische vraagstukken die hiermee verbonden zijn is gekozen voor een tweeledig kwalitatief onderzoek. Voor dit onderzoek is achttien respondenten gevraagd een week lang een eetdagboek bij te houden. Als aanvulling op dit eetdagboek zijn semi-gestructureerde interviews gehouden waarin de ethische vraagstukken aan bod zijn gekomen. De respondenten zijn voor aanvang van het onderzoek niet ingelicht over het precieze thema van het onderzoek; hen is alleen verteld dat het een onderzoek betreft naar eetgewoonten. Pas tijdens de interviews werd geleidelijk aan duidelijk op welke onderwerpen het onderzoek is toegespitst. De eetdagboeken vormen dan ook een stevig fundament voor de interviews waarmee sociaal wenselijke antwoorden, bewust of minder bewust, kunnen worden ondervangen. 4.1 Eetdagboeken Om het werk voor de respondenten te vergemakkelijken en om bovendien goed onderling vergelijkbare eetdagboeken terug te krijgen is er een uniform format in Excel gemaakt met voor iedere dag een eigen tabblad (zie bijlage 1). Dit spreadsheet is langs de verticale as ingedeeld op tijd. Hierin zijn de drie dagelijkse maaltijden van ontbijt, lunch en diner opgenomen met daartussenin ruimte voor tussendoortjes. Op de horizontale as geven de respondenten aan wat en hoeveel zij eten, wat de herkomst is van het product en of het eventueel is voorzien van een keurmerk. Deze eetdagboeken vormen de harde data van het onderzoek. Zij maken inzichtelijk wat voor soort voeding de voorkeur geniet, waar men boodschappen doet en of men de moeite neemt om zelf eten te bereiden, zoals bij een echt dagboek is het een klein portret van de ondergetekende. Vanzelfsprekend kan deze methode geen sociaal wenselijke invloeden uitsluiten. Het bijhouden van het dagboek berust op een vertrouwensrelatie tussen de onderzoeker en de respondent, maar doordat het specifieke thema van het onderzoek niet bekend is bij de respondenten is voor hen niet duidelijk wat de sociaal wenselijke invulling van het dagboek zou moeten zijn. De tijdspanne van het onderzoek draagt ook bij aan de betrouwbaarheid. Het vraagt per dag meer inspanning van de respondenten om het eetdagboek zo in te vullen dat deze aan de, volgens hun, sociaal wenselijke categorieën voldoet. Daarnaast weten zij ook dat er een interview volgt waarin het dagboek wordt besproken, waardoor zij de mogelijkheid hebben om

18

het één en ander toe te lichten of te nuanceren. Uit de verzamelde data heb ik geen aanleiding gehad om aan de betrouwbaarheid van de gegevens te twijfelen en zeker niet met betrekking tot de ethische aspecten van voeding. Naast het verzamelen van data hebben de eetdagboeken een tweede functie binnen het onderzoek. Het is een elicitatietechniek (Stalpers 2007) om respondenten op het interview voor te bereiden. Elicitatie is een verzamelnaam voor een aantal verschillende technieken en methoden die allen ten doel hebben de onderzochte tot reacties te verleiden en daarmee moeilijk verkrijgbare informatie te ontlokken. Door het bijhouden van een eetdagboek worden de respondenten gedwongen om op een meer bewust niveau over hun eetgedrag na te denken en op hun eetgedrag te reflecteren. Doordat zij hun eigen handelen registreren zijn zij bovendien beter geïnformeerd over wat zij daadwerkelijk eten en drinken—iets dat soms niet correspondeerde met het beeld dat zij over hun eigen eetgedrag ophielden. De koppeling met het eetdagboek helpt het interview steeds weer concreet, levendig en scherp te houden omdat het uiteindelijk altijd weer over de respondent zelf gaat. Het eetdagboek vormt tegelijk de voorbereiding op het interview voor mij als interviewer. De informatie uit het dagboek wordt geconcretiseerd naar de vragen die in het interview aan bod komen. Het eetgedrag van de respondent dat in het eetdagboek naar voren komt vormt dan ook de leidraad van het interview. De levensmiddelen die met regelmaat of juist niet worden gegeten worden gebruikt om in het interview scherp en concreet over specifieke vraagstukken te spreken met het genoteerde eetgedrag als fundering. Het eetdagboek is daarmee tevens een elicitatietechniek voor de interviewer. 4.2 Interviews De gevoerde interviews zijn semi-gestructureerd. Er zijn een aantal vaste onderwerpen die in alle interviews worden besproken en er zijn een aantal issues die, naar aanleiding van het eetdagboek, extra onder de aandacht worden gebracht. Buiten deze structuur om is er gedurende de interviews ruimschoots de tijd geweest om over aangrenzende onderwerpen en eigen ervaringen uit te wijden of dieper op specifieke zaken in te gaan. Dit alles om de verzamelde data te verrijken, maar bovenal om het interview als een gesprek te laten plaatshebben waar men rustig de tijd heeft om op het eigen handelen en de onderliggende motivaties te reflecteren. De interviews zijn op verschillende locaties gehouden, de ene keer bij de interviewer thuis, de andere keer bij de geïnterviewde thuis en soms op het werk van de geïnterviewde, maar in alle gevallen op een locatie waar het interview ongestoord plaats heeft kunnen vinden. Alle interviews zijn opgenomen en volledig uitgeschreven om de data geschikt te maken voor tekstanalyse. In alle interviews zijn dezelfde vaste onderwerpen ter sprake gebracht, maar deze hebben niet een gelijke verdeling in aandacht gekregen. Afhankelijk van de respondent en de daarmee samenhangende

19

relevantie van bepaalde onderwerpen zijn bepaalde vragen nadrukkelijker aan bod gekomen. Een respondent die bijvoorbeeld geen visproducten lust en deze daarom nooit koopt of eet heeft niet veel te vertellen over de viswijzer, het MSC-keurmerk of vangstmethoden en wordt geenszins voor een ethisch dilemma gesteld in de keuze voor vis. Terwijl een andere respondent juist liefhebber is en zich moet inhouden om geen bedreigde soort als tonijn te eten. Deze ongelijke verdeling wordt gedekt door de breedte van het aantal onderwerpen die onderling in veel opzichten vergelijkbaar zijn en elkaar aanvullen met betrekking tot het hoofdthema van ethische vraagstukken over voedingsmiddelen. 4.3 Rol van de onderzoeker Als onderzoeker schep je altijd een bepaalde verwachting bij respondenten. Tijdens de interviews heb ik gemerkt dat respondenten mij regelmatig als voedingsdeskundige beschouwen en van mij een zekere voorkeur voor ‘ethisch verantwoorde’ voeding verwachten. Deze verwachtingen heb ik, waar mogelijk, proberen bij te stellen. Dit laatste komt vooral door de, eerder beschreven, hiërarchie die in ethische dilemma’s ligt besloten—bepaalde producten zijn nu eenmaal meer sociaal wenselijk dan andere en deze worden als verwachting op mij als onderzoeker geprojecteerd. De andere verwachting is gericht op mijn kennis over voeding. Hoewel ik goed geïnformeerd ben over voeding en redelijk belezen ben over verschillende onderwerpen omtrent voeding ben ik boven alles een sociologisch onderzoeker en geen voedingsdeskundige. Hetgeen betekent dat ik tijdens het interviewen steeds heb moeten balanceren door wel continu over voeding te spreken en naar eetgewoonten te vragen, maar mij niet als voedingsdeskundige te presenteren. Vanuit dit perspectief moeten de interviews als een sociale setting worden beschouwd, waarin het gesprek tussen interviewer en respondent tot stand komt met deze onderliggende verwachtingen, maar deze verwachtingen steeds weer door de interviewer zijn bijgesteld. 4.4 Respondenten De gebruikte onderzoeksmethoden zijn samengesteld om sociaal wenselijke antwoorden van respondenten te ondervangen. Door naast een interview de respondenten een eetdagboek bij te laten houden is een controlemiddel ingebouwd om dergelijke antwoorden te vermijden en juist meer te reflecteren op het werkelijke handelen van de respondenten. De consequentie van deze methodiek is dat er van de deelnemers een serieuze inspanning wordt gevraagd. Een inspanning die men niet zomaar voor een volstrekt onbekende onderzoeker zou willen leveren. Bij de selectie van respondenten is het dan ook noodzakelijk gebleken om op eniger wijze een binding te hebben met de respondenten alvorens zij hun medewerking verlenen. Daarvoor zijn twee sample methodes (Bryman 2004) toegepast. De eerste respondenten zijn door middel van convenience sampling benaderd. Door iemand uit mijn eigen omgeving te vragen om deel te nemen aan het onderzoek ben ik het veldwerk begonnen. Vervolgens heb ik de me-

20

thode van snowball sampling gebruikt om nieuwe respondenten te werven. Hierbij gebruik ik het netwerk van de eerste respondent om een nieuwe respondent te vinden. Het gevaar van snowball sampling is dat je respondenten selecteert die uit hetzelfde netwerk komen en daardoor veel overeenkomsten met elkaar delen. Dat gevaar heb ik op twee manieren beperkt. Voor de convenience sampling heb ik vier respondenten gevraagd die elkaar niet kennen en dus uit verschillende sociale netwerken komen. Door vanuit deze vier verschillende trajecten respondenten te werven wordt voorkomen dat ze uit hetzelfde sociale netwerk komen. Daarnaast heb ik de groep op opleidingsniveau gecontroleerd, waardoor er een gelijke verdeling is tussen hoger- en lageropgeleiden. Opleidingsniveau is namelijk één van de hardere variabelen binnen de sociale wetenschappen waarop sociale stratificatie is te herleiden. Met behulp van deze methoden en technieken heb ik geprobeerd de variatie van de groep respondenten zeker te stellen. Uit praktische overweging heb ik gekozen alleen mensen uit de Randstad deel te laten nemen, zodat ik voor de interviews de reisafstand heb kunnen beperken. De consequentie hiervan is dat de respondenten allen uit een verstedelijkt gebied afkomstig zijn en wanneer zij zelf niet in één van de vier grote steden wonen toch altijd in de nabijheid van één van deze steden wonen.9 Een andere eis aan de respondenten is dat zij, op z’n minst regelmatig, zelf boodschappen doen en eten koken binnen het huishouden dat zij alleen of met anderen vormen. Dit om te voorkomen dat de voeding die zij tot zich nemen het resultaat is van de keuzes en motivaties van derden.

Dit zijn de vier grootste steden (qua inwoneraantal) van Nederland, namelijk: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht die tezamen de Randstad vormen. 9

21

5 Empirische gegevens Voedingsmiddelen worden niet in gelijke mate ter discussie gesteld in het maatschappelijke debat. Om de meeste aandacht te genereren wordt de focus vaak op een specifiek issue gericht. In de interviews is de aandacht geconcentreerd op vier van deze issues. De aandacht is daardoor niet gericht op de producten die door de respondenten per se het meest en vaakst worden gegeten, maar op de voedingsmiddelen die in het maatschappelijk debat nadrukkelijk ter discussie worden gesteld. Het empirische materiaal is opgebouwd uit vijf delen die ieder vanuit een specifieke hoek antwoord probeert te geven op de onderzoeksvragen. Allereerst wordt de groep van respondenten beschreven. In het tweede deel wordt ingegaan op de vaste eetgewoonten van de respondenten. De nadruk ligt hier op wat zij gewoon zijn te eten, op welke traditie dit is gestoeld en in welke mate zij bereid en in staat zijn hiervan af te wijken, mee te experimenteren. In sociologische termen zou je dit als de habitus van eetgewoonten kunnen beschouwen. Deze basis is van groot belang omdat de respondenten vanuit dit cultureel repertoire invulling moeten geven aan de ethische dilemma’s waarmee zij geconfronteerd worden. In het derde deel wordt ingegaan op hoe de respondenten hun eigen handelen beschouwen, verklaren en verantwoorden. Dit hoofdstuk is opgesplitst in vier verschillende vraagstukken die zijn afgeleid van de one-issue campagnes die in het publieke debat aantreden. In volgorde van behandeling zijn dit: de Tuna free campagne van ‘Sea First Foundation’; de plofkip campagne van ‘Wakkerdier!’; de flexitariër campagne van de ‘Partij voor de Dieren’; en de ‘slaafvrije’ chocolade van ‘Tony Chocolonely’. De nadruk ligt hier op de wijze waarop de respondenten hun eetgewoonten bezien vanuit het perspectief van deze ethische vraagstukken. In het vierde deel wordt nader ingegaan op de grond van verklaringen die men aandraagt om zich te verantwoorden, inzichtelijk en begrijpelijk te maken. De focus ligt hier op de grondslag van de verantwoording. Op welk moment schuift men de verantwoordelijkheid van zich af en welke argumenten worden hier voor aangedragen. In het laatste deel wordt gekeken op welke manier men zich binnen dit veld probeert te onderscheiden, waarmee en met wie men zich associeert, en waar men zich juist van distantieert en van afscheidt. 5.1 Inleiding empirische gegevens Voor het onderzoek hebben in totaal achttien respondenten een eetdagboek bijgehouden en aan een interview meegewerkt. De groep kent een gelijke verdeling in opleidingsniveau, waarbij de hoogst afgeronde opleiding tot aan MBO-niveau wordt ingeschaald als lager opgeleid en de hoogst afgeronde opleiding vanaf HBO-niveau wordt ingeschaald als hoger opgeleid. Naast opleidingsniveau kent de groep ook een gelijke verdeling in sekse, doordat de groep in twee oneven groepen van negen wordt gescheiden is er echter geen evenredige verdeling mogelijk over beide categorieën tezamen. De leeftijd van de

22

deelnemers loopt uiteen van vierentwintig tot drieënzestig jaar, waarin de groep van dertigers het sterkst vertegenwoordigd is. De eetdagboeken zijn door de respondenten voor de periode van een week bijgehouden. Een deelnemer heeft echter slechts zes dagen ingevuld, terwijl twee andere respondenten juist voor acht dagen het dagboek hebben bijgehouden. Gezien de combinatie van het eetdagboek met een interview heb ik dit niet als problematisch beschouwd en zie ik hier geen mogelijkheid in waarop dit de inhoud van de onderzoeksresultaten heeft kunnen beïnvloeden. De interviews hebben een verloop gehad dat ligt tussen de veertig en zeventig minuten, daarnaast is voor en na aanvang van het interview off the record over eetgewoonten en aanverwante dilemma’s gesproken; gegevens die in dit hoofdstuk ook worden gebruikt. Een overzicht van de respondenten is opgenomen in bijlage 2. 10 Over het aantal mensen dat in Nederland rekening houdt met de hierboven beschreven vraagstukken zijn geen betrouwbare gegevens bekend. Stichting Natuur & Milieu meldt bijvoorbeeld dat in 2012 het aantal ‘flexitariërs’ van 22% naar 35% is gestegen ten opzichte van 2011 en dat inmiddels zelfs 86% van de Nederlanders zegt flexitariër te zijn. Dit zijn precies het soort gegevens en antwoorden waar ik mij, met behulp van de beschreven methoden, probeer tegen te wapenen. De enige conclusie die we uit de cijfers van Natuur & Milieu kunnen trekken is dat een grote meerderheid van de mensen er de voorkeur aan geeft, om op de vraag ‘flexitariër’ te zijn, een positief antwoord te geven. Een meer betrouwbare indicator zijn de marktgegevens van duurzame voedingsmiddelen, maar deze zeggen niets over voedingsmiddelen die niet worden gegeten, zoals het geval is bij ‘flexitariërs’ of het weigeren van tonijn. Deze markt heeft in 2012 een sterke groei doorgemaakt (25,2%), maar deze wordt voor een groot deel toegekend aan de veranderende samenstelling van het assortiment in de supermarkt.11 5.2 Traditionele voeding De gerechten die wij voor ons zelf en elkaar bereiden zijn een vorm van kennis die van generatie op generatie wordt overgedragen. Van oudsher vormen zij een afspiegeling van de grond waar onze voorouders zijn geboren en opgegroeid. Een combinatie van beschikbare levensmiddelen, bereidingstechnieken en smaakvoorkeuren uitvloeiend in evolutionair gunstige combinaties.12 Vaak wordt dit omschreven als de traditionele keuken, een traditie die wordt verbonden met het desbetreffende land en de specifieke streek. Met de mondiale uitwisseling van mensen, goederen, diensten, geld en kennis is men 10

De namen van de respondenten zijn gefingeerd.

11

bron: Monitor Duurzame Voeding (2012) Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.

De Amerikaanse psycholoog en bioloog Paul Rozin heeft een uitgebreid oeuvre gewijd aan voeding, waarin hij specifieke combinaties van voedingsmiddelen benadrukt. Combinaties waarin voedingsmiddelen elkaar aanvullen en verrijken, waardoor ze meer zijn dan de som der delen. Deze combinaties liggen besloten in de gerechten van traditionele keukens, zoals bijvoorbeeld de gunstige combinatie van maïs en bonen uit de Mexicaanse keuken of wasabi en rauwe vis uit de Japanse keuken. 12

23

niet beperkt tot deze traditionele keuken, maar is men nog steeds met deze traditie verbonden. Voor velen is het een vertrouwd concept om op terug te kunnen vallen. Come  si  deve.   Als   er   een   concept  is  dat   Italië   in  zoverre   het   bestaat,   kenmerkt  en  tot   een   eenheid  maakt,   dan   is   het   deze  levensOilosoOie  dat   alles  hoort  te  zijn  zoals   het   hoort.  Natuurlijk  heeft   iedereen   er  verschil-­‐ lende  ideeën  over,   over   hoe  het   hoort  te  zijn,  maar  iedereen  is  het   er  over  eens   dat  het   zo  moet   zijn   zoals   het   hoort,   niet  noodzakelijkerwijs  omdat  het  goed  is,   maar  omdat   het  nu  eenmaal  altijd   zo  is   geweest.  Het   duidelijkste   voorbeeld   is   voedsel.   Iedere   regio,  iedere   provincie,   elke   stad,  elke  wijk   heeft   verschillende   ideeën  over  hoe  spaghetti  al  ragù  moet  smaken.   Ze  geven  er  zelfs  verschillende  namen  aan.  Maar  iedereen   is  het   erover   eens  dat   het   zo   moet   smaken  zoals  het  altijd  heeft   gesmaakt.   Creativiteit   van  de   kok  wordt   niet  geapprecieerd.13

Het concept van come si deve kan worden beschouwd als een weberiaans ideaaltype14 van traditionele voeding; de gerechten die men gewend is te eten bestaande uit precies dezelfde ingrediënten, in de juiste proportie en op identieke wijze bereid. In de bovenstaande beschrijving wordt de traditionele keuken uitgelegd als een volkomen statisch en onveranderlijk verschijnsel. Het eindstation van een evolutionair proces dat inmiddels het punt van perfectie heeft bereikt. Natuurlijk bestaat dit eindpunt niet en zullen deze gerechten over de jaren, langzaamaan veranderen, al was het alleen doordat de gewassen keer op keer zijn veredeld en het vee is gedomesticeerd en doorgeselecteerd, waardoor de smaak van de ingrediënten zelf aan verandering onderhevig is. Alleen wilde vissoorten hebben hun oorspronkelijke smaak over een periode van duizenden jaren weten te behouden (Fresco 2012: 166–167). Toch schept het concept, als ideaal type, de mogelijkheid het eetgedrag van de respondenten beter te begrijpen. Uit de eetdagboeken wordt duidelijk dat vrijwel alle respondenten een traditioneel eetpatroon hebben. De respondenten met een volledig Nederlandse achtergrond eten voornamelijk aardappels, groente en vlees als avondmaaltijd en brood voor de lunch en het ontbijt. Deze basis wordt zo nu en dan afgewisseld door een pasta of een rijstgerecht als nasi voor de avondmaaltijd en vervangen door yoghurt met ontbijtgranen voor de ochtend. De respondenten die van dit patroon afwijken hebben een niet geheel Nederlandse achtergrond. Zo eten de respondenten met een Antilliaanse en Indische achtergrond (Julisa, Eric) vaker gerechten met rijst, mie of bami, terwijl één respondent (Roos) met een Italiaanse partner voornamelijk Italiaanse gerechten eet. Deze laatste respondent wordt wellicht overvleugeld door de volhardende come si deve van de Italiaanse cultuur. Voor de andere respondenten geldt dat zij eten wat hen vroeger thuis doorgaans ook werd voorgezet, waar de afwisseling met een enkele keer pasta of rijst ook al gebruikelijk was. De aandacht voor dit traditionele voedingspatroon is vooral van belang wan-

13

Ilja Leonard Pfeiffer in La Superba. pp. 29

De Duitse socioloog Max Weber presenteert het ideaaltype als een fictief, maar aan alle kenmerken tegemoetkomend principe, om maatschappelijke verschijnselen aan te staven. 14

24

neer ethische vraagstukken tegenstrijdigheden vertonen met deze eetgewoonten, zoals bij de consumptie van vlees en vis het geval is. De gerechten uit de traditionele keukens, waar de eetgewoonten van de respondenten van zijn afgeleid, zijn samengesteld op de aanwezigheid van vlees of vis. Op het moment dat men wordt gevraagd niet of minder vaak van deze producten te eten, dan doet dat afbreuk aan hun eetgewoonten. De gerechten zijn er niet op samengesteld om er zo maar een onderdeel uit weg te laten. Men wordt niet zomaar gevraagd om iets te laten, maar afstand te doen van een gewoonte, een traditie die zij hun gehele leven al in stand houden. Onder de respondenten bevinden zich geen vegetariërs. 15 De meeste respondenten eten iedere dag vlees of vis, terwijl drie respondenten (Paul, Roos, Eric) soms een dag geen vlees eten. Zij doen dit wel om verschillende redenen. Paul eet soms geen vlees mede op aandringen van een collega die zei: ‘Het   geeft  niet   om  een   keer  een   dag   geen  vlees  te  eten.’  ‘En  toen  dacht   ik  ook  van:  ja  dat  is  ook  helemaal  zo.   Het   komt   ook   wel  eens   voor   dat   ik   gewoon  ‘s  avonds   een  goede  salade  maak   bijvoorbeeld  en  ja  daar   zit   ook  geen  vlees  in.  Met  wat  pasta  en  noem  maar  op.’  

