Jongeren en sociale media: input voor sensibiliseringsactie rond privacy geletterdheid

Jongeren en sociale media: input voor sensibiliseringsactie rond privacy geletterdheid Synthese rapport D4.1.3a 15-10-2013

Auteurs Dorien Baelden Onderzoeksgroep en universiteit iMinds-SMIT Vrije Universiteit Brussel ISBN *************

EMSOC
 User Empowerment in a Social Media Culture T + 32 (0)2 629 16 14 E [email protected] W www.emsoc.be Twitter #emsocnews Powered by IWT

 

 

Abstract Jongeren   vormen   een   belangrijk   onderdeel   van   de   groep   van   sociale   media   gebruikers.   Sociale   media   bieden   dan   ook   een   aantal   belangrijke   voordelen   aan   jongeren,   zoals   psychosociale,   sociaal   cognitieve   en   educatieve   voordelen.   In   toenemende   mate   maken   onderzoekers,  overheden  en  actoren  uit  het  middenveld  zich  echter  ook  zorgen  over  de   mogelijke  risico’s  verbonden  aan  het  gebruik  van  sociale  media.  Deze  risico’s  worden   voornamelijk   gesitueerd   op   het   niveau   van   privacy   en   vermoed   wordt   dat   jongeren   zich   onvoldoende   bewust   zijn   van   de   risico’s   die   verbonden   zijn   aan   het   delen   van   persoonlijke  informatie  via  sociale  mediaplatformen.  Dit  rapport  gaat  dieper  in  op  de   vraag   of   jongeren   zich   inderdaad   onvoldoende   bewust   zijn   van   dergelijke   risico’s   en   welke   strategieën   er   in   dat   geval   ontwikkeld   kunnen   worden   om   hen   te   sensibiliseren.   Data   voor   dit   rapport   werden   verzameld   via   een   diepgaande   literatuurstudie,   deskresearch,   en   een   empirisch   onderzoek.   Voor   dit   onderzoek   werden   focusgroepgesprekken   georganiseerd   met   66   jongeren   uit   de   derde   graad   van   het   middelbaar  onderwijs.  Op  basis  van  de  inzichten  uit  de  literatuurstudie  en  de  analyse   van   de   gesprekken   met   jongeren   kunnen   een   aantal   aanbevelingen   voor   de   ontwikkeling   van   een   sensibiliseringsactie   ontwikkeld   worden.   De   belangrijkste   aanbeveling   is   dat   een   sensibiliseringsactie   op   een   holistische   en   gecoördineerde   manier   ontwikkeld   moet   worden.   Dit   houdt   in   dat   niet   enkel   gefocust   moet   worden   op   bewustzijn,   maar   ook   op   kennis   en   vaardigheden,   wat   betekent   dat   sensibiliseringsacties   gekaderd   moeten   worden   in   bredere   digitale   geletterdheid   initiatieven.   Het   impliceert   ook   dat   een   sensibiliseringsactie   niet   enkel   naar   jongeren   gericht   moet   worden,   maar   ook   naar   andere   actoren,   zoals   ouders,   leerkrachten,   en   industrie.            

Dank aan…. Rob  Heyman  en  Jana  Bens.  Dit  rapport  had  niet  geschreven  kunnen  worden  zonder  hun   inhoudelijke   input   en   empirische   bijdrages.   Meer   in   het   bijzonder   dank   voor   het   (mee)   uitvoeren  van  de  focusgroepgesprekken  en  het  analyseren  van  de  tekstuele  output  van   deze  gesprekken.   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

3  

 

 