Hij doet dit voornamelijk om zijn voedingspatroon wat meer te variëren. Roos heeft niet zoveel behoefte om elke dag vlees te eten: ‘Je   eet   niet   veel   vlees   volgens   mij?’   ‘Nee,   behalve   soms   wel  op   brood,   maar   ‘s   avonds   echt   bijna  nooit.   En  dat   is  niet   omdat   ik  er  uit   principe   tegen  ben,  maar  ik  denk   wel  dat   het   goed  is  om   niet   te  veel  vlees   te  eten.’   Voor

Eric is het heel vanzelfsprekend om soms geen vlees te eten: ‘Dat  komt   ei-­‐

genlijk  doordat.  Je   wilt  een  gerechtje  maken.  Nou,  zo  behoort  dat  gerecht  te   zijn.  En   dan  heb   je  gewoon  van  alles   wat,  dan  heb  je  genoeg  en   dan  hoef  je  geen  vlees   te  hebben.’   Waarin

zij overeenkomen is dat zij gemakkelijk

een gerecht maken waar geen vlees of vis in voorkomt. Zij hebben een cultureel repertoire dat hen de mogelijkheid biedt of het zelfs vanzelfsprekend maakt een dag geen vlees of vis te eten. Voor de andere respondenten is dit veel moeilijker en minder vanzelfsprekend. Enerzijds vinden zij het moeilijk om alternatieve gerechten zonder vlees en vis te vinden die aan de eisen van hun smaak voldoen. Zo probeert Richard weleens een dag geen vlees te eten, maar vindt dat ontzettend moeilijk. ‘Je   probeert  overal  een  beetje  aan  mee   te  doen,  met  dat  milieu  en  zo,  maar  je  weet   gewoon  dat  vlees...ja  de   productie  van  vlees   is   gewoon  zo  slecht.  Voor  de  aarde,  voor  CO2   uitstoot,  en  ja,  je   wilt  dan  toch  wel   weer   je  steentje  bijdragen,  maar   ondertussen  hoort   het  in  het   product  zeg  maar,  in  je  gerecht.  Het   hoort  bij  het   maaltijdje.’   Of

zoals Julisa die vroeger een paar maanden vegetariër is geweest naar aanleiding van een reclame

campagne over biggetjes, maar dat niet vol heeft kunnen houden en tegenwoordig weer alle dagen vlees

15 In dit onderzoek betrek ik het eten van zowel vlees als vis bij de definitie van vegetarisch. Op het moment dat respondenten geen vlees eten maar wel vis, dan betekent dat namelijk niet dat zij bewust geen vlees eten. Een dag vegetarisch is in dit geval geen vlees en geen vis.

25

eet. Soms is ook de gezinssituatie leidend in wat er gegeten wordt, ook al staat het eten van vlees diegene zelf tegen, zoals Elise vertelt: ‘ Ik   had  ook   laatst   een  pastasaus   gemaakt   zonder   kip  of  ander   vlees,   maar   dan  vindt   Henk   (haar   echtge-­‐ noot)  het   weer  minder   lekker,  want   die  houdt   heel  erg  van   vlees.  Maar  voor  mij  maakt  het  niet   uit.  Ik  mis   het   niet   gauw.’  ‘Nee,  maar   je  wordt  door   je  gezin   min   of   meer  gedwongen   om  in  ieder  geval   vlees  te  berei-­‐ den?’  ‘Ja,  dan  schuif  ik  het  gewoon  weg  als  ik  het  niet  meer  wil.’

Anderzijds ziet een aantal respondenten het eigenlijk niet zo als een groot probleem, terwijl andere respondenten tegenargumenten gebruiken of hun prioriteiten ergens anders op richten. Dit wordt uitvoerig behandeld in paragraaf 5.3.3. Een product dat een bijzondere plaats inneemt in het voedingspatroon van de Nederlanders en dus ook van de respondenten, zijn eieren. De productieketen van eieren heeft door de jaren heen al een opmerkelijke transformatie ondergaan, nadat er veel kritiek is geuit op de legbatterijen; waar kippen in kleine, gescheiden kooien worden gehouden. Al in 1999 is er een Europese richtlijn opgesteld die de nieuwbouw van legbatterijen vanaf 2003 heeft verboden en die deze productiemethode vanaf 1 januari 2012 in zijn geheel heeft verboden.16 De ontwikkeling van het ei kan als een voorloper of misschien zelfs als emancipatoire beweging voor andere dierlijke levensmiddelen beschouwd worden. Het resultaat hiervan is dat in de Nederlandse supermarkten al geruime tijd geen legbatterij-eieren worden verkocht. Het basisniveau, de ondergrens is het scharrelei geworden, hoewel in de verwerkende industrie nog een lange tijd eieren van de legbatterij werden gebruikt. Het kopen van scharreleieren is bij de respondenten tot een gewoonte verworden, een vast gebruik dat als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Van alle respondenten weten er slechts twee dat het scharrelei de ondergrens is in de winkels, terwijl de andere respondenten, behalve Eveline die geen eieren lust, scharreleieren kopen met het idee een extra bijdrage aan het dierenwelzijn te leveren, zoals bijvoorbeeld Merijn: ‘Ik   koop  altijd  scharreleie-­‐ ren.’  ‘Daar  let  je  speciaal  op?’  ‘Bij  eieren  toevallig  wel  ja.  Nu  ben  ik  niet  bepaald  een  health  freak,   maar  in  principe   bij  eieren  denk  ik  daar  nog  wel   aan  ja.’  

Wel moet daar aan toegevoegd worden dat er ook de nodige scep-

sis bestaat. Drie respondenten (Richard, Julisa, Clemens) zien in de leefomstandigheden van de scharrellegkip niet of nauwelijks een verbetering ten opzichte van de legbatterij. De andere soorten eieren, zoals het vrijuitloop-ei, 4-granen-ei en biologische eieren zijn niet onbekend, maar op Mark na, kan niemand precies uitleggen wat de verschillen zijn of benoemen hoe het coderingssyteem van de eieren

Bron: Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen. Richtlijn tot vaststelling van minimumnormen voor de bescherming van legkippen. 3 augustus 1999. 16

26

werkt. 17 Opvallend is dat twee personen (Elise, Marloes) eieren van eigen kippen krijgen, maar daar beide niet bewust voor gekozen hebben, doordat bij de eerste de kippen bij haar nieuwe huis heeft overgenomen van de vorige eigenaar en de laatste de eieren van haar schoonmoeder krijgt. Het betreft in beide situaties geen principe kwestie. Voor de andere respondenten geldt dat de aanschaf van scharreleieren vanzelfsprekend is geworden. Men kiest er meestal al jarenlang voor om scharreleieren te kopen. Het is als een gewoonte geworden, hierdoor hebben de meeste mensen niet door dat er geen legbatterij-eieren meer te koop zijn. Het gebruik van scharreleieren is waarschijnlijk het eerste product, als reactie op een ethisch vraagstuk over voedselproductie, dat zo breed is geaccepteerd en als vanzelfsprekend wordt beschouwd en hiermee deel is geworden van het traditionele voedingspatroon: come si deve. 5.3 Eetgewoonten in vier vraagstukken De ethische vraagstukken die voortkomen uit de productie en consumptie van voedingsmiddelen vormen alleen een belemmering wanneer men daadwerkelijk kennis heeft genomen van deze problemen, de effecten van het handelen kunnen namelijk niet in de eigen leefomgeving worden ervaren. Enerzijds doordat de effecten pas op de lange termijn hun weerslag hebben en anderzijds doordat ze niet in de nabijheid van de eindgebruikers hun uitwerking hebben. In eerste instantie wordt de problematiek daardoor op cognitief niveau overgedragen. Deze vraagstukken worden ingeleid vanuit een specifieke campagne die binnen dit veld wordt gevoerd. Vervolgens wordt vanaf dit beginpunt de problematiek, binnen dit veld, verder afgetast. In de volgende vier paragrafen worden de ethische vraagstukken uit de interviews stapsgewijs behandeld. 5.3.1 Tonijn: exponent van overbevissing Met de groeiende populariteit van met name sushi—in de jaren zestig overgewaaid van Japan naar New York en later verspreid over de rest van de VS en Europa—is de tonijn als soort overbevist geraakt en wordt inmiddels met uitsterven bedreigd (Bestor 2001). De ‘Sea First Foundation’ heeft dit aangegrepen om een campagne te starten, waarmee zij trachten tonijn uit de winkels en van de menukaart te krijgen. Het Wereld Natuur Fonds heeft eveneens een campagne om de vangst van tonijn in te dammen. Anders dan aardappels, groente en vlees lijkt vis een veel minder prominente rol in te nemen in het voedingspatroon van de respondenten. 18 Slechts drie respondenten (Eric, Julisa, Roos) eten met enige Ieder ei dat je in de winkel koopt heeft een code waarbij het eerste cijfer aangeeft hoe de kip wordt gehouden, gevolgd door twee letters die het land van herkomst weergeven, daarna volgen vijf cijfers die naar het pluimveebedrijf verwijzen en de laatste twee cijfers naar de stal. Een code die begint met 0 is biologisch; 1 is vrije uitloop; 2 is scharrel. 3 stond voor legbatterij, maar deze is reeds verboden. 17

18

In dit onderzoek worden schelp- en schaaldieren ook tot de categorie vis gerekend.

27

regelmaat en in ieder geval wekelijks vis, terwijl één respondent (Eveline) om de week een keertje vis eet. Voor drie andere respondenten (Helma, Marloes, Martin) staat er nooit vis op het menu omdat zij eenvoudigweg geen vis lusten. Door de elf andere respondenten wordt af en toe vis gegeten, maar is het geen vast onderdeel van hun voedingspatroon. De consumptie van vis is door overbevissing, effectieve maar schadelijke vangstmethoden en onevenwichtige kweekmethoden beladen met ethische vraagstukken. Eenmaal deelgenoot van deze problemen wordt er, voorzichtig aan, een beroep gedaan op visliefhebbers om selectief te zijn in de keuze voor vis. Met voorzichtig aan doel ik op de toon waarop consumenten worden aangesproken in het discours, waarin men wordt geadviseerd op het Marine Stewardship Council (MSC) label te letten of, zoals in de viswijzer, waar een met uitsterven bedreigde soort wordt gekwalificeerd als ‘liever niet’. 19 Dit zijn milde formuleringen met een adviserend karakter. Daar staat tegenover dat de toon van maatschappelijke organisaties als Greenpeace en Wakker Dier! een stuk scherper is, maar dat die scherpe toon eerder op de branche dan op de eindgebruiker is gericht. Een exponent van de geproblematiseerde vissoorten is de tonijn. Onder de geïnterviewden zijn er vier personen die op een bewuste manier met de consumptie van vis proberen om te gaan. Hugo eet geen tonijn meer: ‘Tonijn  eet  ik  niet   meer,  dat   is   wel  een  hele  bewuste   keuze.   Sowieso   weinig   vis,   omdat   het   in  die  kweek   natuurlijk  ook   allemaal  niet   goed  zit,  maar  dat   hoef  ik   jou  niet  te  vertellen.  Maar   dat  is  wel  echt   een   over-­‐ weging  en  daarom  eet   ik  geen  tonijn.  En  ik  kan  me  er  ook  druk  over  maken  dat   die  Japanners   quoteren  en   dat   bijvoorbeeld  Siemens   en  allemaal   dat   soort   bedrijven  pakhuizen   vol  met   tonijn  hebben  om   de  prijs   kunstmatig  hoog  te  houden  voor  het  moment  die  opraakt.  Toch  wel  ernstig.’  

Net als Clemens, voor wie het iets moeilijker is om geen tonijn te eten en daardoor minder principieel: ‘Ik   probeer  geen  tonijn  te  eten.   Ik  vind  tonijnsalade   heel  lekker,   maar   ik   koop  het   zelf  niet   snel.  Want   de   tonijn  is  bijna  uitgestorven,  er   is   bijna   geen   tonijn   meer   in  de  wereld,   maar  waarom   weet  ik  niet,   maar   ik   probeer  dat  wel  te  mijden  tonijnsalade,   tonijn.  Maar  sushi,  als  ik  dan  in  een  sushi-­‐tent  zit.  Ja,  dan  ga  ik  ook   niet  zeggen:  “ik  ga  geen  sushi  eten.”’  

Later geeft Clemens een extra toelichting waarom hij het moeilijk vindt om principieel te zijn in het weigeren van tonijn. ‘Als  fokking  al  die  Japanners  zich  helemaal  klem  vreten  aan  sushi  en  haaienvinnen   en  tonijn,  en  dan  ga  ik   mijn  jaarlijkse  stukje  tonijn,  wat  ik  dan  eet.  Die   ene  keer   in  de  sushi-­‐bar  ga  ik   dan  maar   geen  tonijn  eten.   En  over  tien  jaar  kan  ik  het  niet  meer  krijgen.’  

Mark maakt zich zorgen over de situatie van de paling en heeft daarom ook besloten deze niet meer te eten. ‘En  weet  je  wat  we  wel  eventjes  afgeschaft   hebben?  Het   eten  van  paling  in  ieder  geval.  Maar  goed  daar  kun  

19

www.goedevis.nl

28

je  je   ogen  ook  echt  niet  meer  voor  sluiten   denk   ik.  Ik  at  het   niet  veel,  maar  nu  helemaal   niet  meer.’   Samen

met

Eric is hij de enige die ook gebruikt maakt van de viswijzer, maar daar ook soms mee in de problemen komt als hij boodschappen gaat halen. ‘Ja,  tonijn  probeer  ik   wel  altijd  eventjes   of   probeer  ik?  Doe  ik  wel  altijd  eventjes   op  die  pakjes  kijken.  Op   die  blikjes  als  we  tonijnsalade  maken   of  zo.  Maar   wat  me  dan   wel  eens   opvalt  is  dat  het   dan  net   weer   niet   overeenkomt  met  die  viswijzer,   waardoor   ik  het   dus  lastig  te  veriOiëren  vind  of  ik  nou  de  juiste  of  niet  de   juiste  koop.’  

Het vraagt de nodige discipline om een bepaalde vissoort pertinent niet te eten of heel nauwkeurig met een viswijzer om te springen. Ook al probeert Mark zorgvuldig te handelen met de keuze van zijn bliktonijn, uiteindelijk neemt ie bij twijfel gewoon een blik mee naar huis. Eric zegt minder problemen met de viswijzer te ervaren en vraagt anders de marktkoopman om raad. ‘Met   name   vissen.   De  seizoensvissen  hè,   wat   kan   je  nu   makkelijk   eten,  wat   kan  je  niet  eten,   wat   is  verant-­‐ woord.’   ‘Ja?’  ‘Verantwoord  eten  daar   wordt  je  in  geadviseerd,   zoals   vandaag   de  zeebaars.   Nou  ja  het  is  juni,   dat   is  een  prima  vis  om  te  eten  in  juni.’  ‘Ja  want   dan  kijk  je  ook  op  een  viswijzer?’  ‘Ja   die  heb  ik  op  de  muur   hangen  in  de  keuken.’  

Aan de andere kant vind hij het wel moeilijk om tonijn helemaal uit z’n dieet te houden en maakt daarvoor soms een uitzondering. Deze respondenten benaderen de problemen omtrent de consumptie van vis op een serieuze en cognitieve manier. Zij reflecteren hun eigen handelen op de bestaande problemen van de visstand en proberen met het aanpassen van hun gedrag kwetsbare vissoorten te sparen. Maar achter dit doelbewuste handelen zit tevens een emotioneel component; zowel Clemens als Hugo zien de aanpassing van hun eigen handelen als weinig effectief zolang er op grotere schaal geen maatregelen worden genomen, waarbij met name Japanners het moeten ontgelden. Mark en Eric geven geen blijk van dergelijke frustraties. Zij zien hun bijdrage als een minimale verplichting en niet zo zeer als een opoffering, Mark spreekt dan ook redelijk geringschattend over zijn handelen en zegt: ‘Oké,   maar  ik   vind  zelf  dat  het   bij  mij   nog  erg  magertjes  is  hoor.  Even  twee  vissoorten  waar  ik  een  beetje   op  probeer  te   letten  en  als  je  er   toevallig  langskomt   een  keurmerkje  kopen.   Ja   dat  is  eigenlijk   nog  wat  te   makkelijk.’  

Terwijl voor Eric de interesse voor de producten en de persoonlijke contacten op de markt misschien wel net zo belangrijk zijn als de aandrang om op een verantwoorde wijze vis te kopen. ‘Ja  en  ik   denk  ge-­‐ woon  de  hele   romantiek  er  om  heen.  De  sfeer  hè,   uitzoeken  op  de  markt.   Ruiken,  voelen,  proeven,  praatje  maken   met  degene  die  het  verkoopt.  Dat  vind  ik  leuk.  Dat  hoort  er  allemaal  bij.’  

Een andere reden om minder vis te eten, maar wat niet direct wordt ingegeven door een ethisch vraagstuk, is de prijs. Drie respondenten (Clemens, Wil, Elise) geven aan minder vaak vis te eten omdat

29

zij het duur vinden. Clemens ‘zou  iedere  dag  zalm   willen  eten,  maar   dat  wordt   een  beetje   duur.’   Net zoals Elise vertelt: ‘Vis   koop   ik   niet  zo  gauw  omdat  ik  het   gewoon  te   duur   vind  hier.   Als   ik   hier   bij  de  visboer   vis   koop  dan   betaal  ik  me   een   ongeluk.  Als  je  met  een  gezin  vis  eet  hier  dan  ben  je  zo   alleen  voor   die  vis   vijfentwintig   euro  kwijt.  Nou  dat  vind  ik  teveel.’  

De prijs van vis wordt natuurlijk niet zomaar als duur ervaren, maar vloeit voort uit de schaarste die een afspiegeling is van de teruglopende visstanden. Wil heeft dat gemerkt bij de paling die zij altijd graag eet, maar die inmiddels veel te kostbaar is geworden. Nu koopt zij één of twee keer per jaar een pond paling en geniet daar extra van. Net als Clemens zijn Elise en Wil wel bekend met de problemen van overbevissing, maar is dit niet doorgedrongen tot hun aankoopgedrag. Wanneer ik Wil hiernaar vraag, zegt ze: ‘dat  weet  ik  ook.  Met  die  zalm  en  dingen.   Ja  ik  weet  niet  precies  wat  v...welke  vissen  hoor.   Ik  maak  me   er   eigenlijk   niet   zo   druk   om...haha...ja   slecht.’   Het

zijn vragen die zij zichzelf niet stellen wanneer zij voe-

dingsmiddelen als vis kopen, bereiden en eten. Voor een aantal respondenten is vis een lastig product om in hun voedingspatroon in te passen. De verkrijgbaarheid van vis is voor vier respondenten (Julisa, Paul, Eveline, Clemens) een reden waarom zij minder vaak vis eten, mede doordat het assortiment in de supermarkten als te minimaal wordt bevonden. Julisa kiest er dan ook voor om bij haar vader vis te eten: ‘die  belt   dan  altijd  op  dat  ie  vis  heeft  gekocht   en  dan  ga  ik  wel  eens  langs  om  even  vis  te  eten,  maar   zelf  vis   bereiden?  Ik   ben  een  hele  andere  manier  van  vis   eten  gewend.   Dat  het  bij  de  visboer  wordt  gehaald  en  dat   het   thuis  wordt  schoongemaakt   en  dat   je  het   dan  maakt   en  dat   duurt   altijd  best  wel  lang.  Ik   koop   het  ge-­‐ woon   niet  zo   gauw  bij   de   Albert  Heijn,  omdat   het  gewoon  heel  anders  smaakt.  Als   het  al  in  de  verpakking   zit,  dan  is   het   gewoon  niet   meer  zo   lekker   en  niet   meer  zo   vers.  Ik   ben  daar   best   wel  verwend   in.  Ik   ben   echt  gewend  dat   het  vers   bij  de  visboer   of  op  de  markt   wordt  gekocht   en  dat  het  thuis   dan  wordt   schoon-­‐ gemaakt  en  dat  je  dan  echt  verse  vis  in  de  pan  hebt  liggen,  daar  ben  ik  dan  best  wel  lui  in.’  

Het tweede probleem dat Julisa ervaart overlapt met de moeilijkheden die drie andere respondenten (Niels, Richard en Merijn) ervaren. Zij weten niet goed welke vis ze nou precies lekker vinden of hoe ze die moeten bereiden, dat hebben ze van huis uit niet meegekregen en nooit echt geleerd. Merijn zegt: ‘[ik]  koop  het  niet  zo  vaak  thuis.  Eigenlijk  nooit,   maar   als  ik  uit   eten  ga  wel.   Misschien  ook  wel  dat   stukje  berei-­‐ ding  dat  er  bij  komt  kijken.’  Bij

Niels bestaat er geen enkele twijfel waarom hij bijna nooit vis eet.

‘Ja  dat   maak   ik  heel   zelden  voor  m’n   zelf  inderdaad.  Gewoon  een  zwart  gat   in   m’n  algemene  ontwikkeling   ook  wel.  Dat  heb  ik  gewoon   niet   gegeten   omdat  ik  dacht  dat  ik  het  niet  lust  en  dat  begint  nu  langzaam  een   beetje  te  groeien,  maar  verder   dan  af   en  toe  zo’n  viscuisine  (diepvriesproduct   van  Iglo)  komt   dat  meestal   niet...vooralsnog.’  

30

Ook Richard loopt tegen die barrière op als hij toch een keer vis wilt eten. ‘Ik   ben  ook   niet  echt  een  vis-­‐ specialist,  dus  ik   weet   ook  echt  helemaal  niets  van  wat  wat  is   zeg   maar.’   Voor

deze respondenten is het eten

van vis iets dat veel van hen vraagt. Het kost tijd, energie en vraagt een bepaalde kennis waardoor zij niet zo vaak vis eten of de bereiding aan een ander over laten. Dat kan bij je ouders zijn of in een restaurant, de ethische vraagstukken worden daarmee in ieder geval naar de achtergrond verdreven. Drie andere respondenten (Sandra, Margriet, Roos) laten hun visconsumptie niet beïnvloeden door de belendende problematiek. De omgeving van de markt werkt voor Roos als een baken van vertrouwen: ‘meestal  als  ik  zelf  vis  koop.  Wel  trouwens  vaak  op  de  markt,  dus   dan  ga  ik   er  eigenlijk   vanuit   dat  het   dan   wel  goede  vis   zou   zijn,   maar   ik   weet   eigenlijk   helemaal   niet   of   dat   waar   is.’

Bij Sandra speelt het geen rol

doordat zij zich niet echt heeft laten doordringen door de ethische vraagstukken; zij denkt daar niet aan bij het kopen en eten van vis, terwijl Margriet ze benoemt, maar naast zich neerlegt. ‘Ik  weet   wel  dat  dat   in  het  nieuws  is.  Dat  je   gewoon  moet   kijken  waar   de  vis  gevangen   is   hè,  waar  die  vandaan  komt   en  zo.  Nee,  zo   bewust   ben  ik   allemaal  niet,  nee.’   Eigenlijk

staat zij hier compleet onverschillig tegenover en bespaart ze

zichzelf de moeite. Soms weet iemand niet goed hoe zij met verworven kennis om moet gaan. Door een televisieprogramma leerde Eveline dat garnalen die in Nederland worden gevangen in Turkije worden gepeld en weer in Nederland worden verpakt en verkocht. ‘Dat  eigenlijk  zo’n  garnaaltje  heel  Europa   doorreist  om  het   maar  zo  goedkoop  mogelijk  te   houden  voor  de   consument,  terwijl  dat  weer   heel  veel   CO2   uitstoot   oplevert.   Dat  vind  ik   dan  wel   weer  interessant  en  dan   wordt   ik  er  wel  meer  bewust  van,  van  dat   het   allemaal  maar  gaat  om   het  zo   goedkoop  mogelijk  te  houden   voor  ons.’  

Het is voor haar alleen niet mogelijk om deze kennis in haar aankopen in te passen. ‘Als   ik  wist  welke   garnaaltjes  bijvoorbeeld  gewoon  allemaal  hier  waren  gebleven  en  het  zou  bijvoorbeeld  vijftig  cent  duurder  zijn,   dan   zou   ik   er   wel   voor   kiezen,   maar   dan   moet   ik   het   wel   weten.’   Aangezien

op de verpakking alleen ver-

meldtwordt waar, in dit geval, de garnalen gevangen zijn is het ondoenlijk hier in de winkel rekening mee te houden of zij moet voor ongepelde garnalen kiezen. Dit is een voorbeeld waar een fractie expliciete kennis iemand toevallig bereikt, terwijl een veel bekender instrument als de viswijzer of het MSClabel dat niet doet en bij haar onbekend is, waardoor haar handelen ongewijzigd blijft. 5.3.2 Expansie: van plofkip tot megastal De tot nu toe behandelde voedingsmiddelen zijn allemaal dierlijke producten. Met deze producten zijn verschillende ethische vraagstukken verbonden, deze zijn echter niet allemaal op het welzijn van deze dieren zelf gericht, maar hebben vaak betrekking op de schade die aan het milieu of het ecosysteem wordt aangericht door de productie en consumptie van dierlijke producten. Door de campagne gericht

31

tegen de plofkip  20 heeft Wakkerdier! het vraagstuk van dierenwelzijn nieuw leven ingeblazen en weer onder de aandacht gekregen. In deze paragraaf wordt nadrukkelijk ingegaan op de houding van de respondenten ten opzichte van deze plofkippen en andere dieren die zij eten en die gehouden worden voor de voedingsmiddelen die zij voortbrengen, zoals eieren en melk. De houding van de respondenten tegenover eieren is tot nu toe opvallend. Het gebruik van scharreleieren is tot gewoonte en standaard verworden. Men kiest hier als vanzelfsprekend voor en, ondanks de sceptische houding van sommigen tegenover deze standaard, 21 is deze ingegeven met het idee het welzijnsniveau van de dieren te verhogen. Respondenten die zelf vertellen weinig verantwoord om te springen met de keuze voor hun voedingsmiddelen hechten wel waarde aan het scharrelei. Wanneer ik Helma vraag: ‘en   die  scharreleieren.  Kocht   je  die  altijd  al?’   Zegt zij stellig: ‘dat   vind  ik   het   minste  wat  je  kan   doen.   Zeker   met   die   kippen.’   De

houding die men tegenover de legkippen presenteert wordt door nie-

mand van de respondenten consequent doorgetrokken als het om vlees gaat. Dit is een houding waar Martin zich ook wel over verbaast. ‘Het   gekke  is.  Ik  koop  dan  wel  weer  scharreleieren,  dat  dan  weer  wel.  Daar  let  ik  dan  wel  op,  dus  op  de  een   of  andere  manier  is  dat   misschien  wel  een  soort   van  onwetendheid.  Dat  ik  denk:  “vlees  bij  de  Albert   Heijn   dat   zou  toch   niet   uit   zware   bio-­‐industrie   komen?”   Dat   weet   ik   niet.   Ik   vermoed   het   misschien  van  wel,   maar   dat   weet   ik   niet.   En  van  scharreleieren  denk   ik:  “ja   oké  dat   zijn  scharreleieren,  dat   zijn  dieren  die   kunnen  nog  een  beetje  rondlopen.”’  

Zelfs wanneer hij toch een keertje vlees koopt bij een biologische slager is het niet het dierenwelzijn waar zijn gedachten naar uitgaan: ‘maar   bewust   naar  een  bio-­‐slager   gaan  dat...ik  heb   dat  in  het   verleden  wel-­‐ eens  gedaan  omdat  er  eentje  om  de  hoek  zat,   maar  ook  dan  was  het  omdat   het  gewoon  lekkerder   is.’

Het is hier

niet het respect dat de decadentie baart, maar de decadentie dat het respect voortbrengt.22 De keuze voor biologisch vlees is een uitzondering, bijvoorbeeld voor een speciale gelegenheid: ‘ik  heb   overigens   afgelopen  vrijdag   nog   gekookt,   voor   een   meisje.   Toen  heb   ik   wel  bio-­‐biefstukjes   gemaakt   met   aardappelpuree   erbij   en   peultjes  met   haricoverts   en   een   toetje   met  een  saus   van  kiwi   en   meloen.’   Zo

vertelt Hugo. Maar geen

van de respondenten kiest, naast eieren, consequent voor dierlijke producten die betere leefomstandigheden voor de gehouden dieren garandeert. Voor vlees wordt meestal (11 respondenten) veronderstelt dat het prijsverschil te groot is, maar voor melk is dat bijvoorbeeld moeilijk vol te houden, wanneer je dat gelijk stelt met eieren, zo onderschrijft Mark:

Een plofkip is een vleeskuiken van een specifiek ras dat in een periode van zes weken, op een dieet verrijkt met proteïne, een gewicht van 2,2 kilogram bereikt. Een gewicht dat volstaat voor de slacht. Een biologisch vleeskuiken doet hier twee maal zolang over. De naam ‘plofkip’ is dan ook een verwijzing naar de explosieve groei dat het dier doormaakt. 20

21

Julisa stelt dat de kippen in de legbatterij minder snel ziek worden dan scharrelkippen en vormt hierop een uitzondering.

22

Overgenomen van Dimitri Verhulst (2008) Godverdomse dagen op een godverdomse bol. pp. 105.

32

‘moet  je  kijken  wat  je  uitgeeft  als   je   in  het  weekend   naar  de  kroeg  gaat  en  dan  zou  je  een  Oinanciële   over-­‐ weging  maken  om   geen  biologische   melk  te   kopen.  Ja  volgens   mij  zit   er   bij  vlees   wel  wat  meer   prijsver-­‐ schil  tussen,  voor   zover   ik   er   op  gelet   heb.   Het   is   ook   een  soort  standaard  smoes.   Ik  denk   dat  het   vooral   toch  gemakzucht  is.’  

Het prijsverschil met biologisch vlees blijft een serieus obstakel. Voor veel respondenten is het geen optie omdat anders het budget voor de boodschappen wordt overschreden, zoals bij Helma: ‘omdat  die  nadruk  nu  zo  ligt  op  die  ploOkippen  en  weet  ik  het  allemaal.  De  media   is  daar  nu  ook  gigantisch   mee   bezig,  dus   je  ziet  het  nu  ook  meer  in  de   winkels  liggen.  Van  dat  is  biologisch  en  dat  ook  en  dan  heb   ik   vaak.  Ja,  en   dat   komt   misschien  ook   wel   doordat   ik   het   alleen  moet  verdienen,   dan  denk   ik:  “nou  ik   vind   dat   stukje  kip  toch  wel  heel  duur.”   Dan   ben  ik  een  beetje  meer   egoïstisch.  Ja,   zo   kijkt   ook  ieder  naar   zijn   eigen  portemonnee  denk  ik.’  

Ook   voor Richard is het prijsverschil te groot. ‘Ik   heb  nog  wel  eens  naar   bio-­‐vlees   zitten  kijken  trouwens   inderdaad,  maar  het  is  zo  stervensduur.’  

Voor één respondent (Elise) is de keuze voor biologisch vlees nauw verbonden met haar smaak. De voordelige kip uit de supermarkt staat haar erg tegen. ‘Ik   hoor  wel  die   ploOkipreclame.  Dat  hoor   ik   wel   honderdduizend   keer:  van  die  C1000.  Daar   houd  ik   ook   niet  van...van  die  ploOkippen,  dat  vind  ik  heel  slecht   hoor.  Van  die  beesten  helemaal  volstouwen  en  doen.  Ja   ik   weet  niet   precies  wanneer  ik  dan  een  ploOkip  koop?  Van  die  kilo  aanbiedingen  van  kip  bijvoorbeeld  die   koop  ik  eigenlijk  nooit.   Daarnaast   vind  ik  die  kipOilet  van  de   supermarkt   ook   heel  vaak  niet  te  eten,   dat  is   heel  taai.  En  als  ik  bij  de  slager  een  kipOilet   koop,   dan  vind  ik  het  wel  lekker,   want   dan  is   het  mals.   Ja  dat  is   echt  een  verschil  hoor.  En  dan  betaal  ik  liever  iets  meer  dan  dat  ik  zo’n  ploOkip  koop.’  

De matige kwaliteit van de kip uit de supermarkt dirigeren haar naar de slager, waarvan zij de kip veel lekkerder vindt. Zij vermoedt dat dit geen plofkip is, maar kan dat ook niet met zekerheid zeggen. Het is merkwaardig dat zij met andere vleessoorten juist een afkeer heeft van biologisch vlees. ‘Nou  ik   vind  biologisch  vlees  bijvoorbeeld  vies.  Omdat  je  niet  opgevoed  bent  met  die  smaak  van  biologisch   vlees.’   ‘Het  is  vaak  wat   sterker   van   smaak.’  ‘Ja  nou  ik   heb  het   één  keer  op   in  een  lasagne  en  ik  heb  het   eten   weggegooid.  Ik  vond  het   echt  heel  vies,  dat  was   ook  halfom  gehakt.   Ik  heb  dat   alleen  maar   gekocht  omdat   er  niks  anders  meer  was  en  ik  dacht:  “d’r  moet  gehakt  door  die  lasagnesaus,”  dus   dacht   ik:  “oh  dan  neem  ik   dat   biologische  maar   een   keer.”   Maar   ik   heb   daar  zo’n  aOkeer   van.  Ik   vond  dat   zo   vies.   Als   ik   dan   nadenk   over  die  dieren,  dan  neem   ik  gewoon   liever  van  die  groenteburgers,  dan  dat  ik  kies  voor   biologisch  vlees,   dan  hoef  ik  het  helemaal  niet.’  

De keuze voor biologisch vlees wringt hier met haar smaakvoorkeur. Tegelijk heeft zij ook moeite met de omstandigheden waarin de dieren gehouden worden. Vooralsnog kiest zij ervoor om vlees uit de supermarkt te mijden, net als grote hoeveelheden vlees, en koopt haar vlees bij de slager.

33

Voor iemand die eerder vegetariër is geweest lijkt Julisa juist niet zo gevoelig voor dilemma’s met dierenwelzijn. Zij vertelt lachend over een filmpje dat ze op televisie heeft gezien. ‘Ik   had  wel  een  keer  een  aOlevering  gezien   bij  ‘Sixpack’.  Ik  weet   niet  of  je  die  kent?  Dan   hebben  ze  een  ge-­‐ woon  stukje   kipOilet  en  kipOilet   van  een  biologische  kip.  Dan  hadden  ze  de  kip  in  een  schaal  hadden  even  in   de  cola  laten  weken  en  dan  kwam  van  die  gewone  kip,  daar  kwamen  allemaal   maden  uit   en   van   die  biolo-­‐ gische  kip   dus  helemaal  niet.  Dat  vlees  bleef  gewoon  goed.  Toen  had  ik  dat  aan   m’n  zus  verteld,  die  wordt   altijd   helemaal  gek   als  ze  die  dingen  hoort  en  die  eet  vanaf  nu   dus   alleen  maar   biologisch  vlees.  Haha.  Die   kan  dus  niet  meer  het  vlees  kopen  in  die  gele  bakjes.’  

Anders dan bij haar zus laat Julisa zich door deze kennis niet beïnvloeden bij de keuze van het vlees dat zij koopt. Net als bij haar voorkeur voor vis vindt zij het belangrijk dat het vlees nog te associëren is met het dier zelf. ‘Ik   heb   met   kipOilet   bijvoorbeeld   dat   vind   ik   bijvoorbeeld  geen  kip,   want   dat   is   gewoon   een   stuk   vlees,   maar   bijvoorbeeld  kip  met   een  kippenbout  daar   zitten  botten  aan,  dat  vind  ik  wel   echt  kip.  Dan  staat  er  zo   kipOilet  op  de  verpakking,  maar  het   ziet   er  gewoon  niet   uit  als   een  kip  en  dat   vind  ik  gewoon  heel  raar,  dat   kan  geen  kip  zijn.  Maar  ja   kippenpoten  bijvoorbeeld  en  -­‐vleugeltjes  daar  zitten  gewoon  botten  in  dan  denk   ik:  “oh  ja  dat  is  een  kip,”  maar  met  kipOilet  heb  ik  dat  gewoon  helemaal  niet.’  

De weerstand die zij ooit voelde bij het eten van vlees lijkt te zijn verdwenen en dit onderschrijft ze met het volgende argument: ‘een  scharrelkip  want  dat  vind  ik  niet  echt   een   scharrelkip.  Dus  nee  vroeger  lette  ik   daar  wel  op,  maar  nu   niet   meer   en   ik   heb   ook   begrepen  dat   kippen  uit   de   legbatterijen   de  kippen  zijn  met   de   minste   ziektes,   omdat  ze  dus  in  een  hokje   zitten.  En   dat  is  wel  heel  sneu  en   ja   dat  is   wel  zielig,   maar  ik  heb   er  niet  zo   heel   veel  problemen  mee  eigenlijk,  want  dan  zou  je  eigenlijk  met  alle  dingen  met  vlees  problemen  moeten  heb-­‐ ben.’  

Het lijkt of de gevoeligheid voor het welzijn van de dieren is overwonnen of weggestopt. Het voorbeeld over de ziektes die in de legbatterij minder vaak de kop opsteken biedt hier ondersteuning, maar zegt niet zoveel over de omstandigheden waar vleeskuikens en ander slachtvee in leven. Voor Clemens zijn de leefomstandigheden van dieren niet zo belangrijk; hij bekommert zich meer om de effecten op het milieu. Wanneer ik zeg dat dat wel prettig is. Wanneer dat geen probleem voor je is, laat hij ook een ander gezicht zien. ‘Ja,   hoe   moet  je  dat  zeggen?  Het  is  geen  probleem  voor   me,  maar  als  je  het  er  zo  over  hebt,  dan  ga  je   er  wel   over   nadenken  en   als   je  er   lang   over  nadenkt,  denk  je:  “ja  dan  bekruipt  je  toch  een  soort   schuldgevoel  of   iets  dergelijks,  van  ja  ben  ik  zo   onverschillig  is  dat   goed  of  slecht  en  moet  ik  niet  wat   verschilliger   zijn  en   andere  keuzes  maken?”’  

34

Het zijn gewetensvragen die je weg kan stoppen om er niet meer over na te denken, maar iedere keer middels je handelen toch een antwoord op geeft. In zijn visie is de biologische veehouderij strijdig met het terugdringen van schadelijke effecten op het milieu, maar dat komt in de volgende paragraaf aan bod. Het eten van vlees vraagt om een ultiem offer: het doden van een dier. Het hele proces van vleesverwerking is aan het zicht onttrokken en uitbesteed aan specialisten. Om een leven lang vlees te eten hoef je zelf geen enkel dier het leven te benemen of er getuige van te zijn. Je zou kunnen stellen dat mensen vervreemd zijn van dit proces en daar ook niet goed mee om kunnen gaan. Onder de respondenten zijn er twee (Mark, Marloes) meer dan eens getuige geweest bij het slachten van een dier en één is een aantal keer in een slachthuis geweest. Opvallend genoeg wordt hier met weinig afschuw over gesproken. Zo vertelt Roos eerst een verhaal over hoe in Zuid-Italië de slacht van een varken als feest werd gezien: ‘als  er  dan  zo’n  varken  geslacht  werd,  dan  was  het   echt  een  feest  en  dan  liep  het  hele  dorp  uit.  Dat  was  dan   echt   een  feest   en  niets  religieus  hoor,   maar  gewoon,  dan  ging   iedereen  meehelpen  en  de   vaders   gingen   bezig  met  de  huid  en  zo  en  alles  van  dat  beest   werd  ook   gebruikt.  Er  waren  zelfs  emmers  om  het  bloed  op   te  vangen,   waar  ze  dan  ook   allemaal  dingen  van  maakten.  En  alles   alles   alles   werd   gebruikt  van  dat   beest   en  dan   werd  dat,  wat   je  niet   meteen  kon  eten,  je  ging  natuurlijk  niet  alles  meteen  eten,  maar   daar   werden   dan  worstjes   van  gemaakt   en  echt   je  kan   het   niet  bedenken  of   d’r   werd.   De  oren  werden  ingemaakt   met   een  soort   van  gelatine  en  zo.  Super   vies.  Dat   was   dan  echt   een  gedoe  en  zo,  maar  je  wist   dan  ook:  “dat  var-­‐ ken  had  je  zelf  te  eten  gegeven.  Je  wist  precies  waar  het  geweest  was.”  Ik  vond  dat  echt  een  mooi  verhaal.’  

Voordat ze vertelt dat haar bezoek aan een slachterij geen afschuw heeft opgewekt. ‘Ik  ben  wel  in  slachterijen  geweest   en  ook:  ja  het   stinkt  een  beetje,  maar  ik  vind  dat  helemaal  niet  lastig  of   zo   en  ook  wel  een  keer  in  Zuid-­‐Italië  waar  ze   dan  allemaal  van  die  hammen  maakten  en  daar   hangen  dan   ook  zo  van  die  halve  varkens  en  dat  vond  ik  ook  niet  lastig,  maar  ik  heb  nooit  een  slachting  gezien.’  

Op Marloes maakt het slachten van een dier niet zo veel indruk meer. Wanneer ik haar vraag naar de koeien die zij verzorgde in Nieuw Zeeland: ‘Heb   je  er  zelf   moeite   mee?  Het  is  een  dier  dat  je   zelf  gevoerd  en   verzorgd   hebt   denk  ik.’  ‘Nee,  daar  heb   ik   ei-­‐ genlijk  geen  moeite  mee,  nee,  nee.’  ‘Part   of  the  game?’  ‘Ja,  daar   ben  ik  thuis  mee   opgegroeid.  Toen  wij  thuis   nog  op   de  boerderij   zaten  toen   mocht   het   nog:   thuis   varkens   slachten  en   zo,   dat   werd   ook   allemaal  ge-­‐ daan.’  

Voor Mark gaat ongeveer hetzelfde op als voor Marloes. ‘Vroeger,  m’n  vader   die   was   dierenarts   en  vroeger   moest   je   monsters   naar   het   slachthuis   in   Breukelen   brengen.   En  dan  werd  het  daar   opgehaald  door   de   gezondheidsdienst  voor   dieren.  Als  een  soort   centraal   punt  in  de  regio.  Ik  weet   niet   precies  hoe  dat   zat.  Als  ik   dan  vakantie  had,  dan  kwamen  we  eens  in  de  twee  

35

dagen  of  elke  dag  daar  om  monsters  af  te  leveren.  En  dan  zag  je  al  die  schapen  in  dat  gebouw,  soms  liepen   we  even  naar  binnen  en  dan  zag  je  hup  zo  een   hele   rits   van  die   beesten  hangen.   Ja   net  wat   ik   ook   al  zei   over  die  huisvesting  van  die  beesten.  Zolang  als  ik  me  kan  herinneren  heb  ik  er  een  beetje  tussen  gelopen.’  