Inhoudstafel Abstract  ............................................................................................................................................  3   Dank  aan….  ......................................................................................................................................  3   Lijst  van  tabellen  ...........................................................................................................................  5   1   Inleiding  ....................................................................................................................................  6   2   Inzichten  uit  de  literatuur  ...................................................................................................  8   2.1   Jongeren  en  sociale  media:  een  stand  van  zaken  ..............................................................  8   2.1.1   Voordelen  van  sociale  mediagebruik  voor  jongeren  ..............................................................  8   2.1.2   Risico’s  van  sociale  mediagebruik  voor  jongeren  ....................................................................  9   2.2   Jongeren  en  sociale  media:  privacy  dilemma’s  ...............................................................  14   2.3   Jongeren  en  sociale  media:  privacy  oplossingen  ............................................................  16   2.4   Privacy  en  sociale  media  geletterdheid  initiatieven  in  België  ...................................  19   2.4.1   Autodidactische  strategieën  gericht  op  ouders  en  jongeren  ............................................  19   2.4.2   Onderzoeksprojecten,  kenniscentra,  publieke  events  .........................................................  20   2.4.3   Educatieve  pakketten  .........................................................................................................................  21   2.4.4   Sensibiliseringscampagnes  via  traditionele  mediakanalen  ..............................................  22   2.4.5   Uitdagingen  van  bestaande  initiatieven  .....................................................................................  22   2.5   Sensibiliseringsacties:  nood  aan  een  holistische  benadering  ....................................  23   2.5.1   Sociale  en  technische  strategieën  .................................................................................................  23   2.5.2   Strategieën  gericht  op  sociale-­‐  en  individuele  gedragsverandering  .............................  25   3   Inzichten  uit  het  empirisch  onderzoek  ........................................................................  28   3.1   Methodologie:  dataverzameling  en  analyse  .....................................................................  28   3.2   Resultaten  ....................................................................................................................................  29   3.2.1   Cyberpesten,  reclame  en  derden:  bezorgdheden  en  inzichten  van  jongeren  ............  30   3.2.2   Strategieën  en  uitdagingen  voor  het  beschermen  van  privacy  ........................................  32   3.2.3   Een  sensibiliseringsactie:  inhoud  .................................................................................................  35   3.2.4   Een  sensibiliseringsactie:  methode  en  kanalen  ......................................................................  36   4   Discussie  en  conclusie  .......................................................................................................  38   5   Bibliografie  ............................................................................................................................  43                 ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

4  

 

 

Lijst van tabellen Tabel  1:  Classificatie  van  sociale  media  volgens  Kaplan  &  Haenlein,  2010,  p.  62.  ..............  7   Tabel  2:  Actoren  en  strategieën  voor  het  bevorderen  van  sociale  mediawijsheid  bij   jongeren  ...................................................................................................................................................  23                                                   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

5  

 

 

1

Inleiding

We   leven   in   een   snel   veranderende,   gemediatiseerde   wereld   waarin   informatie   en   communicatietechnologieën  (ICT’s),  waaronder  het  internet,  een  steeds  prominentere   rol   spelen.   Met   de   opkomst   van   web   2.0   evolueerde   het   internet   van   een   eerder   statisch   naar   dynamisch   netwerk   waarin   gebruikers   op   een   participatieve   en   collaboratieve  manier  inhouden  en  applicaties  kunnen  ontwikkelen  en  wijzigen.  Deze   nieuwe   architectuur   van   het   internet   laat   gebruikers   toe   om   op   een   creatieve   manier   media-­‐inhouden  te  creëren  en  publiceren  naar  een  al  dan  niet  geselecteerde  doelgroep   binnen   de   internetgemeenschap.   Wanneer   dergelijke   media-­‐inhouden   openlijk   beschikbaar  zijn  voor  (een  deel)  van  het  publiek  vallen  zij  onder  de  noemer  van  ‘User   Generated  Content’  (UGC).  Een  concept  dat  vaak  in  één  adem  genoemd  wordt  met  de   concepten  web  2.0  en  UGC,  is  dat  van  sociale  media  (Kaplan  &  Haenlein,  2010).  Hoewel   de   verschillende   concepten   nauw   met   elkaar   verbonden   zijn,   betekenen   ze   niet   hetzelfde.   Sociale   media   kunnen   gedefinieerd   worden   als   internet-­‐gebaseerde   applicaties  die  ontwikkeld  werden  volgens  de  principes  van  de  web  2.0  architectuur  en   die   de   creatie,   co-­‐creatie,   modificatie,   publicatie   en   uitwisseling   van   UGC   mogelijk   maken  (Kaplan  &  Haenlein,  2010;  Kietzmann,  Hermkens,  McCarthy  &  Silvestre,  2011;   Smith,  2009).     Sociale   media   platformen   zijn   zeer   divers   van   aard   en   kunnen   op   verschillende   manieren   gecategoriseerd   worden.   Zo   richten   bepaalde   sociale   media   sites   zich   op   een   algemeen   publiek   (bvb.   Facebook)   en   andere   op   een   professionele   doelgroep   (bvb.   LinkedIn).   Andere   sociale   media   platformen     hebben   als   specifiek   doel   het   delen   van   creatieve   multimediamaterialen   (bvb.   MySpace,   YouTube,   and   Flickr)   en   nog   anderen   het   delen   van   verhalen,   opinies,   recensies,   enzovoorts   (bvb.   weblogs).   Het   verspreiden   van  real-­‐time  updates  gebeurt  vervolgens  via  micro-­‐blogging  platformen  (bvb.  Twitter)   en   het   publiceren   van   locatie-­‐gebaseerde   informatie   gaat   via   zogenaamde   ‘location   based   services’   (bvb.   Foursquare)   (Kietzmann   et   al.,   2011).   Kaplan   &   Hanlein   (2010)   classificeren   sociale   media   volgens   de   dimensies   van   (1)   de   mate   waarin   en   manier   waarop   gebruikers   zichzelf   presenteren   en   blootgeven,   en   (2)   de   mate   waarin   het   platform   toelaat   om   emoties   te   uiten   (waardoor   de   omgeving   als   ‘echt’   ervaren   wordt)   en   een   rijkdom   aan   informatie   over   te   brengen   (waardoor   ambiguïteit   in   de   communicatie  vermindert).  Dit  resulteert  in  volgende  classificatie:             ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