Deze ervaringen hebben er bij de respondenten niet toe geleid om meer rekening te houden met het welzijn van de dieren of het eten van vlees te beperken. Daar moet wel aan toegevoegd worden dat zowel Mark als Marloes van jongs of aan gewend zijn aan de beschreven situaties. 5.3.3 Uit de mond gespaard: een dag geen vlees Door de consumptie van vlees te koppelen aan de uitstoot van CO2, probeert de ‘Partij voor de Dieren’ een nieuw perspectief aan te reiken op het concept van vegetarisme. Het eten en de productie van vlees wordt niet alleen geproblematiseerd op het gebied van dierenwelzijn, maar wordt aangewezen als belangrijkste veroorzaker van het broeikaseffect. Als alternatief op het afwijzen van vlees vragen zij mensen om minder frequent vlees te eten. Een dag geen vlees als stelregel voor de ‘flexitariër’. In hoofdstuk 5.2 is met het eten van minder vlees al een belangrijk deel over ‘flexitariërs’ behandeld. Hierin werd duidelijk dat drie respondenten minimaal een dag per week vegetarisch eten, maar dat niemand van hen dit doet om de uitstoot van CO2 te beperken; door de variatie van de gerechten die zij kennen is het voor hen makkelijk en gewoon om soms geen vlees te eten. Tegelijk zijn er ook respondenten die wel minder vlees willen eten, maar wie het eenvoudigweg niet lukt. In deze paragraaf wordt verder ingegaan op de vraag hoe de respondenten omspringen met de vraag om minder (vaak) vlees te eten. Dit thema vertakt zich vervolgens naar het vraagstuk over dierziekten. Een tweede manier om de uitstoot van CO2 te beperken wordt beschreven door Clemens. ‘Ze  hebben  het   allemaal  over   de   ploOkippen.  Ja   dat   is   allemaal  verschrikkelijk   voor   die  diertjes,  maar   ja   ploOkip  is  wel  een  hele  efOiciënte  manier  van  kippen   fokken   en   die  bio-­‐kip  daar  moet  veel  meer  voer  in  en   het  is   veel  arbeidsintensiever  en  het  neemt  veel  meer   ruimte  in  beslag.  Daar  moet  ook   veel  meer  soja  voor   verbouwd  worden,  dus   daar   moeten  weer   bossen  voor   gekapt   worden,  dus   in  die  zin  is   een  bio-­‐kip  ook   niet   zo   goed  voor   het  milieu,   misschien  wel   goed  voor   het  diertje,   maar  niet   voor   het   milieu.   Het   is   alle-­‐ maal  niet   zo   gezegd  dat   een  kip  meer  of   minder   eten,   als   je  in  plaats  van  een  ploOkip  in  één  keer  bio-­‐kip   gaat  eten  bijvoorbeeld,  dat  dat  dan  in  één  keer  beter  is  voor  het  milieu.’  

Dit is een argumentatie die ook door Richard wordt onderschreven: ‘en  dan  zeg  je  ook  weer  over  bio-­‐vlees.   Ja   dat  is   ook  helemaal  niet   bewezen  dat   dat  reducerend  is  aan  CO2  zeg  maar  weet   je  wel.’   Maar

die kan hij niet

zo precies beschrijven als Clemens. Het is tamelijk ironisch wanneer de Partij voor de Dieren een oproep doet om minder vlees te eten en daarmee de uitstoot van CO2 te beperken, mensen een tussenoplossing vinden door biologisch vlees te mijden. Clemens gebruikt nog meer argumenten waarom hij zijn vleesconsumptie niet hoeft te beperken.

36

‘Ik  denk  dat  er  andere  problemen  zijn  die  beter  aangepakt  zouden  kunnen  worden,  vanwege  het  milieu  en   dat   soort  grappen,  dan  dat  ik  een  stukje  vlees   meer  of  minder  eet.  Een  dwarsstraat  is  bijvoorbeeld  gooi  de   helft  van  de  snelwegverlichting  uit.  Daar  bespaar   je   al  heel  veel  energie  mee  en  dat  is   dan  niet  voedsel  ge-­‐ relateerd  maar  is  wel  een  milieu  issue.’

En als dat nog niet voldoende is, dan heeft hij weer een volgend argument voor handen. ‘Weet  je  wat?  Ik  heb  nog  geen  kinderen,  dus  in  die   zin  ben  ik  nog  heel  milieu  neutraal.  Ja,   dan  kan  ik  lekker   heel  veel  vlees   eten.  Wat   mij  betreft  eet  ik   iedere  dag   tien  keer  vlees,   want  ik  heb   toch  geen  kinderen  ge-­‐ maakt   weet  je  wel,  haha.  En  ik   zie   ook  niet   dat  ik   er  acht   ga  krijgen,  dus  in  die  zin  is  dat  ook   wel  een  heel   goed  ding   om  aan  te   pakken.   Als  je  het  milieu  wilt   aanpakken,  kan  je  misschien,  dan  kan   je  wel   geen  vlees   gaan  eten,  maar  als   je   meer  efforts  steekt   in  de  overbevolking  van  de  wereld  is   het  misschien  wel  een  wat   efOiciëntere  manier,  dan  dat  ik  een  kippetje  meer  of  minder  eet  iedere  avond.’  

Het is wel duidelijk dat hij niet zoveel zin heeft om z’n voedingspatroon aan te passen, zolang er in zijn ogen nog voldoende alternatieve oplossingen voor handen zijn. Wanneer ik hem vraag hoe hij denkt over de dierziekten die met enige regelmaat uitbreken zegt hij: ‘dan  is  dat  de  consequentie  van  ons  systeem,   de  wereld  is  vol  en  op  een  gegeven  moment  gaat  er   heus  wel  weer  een  epidemietje  uitbreken,   waardoor  d’r  weer   heel  veel  slachtoffers  komen.’   Schijnbaar

is er een gradatie in ecologische rampspoed, waarbij klimatologi-

sche veranderingen boven epidemieën wordt gewaardeerd. Bij Niels is dezelfde fatalistische houding ten opzichte van dierziekten te herkennen. ‘Ik   heb   ook   inderdaad  zoiets   van:  “ja  dat  moet   misschien  een  keer,”  maar   dat   is   dan  misschien  wel   weer   heel  moralistisch  gedacht   van:  “als  het  dan  een  keer  helemaal  mis  gaat,  dan  verdienen  we  het   ook   gewoon   met   z’n  allen  inderdaad.”  Dat   is   dan  je  straf   voor  dieren  op  elkaar  stapelen  en  volstouwen  met   ongezond   voedsel   voor   die   dieren  en  als   wij  dat   een  keer  terug  krijgen  ja,  dan   kan  je  moeilijk   zeggen  dat  het   onte-­‐ recht  is,  in  die  zin.’  

Een vergelijkbaar standpunt wordt ook door Hugo gedeeld, maar hij ziet daar een belangrijke rol voor de overheid weggelegd. ‘Ik   denk   dat  daar  een  stukje  overheidsregulering  geboden  is.   Kijk   die  gasten  die  proppen  een  hele  kip  vol   met  die  antibiotica  en  de  overheid  laat   het  allemaal  maar   toe,  ja.   Terwijl  ze  voor  alles   regeltjes  hebben:  of   je  in  een  horecagelegenheid  tegeltjes   hebt  met  of   zonder  proOiel.  Daar   maken  ze   zich  druk  om  en  ze  maken   zich  niet  druk  om  een  kip   volgespoten  met   antibiotica.   Dan  denk   ik  dus:  “dat  is   zo’n  ding  dat   aan   de   over-­‐ heid  ligt.”’  

Wanneer ik hem vraag naar de eventuele uitbraak van een griepvirus is hij duidelijk. ‘Nou  dan  is  het  voor   mij:  “wie  z’n  kont   brand  moet   op  de   blaren  zitten.”’   Bij

deze respondenten klinkt tussen de regels door het

besef dat zij zelf meewerken aan dit systeem en zich in zekere zin ook verantwoordelijk voelen en de

37

consequenties willen dragen. Een heel andere houding dan die eerder naar voren kwam tegenover Japanners die zich niets van visquota aantrekken. Van alle respondenten is Elise de enige die zegt haar voedingspatroon aan te passen wanneer er een bepaalde dierziekte de kop op steekt, zoals: ‘met   die  zalm.  Of  ja  wat  was  dat  salmonella  besmetting  in  die  zalm  of   weet  ik  het   wat.  Toen  heb  ik  het  ook   niet   meer   gekocht.   Terwijl   de   dingen  die   je   dan   koopt,   die   zullen  dan  wel   weer   goed   gecontroleerd  zijn   denk   ik.  Het  is  wel:  als  er  dan  die  vogelgriep  is,  dan  kies  ik  eerder  voor  een  ander  soort  vlees  of  als   het  met   die  varkenspest  is,  dan  kies   ik  eerder   voor  rund.’  ‘Ja?’  ‘Ja  dat   vind  ik  op   zich   niet  gek  dat   je   daar  dan  voor   kiest,  omdat  je  geen  zin  hebt  om  ziek  te  worden  of  weet  ik  het  wat.’  

Ten tijde van de BSE uitbraak heeft Julisa wel een tijdje het rundvlees van de Lidle gemeden, ‘omdat  het   toen  ook   om  bekend  stond  dat  het  uit  Duitsland  kwam  en  dat  niet  al  het  vlees  goed  was  gecontroleerd.’  De

angst

voor een besmetting was toen erg concreet geworden nadat een collega van haar moeder aan de ziekte was overleden. Sommige respondenten (Helma, Paul, Richard, Roos, Wil, Sandra) zeggen wel eens te schrikken van alle uitbraken die ze in het nieuws voorbij zien komen, maar laten die schrik niet doorklinken in hun voedingspatroon en houden voldoende vertrouwen in de kwaliteit van het aangeboden vlees. Andere respondenten zien verbeteringen optreden, doordat de regelgeving in Nederland streng is en de overheid daar bovenop zit (Martin), maken zich geen zorgen (Marloes, Mark, Margriet, Eric) of weten te weinig van de materie af om een oordeel te vormen (Eveline). Zelfs wanneer iemand (Merijn) de stellige overtuiging heeft dat de huidige omgang met de wereld onhoudbaar is. ‘Ja  dan  denk  je  gewoon   wat  voor  leven,  wat  voor  wereld   leven  wij  dan   weer  met  z’n  allen.  Ik   geloof  wel  in   harmonie  dat   wel  alles   een   samenhang  heeft   en  dat  dier,  natuur,   mens   dat  dat   een  platform  moet  zijn  zeg   maar.  Anders  trek  je  dingen  uit  z’n  balans.’  

Blijft het moeilijk om naar die overtuiging te handelen. ‘Maar  vervolgens?’  ‘Ja  haha,  handel  je  er  absoluut  niet   naar  nee.’

Het idee om de uitstoot van CO2 te beperken door het vermijden van biologisch vlees wordt door Niels in een nieuwe variant aangedragen. ‘Sinds  kort   heb   ik   ook   begrepen,   dat   is   ook  maar   een  tegenargu-­‐ ment,   dat  het  weliswaar  diervriendelijk   is,  maar  niet   natuurvriendelijk  om   vegetariër   te  worden  als  je  het   gaat   vervangen  door   soja.’   Na

het interview legt hij uit dat de productie van soja de grootste veroorzaker is

van ontbossing en daarmee de uitstoot van CO2 bevorderd. Veel meer dan de productie van vlees. Hij vergeet hierbij dat het overgrote deel van de sojaproductie naar de veeteelt gaat en dat de omzetting van soja naar vlees een stuk minder efficiënt is dan de sojaproducten die vegetariërs eten als vleesvervanger, zoals bijvoorbeeld tofu. Mark ziet ook geen oplossing in biologische productiemethoden. ‘Er   zijn  zoveel   monden  te  voeden,  dat  je  het  met   biologische  veehouderij  denk  ik  niet   alleen  zou  gaan  red-­‐ den,   dus   het  is   ook  een  beetje  kiezen  of  delen.  Ik  bedoel  of  we  nou  al  ons  voedsel  zouden  produceren  met  

38

biologische  of  met  intensieve  veeteelt.  Ik  denk   dat  het  de  aarde  sowieso  zou  schaden,  we  zijn  gewoon  met   teveel  mensen.  Dat  betekent  nog  niet  dat  je  dan  niet  biologische  spullen  zou  moeten  kopen.’  

5.3.4 Geketende keten Naast alle zorgen over het ecologisch systeem en de omgang met dieren is de manier waarop wij als mensen met elkaar omgaan nog niet besproken. De levensmiddelen waarmee we ons voeden kopen wij wel in onze directe omgeving, maar deze komen hier vaak niet meer vandaan. Het proces van globalisering en de daarmee gepaarde transitie van productiearbeid zorgen ervoor dat het onduidelijk is door wie en in welke omstandigheden aan deze voedingsmiddelen gewerkt wordt. In de interviews is de respondenten gevraagd of zij bekend zijn met de reportage van Teun van der Keuken en diens chocolade of andere producten van Fairtrade en hoe zij denken over de arbeidsomstandigheden van mensen die aan hun voedingsmiddelen werken. In de eetdagboeken zijn geen producten van Fairtrade of andere vergelijkbare keurmerken genoteerd, wat niet betekent dat men ze niet gekocht of genuttigd heeft. Men doet dit in ieder geval onregelmatig of onbewust of beide. Tijdens het interview vertelt Julisa over het schuldgevoel dat haar wel eens bekroop. ‘Ik  had  het  vroeger  met...ik  had  vroeger  een  heel  groot  schuldgevoel  als  ik  chocolade  kocht.   Want  het  blijkt   dat  tachtig   procent  van  de  chocolade  gemaakt  wordt  met   behulp  van  slavernij.  En  dat  wist  ik   helemaal  niet   totdat  het  programma  ‘Keuringsdienst   van  Waarde’  er   toen  zo’n   hele  documentaire  over  gemaakt   had.  En   ja  dat   was  best  wel  een   goede  documentaire   ook.  Dat   ze  dan   naar  Afrika   gingen  naar   die  mensen  die  die   cacaobonen   plukken  en   dat   ze  dan   lieten  zien  van:  “ja  dit   is   chocolade”  en  die  hadden  nog  nooit   van  hun   leven  chocolade  gezien.  Daar  kan  je   je   helemaal  niets  bij  voorstellen,  maar  ja  toen  dacht  ik  wel:  “ik  ga  geen   chocolade  meer  kopen,”  maar  dan  kan  je  dus   niets   meer   kopen.  Of  tenminste  niets   meer.  Je  kan  geen  één   soort  chocolade  meer  kopen  tenzij  het  dan  van  de  wereldwinkel  is,  geloof  ik.’  

Zij is door de uitzending minder chocolade gaan eten, maar kon het niet opbrengen om geen chocolade meer te eten. ‘Dat   dat  nog  steeds   zo   gaat,   ja   dat   vond  ik  wel  wel  heftig,   maar  je   kan  natuurlijk   nooit   zeggen  tegen  een   vrouw:  “jij  eet   nooit   meer   chocolade,”   dat   kan  natuurlijk   niet,   haha.   Als   je  in   de   supermarkt   staat   en  de   Kitkat  ziet  er   net  iets  lekkerder   uit,  dan   wil   ik   nog  best   wel  een   Kitkat  halen.  Maar   ik  ben   er   wel  iets   min-­‐ der  chocolade   door  gaan  eten.  Maar  vooral  met  ijs,  dat  was  het  probleem.  Ik  hield  altijd  heel  veel  van  cho-­‐ colade  ijs.’  

De uitzending stelde Julisa voor een dilemma: zij wilde niet meewerken of onderdeel zijn van deze productieketen, maar kon ondertussen haar honger naar chocolade niet stillen. Zij veronderstelt dat ze in de supermarkt geen ‘eerlijke’ chocolade kon krijgen en dat het helemaal onmogelijk werd wanneer het over producten gaat waar chocolade in verwerkt is, zoals haar geliefde chocolade ijs. De reportage van Van der Keuken heeft zij nooit afgezien, waardoor ze niet weet dat hij ook een chocoladereep op de markt heeft gebracht. In haar gedachte naar

39

‘verantwoord’ chocolade ijs vraag ik haar of ze aan Ben & Jerry’s heeft gedacht (zij gebruiken Fairtrade chocolade in hun producten). Maar zij ‘dacht  altijd  dat   het  zulk  duur  ijs   was  vanwege  de  kwaliteit.  Dat  het  zo  lekker  was   en  zo  speciaal.’  De

Fairtrade chocolade die steeds talrijker wordt in de reguliere supermarkt heeft zij niet

gevonden, na verloop van tijd is zij weer wat meer chocolade gaan eten. De chocolade van Tony had de aandacht van Eveline getrokken: ‘omdat  een  vriendinnetje  van  mij  dat  lekker  vond  en  toen  dacht  ik:  “nou  laat  ik   dat  ook  eens  proberen.”  En   het   heeft   ook   wel   iets   grappigs...iets   speciaals   omdat   ze  het   zo   anders   verpakt   hebben  dan  een  gewone   chocoladereep.   Het   lijkt  toch  meer   speelgoed  bij  wijze   van  spreken.  Het   is   echt   rood   met  gele  letters  vol-­‐ gens  mij.  Het  is  net  wat  anders.  Gewoon  wel  grappig  om  een  keer  te  proberen.’  

Ze vindt de chocolade wel aan de dure kant: ‘  drie  euro   per  plak  volgens  mij.’  En bovendien moeilijk verkrijgbaar: ‘het   is  niet   in  alle  supermarkten.  Je  moet   echt   speciaal   ergens   naar  toe.’   Het is daarom nooit een vaste keuze geworden. Wanneer ik haar vraag wat ze van de insteek van het product vindt, vertelt ze dat ze dat eigenlijk niet weet, behalve dat het beter was dan andere, gewone chocolade. Het achterliggende verhaal over de vermeende slavernij was haar onbekend. De uitgesproken verpakking was haar opgevallen en ze heeft er zelfs plezier aan beleefd, maar de boodschap heeft haar niet bereikt. Voor sommige mensen is chocolade een ware delicatesse. Wanneer ik Roos vraag welke chocolade zij het lekkerst vindt, zegt ze: ‘puur.  Zo   puur  mogelijk.  En  dat  vind  ik  echt  heel  lekker  en  dat  zou  een  soort  van...  Nou  ik  vind  het  altijd  zo   stom  om  meteen  over  verslavingen  te  praten,  maar   als  je  nou.  Ik  heb   wel  soms.  Ik  kan  echt   trek   hebben  in   heel  speciOiek  chocolade  en  dan  is   het  niet   zo   dat  je  dat   kan  oplossen  met   iets  anders   zoets   of  dat   je   dan   gewoon   zin  hebt   om  te  eten  of   om  te  snaaien  of  zo.  Ik  kan  echt   heel  speciOiek  zin  hebben  in  chocolade.   Ja   dat.  Vooral  na  het  eten.’  

De ene chocolade is niet zomaar inwisselbaar voor de andere. Vooral voor echte liefhebbers is niet alleen de smaak, maar bijvoorbeeld ook de structuur en de vorm van belang. ‘Ik  grijp  wel  altijd  naar  die  hele   dunne,   hele   pure.’   De

eerste ervaring van Roos met de chocolade van Tony Chocolonely was daardoor

niet overtuigend. ‘Ik  heb  ‘m  een  keer  gegeten  toen  die   net  in  de  wereld  was  en  dat  was  toen  melkchocolade.  Volgens  mij  was   er   toen  alleen  melkchocolade.  Ik  weet   niet  of  er  nu  ook  al  puur  is  of   dat...volgens  mij  wel,  weet   ik  eigenlijk   niet.   Maar   die   vond  ik  veel  te   zoet,   die  vond  ik  gewoon  niet  lekker. Het   zijn  van  die   grote  blokken,  dat  is   ook  niet  handig,  haha.  Ik  heb  niet  zo’n  hele  grote  mond.  Dat  was  gewoon  ook  niet  handig.’  

De missie achter de chocolade is haar wel bekend, net als zij ook eerder andere Fairtrade chocolade heeft gekocht. ‘Ik  heb  wel  eens  Fairtrade  chocolade  gegeten,  maar  ik  kan  het  me  niet  goed  herinneren.  Ik  weet  wel  dat   ik   ‘m  niet  bijzonder   lekker  vond.  Misschien?   Ja  dan  zou  natuurlijk   de  volgende   vraag  zijn:   “waarom  als  het  je  

40

toch  niet  zo  heel   veel  uitmaakt.”’  ‘Nee,   maar   zou  je  op  smaak  een  concessie  doen?’   ‘Nee  (gelach)  stel  nou  dat   ik  die  Fairtrade  chocolade  aanwijsbaar  viezer  zou  vinden,   wat   ik   dus   niet  eens   weet!  Of   ik   ‘m  echt  viezer   vind,  dan  zou  ik  ‘m  niet  meer  kopen.  Dat  is   wel  erg  eigenlijk  ja  als  ik  het  zo  heel  erg  uitgesproken  zeg,  maar   het  is  wel  zo.’  

Anders dan de twee voorgaande respondenten kent Roos zowel het achterliggende verhaal als de chocolade zelf van Van der Keuken. Haar ervaring met deze chocolade is echter niet zo positief, waardoor ze deze later niet nog eens heeft gekocht, maar de Fairtrade chocolade die zij in ieder geval niet minder vond dan andere merken, koopt zij eigenlijk ook nooit meer. Het is moeilijk te achterhalen wat nu precies de motivatie is of doorslaggevend om rekening te houden met arbeidsomstandigheden. ‘Nou  dit   is  wel  een  van  die   dingen.  Je  hebt   toch  zo’n  cognitieve  dissonantie  theorie?     Dit  is  wel  een  van  die   dingen.   Ik  wil  natuurlijk  dat   er  geen   slaven  worden  gebruikt   en   dat   het   allemaal   verantwoord   is.  Dat   is   natuurlijk  wat  ik  er  over  denk.  En  dan  in  zo’n  geval,  als   die  dus  iets  viezer  zou  zijn,  dan  zou  ik  dan  die   toch,   dus  dan  zou  ik  niet  meer  ko...  Nee  het  is  gewoon  ook  zo.  Ik  koop  het  gewoon  bijna  nooit.’  

De motivatie is in ieder geval niet intrinsiek, emotioneel, lichamelijk van aard, in de zin dat het een enorme afkeer oproept een soort walging, maar eerder iets waar je rekening mee moet houden, op een cognitief niveau. Iets waar je, eenmaal in de winkel en de haast van alle dag, makkelijk even niet aan denkt. Voor Niels geldt ongeveer hetzelfde als voor Roos. Hij heeft de chocolade weleens geproefd, maar is daarna weer zijn vertrouwde chocolade gaan eten. ‘Ik   heb  die  wel  geproefd  ja,  ja  ik  heb   ‘m  wel  op,  maar  niet   dat  ik   dat  echt  bijzonder   vond  of  zo  dat   denk   ik   niet.  Nee,   want   dan  had  ik  het   wel  echt  onthouden,  maar  ik  weet   wel  dat  ik  het   een  keer,  dat  ik  toen  ge-­‐ hoord  had  dat   het   er  was  en  ja  dat  is  best  wel  in  het  nieuws  geweest   toen.  Ik  geloof  dat   ik  het  toen  gewoon   ergens  een  keer  gegeten  heb,  volgens  mij  was  dat  Tony  Chocolonely.’

Daarnaast is hij sceptisch richting de grote woorden die Van der Keuken hanteert. ‘Maar   ja,   ik   weet  niet   of  hij  dat   zo   kan  stellen,  sowieso  ‘slaaf’  vind  ik  ook  wel  weer  heel  sterk   uitgedrukt.’  In

deze specifieke chocola-

de ziet hij eigenlijk niet iets nieuws. ‘Ja  het   idee.  Het  is  dus   eigenlijk  ook   gewoon  een   Fairtrade   versie   toch?’   Het Fairtrade-logo is niet iets waar hij speciaal op let of als voorwaarde stelt wanneer hij chocolade koopt, maar het valt hem soms wel op. ‘Maar  dan  moet   ik  zeggen   dat  het   dan  nog  in  die  zin  vrij  verwarrend   werkt,  want   ik   zag  laatst  op  zo’n   Verkade-­‐reep,  daar  stond  ook   zo’n  Fairtrade   logo   op  in  die  zin  dus.’   In

die zin

wordt hij vanzelf ingehaald door de chocoladeproducenten zelf. Ook Mark heeft weleens van Tony Chocolonely gehoord en heeft het ook geproefd.  ‘Ik   heb   wel  eens   een  artikeltje  over  gelezen,  in  de  krant.   En  hij  stond  ook  een  keer   op  Lowlands  volgens  mij  met  z’n  repen.  Volgens   mij   heb  ik  daar   wel  eens  een  keer  zo’n  stuk   gekocht.’

Het idee van eerlijke chocolade is bij hem geen vaste

waarde geworden, maar hij werd, net als Niels, verrast door Verkade.

41

‘Nou  Verkade  is  volgens  mij  ook   heel  duurzaam  bezig  las   ik  ergens.  Meestal   koop  ik  wel   Verkade.’  ‘Maar  je   koopt   dan   Verkade  omdat   je  gelezen   hebt   dat...of?’  ‘Nee,   nee,  nee,   nee   dat   kocht  ik  al.’  ‘Dus  het   kwam  goed   uit?’  ‘Ja,  maar  goed  dan  is  het  een  overweging  om  het  te  blijven  doen  weet  je  wel.’  

Dit lijkt de weg van de minste weerstand. Je hoeft geen andere keuze te maken wanneer je vaste merk overgaat op een ‘verantwoorde’ variant. De verpakking is vertrouwd, net als de smaak en de vorm, misschien is de prijs iets gestegen, maar van de eindgebruiker wordt verder geen inspanning gevraagd. Een andere weg met weinig weerstand is om de producten cadeau te krijgen, zoals Martin: ‘ik   heb   weleens   zo’n  Max  Havelaar  pakketje  gehad  in  m’n  kerstpakket   en  dat   vond  ik  wat  minder  lekker,  dus  dat   heb  ik   toen  ge-­‐ woon  opgemaakt   en  daarna  ook   nooit  meer   gekocht.’   Hij

doelt hier op de koffie, waarvan de smaak hem

tegenviel; chocolade koopt hij bijna nooit. Clemens heeft de chocolade van Tony nog nooit geproefd, maar weet wel dat het een actie is om de arbeidsomstandigheden op de cacaoplantages te verbeteren. Hoewel hij uiterst sceptisch is over keurmerken heeft hij wel vertrouwen in Fairtrade producten. ‘Dat  gaat  me   misschien  wel  iets   meer  aan  het  hart.  Dat   je  geen...als   je  chocolade  met   een   keurmerk  hebt,   dan   vind  ik   dat   misschien.   Waarom   ik   dat   keurmerk   dan   wel  vertrouw  dat   slaat   ook   eigenlijk   helemaal   nergens  op,   maar   als  er  ergens   staat  dit  is  een  eerlijke  cacao   oogst,  dan  vind  ik   dat  misschien  wel  belang-­‐ rijker  omdat  het  dan  ook  mensen  betreft  of  zo.’  

Dit belang laat hij niet resoneren in zijn aankopen, want de producten zelf koopt hij eigenlijk nooit.   ‘Maar  ja  dat  staat   niet  op  deze  ooghoogte   in   de  supermarkt  hè.  Fairtrade.’  ‘Nee  meestal  iets  hoger.’  ‘Ja,  nee  ik  be-­‐ doel  maar  te  zeggen:  “het  is  me  niet  eens  opgevallen  de  Fairtrade  thee  in  de  supermarkt.”  Het  valt   me  niet  op  dus   ik  ben  er  ook  niet  zo  bewust  van.’  

De andere respondenten zijn niet bekend met de chocolade van Tony Chocolonely en letten verder niet op producten die zorgdragen voor redelijke arbeidsomstandigheden. Eén respondent (Eric) gaat er van uit dat het wel goed zit met de arbeidssituatie in de productieketen, terwijl Merijn de producten te duur vindt en liever ziet dat de overheid hier een sterkere rol zou aannemen. Margriet komt regelmatig in de Wereldwinkel: ‘ik  koop  wel  eens   wat   in  de   wereld  winkel,  dan  denk    ik:  “ja   hier   zou  ik  wat   meer   moeten   kopen.”’

De aandrang is niet sterk genoeg om het daadwerkelijk te doen, zij is dan ook ontzag jaloers op

anderen die dat wel op kunnen brengen. ‘Je  hebt   mensen  die  zijn  veel  principiëler   dan  ik  eigenlijk,   die  doen   dat   wel.  Ik  ben  weleens  jaloers  op  mensen  die   daar   echt  heel  erg  bewust  voor  kiezen.  En   dat  ook  echt  in  praktijk   brengen.’  

Dit in de praktijk brengen vraagt niet alleen maar een principiële houding, het vraagt tevens het vermogen om steeds weer allerlei informatie te verwerken en daar een keuze uit te formeren. Voor Richard is dat soms lastig.  

42

‘Ik   ben  daar  helemaal  niet   zo  goed  in  ook  hoor.  Ik  heb   dat  met  boodschappen  doen,  die   prikkels  zeg  maar   van:  “je  moet  dit  nemen,  want  dat  is  beter  en  je  moet  dat  nemen  en  daar  naar  kijken.”  Als  ik  daar  op  moet   gaan  zitten  letten,  dan  heb  ik  het  idee  dat  ik  twee  uur  rond  moet  gaan  lopen  in  zo’n  winkel.’  

De andere respondenten spreken hier niet over, maar zij zien bijvoorbeeld vaak niet of een product überhaupt een keurmerk heeft. De koffie van Douwe Egberts en de thee van Pickwick en Albert Heijn dragen tegenwoordig het UTZ-label dat staat voor een duurzame productie van koffie, thee en cacao, maar geen van de respondenten is het opgevallen en weet wat het inhoud. Sandra koopt soms Fairtrade bananen zonder dat ze het door heeft, terwijl Elise nog een paar Fairtrade chocoladeletters van Verkade in een keukenkastje heeft liggen. Dit is het eigenlijke doel van Van der Keuken; de branche in beweging brengen en met zijn verscherpte norm meetrekken. 5.4 Verantwoordelijkheid en het probleem van collectieve actie De one-issue campagnes zijn er op gericht het consumptiegedrag van de respondenten te beïnvloeden; daarmee wordt een beroep gedaan op hun geweten en verantwoordelijkheidsgevoel. De campagnes verschuiven de verantwoordelijkheid richting consumenten door ze op bepaalde misstanden te wijzen en alternatieven aan te reiken. In dit volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de manier waarop de respondenten met dit vraagstuk over verantwoordelijkheid omgaan. Het verschuiven van de verantwoordelijkheid is in eerste instantie een (machts)middel van de maatschappelijke organisaties om de keten in beweging te krijgen en druk uit te oefenen op de betrokken partijen. Het is onzinnig en ongegrond om individuen verantwoordelijk te houden voor maatschappelijke problemen, want in het verschuiven van verantwoordelijkheid ligt de kern van het probleem besloten; het is een gedeeld probleem dat zij niet elk voor zich kunnen oplossen, maar daarvoor op elkaar zijn aangewezen (De Swaan 1996: 101). Het besef dat de oplossing voor de problematiek in een collectieve actie gezocht moet worden, is onder de respondenten wijdverspreid. Wanneer ik aan Helma vraag of zij mogelijkheden ziet om een bijdrage te leveren aan de problematiek vertelt zij: ‘dat  heb   ik   natuurlijk  niet   in  de  hand.  Je  kan   zeggen  van:  “ik  koop  dat   product   niet,”  maar  als   ik   als   enige   dat   niet  zou  kopen  en  de  rest  wel.   Kijk  dan  kan  ik  wel  zeggen:  “je  moet  altijd  bij  jezelf   beginnen,”   maar  als   iedereen  dat  denkt.  Ja,  je  bent  van  anderen  aOhankelijk  ook.’

Voor Helma is het een reden om haar gedrag niet aan te passen, zolang het voor haar niet zeker is dat haar aanpassingen daadwerkelijk effect hebben, voelt zij geen aandrang haar gedrag aan te passen met betrekking tot de vier vraagstukken. Dit is een gedachte die door meer respondenten wordt gedeeld. Zo heeft Julisa haar houding aangepast nadat ze een periode geen vlees en later een tijdje geen chocolade heeft gegeten.

43

‘Ik   zou   het  wel  voor   mezelf   kunnen  doen,  maar  ik  denk   niet  dat   het  heel   veel  nut  heeft   om  te   zeggen  van:   “ik   ga   geen   chocolade   meer   eten,”   want   die  mensen  moeten  nog   steeds   die   cacaobonen  plukken  en  die   moeten  nog  steeds  die  chocolade  maken,   maar  als   het  zeg   maar   wel  nut  zou  hebben,  wanneer  ik  het   niet   meer  zou  eten  en  die  mensen   zouden   niet  meer  onder  die  omstandigheden  hoeven  werken  of  die  zouden   meer  betaald  krijgen  omdat  ik  het  niet  zou  eten,  dan  zou  ik  het  natuurlijk  wel  doen.’

Ook voor Julisa werkt het probleem van de collectieve actie demotiverend, doordat zij vanuit dit perspectief geen aanleiding ziet voor verandering. Zowel Mark als Sandra zien ook het probleem van collectieve actie in, maar vinden juist dat hun bijdrage een eerste voorwaarde is. Zo zegt Mark: ‘het  is   lastig   hè.   Het   lijkt   altijd   een  beetje   een   druppel   op   een  gloeiende   plaat.  Voor  je   gevoel.   Ja   als   iedereen  dat   denkt,   dan   schiet   het   nog   niet   op.’   Bij

Sandra duikt op een zeker moment een schuldgevoel op wanneer het over

schade aan het milieu gaat, omdat zij zichzelf vaak te gemakzuchtig vindt. ‘Dat  neem  ik  mezelf   ook  wel  eens  kwalijk.  Ja  kijk  dan  eerst  eens  even  naar  jezelf,  weet  je  wel.  En  zeker  ook   als  je  beseft   dat  je  kinderen  hebt,   want  zei  moeten  ook  in  deze  wereld  leven.  En  als   het  alsmaar  slechter   wordt  en  mensen  letten  nergens  op,  terwijl  je  eigenlijk  gewoon  een  keertje  moet  denken  van:  “nu  ga  ik  dat   wel  doen  en  beter  op  dingen  letten.”  Want   het   begint  bij  jezelf  en  als  iedereen  natuurlijk  denkt  van:  “ik   doe   het  niet,”  dan  gebeurt  er  helemaal  niets.’

Door de hierboven geciteerde respondenten wordt niet duidelijk een kader beschreven waarbinnen deze collectieve actie georganiseerd zou moeten worden. Tot welke groep de anderen horen, waartegen zij de problematiek afzetten. Zij geven in ieder geval niet (duidelijk) aan dat de problemen op een internationale of mondiale schaal bestreden moeten worden. Voor Martin is het echter zonneklaar dat Nederland als actor niet in staat is het verschil te maken, wanneer we over de productie van chocolade spreken: ‘goed  dan  wordt  het  in  Nederland  niet  verkocht,  maar   zorgt  dat  er   voor   dat  die  slavernij  er  niet  meer  is?  Ik   denk  het  niet.  Zoiets  zou  je  dan   Europees  of  zelfs  wereldwijd   moeten   proberen.  Ik  denk  dat   er  in  Amerika   net  even  wat  meer  chocolaatjes  worden  gegeten  dan  in  Nederland.’

Dit mondiale perspectief is ook al naar voren gekomen bij het probleem van overbevissing, waar een quotering alleen als zinvol wordt beschouwd als andere landen zich daar ook aan conformeren. Het middel van quoteren vormt de brug naar een oplossing om tot een collectieve actie te komen. Aan de oproep tot samenwerking door de maatschappelijke organisaties wordt niet alleen sporadisch en gedeeltelijk gehoor aan gegeven, het wordt eveneens als te vrijblijvend beschouwd. De meeste respondenten zien daarom meer in maatregelen die worden opgelegd, waar een dwang van buiten de normen aanscherpt. Voor Wil is het duidelijk hoe het dierenwelzijn verbeterd kan worden, wanneer we over de leefomstandigheden van kippen spreken:  ’het  blijft  toch  een  moeilijk  struikelblok.  Ze  moeten  het  gewoon  niet  meer  in  

44

de  winkel   gooien,  dat   is  klaar.   Die  hele  ploOkip  moet   weg,  degenen  die  zoiets  produceren,   die  moeten  ze  aanpak-­‐ ken,  ja.’   In

dit citaat wordt tweemaal het persoonlijk voornaamwoord ‘ze’ gebruikt. De eerste keer lijkt

het naar de producent of de winkelier te verwijzen en in het tweede geval naar de overheid of een andere machthebbende instantie. In ieder geval schuift zij de verantwoordelijkheid naar een derde partij die de keuze voor haar maakt en faciliteert. Ook voor Eric is het makkelijker wanneer er van buitenaf een verbod wordt afgedwongen. ‘Laat   ik   het  zo   zeggen:  het  zou  het   wel  een  stuk  makkelijker  maken  als  ze  bepaalde  dingen  voor   je   beslis-­‐ sen.  Als   ze  nou  zeggen  van:  “oké,  geen  tonijn  meer.  Punt.”  Dat  zal  wel  een  heleboel  schelen  denk  ik.  Ik  denk   dat   mensen.  Althans   ik.  Nou  ja  ik  doe  toch  bepaalde   dingen.  Ik  koop  af  en  toe  nog  eens  een  tonijntje,  maar   als  er  echt  staat:  “jongens  tonijn.  Mag  je  niet  meer  eten.  Punt.”  Dat  maakt  het  heel  makkelijk.’

In dit geval wordt een maatregel niet alleen collectief afgedwongen, maar wordt tegelijk de eigen zwakte overwonnen; waardoor het eerder een hulpmiddel is, dan louter een verbod. Het gebruik van ‘ze’ lijkt ook hier weer naar de overheid te verwijzen. Als alternatief voor het verbieden van bepaalde voedingsmiddelen worden er door de respondenten ook maatregelen aangedragen die mensen moeten prikkelen en stimuleren. Eveline oppert het idee om vlees, door middel van accijnzen, duurder te maken en groente, met behulp van subsidies, juist goedkoper maakt. Mark werpt het idee op van een ontmoedigingsbeleid: ‘misschien   zou  je  het   dan  gewoon...ik   weet  niet  in  hoeverre  het  helpt?  Maar   een  ontmoedigingsbeleid  moeten  voeren  net  als  met   alcohol   en  sigaretten.   Dat   je  vlees  meer  een  luxe   product  maakt.’   Een

idee dat door Roos wordt gesteund, hoewel zij ‘heel  erg  te-­‐

gen  al  die  betutteling  van  de  overheid  is.’  

De enige respondent die zich specifiek uitspreekt tegen maatregelen van de overheid is Marloes. Om de, in haar ogen, overtrokken reactie van de overheid op de uitbraak van dierziekten gebruikt zij een ander voorbeeld ter illustratie. Tegenwoordig  doen  ze  ook   zo  moeilijk   over  asbest.  Het   is   natuurlijk   wel  schadelijk   voor  je,  maar   ja   vroe-­‐ ger,  ja  het  zou  niet  goed   geweest   zijn,  maar   in   loodsen  platen  weg   halen  en   alles,  dat   heb   ik   zelf   ook   nog   gedaan,  maar   ja   het   zou  niet   goed  geweest   zijn.   [...]  Met   een   stukje  vlees   krijg   je   misschien   iets   binnen,   maar  ja  één  keer.   Ik   ben  er  in  principe  niet  bang  voor.  Ik   vind  het   wel   sneu   voor  die  boeren  die  het   over-­‐ komt  natuurlijk,  want  het  is  voor  hun  echt  een  ramp.’

De voorbeelden zijn ervaringen uit haar jeugd, de specifieke situatie van het opgroeien op een boerderij die bij haar de weerstand tegen overheidsingrijpen opwekt. Twee andere zelfstandigen onder de respondenten (Hugo, Roos) tonen zich sceptisch tegenover inmenging van de overheid en spreken zich uit tegen een te grote mate van bemoeizucht. Drie van de respondenten (Margriet, Elise, Paul) benoemen niet het probleem van collectieve actie en spreken niet over maatregelen die de overheid zou kunnen nemen of steunen.

45

5.5 Distinctie en associatie Eten moet begrepen worden als een sociaal verschijnsel. Al voor onze geboorte worden wij gevoed door onze moeder, die op haar beurt, zelfs als ze het eten zelf bereid, dat samen met anderen nuttigt, voedsel dat in ieder geval door anderen is verbouwd en verwerkt. Mensen zijn nu eenmaal op elkaar aangewezen en dus ook als het voeding betreft. Gedurende onze volwassenwording leren we stap voor stap allerlei smaken en producten te waarderen en ze vervolgens ook nog te bereiden. De onderlinge verschillen zijn weliswaar groot, maar het is een leerproces dat eenieder doorloopt. Tijdens dit leerproces leren mensen niet alleen hun eigen voorkeuren kennen, maar ook die van anderen en de verschillen daartussen. Mensen ontwikkelen een repertoire aan voedingsmiddelen, een repertoire van voorkeuren dat tegelijkertijd ook andere voedingsmiddelen afwijst. Dit is een middel om je zelf met anderen te associëren en te vereenzelvigen en tegelijkertijd een manier om anderen af te wijzen en van je te distantiëren. In deze paragraaf probeer ik te beantwoorden of men de ethische vraagstukken gebruikt om zich met een bepaalde groep te identificeren of zich daar juist van te distantiëren. Uit de interviews komt naar voren dat weinig respondenten op een hele strikte manier met ethische vraagstukken over voeding omspringen, maar vaak wel iemand in hun naaste omgeving kennen die dat wel doet. Uit Merijn z’n eetgewoonten blijkt niet dat hij zijn keuzes laat leiden door ethische vraagstukken, maar wanneer ik hem vraag naar de eieren die hij koopt, wil hij benadrukken dat hij het belangrijk vindt om voor scharreleieren te kiezen en vervolgens vertelt hij: ‘ik   heb  dan  toevallig  een   broer  en  z’n  vrouw  die  daar  heel  erg   bewust  mee  bezig  zijn.  Daar  ben  ik  wel  een   beetje  mee  aangestoken.  Die  gaan  echt  wel  met  boekjes  naar  restaurants  en  kijken  wat   er  eerlijk   gevangen   is  en  dat   soort   dingen.  Dat  vind  ik  een  mooie  gedachte,   maar  ik  besteed  daar  niet   zo  veel  tijd  en  aandacht   aan  als  zij.  Maar  het  begint  wel  meer  te  komen,  maar  het  wordt  ook  steeds  toegankelijker  gemaakt  natuur-­‐ lijk.’  

Hij spreekt bewondering uit voor de strikte eetgewoonten die zijn broer en diens vrouw navolgen en toont tegelijkertijd interesse in vegetarische gerechten. Die belangstelling ziet hij om zich heen ook toenemen. ‘Maar  ik   heb  wel  het  gevoel  dat  er  een  bewustwording  aan  de  gang  is,  dat   meer  en  meer  mensen  om  mij   heen  vegetarisch  worden  voor  mijn  gevoel.   Mensen  worden   er   wel   steeds   bewuster   van.’   Een

open houding

die staat voor nieuwsgierigheid en leergierigheid, maar niet echt in de praktijk is gebracht. De ouders van Martin kopen veel biologische producten en hechten daar ook waarde aan: ‘voornamelijk  m’n  moeder  die  vindt  dat  wel  belangrijk,   m’n  vader;  volgens  mij   interesseert  het   hem   heel   weinig.   Ja  als  ik  het   zou  vragen   zou  die  natuurlijk  zeggen  dat  ie  het  wel  belangrijk   vindt.  Maar  ja   die  man   die  maakt   zich  daar   niet  mega  druk   over.  Maar  dat   ze  daar   lekker   met   z’n  tweeën  van  hun  oude   dag  aan   het  genieten  zijn  en  dat  nog  beter  kunnen  doen  doordat  ze  lekker  eten  hebben  dat  speelt  wel  een  rol.’  

46

Voor de ouders van Mark geldt min of meer hetzelfde. ‘Ja  m’n  ouders,  sinds  ze  in  Utrecht   wonen  zijn   ze  helemaal  op  alles   biologisch  overgestapt.    Die  zijn  altijd   wel  met  milieu  en  dierenwelzijn  bezig   geweest.   Maar  ik   denk  dat   ze...ik   denk   dat   het  nu  nog  meer  in  het   nieuws  is   en  zo.   En  dat  ze  toen  gewoon  besloten  hebben...en  dat  het  in  Utrecht  meer   voor  handen  is   dan  in   Harmelen.  Met   die   ecologische  en  biologische   supermarktjes   en  met   slagers   in  de  Biltstraat  en  zo.  Dat  ze   daarom  gewoon  beslist  hebben  dat   ze  dat  wel  leuk  vinden  om  een  soort  initiatief  te  steunen  en  dat  het  ook   goed  is  voor  het  milieu.’  

Hun ouders zijn met pensioen of minder gaan werken en hebben nu alle tijd om de verschillende winkels af te gaan voor hun ‘verantwoorde’ boodschappen en zowel Martin als Mark ziet dat als een luxe positie die hen zelf ontbreekt, maar wel een positief beeld over hebben. Ik kan niet stellen dat zij door hun ouders verleid worden om bijvoorbeeld meer biologische producten te kopen, maar Mark heeft de viswijzer bijvoorbeeld wel van z’n ouders aangereikt gekregen. Wanneer Marloes boodschappen doet let ze voornamelijk op de prijs, producten met bijvoorbeeld een Fairtrade keurmerk vallen daarmee op voorhand af en bij Aldi, waar zij veel van haar boodschappen haalt, staat het niet in de schappen. Dit in tegenstelling tot haar schoonouders: ‘m’n  schoonouders  doen  het   wel  vrij  veel.  Die  kopen  expres   wel  Fairtrade  kofOie  en   een   paar  van  die  pro-­‐ ducten  om   dus  die  boeren  te  helpen  daar.  Ja,   zij  zijn  best  wel...hun  jongste  zoon  is  ook   uit   Ethiopië  geadop-­‐ teerd,   dus   die   komt   uit   Ethiopië  vandaan,   dus   ja   m’n  schoonmoeder   is   er   altijd   heel  veel   mee  bezig  ge-­‐ weest.  Heeft  nog  steeds  een  adoptiekind  die  ze  nog  steeds  geld  stuurt  naar   Ethiopië.  Zij  is  toch  wel  hele-­‐ maal  bezig  om  ook  zulke  mensen  toch  ook  te  helpen.’  

Voor Marloes is dit niet zo makkelijk en ook minder belangrijk, haar schoonmoeder vraagt haar ook niet om hetzelfde te doen. De enige keer dat het haar wordt gevraagd is wanneer ze het in de kerk aanbieden, maar ook hier koopt zij het bijna nooit. Zij voelt verder geen aandrang om net als haar schoonmoeder en andere mensen uit de kerk meer Fairtrade producten te kopen. Eveline associeert Fairtrade juist met de kerk: ‘ligt  dat  in  de  supermarkt?  Vroeger  toen  ik  naar  de   kerk  ging,   toen  hadden  ze  zo’n   fairtrade  winkeltje  of   zo.’

Hierdoor verwacht ze niet dat het ook in de supermarkt verkrijgbaar is en bo-

vendien is ze ‘er  totaal  niet  mee  bezig.’   Het is daarom opvallend dat ze de chocolade van Tony Chocolonely, tenslotte ook Fairtrade, via een vriendinnetje heeft leren kennen. Net als het biologisch vlees dat zij een tijdje heeft gegeten, maar uiteindelijk toch te duur vond. Het wekt de suggestie dat zij gevoelig is voor de keuzes die haar vriendinnen maken, maar niet voldoende om hierin te volharden. Bij Paul is een vergelijkbare invloed te zien, maar dan van collega’s. In hoofdstuk 5.2 is al beschreven dat Paul mede op aanraden van een collega weleens een dag vegetarisch eet. In een andere situatie werd hij ook op een biologische winkel gewezen. ‘Ik  heb  dan  nog  wel  een  collega  die  zei  ook  van:  “daar  zit  een  zaakje  en  daar  kan  je   alleen  maar  biologische  spullen  kopen,  met   aardappelen   en  die  man  heeft  echt  alles.  Daar  moet  je  maar  eens  een  

47

keer   naar   toe   gaan.   Die   heeft   ook   gewoon  kaas   en  noem   maar   op.”’   Dit

zijn situaties waar de symbolische

grenzen worden afgetast en geformeerd. Bij Sandra in de buurt zit een Wereldwinkel, dus ik vraag haar of ze daar weleens komt. ‘Nee,   ik   heb  het  wel  gezien  dat  die  er  zat   ja.  Nooit   geweest,  maar   ik  heb   geen  idee  hoelang  dat  ding  er   zit   inderdaad,  maar...’  ‘Ik   heb  ook  geen  idee.  Ik  hoorde  het  pas  laatst.’  ‘Oké  ja,  maar  jij  bent  er  ook  niet  geweest?   Of  wel?  Nee?’  ‘Nee.’  ‘Ik  ook  niet.  Daar  ben  ik  ook  niet  zo  van  hoor.  Tenminste  ik  ga  daar  nooit  heen.’  

Zij doet een beetje lacherig over de Wereldwinkel, verwacht van mij niet dat ik er naar toe zou gaan en distantieert zich er vervolgens van. Zij identificeert zich niet met de mensen die de Wereldwinkel bezoeken. Aan Margriet merk ik net als bij Sandra dat ze toch even wilt weten wat mijn positie is in dit verhaal. Wanneer ik haar vraag of zij bekend is met het idee van een dag geen vlees eten zegt ze: ‘ik  vind   dat   maakt   de  maaltijd  juist   zo  lekker,  een  stukje   vlees.  Jij  ook?’   Om

toch even te testen hoe dat bij mij zit.

Later vraagt ze ook nog. ‘Maar  even  nieuwsgierigheid  van   mij  hè?  Maak   jij  dit  afstudeerproject   nu  om   inzicht   te   krijgen  hoe  mensen   eten?   Of   is   ook   een  beetje  jouw   achterliggende  gedachten  om   inzicht  te  krijgen  van  dat   mensen  zich  veel   meer   bewust   zouden  moeten  worden   van?’   Om

er zeker van te zijn dat ik niet met een

dubbele agenda dit interview aan het afnemen ben. Zij beschrijft zichzelf als laks en gemakzuchtig wanneer de vraagstukken aan bod komen en spreekt bewondering uit voor de mensen die zo strikt en principieel kunnen zijn, hiermee distantieert zij zich ook van hen. Voor Clemens en Hugo werkt het precies omgekeerd. Zij vinden zichzelf een stuk verstandiger dan de Japanners door geen tonijn te eten en zetten zich daar tegen af. Voor beide geldt dat ze snel afstand nemen van de instanties en personen die niet met hun opvattingen stroken. Zo heeft Clemens geen vertrouwen in keurmerken. ‘Keurmerken   vind  ik  een  grote  wassen  neus  daar  geloof   ik  niet  echt  in.’  ‘Nee?’  ‘Dat  zie   je  met  m’n  speeltoe-­‐ stellen  met  FSC-­‐hout  dat   schijnt   allemaal  goed  te  zijn,   maar  daar   zitten  zoveel  lobbyisten  en  gelul  achter   en  die   viskeurmerken   die  staan.   Ook   weer   zo’n  ‘Keuringsdienst   van  Waarde’   aOlevering.   Dan   heeft   zo’n   boot  een  keurmerk,   dat  ie  netjes   z’n  vis  vangt.  Maar  dat  is   dan  vis  gevangen  in  een  bepaald  seizoen,  maar   een  maand  later  gaat   ie  ook   gewoon  weer   op  zee,  terwijl  dat   eigenlijk   niet  mag  en  dan   vangt  ie   vis   die  ei-­‐ genlijk  niet  gevangen  mag  worden  of  geen  keurmerk  heeft.’  

Het is niet dat hij zich hier afkeert van een bepaalde groep mensen door die keurmerken als nonsens te bestempelen, maar indirect distantieert hij zich van de mensen die belang hechten aan deze keurmerken. Zowel Niels als Eric hebben vrienden die vegetarisch zijn en daar soms rekening mee moeten houden als zij komen eten. Dat vinden ze beide geen probleem, maar dat betekent niet dat dat zonder kritiek gaat.  

48

‘De  mensen  in  mijn  omgeving  die  vegetarisch  zijn  die  raken  vlees  niet  aan,  maar  vis   zijn  ze  dol  op.  Dat  vind   ik  raar  want   volgens  mij  is  een  vis  toch  ook  nog   steeds  een  dier  en  een  vegetariër  die   eet  geen  vlees  omdat   het  een  dier  is  dat  leeft,  dat  eet  je  niet.  Maar  vis  gaat  er  in  als  zoete  koek.’   Aldus  Eric.  Voor

Niels ligt de kritiek bij het positieve effect op het milieu dat volgens hem bij het mijden

van vlees uitblijft. ‘Dat   het  weliswaar   diervriendelijk  is   maar   niet   natuurvriendelijk   om   vegetariër   te  worden  als   je  het   zeg   maar  gaat  vervangen   door   soja,   dan  heb  ik  ook   wel  m’n  woordje   klaar.   Maar  eigenlijk   gaat  het  daar  nooit   over.  Ik  bedoel  die  vrienden  weten  het   dondersgoed  en  ik  moet  wel  zeggen  als  zij  komen  eten  of  ik  ga  daar   eten  dan  maak  ik  wel  vegetarisch  of  eet  ik  wel  vegetarisch  mee.’  

De verbazing over vegetariërs die wel vis eten wordt door Julisa gedeeld, maar zij spitst haar kritiek toe op de penibele situatie van bedreigde soorten.   ‘Ik  vind  het  soms  een  beetje  raar,  want  heel  veel  mensen  zijn  dan  vegetarisch,   maar  juist  bepaalde  soorten   vis   zijn  heel  zeldzaam.   Er   zijn  mensen  die   eten  dan   geen  vlees,  maar   dan   wel  vis.   Ja   dat   vind   ik   dan  wel   vreemd  ja.   Ik  vind  dat   dan   wel  raar,  dan  zou  je  volgens   mij  beter  geen  vis   meer   kunnen  eten  en  nog  wel   vlees.’  

Deze respondenten hebben geen probleem met vegetariërs en passen zich gemakkelijk aan. In die zin worden er geen grenzen getrokken, maar de kritiek op hun handelen of op het effect van hun handelen stelt hun voor de mogelijkheid zich gemakkelijk te voelen zonder dat ze dezelfde eetgewoonten over te hoeven nemen. In die zin omsluiten ze de vegetariërs binnen hun eigen domein, omdat er op hun gedrag ook wat aan te merken is. Bij de overige respondenten (Roos (meeste aandacht op gezonde voeding), Wil, Elise, Richard (teveel prikkels kost teveel energie om te onderscheiden met verantwoorde voeding) heb ik geen duidelijke aanwijzingen kunnen vinden dat zij ‘verantwoorde’ voeding gebruiken om symbolische grenzen te trekken. Wanneer we de ethische vraagstukken onderscheiden op het opleidingsniveau van de respondenten worden een aantal regelmatigheden zichtbaar. Drie (Hugo, Clemens, Mark) van de vier (Eric) respondenten die op een bewuste manier met de consumptie van vis omgaan zijn hoger opgeleiden, waaronder de twee respondenten die geen tonijn meer proberen te eten. Alle vier de respondenten (Mark, Eveline, Niels, Roos) die weleens de chocolade van Tony Chocolonely hebben geproefd zijn hoger opgeleiden, net als de respondent (Julisa) die een periode geen en later minder chocolade is gaan eten. De twee respondenten (Martin, Hugo) die voor de smaak wel eens biologisch vlees kopen zijn hoger opgeleiden. Alleen de onder de drie respondenten die regelmatig vegetarisch eten zijn de lager opgeleiden (Paul, Eric) beter vertegenwoordigd.

49

In de kleine onderzoeksgroep van deze scriptie zijn deze verhoudingen niet te generaliseren, tegelijk stroken ze met de gangbare verwachting dat sociaal economische status en opleidingsniveau overeenstemmen met de bekendheid van en betrokkenheid bij deze ethische vraagstukken. Uit de interviews komt verder naar voren dat met de hoogte van het opleidingsniveau men de problematiek duidelijker kan verwoorden, onderling met elkaar kan verbinden, en vooral behendiger is in het aandragen en gebruiken van argumenten die het eigen handelen verdedigen. Een uitzondering hierop is het, in de vorige paragraaf behandelde, probleem van de collectieve actie. Niet alleen de onderkenning van en de bekendheid met het probleem is over de hele breedte verspreid. Ook het aandragen van maatregelen en oplossingen wordt, ongeacht het opleidingsniveau, door de respondenten gedaan. Het probleem van collectieve actie in een mondiaal perspectief plaatsen wordt echter alleen door hoogopgeleide respondenten (Clemens, Hugo, Martin) gedaan.

50

6 Koppeling theorie en empirie In dit hoofdstuk worden de onderzoeksresultaten geïnterpreteerd met behulp van het theoretisch kader beschreven in hoofdstuk 2. In het eerste deel wordt ingegaan op het probleem van reflexiviteit. De focus ligt hier op de houding van de respondenten tegenover de ethische dilemma’s van voeding, in welke mate zij bekend zijn met de problematiek en hoe zij deze eigen maken. In het tweede deel wordt verder ingegaan hoe het probleem van reflexiviteit zich verhoudt met de aangeleerde disposities van de habitus. Het derde deel beslaat het risicomijdend gedrag van de respondenten. De inzichten die zij hebben getoond in de verschillende problemen en op welke manier zij met deze risico’s om proberen te gaan. In het vierde deel worden de onderzoeksresultaten verbonden met het sociologisch concept van symbolische grenzen. Het afsluitende deel beslaat de historische vergelijking over slavernij. 6.1 Reflexiviteit en osmose van problematiek De behandelde ethische vraagstukken blijken ingewikkelde gespreksonderwerpen die model staan voor tegenstrijdigheden, twijfel en onzekerheid Tegelijkertijd zijn de dilemma’s zelf onmiskenbaar serieus en betekenisvol. Het aansnijden van deze vraagstukken leidde bijna altijd tot gesprekken met een emotionele ondertoon die varieert van schuldgevoel en schaamte tot argwaan en ongenoegen. De vraagstukken zijn de onbedoelde effecten die uit onze voedselketen voortkomen, maar vormen daarmee niet een afspiegeling van de intenties van de respondenten. Zij hebben niet gevraagd om plofkippen, kindslaven, vogelgriep of leeggeviste oceanen, maar zijn daar wel deelgenoot van gemaakt. Steeds vaker wordt op hun een beroep gedaan hun handelen aan te passen, waarmee ze tegelijkertijd (mede)verantwoordelijk worden gemaakt voor deze neveneffecten. Voor de respondenten is het vaak moeilijk om hun handelen aan te passen en lastig te overzien welke aanpassing de gunstigste uitwerking heeft. De vraagstukken zijn tegelijk zo breed en divers en niet beperkt tot louter voeding waardoor de respondenten haast onmogelijk overal rekening mee kunnen en willen houden. In ieder geval probeert niemand van de respondenten tegemoet te komen aan de verlangens die voortkomen uit alle behandelde vraagstukken. Uit de onderzoeksresultaten zijn echter wel een aantal strategieën en handelswijzen af te leiden waarmee zij inspelen op de aandringende problemen omtrent hun voeding. De manier waarop respondenten zich de kennis over de ethische vraagstukken eigen maken kan worden verduidelijkt door het te vergelijken met het biologisch proces van osmose. Dit proces wordt gekenmerkt door het celmembraan—de biologische structuur die de binnenkant van de cel scheidt van de buitenkant—dat semipermeabel is. Dat wil zeggen dat bepaalde moleculen wel doorgelaten worden en andere (grotere) moleculen niet. Door de moleculen als de stroom van informatie te beschouwen en het celmembraan als de habitus wordt duidelijk dat niet alle informatie tot de cel (in dit geval de respondent) door kan dringen. De habitus dient als filter en laat bepaalde informatie wel door, terwijl het

51

ander informatie niet opneemt. Niemand van de respondenten legt zich er op toe om op alle behandelde dilemma’s met hun handelen te anticiperen. Zij spitsen zich vaak toe op één of hooguit twee vraagstukken en laten de andere dilemma’s voor wat het is. Anders gezegd, de kennis die zij omzetten in actief handelen is selectief. We hebben gezien dat Hugo, Clemens, Eric en Mark rekening houden met de problemen van overbevissing bij de consumptie van vis, maar dat zij niet of nauwelijks anticiperen op andere dilemma’s. Het is een strategie om toch een steentje bij te dragen, maar niet al te veel aan het eetpatroon te hoeven wijzigen. Een strategie omdat zij dit zelf ook zo benoemen. Zo zegt Hugo: ‘het  is   voor  mij  veel  makkelijker  om  nee  te  zeggen   tegen  tonijn,  want  die   komt   toch  niet  elke  dag  voorbij.  Het  heeft   een   ingrijpender  invloed   op  m’n  eetpatroon  als   ik  beslis  geen  vlees   meer  te  gaan  eten.’

De hoger opgeleiden (Hu-

go, Clemens, Mark) zijn goed geïnformeerd over de andere dilemma’s en leggen ook verbanden tussen de verschillende problemen, maar laten dit niet doorklinken in hun handelen. Voor Eric (MBO) geldt dat in mindere mate. De problematiek kent hij globaal, in algemene termen, maar hij kan de problemen niet zo precies beschrijven en onderling verbinden als de andere heren. De moeilijkheden rond de arbeidsomstandigheden van bijvoorbeeld cacao zijn hem onbekend. Ook Roos is selectief bij het anticiperen op de ethische vraagstukken. Haar verminderde consumptie van vlees is dan wel ingegeven door gezondheidsoverwegingen, maar zij kent de andere positieve effecten hiervan eveneens; hiermee geeft zij rekenschap van haar bijdrage aan deze problematiek en creëert daarmee de ruimte om bijvoorbeeld in het geval van chocolade wat makkelijker te zijn. ‘Ja,  maar  weet  je?   Zelfs  als  ik   nou...want   het  is   wel  zo  die  bio-­‐massa  is  wel   slecht   voor  mezelf,  maar  ik  heb   ook  wel  heel  erg  gezien  hoe  slecht  het  voor  de  dieren  is.  Het   is  natuurlijk   ook   wel  zo  dat  vlees  een  veel  gro-­‐ ter   bestanddeel  van   mijn  voeding   was   dan  chocolade.  Ik   eet   het  natuurlijk   wel,   het   is  wel  zo  dat   ik   bijna   iedere   dag   chocolade   eet,   maar   dan  nog   is   het   percentueel   gezien   wel   een   heel   klein  percentage,   twee   blokjes   per  dag  of   drie   dan.  Maar   dat  is  natuurlijk   als  je  het  ziet   op  wat  je   op  een  hele  dag   eet,   dan   is   dat   natuurlijk  nog  steeds  wel  heel  weinig.’  

Dit is geen van te voren bedachte constructie, maar eerder een uitvloeisel van de wijze waarop deze dilemma’s worden verwerkt. De respondenten die de problematiek goed eigen hebben gemaakt gebruiken dezelfde kennis om argumenten te produceren die hen gunstig uitvallen. De focus op een enkel probleem is door Julisa bij zowel chocolade als bij vlees toegepast, maar voor haar zijn deze zinloos gebleken. ‘Nu  ik  er   weer  over  praat  denk  ik:  “oh  ja!”  Maar   ik  voel  me   niet   meer  schuldig  als  ik  een  chocoladereep  eet.   Maar  ook  eigenlijk  misschien  wel  omdat   heel  de  wereld  het   nu  eigenlijk  weet.  Tenminste  heel  veel  mensen   weten  het  en  het  is  nog  steeds  zo  van,  iedereen  heeft  zoiets   van:  “nou  ach  maakt  niet   uit,  haha.”  Dan  heb   ik   ook  zoiets  van,   dan  ik   wel   heel  hard  zeggen  van:  “ja  ik   doe  het  niet   meer   en  bla  bla.”  Maar  ja  als  het   nie-­‐ mand  wat  uitmaakt.’  

52

De aandrang om zichzelf te verantwoorden is verdwenen, wanneer de mensen in haar omgeving het niet interesseert en geen neiging hebben te veranderen, dan hoeft het voor haar ook niet zo nodig meer. De respondenten die een cultureel repertoire hebben ontwikkeld om de verschillende dilemma’s te begrijpen en eigen te maken gebruiken dit repertoire enerzijds om hun eetgewoonten aan te passen en anderzijds om de rest van hun eetgewoonten in stand te houden, verdedigbaar te maken en het persoonlijk ongemak mee te temmen. Zij zijn in staat om een variatie aan kennis op te nemen en zich eigen te maken, maar wordt de toepassing van kennis zelf geregisseerd. De toestroom van kennis is soms ook onvolledig en willekeurig, waarbij bepaalde (vaak specifieke) kennis de respondent wel bereikt en aansluitende of aanvullende kennis niet. De informatie kan de respondenten wel bereiken, maar dat gebeurt willekeurig en is daardoor incompleet. Eveline en Julisa kennen samen het hele verhaal over de ‘slaafvrije’ chocolade, maar afzonderlijk slechts een deel, waardoor beide niet goed kunnen anticiperen op de onderliggende boodschap. Het gegeven dat de verbouwing van soja verantwoordelijk is voor grootschalige ontbossing en de toename van CO2 in de atmosfeer, geeft Niels aanleiding om het eten van minder vlees af te wijzen; niet wetende dat deze soja grotendeels wordt verwerkt tot veevoer. Net als Eveline wel precies weet welke weg garnalen afleggen om te worden gepeld, maar onbekend is met de viswijzer. Met betrekking tot eieren is de kennis van veel respondenten onvolledig. Zij weten niet dat legbatterij-eieren inmiddels zijn verboden, kennen de andere soorten naast het scharrelei niet of kunnen de onderlinge verschillen niet goed benoemen. De situaties waarin kennis onvolledig is ondermijnen een heldere, rationele afweging en leiden meestal terug naar de gewoonte die men eerder is aangeleerd en aan gewend is geraakt. In een derde situatie wordt de toestroom beperkt en afgehouden. Het celmembraan laat maar een beperkt aantal soorten moleculen door en houdt andere moleculen af. De respondenten met jonge kinderen (Elise, Sandra, Marloes) zijn hier ontvankelijk voor. Zij hebben zich niet erg verdiept in de problematiek en maken zich meestal weinig zorgen over deze zaken. Het lijkt er op dat zij hun handen vol hebben aan alle beslommeringen van het gezin, naast de deeltijd baan die zij ook allen hebben. De zorg voor een gezonde en gevarieerde maaltijd is hun eerste prioriteit en aan een volgende komen zij niet toe. Voor Richard is het moeilijk om de kennis over de ethische dilemma’s te verwerken. Vooral wanneer hij in de winkel staat en overmand wordt met prikkels, denkt hij niet meer aan de ethische dilemma’s, zodat hij sneller en makkelijker een keuze kan maken. De toestroom van nieuwe kennis en de aanverwante problemen over voeding vormen een belemmering in hun dagelijks handelen, reiken voorbij hun limiet en worden afgehouden. De betrokkenheid bij en gevoeligheid voor de beschreven vraagstukken verschilt onderling, maar het handelen komt overeen.

53

Voor een aantal respondenten is de problematiek vaag en niet zo concreet; in een enkel geval zijn zij zelfs onverschillig, maar nooit over de hele breedte. Zij voelen zich niet geroepen een bijdrage te leveren aan de oplossing van de problemen of zien niet in hoe zij een bijdrage kunnen leveren. 6.2 Gevestigde voorkeuren In het vorige hoofdstuk is beschreven hoe de respondenten met de toestroom van nieuwe kennis omgaan en daarmee anticiperen op de ethische vraagstukken van voeding. In dit deel wil ik ingaan hoe dit zich verhoudt met de aangeleerde gedragsvormen. Waar deze met elkaar botsen en hoe de respondenten hiermee omgaan. Ongeacht de argumentatie om wel of niet minder vlees te eten, voor de respondenten die niet gewend zijn om maaltijden zonder vlees te bereiden is dit een lastige opgave. Hun cultureel repertoire bevat geen vegetarische alternatieven die als smaakvolle vervangers worden gezien. Voor de respondenten die af en toe geen vlees of vis eten kost dit weinig moeite. De gerechten die zij graag eten bevatten soms geen vlees of vis, waardoor het een logisch gevolg lijkt om met enige regelmaat vegetarisch te eten. Soms zijn de figuraties binnen het gezin te sterk om het eten van vlees te beperken. Voor Elise is een groenteburger een prima vervanger voor vlees en op bepaalde momenten voelt zij zelfs een afkeer van vlees. Uiteindelijk bereidt zij wel maaltijden met vlees, omdat dit binnen het gezin lekkerder wordt gevonden, maar zelf schuift ze het vlees dan (gedeeltelijk) aan de kant. De lichamelijke en emotionele dispositie van afkeer van bepaalde soorten en grote hoeveelheden vlees botst met de eetgewoonten van het gezin en de traditie van aardappels, vlees en groente. De grootste afkeer heeft zij van biologisch vlees, waarvan de smaak haar te dominant is, deze afkeer is zo sterk dat hier geen ruimte is voor een compromis. De vertrouwdheid met bepaalde producten, smaken en merken komt veel terug in de eetgewoonten van de respondenten. Dit zijn diepgewortelde voorkeuren die niet zomaar aan de kant worden gezet. Een vertrouwd merk koffie of chocolade wordt niet zomaar ingeruild voor een alternatief dat weliswaar betere arbeidsomstandigheden garandeert, maar niet de vertrouwde smaak kan evenaren. Dit verklaart mede waarom de overgang naar scharreleieren zo geruisloos is verlopen, waar de smaakverschillen te verwaarlozen zijn (en het prijsverschil in absolute waarde is te overzien). In het sociologisch debat wordt de habitus als theoretisch concept ter discussie gesteld, omdat samenlevingen veranderd zijn en er een grotere mate van reflexiviteit wordt gevraagd in plaats van aangeleerde gedragsvormen (Archer 2010). Om te anticiperen op de ethische dilemma’s van voeding wordt inderdaad een sterker beroep gedaan op reflexiviteit. De aangeleerde kennis over voeding is niet vanzelfsprekend relevant en de aangeleerde gerechten, smaken en bereidingstechnieken schieten misschien wel tekort om te kunnen eten volgens de nieuwe verwachtingen die uit de vraagstukken naar voren komen.

54

Maar zolang men moeite heeft om zich hier op in te stellen en zich aan te passen blijven (vroeg) aangeleerde gedragsvormen een relevant onderdeel van de sociale werkelijkheid. Vooral in situaties waar lichamelijke en emotionele disposities een belangrijke plaats innemen wordt de aanpassing aan nieuwe omstandigheden bemoeilijkt. De relevantie van de habitus als theoretisch concept is in situaties, waar lichamelijke en emotionele disposities prevaleren, nog steeds navenant. De aanpassingen zullen worden versneld zodra het wordt gebruikt als middel van distinctie en associatie. Vooralsnog lijken in veel gevallen de aangeleerde smaakvoorkeuren, verbonden met vertrouwde gerechten die men graag eet en kan bereiden, een barrière om een reflexieve houding in het eetpatroon te verwerken. 6.3 Het vermijden van risico’s De onbedoelde effecten die voortkomen uit de productie van voedingsmiddelen vormen een bedreiging voor de volksgezondheid, het voortbestaan van bepaalde soorten en het evenwicht van het ecologisch systeem; bovendien zijn de problemen onderling met elkaar verbonden. Volgens Beck’s theorie van de risk society zijn de omvang, spreiding en reikwijdte van deze risico’s ons ontgroeid en daarmee onbeheersbaar geworden hetgeen sociale klasse irrelevant maakt. Een kenmerk van deze risk society is dat mensen steeds meer inzicht krijgen in de onbedoelde effecten van onze rijkdom, in dit geval voedingsmiddelen; zodra deze inzichtelijk zijn geworden wordt de distributie van rijkdom uiteindelijk overschaduwd door de distributie van risico’s. Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat slechts een aantal respondenten de distributie van risico’s probeert te beperken, terwijl men vaak wel bekend is met de onbedoelde effecten die de productie van voedingsmiddelen voortbrengt. De opvallendste aanpassing is waargenomen in de consumptie van vis; waar vier respondenten bepaalde soorten niet (of bijna nooit) eten en waarvan (twee respondenten) ook gebruik maken van de viswijzer. Alle vier proberen zij hiermee bij te dragen aan het probleem van overbevissing. Een vijfde respondent (Roos) laat hetzelfde gedrag zien met betrekking tot de consumptie van vlees. Dit beperkt zij omdat ze meent dat het niet goed voor haar gezondheid is om alle dagen vlees te eten. Een zesde respondent (Elise) probeert ten tijde van een uitbraak van een dierziekte het specifieke vlees (tijdelijk) te vervangen door een ander soort. De uitbraak van dierziekten en de gevolgen daarvan op mensen is waarschijnlijk het meest tastbare voorbeeld van de distributie van risico’s. Alle respondenten zijn bekend met dit probleem. Dat is haast onvermijdelijk omdat dit een steeds terugkerend probleem is, dat bovendien kan rekenen op veel aandacht in de media. De respondenten verbinden deze problematiek met de intensieve veehouderij, maar op één respondent na laat niemand zijn vleesconsumptie hierdoor beïnvloeden. Een aantal respondenten schrikt wel van de berichtgeving, maar houdt tegelijkertijd voldoende vertrouwen in de kwaliteit van het vlees dat hen wordt aangeboden. De jongste uitbraak van vogelgriep die samenviel met een aantal

55

van de interviews bleef zelfs onopgemerkt. Alsof men hier ondertussen aan gewend is geraakt. Voor drie respondenten (Niels, Hugo, Clemens) is het een logisch gevolg van het systeem dat zij simpelweg accepteren in plaats van hun eetgedrag aan te passen. Een alternatief als biologisch vlees wordt bijna nooit gegeten en alleen voor speciale gelegenheden gekocht, louter voor de smaak en kwaliteit. Het broeikaseffect is een probleem dat iemand nauwelijks heeft kunnen ontgaan. Sinds de voormalig Amerikaans presidentskandidaat Al Gore in 2006 met veel ophef zijn documentaire ‘An Inconvenient Truth’ presenteerde is het smelten van de ijskappen en het stijgen van de zeespiegel als gevolg van de toenemende uitstoot van CO2 in het publieke geheugen gegrift. Een belangrijk deel van deze broeikasgassen wordt veroorzaakt door de productie van voeding; vooral de productie van vlees levert een aanzienlijke bijdrage. Toch wordt er onder de respondenten nauwelijks rekening gehouden met deze gevolgen in hun eetgewoonten. Clemens vindt het eten van minder vlees als onwenselijk zolang er voldoende alternatieven zijn, terwijl Richard het eten van minder vlees erg moeilijk vindt. Beide zien geen voordeel in biologisch vlees, omdat zij menen dat deze productiemethode meer CO2 genereert dan de intensieve veehouderij. Mark ziet niet in hoe op deze manier alle monden gevoed kunnen worden (zonder het idee an sich af te wijzen). De respondenten die af en toe vegetarisch eten doen dit om andere redenen dan om de uitstoot van CO2 te beperken. De afstand die door voedingsmiddelen wordt afgelegd, in het publieke debat vaak aangeduid als food miles, speelt in de overweging van de respondenten geen rol van betekenis. Drie respondenten (Eveline, Richard, Roos) spreken hun verbazing uit over de afstand die respectievelijk garnalen, vis en groenten afleggen, maar zij nemen deze kennis niet in overweging bij hun keuzes. Ondanks dat inzichten in de risico’s, die uit de problematiek voortvloeien, breed gedragen worden en alom bekend zijn leidt dit bij de respondenten maar in beperkte mate tot risicomijdend gedrag. De grootste aanpassing zien we bij een product dat met minder regelmaat wordt gegeten en bovendien in een beperkt assortiment wordt aangeboden. De regulering van de consumptie van vis is dan ook veel makkelijker dan van vlees. De inzichten in risico’s zijn niet dwingend genoeg en de risico’s zelf te gering om de gewoonte van traditie te doorbreken. De maaltijden van de respondenten zijn samengesteld op de aanwezigheid van vlees en hoewel risico’s bekend zijn, bieden deze geen tastbaar alternatief. Ondertussen worden de risico’s op het directe welzijn verwaarloosd, hoewel men met argwaan de voedingsindustrie bekijkt heeft men voldoende vertrouwen in de kwaliteit van de producten. De risico’s voor de lange termijn worden naar de achtergrond gedrukt als er eten gekocht, bereid en gegeten moet moet worden.

56

6.4 Symbolische grenzen Door het trekken van symbolische grenzen kan men zich distantiëren van of identificeren met bepaalde (groepen) mensen. Door onderscheid te maken in categorieën van objecten, mensen en praktijken. Oftewel, wat voor voedingsmiddelen men wenst te eten, met welke personen en groepen deze worden geassocieerd en welke situaties hierbij passen, stelt mensen in staat zichzelf te beoordelen ten opzichte van de ander. Een klassiek voorbeeld is het onderscheiden met luxe en kostbare voedingsmiddelen. Door te pronken met champagne, kaviaar en kreeft trekt men een symbolische grens met mensen die zich dit niet kunnen veroorloven (socioeconomisch) of niet weten hoe deze producten te eten, in het geval van kreeft, en de smaak niet weten te waarderen (cultureel). Met ‘verantwoorde’ voeding bestaat dezelfde mogelijkheid om symbolische grenzen te trekken, maar dan voornamelijk morele grenzen. Men kan zich bijvoorbeeld onderscheiden door louter biologisch vlees te kopen en geen tonijn of paling meer te eten. In hoofdstuk 5.4 hebben we kunnen lezen dat een aantal respondenten mensen in hun directe omgeving hebben die een verantwoorder eetpatroon hebben dan zijzelf. Hier wordt op een positieve manier en met respect over gesproken, maar zij nemen deze voorbeelden niet over. Zij voelen of ervaren geen dwang noch aandrang om hun eetgewoonten hierop af te stemmen. De kritiek op vegetariërs wanneer zij wel vis eten en op het beoogde effect van hun aangepaste dieet is opvallend. Normaal zou kritiek een vorm zijn om zich te distantiëren van diegene die je bekritiseert, maar in dit geval wordt de kritiek gebruikt om de relatie op een gelijk niveau te trekken. Ik eet dan wel gewoon vlees, maar die vegetarische vrienden hier eten net zo makkelijk een moot vis. Het scherpe randje is er dan net even af. De duidelijkste morele grens wordt getrokken naar mensen uit een ander land, namelijk Japan. Clemens en Hugo hekelen de Japanse houding tegenover visquota en voelen zich verstandiger door geen tonijn meer te eten. Hugo hekelt ook de manier waarop de Nederlandse overheid met het gebruik van antibiotica in de veehouderij omspringt, terwijl Clemens zich distantieert van de meeste keurmerken. Zij richten zich niet op het gedrag van individuele personen of een bepaalde groep mensen, maar juist op organisaties, instellingen of overheden. Dit doen zij voornamelijk omdat zij op dit niveau de beste oplossingen voor de problemen zien. De nadruk op het macro-niveau biedt hun tegelijkertijd de ruimte om in hun eigen handelen niet zo strikt en te consequent te hoeven zijn. De invloed van vriendinnen heeft er bij Eveline toe geleid dat zij (tijdelijk) biologisch vlees heeft gegeten en kennis heeft gemaakt met de chocolade van Tony Chocolonley. Producten waar zij positieve associaties mee heeft, maar die ze tegelijkertijd ook wel duur vindt. De uitstraling van Tony Chocolonley deed haar aan een cadeautje of speelgoed denken, terwijl zij Fairtrade producten juist associeert met de kerk en een beetje stoffig vindt. Dezelfde verantwoorde chocolade worden met twee verschillende

57

groepen geassocieerd, waar zij zich samen met vriendinnen mee kon associëren en tegelijkertijd, ten opzichte van de kerk, van distantieerde. Symbolische grenzen worden getrokken met behulp van ethisch verantwoorde voeding, maar deze grenzen hebben niet dezelfde lading om sociale klassen te onderscheiden, zoals in het werk van Bourdieu of Lamont. Het is belangrijk te bedenken dat deze producten en deze thema’s nog maar kort aan belang hebben gewonnen en over een langere periode zich verder kan ontwikkelen. 6.5 Historische vergelijking ‘De geschiedenis herhaalt zich nooit, maar rijmt altijd een keer.’ —Erik de Jong (Spinvis) Uit het werk van Thomas Haskell hebben we af kunnen leiden dat een tweetal samenhangende factoren belangrijk zijn geweest voor de afschaffing van de slavernij halverwege de negentiende eeuw. Het inzicht dat men niet alleen deel uitmaakt van de productieketen waar mensen als slaven werden verhandeld, maar deze ook bewust kan beïnvloeden zorgde er voor dat men op een andere manier tegen de slavernij kon aankijken. Dit inzicht zorgde voor een nieuw perspectief dat voeding kon geven aan een groeiende weerstand. Anders dan een voor de hand liggende economische verklaring wijst Haskell op een moreel dilemma dat onwenselijk en onverdedigbaar wordt naarmate men inziet dat men hier niet alleen deel uitmaakt van dit systeem, maar ook in staat is dit te veranderen. Aan de hand van de chocolade van Van der Keuken hebben we kunnen zien dat het probleem van uitbuiting niet is uitgebannen, maar zich in een nieuwe vorm en op een nieuwe plaats weer aandient.23   Anders dan in de negentiende eeuw is het voor eindgebruikers tegenwoordig eenvoudiger om inzicht te krijgen in de productieketen en nog makkelijker om hier invloed op uit te oefenen. In het geval van chocolade is de keten inzichtelijk gemaakt met behulp van een journalistiek televisieprogramma en wordt door het aanbieden van een alternatief product de mogelijkheid geboden direct invloed uit te oefenen op de productieketen. Toch leidt dit niet tot een andere keuze bij de respondenten, van wie niemand bewust en met regelmaat voor producten kiest die staan voor eerlijke arbeidsomstandigheden en een acceptabele prijs. Smaakvoorkeur, gemak en vertrouwdheid vormen de norm bij het maken van een keuze. Arbeidsomstandigheden zijn daarbij ondergeschikt of worden niet serieus in de overweging meegenomen. Roos vindt de chocolade van Tony Chocolonley te zoet en de blokken te grof; Helma wil toch echt wel haar In een artikel over globalisering en transitie laat de Amerikaanse socioloog Immanuel Wallerstein (1999) zien dat de uitbuiting van arbeiders wordt gekenmerkt door geografische verschuivingen en zich steeds verplaatst naar gebieden waar voldoende aanwas is voor goedkope arbeidskrachten en nog niet georganiseerd zijn met behulp van regelgeving en vakbonden—ongeëmancipeerde arbeidskrachten. 23

58

vertrouwde merk koffie; en Martin vond de smaak van Max Havelaar koffie uit z’n kerstpakket niet lekker genoeg. Deze respondenten maken niet een kosten-baten overweging. ‘Als  ik  in  de  supermarkt  sta  en  ik  koop  die  chocolade,   waarom   ik  dan  geen  Fairtrade  koop.  Ik  weet  niet,  ze   zullen  waarschijnlijk  wel  iets   duurder   zijn.  Maar  ik  denk  ook:  ik   koop   dan   heel  vaak   die  hele   dunne,   hele   pure.  Daar  grijp  ik   dus  altijd  naar  en  het  maakt   dus  niet  zo  heel  veel  uit  of  het  nou  Albert  Heijn,  Cote   d’or  of   wat   dan  ook  is,  maar  ik  grijp  wel  altijd  naar  die  hele  dunne,  hele  pure;  blijkbaar  heeft   Fairtrade  die  niet  of   zo  denk  ik  dan  (Roos).’  

De gedachte aan arbeidsomstandigheden, slavernij of wat voor ander naar idee aan het product kan kleven wordt op de achtergrond gesteld. In geen enkel eetdagboek staat een Fairtrade product genoteerd, nauwelijks biologische producten of andere zogenaamde duurzame voedingsmiddelen en dit terwijl het aandeel van dergelijke producten een sterke groei doormaakt. Een eerder geciteerde opmerking van Mark biedt een aanzet tot een antwoord op deze vraag. Hij kocht meestal al Verkade chocolade en las ondertussen ergens dat zij meer gericht zijn op duurzaamheid (inmiddels dragen zij het Fairtrade keurmerk). Het zijn voedselproducenten die aan een nieuwe norm willen voldoen. Mark is het nog opgevallen, maar veel respondenten is het ontgaan dat veel producten die zij al jaren kopen zijn voorzien van een keurmerk dat staat voor een bepaalde norm van duurzaamheid. Dit is niet de plaats om na te gaan wat voor betekenis aan deze keurmerken moet worden toegekend, maar opvallend is het zeker. Elise blijkt Fairtrade thee op haar werk te drinken en Fairtrade chocolade op voorraad te hebben; Richard en Sandra eten regelmatig Max Havelaar bananen; de koffie en thee van Helma is voorzien van het UTZ-certificering en naar alle waarschijnlijkheid is deze ‘blinde vlek’ nog veel groter is. Zonder zelf ook maar enige intentie te hebben worden producten ‘verduurzaamd’; deze transitie is latent en gebeurt vrijwel onopgemerkt. De waarde die hieraan toe kan worden gekend laat ik liever in het midden, maar voor de vergelijking met Haskell is het opvallend dat het de producenten zijn die in beweging zijn. In de negentiende eeuw waren het juist de handelaars, de entrepreneurs die de keten probeerden te beïnvloeden en een voortrekkersrol namen bij de afschaffing van de slavernij. Het is de vraag wat hen toen gemotiveerd heeft om veranderingen door te zetten. Een intrinsieke motivatie om moreel toelaatbaar te handelen of een druk die, doormiddel van berichtgeving, blaming and shaming, van buiten is opgelegd. Voor nu lijkt het van essentieel belang dat producenten in het maatschappelijk debat gevraagd wordt zich te verantwoorden. Het is interessant om te volgen hoe producenten in andere sectoren gaan reageren. Nu bijvoorbeeld de productie van kleding en papier openlijk ter discussie wordt gesteld. 24

Op 15 juni 2013 bericht de Volkskrant over ‘onverantwoorde’ papierproductie in Brazilië. Eind april stortte in Dhaka (Bangladesh) een textielatelier in elkaar, waarna er ophef is ontstaan over de arbeidsomstandigheden. 24

59

7 Conclusie Voor een zorgvuldig opgebouwde conclusie wil ik mij bedienen van een indeling van menselijk leren die ik ontleen aan Johan Goudsblom (2001). Deze indeling bestaat uit drie leerprocessen en deze worden hier gebruikt om de sociologisch relevante processen uit de onderzoeksresultaten te duiden. Het eerste proces is dat van fylogenese. Dit is de manier hoe wij als menselijke soort hebben geleerd te groeien, cellen en organen te ontwikkelen, een immuunsysteem, een zenuwstelsel, hersenen enzovoort. Dit is een vorm van leren als een biologische soort, waar wij als individu geen enkele moeite voor hoeven doen. Het tweede proces is dat van psychogenese, dit is het aanleren door individuele mensen van gewoontes van denken en voelen en doen. Het laatste, en in dit geval de belangrijkste, is het proces van sociogenese—een sociaal proces waar mensen in interactie met elkaar leren (pp. 149-150). De kennis, gewoontes en ideeën zijn hier meer dan de afzonderlijke individuele voorkeuren, omdat ze gedeeld worden en onderdeel zijn van en toebehoren aan groepen mensen. Vanuit dit sociogenetisch perspectief is het leerproces met betrekking tot onze voeding steeds verder vertakt, doordat we steeds weer voor nieuwe problemen worden gesteld en dat elke oplossing weer nieuwe problemen uitlokt. Even voorbijgaand aan de complexiteit en de vele nuances van dit proces, hebben de pogingen om voedselschaarste te overwinnen ons voor ethische vraagstukken gesteld, waarvan er een viertal in deze scriptie zijn behandeld. Tot welke grens kunnen mensen dieren ondergeschikt maken omwille van hun (voort)bestaan, zowel van het land als uit de zee; in welke mate kan men hier natuurlijke hulpbronnen voor inzetten en een beroep doen op de eigen leefomgeving; en wat kan men van anderen vragen om in die behoefte te voorzien. Aan de hand van vier campagnes van maatschappelijke organisaties heb ik getracht inzicht te verwerven in de wijze waarop Nederlanders met deze nieuwe problemen, die naar voren worden gebracht in deze campagnes, proberen om te gaan. Volgens een ‘sociogenetische grondwet’25 doorloopt ieder individu gedurende zijn kleine geschiedenis opnieuw iets van dezelfde processen die zijn samenleving in de loop van haar grote geschiedenis heeft meegemaakt (Elias 1939(2001): 14-15). Het werk van Elias is gericht op het ontwikkelingsproces van beschaving en de manier waarop wederzijdse verwachtingen leiden tot nieuwe gedragsnormen. Deze verwachtingen zijn soms zo dwingend dat ze uitmonden in een maatschappelijke dwang tot zelfdwang, zoals hij zo sprekend heeft aangetoond met de ontwikkeling van tafelmanieren. Nu zijn de vraagstukken die we hebben behandeld actueel van aard, waardoor er (nog) geen sprake kan zijn van een maatschappelijke dwang tot zelfdwang, maar onder de recente one-issue campagnes ligt een fundamenteler probleem met een langere geschiedenis. Anders dan het verzoek een bepaald soort vis niet te eten of

Deze uitdrukking mag niet worden misverstaan in die zin, als zouden alle onderscheiden fasen van de maatschappelijke geschiedenis weer net zo zijn terug te vinden in de persoonlijke geschiedenis van ieder ‘beschaafd’ mens afzonderlijk (gedeelte van oorspronkelijke voetnoot van de auteur). 25

60

alleen chocolade te kopen met een bepaald keurmerk op de wikkel, worden arbeidsomstandigheden en de omgang met dieren en het milieu al veel langer ter discussie gesteld en zijn de normen, in ieder geval in Nederland, daarvoor aangescherpt. Alleen de casus over Thomas Haskell en de afschaffing van de slavernij toont al aan dat, in het geval van arbeidsomstandigheden, er een langdurig proces aan het verscherpen van de normen en verwachtingen ten grondslag ligt. Dat verklaart ook waarom de ondertoon in de interviews kan variëren van schuldgevoel en schaamte tot argwaan en ongenoegen. Er heerst een elementair gevoel dat dit niet de manier is waarop men met dier, medemens en milieu dient om te gaan, maar in haar nieuwe voorkomen heeft men geen structurele oplossingen voorhanden. Het aanpassen van eetgewoonten is daar een evocatief voorbeeld van. De oproep aan mensen om eens per week een vegetarische dag in te passen lijkt een bescheiden verzoek dat niet zo veel inspanning vraagt. Voor de respondenten die vertrouwd zijn met vegetarische gerechten is die vraag ook bescheiden, niet in de minste plaats omdat zij dit zonder deze oproep ook al doen, maar voor de respondenten die gewend zijn aan maaltijden met vlees of vis is dit ontzettend moeilijk en meestal geen serieuze optie. Een maaltijd is voor hen geen maaltijd zonder de specifieke smaak en textuur van vlees of vis. Zij zijn lichamelijk en emotioneel gebonden aan de aanwezigheid van deze voedingsmiddelen. Het is onderdeel van hun habitus en het schrappen in hun eetgewoonten raakt hen in hun zijn. Voor veel mensen is dit verzoek dan ook meer dan slechts een dag geen vlees eten, vooral omdat in de sociogenese van traditionele voeding geen vegetarische alternatieven liggen besloten. De aangeleerde gedragsvormen die betrekking hebben op het lichamelijke en het emotionele blijken veel stugger te zijn, dan wordt aangenomen. Wanneer Archer (2010) de habitus omschrijft als een concept dat tegenwoordig niet meer zo relevant is als in de tijd en de wereld van Bourdieu, verwijst zij voornamelijk naar cognitieve disposities, die bijvoorbeeld worden ingezet bij het zoeken naar een nieuwe baan. Zij maakt hier een belangrijk punt door situaties aan te dragen waar een reflexieve houding essentiëler wordt bevonden dan vroeg aangeleerde gedragsvormen, maar zij moet volgens mij meer oog hebben voor de verschillen in cognitieve, emotionele en lichamelijke disposities, de inwisselbaarheid daarvan en de tegenstrijdigheden die zij onderling kunnen vertonen. De barrières die voortkomen uit de lichamelijke en emotionele disposities blijven niet beperkt tot het individu; de voorkeuren die in het gezin prevaleren hebben invloed op de keuzes binnen het huishouden als geheel. Dit kan, met betrekking tot de behandelde campagnes, twee kanten op werken. Men kan onder druk van het gezin bijvoorbeeld moeilijk een vegetarische dag inpassen, maar bij een afkeer van vis kan een soort als tonijn eenvoudig worden gemeden. Het gezin kan als sociale constructie ook een storende factor zijn over alle denkbare ethische vraagstukken. Vooral gezinnen met jonge kinderen eisen zowel aandacht en energie dat er nauwelijks ruimte overblijft om rekening te houden met één van de behandelde campagnes. De ouders zijn al lang blij wanneer de kinderen gezond en voldoende eten

61

en ‘s avonds op tijd in bed liggen. Het probleem van reflexiviteit treedt hier naar voren, doordat er geen tijd en energie overblijft om nieuwe kennis en ideeën over voeding op te doen en toe te passen. De moeilijkheden met betrekking tot reflexiviteit zijn uitgebreid behandeld in hoofdstuk 6.1. De respondenten ondervinden problemen om aan de nieuwe verwachtingen van de vraagstukken te voldoen en maken, de ene keer minder bewust dan de andere, een keuze voor een enkele maatregel; ik eet geen tonijn meer. De toestroom van kennis is soms onvolledig en willekeurig waardoor een overwogen beslissing wordt belemmerd. In enkele gevallen is de toestroom van kennis teveel, reikt over een limiet, zoals bij de jonge gezinnen. Deze omgang met kennis is vooral een proces van psychogenese waar de respondenten voor zichzelf tot een acceptabele keuze proberen te komen. Anders dan op individueel niveau zijn respondenten wel bereid om op collectief niveau vergaande maatregelen te aanvaarden. Een respondent (Roos) die in haar eetdagboek vermeldt tonijn uit blik voor haar pizza te gebruiken, vraagt zich in het interview af waarom die blikjes nog steeds niet verboden zijn. Net als de respondent (Helma) die haar vlees (lekker voordelig) bij de supermarkt koopt, maar tegelijkertijd stelt dat die plofkip uit de winkel moet verdwijnen en degene die dat produceert aangepakt moet worden. Collectieve actie is hier niet alleen een eerste stap richting een oplossing voor de problematiek. Het is tevens een mogelijkheid voor de respondenten zich te ontdoen van de opgedrongen verantwoordelijkheid, want wanneer de oplossing wordt aangedragen als een collectieve maatregel wordt de verantwoordelijkheid van het individu verschoven naar, in dit geval, de staat. Het geeft ook aan dat de verschillen in prijs een relatief probleem vormen, dat afhankelijk is van de context. In vrijwel alle situaties zullen collectieve maatregelen leiden tot het stijgen van prijzen, maar zolang dat voor iedereen geldt, er geen goedkoper alternatief is en men dus niet meer hoeft te betalen dan een ander, lijken de kosten minder relevant. In de vraag naar collectieve maatregelen ligt een ander gevoel besloten. Het vertrouwen van de respondenten wordt steeds weer op de proef gesteld. De voortdurend terugkerende berichtgeving over misstanden in de voedingsindustrie heeft de respondenten argwanend gemaakt. Zij weten soms niet precies wat ze eten en wie ze nog moeten geloven en krijgen er de vinger niet achter waar hun eten vandaan komt. Dit gebrek aan vertrouwen manifesteert zich in alle interviews en mondt meestal uit in een vorm van cynisme en gelatenheid. De misstanden roepen wel een gevoel van weerstand op, maar zijn tegelijkertijd deel geworden van de werkelijkheid. Men wordt er niet meer door verbaasd en heeft het tot op zekere hoogte geaccepteerd. Zolang de belangrijkste baken van vertrouwen niet wordt ondermijnd, die van de voedselveiligheid, en men (op de korte termijn) niet ziek wordt van de producten die zij eten of drinken wordt een robuuste basis van vertrouwen gehandhaafd. In dat opzicht is de term risk society vanuit de ervaring van de respondenten misschien te zwaar en zelfs ongepast, maar dat kan bij de eerst volgende misstand omslaan.

62

Vraagstukken die niet direct en op de korte termijn van invloed zijn op het eigen welbevinden leiden niet tot spontane acties en maatregelen van consumenten, maar worden middels een omweg, gevormd door sociale processen, aan hun voorgedragen. Een sociaal proces gevoed door de strijd tussen maatschappelijke organisaties, voedselproducenten en de overheid waar op een zeker moment de consument bij wordt betrokken. Althans, dat is de weg die is afgelegd door de vraagstukken uit de vier behandelde campagnes uit dit onderzoek. De omgang met ethische vraagstukken is afhankelijk van de mate waarin mensen betrokken worden of zichzelf betrekken in deze sociale processen en deel worden van de sociogenese.

63

8 Discussie Wat onvermijdelijk lijkt bij het zoeken naar antwoorden is het oproepen van nieuwe vragen, zoals het aandragen van oplossingen tot nieuwe problemen zal leiden; en nieuwe regels altijd weer vragen om uitzonderingen en dus nieuwe regels. Vanzelfsprekend is deze scriptie daar geen uitzondering op. Dit onderzoek moet worden opgevat als een verkenning van een terrein waar nog maar beperkt onderzoek naar is verricht. De combinatie van een sociologisch perspectief met de methodiek van eetdagboeken is, bij mijn weten, niet eerder toegepast. Gebonden aan de beperkingen van een afstudeeronderzoek is deze studie wel maatschappelijk en wetenschappelijk relevant en precies uitgevoerd, maar mist het de reikwijdte om generaliserende uitspraken te kunnen doen. Door dit onderzoek op een grotere schaal uit te voeren, onder een grotere groep respondenten wordt de mogelijkheid geopend om generaliserende uitspraken te doen over de onderzoeksresultaten. Met het vergroten van de reikwijdte moet er meer systematiek in het onderzoek worden aangebracht. De huidige groep respondenten is gecontroleerd op twee variabelen, opleidingsniveau en sekse, maar met een toename van het aantal respondenten ontstaat de mogelijkheid om op meer variabelen te controleren. Het zou interessant zijn om de verschillen in etniciteit en leeftijd op te nemen in een vervolg of een landen vergelijkend onderzoek uit te voeren. Ook zou het goed zijn om een groep van meer principiële eters, zoals bijvoorbeeld vegetariërs of aanhangers van de slow-food beweging op te nemen. Een dergelijke verrijking van de onderzoeksgroep zou zonder twijfel nieuwe inzichten opleveren.

64

Dankwoord Op weg naar mijn eerste colleges aan de UvA reisde ik meestal met de metro richting station Nieuwmarkt. Eenieder die daar wel eens is in- of uitgestapt heeft ongetwijfeld gemerkt dat in de tegelvloer van het perron een aantal woorden is verwerkt. En de nieuwsgierigen onder ons hebben vast en zeker een keer, met gebogen hoofd, het perron op en neer gewandeld om vast te stellen dat de woorden een zin vormen: ‘Wonen is geen gunst maar een recht.’ Ik vond dit altijd wel een aardige spreuk op een vreemde plek. Alsof de hoofdstedelijke strijd tegen woningnood is beslecht en begraven in een ondergrondse tegelvloer die toebehoort aan de gemeente. Tijdens het afscheidscollege van mijn begeleider Bart van Heerikhuizen moest ik ineens weer aan die zin denken. Geen gunst maar een recht. Misschien is dat wel de kern van Bart als docent en begeleider, voor iemand die zo plichtsgetrouw is richting zijn studenten. Zo heb ik zelf mogen ondervinden na een lange periode van afwezigheid, een moeilijke periode waar scripties en afstuderen even niet zo belangrijk waren, gewoon weer m’n scriptie op kon pakken met Bart als begeleider. Dat is immers zijn plicht en mijn recht. Geïnspireerd door zijn aanstekend enthousiasme en gesteund met evenzoveel kundigheid ben ik hem dank verschuldigd bij de totstandkoming van deze scriptie. Maar waarschijnlijk ben ik hem meer dank verschuldigd voor zijn geduld, want hoewel Bart het waarschijnlijk als zijn plicht ziet en als mijn recht—weet iedere student die in Amsterdam zoekt naar woonruimte wel beter—en is zijn geduld de grootste gunst die ik heb mogen ontvangen. Tevens wil ik mijn dank uitspreken richting mijn tweede begeleider Michaël Deinema die met zijn originele suggesties en scherpe commentaar de inhoud van deze scriptie heeft verrijkt en wat extra elan heeft gegeven.

65

Literatuur Archer, Margaret S. (2010) Routine, reflexivity, and realism. Sociological Theory. Vol. 28 No. 3: 272–303. Beck, Ulrich (1992) Risk society. Towards a new modernity. London: Sage Publications Ltd. Bestor, Theodore (2001) Supply-Side sushi: Commodity, market, and the global city. American Anthropologist 103(l): 76–95. Bauman, Zygmunt (2001) ‘Consuming Life’. Journal of Consumer Culture.1(1): 9–29. Bauman, Zygmunt (2002) Society under siege. Polity Press: Cambridge. Blom, Philipp (2009) De duizelingwekkende jaren: Europa 1900-1914. Amsterdam: De Bezige Bij. Bourdieu, Pierre (1984) Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. London Routledge. Bröer, Christian (2007) 'Aircraft noise and risk politics', Health, Risk & Society, 9: 1, 37–52. Bryman, A. (2004) Social Research Methods. Oxford: University Press. Claassen, Rutger (2006) De vrije markt heeft betere mensen van ons gemaakt. Filosofie Magazine. 15: 6, 44–49. Dagevos, H. & Munnichs, G. (red.) (2007) De obesogene samenleving: maatschappelijke perspectieven op overgewicht. Amsterdam: Amsterdam University Press. Dekkers, Midas (2010) Alle Beesten. Uitgeverij Contact. Elias, Norbert (1939 (2001)) Het civilisatieproces: sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Fresco, Louise O.(2012) Hamburgers in het paradijs. Voedsel in tijden van schaarste en overvloed. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Gereffi, Gary (1994) The organization of buyer-driven global commodity chains: How U.S. retailers shape overseas production networks. In: The transnational studies reader. Intersections & Innovations, edited by Sanjeev Khagram & Peggy Levitt. Giddens, Anthony (1991) Modernity and Self-Identity: self and society in the late modern age. Polity Press. Halsey, H et al. Edited (1997) Education: culture, economy and society. Oxford: University Press. Haskell, Thomas (1985) Capitalism and the origins of the humanitarian sensibility. Part 1 & 2. The American Historical Review. Vol. 90 no. 2: 339-61 en no.3: 547-66. Johnston, Josee e.a. (2011) Good food, good people: understanding the cultural repertoire of ethical eating. Journal of Consumer Culture. Vol. 11(3) 293-318.

66

Lamont, Michèle (1992) Money, morals, and manners. The culture of the French and the American upper-middle class. The university of Chicago press. Lamont, Michèle & Molnár, Virág (2002) The study of boundaries in the social sciences. Annual Review of Sociology. 28: 167–95. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (2011) Monitor Duurzame Voeding. Morgan, K. (2010) Local and green, global and fair: The ethical foodscape and the politics of care. Environment and Planning A. Vol. 42(8): 1852–1867. Otterloo, A. van (1990) Eten en eetlust in Nederland. Een historisch-sociologische studie. Amsterdam: Bakker. Bowen Paulle, Bart van Heerikhuizen en Mustufa Emirbayer (2012) Elias and Bourdieu. Journal of Classical Sociology. 12:69. Rozin, Paul. (1990) Development in the food domain. Developmental Psychology vol. 26 no. 4. 555–562. Stalpers, Joost (2007) Elicitatietechnieken in kwalitatief onderzoek. Kwalon, 12: 34, 32–39. Swaan, Abram de (1991) Werkloosheid als sociale verkwisting. In: Perron Nederland. Meulenhoff: Amsterdam. Swaan, Abram de (1996) De mensenmaatschappij. Een inleiding. Uitgeverij Bert Bakker: Amsterdam. Sweetman, Paul (2003) Twenty-first century dis-ease? Habitual reflexivity or the reflexive habitus. The Sociological Review, 51(4): 528–49. Swidler, Ann (1986) Culture in Action: symbols and strategies. American Sociological Review. Vol. 51, No. 2: 273–286. Trentman, Frank. (2007) Citizenship and Consumption. Journal of Consumer Culture vol. 7 no. 147. Verhulst, Dimitri (2008) Godverdomse dagen op een godverdomse bol. Amsterdam: Uitgeverij Contact. Wallerstein, Immanuel (1999) Globalisering of transitie? Een lange-termijnvisie op de ontwikkelingsgang van het wereldsysteem. Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 26, 2, 145-163.

67

Bijlagen Bijlage 1 Voorbeeld van een eetdagboek Ontbijt

Omschrijving product

yoghurt/kwark thee

magere yoghurt/kwark met fruit dutch blend

Tussendoortjes

Omschrijving product

koffie ontbijtkoek water

volkoren ontbijtkoek met boter

Lunch

Omschrijving product

pistolet kipfilet augurk honing boter optimel

tarwe pistolet

Tussendoortjes

Omschrijving product

water koffie thee appel kiwi

Hoeveelheid

1 schaaltje 1 kopje

Hoeveelheid

Hoeveelheid

Omschrijving product

aardappelen jus broccoli salade sladressing hamburger

gekookte aardappelen vleesjus broccoli gemengde sla, tomaat, komkommer kruidendressing op oliebasis

Eenheid 1 2 1 1 1 1

halvarine optimel limoen

Diner

Eenheid

3 kopjes 1 plak 0,5 liter

zoetzure augurk

groene thee appel kanzi groene kiwi

Eenheid

Hoeveelheid 0,5 1 1 1 1

Hoeveelheid 2 1 150 1

Keurmerk

Herkomst

arla pickwick

supermarkt supermarkt

Keurmerk

Herkomst

emte

werk supermarkt

Keurmerk

stuk plakjes stuks cupje cupje bekertje

Eenheid

Herkomst kantine kantine kantine kantine kantine kantine

Keurmerk

liter kopje kopje stuk stuk

Herkomst werk werk supermarkt supermarkt

Eenheid

Keurmerk

Herkomst

stuks juslepel gram portie

eigenheimer

supermarkt supermarkt supermarkt supermarkt supermarkt slager

calve 100 gram

68

Tussendoortjes

Omschrijving product

Hoeveelheid

Eenheid

sinas thee

sinas spa fruit 20 kruidenthee

1 2

glas glazen

Keurmerk

Herkomst supermarkt supermarkt

Bijlage 2 Overzicht van respondenten

Respondent

Sekse

Leeftijd

Hoogst afgeronde opleiding

Beroep

Mark

Man

28

WO

Medewerker dierenartsenpraktijk

Clemens

Man

33

WO

Industrieel ontwerper

Martin

Man

26

WO

ICT-accountant

Niels

Man

27

HBO

Maatschappelijk werker

Hugo

Man

36

VWO

Ondernemer evenementen organisatie

Eric

Man

27

MBO

Freelance event manager

Richard

Man

32

MBO

Sociaal pedagogisch werker

Paul

Man

31

MBO

Logistiek medewerker

Merijn

Man

30

MBO

Freelance horeca manager

Roos

Vrouw

26

WO

Freelance journalist

Julisa

Vrouw

24

HBO

Medewerker media en entertainment

Eveline

Vrouw

25

HBO

Werkzoekende

Margriet

Vrouw

63

HBO

Gepensioneerd onderwijzeres

Wil

Vrouw

57

MBO

Verpleegkundige

Helma

Vrouw

49

LBO

Productiemedewerker

Marloes

Vrouw

39

MBO

Productiemedewerker

Sandra

Vrouw

35

MBO

Secretaresse

Elise

Vrouw

35

MBO

Secretaresse

69