6  

 

 

  Tabel  1:  Classificatie  van  sociale  media  volgens  Kaplan  &  Haenlein,  2010,  p.  62.

              Tabel  1  toont  aan  dat  een  groot  deel  van  de  sociale  mediaplatformen  werken  volgens   het   principe   van   zelfpresentatie   en   onthulling.   Sociale   media   zoals   blogs,   sociale   netwerksites   (SNS)   en   virtuele   sociale   werelden   werken   volgens   het   principe   dat   gebruikers  zichzelf  presenteren  om  een  bepaalde  identiteit,  imago  of  reputatie  over  te   brengen   en   daardoor   bewust   of   onbewust   veel   informatie   over   zichzelf   vrijgeven   (Kaplan  &  Haenlein,  2010).     De   trend   waarbij   gebruikers   bewust   of   onbewust   veel   persoonlijke   informatie   over   zichzelf  vrijgeven  via  sociale  media  platformen  vormt  in  toenemende  mate  voer  voor   discussie.   Deze   discussies   zijn   voornamelijk   gefocust   op   de   mogelijke   risico’s   die   verbonden  zijn  aan  het  delen  van  persoonlijke  gegevens  via  sociale  media  en  zijn  vaak   gericht   op   jonge   internetgebruikers.   Vermoed   wordt   dat   jongeren   zich   onvoldoende   bewust  zijn  van  de  mogelijke  negatieve  gevolgen  van  het  online  delen  van  persoonlijke   informatie.   Dit   rapport   vormt   daarom   een   aanzet   tot   het   formuleren   van   een   aantal   aanbevelingen   voor   de   ontwikkeling   van   een   sensibiliseringscampagne   gericht   naar   jongeren.   Daartoe   zal   het   in   eerste   instantie   relevante   inzichten   uit   de   literatuur   voorstellen.  In  dit  opzicht  zal  het  eerst  focussen  op  de  voor-­‐  en  nadelen  van  het  gebruik   van   sociale   media.   Vervolgens   zal   het   dieper   ingaan   op   de   redenen   waarom   jongeren   –   ondanks   de   mogelijke   risico’s   –   toch   veel   informatie   over   zichzelf   vrijgeven.   Daarna   worden   enkele   privacy   oplossingen   en   strategieën   naar   voren   geschoven   en   wordt   gekeken   in   welke   mate   deze   reeds   in   een   Belgische   context   ontwikkeld   worden.   De   literatuurstudie   wordt   afgesloten   met   aanbevelingen   over   hoe   sensibiliseringsacties   idealiter   ontwikkeld   en   georganiseerd   worden.   Na   de   inzichten   uit   de   literatuur   worden  de  bevindingen  van  het  empirisch  onderzoek  voorgesteld.  In  dit  opzicht  wordt   eerst   de   methodologie   beknopt   toegelicht   en   worden   vervolgens   de   resultaten   besproken   in   het   licht   van   de   bevindingen   van   de   literatuurstudie.   Dit   rapport   wordt   afgerond   met   een   korte   samenvatting   van   de   resultaten   en   aanbevelingen   voor   de   ontwikkeling  van  een  sensibiliseringsactie.     ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

7  

 

2 2.1

 

Inzichten uit de literatuur Jongeren en sociale media: een stand van zaken

Jongeren   vormen   een   belangrijk   onderdeel   van   de   populatie   van   sociale   mediagebruikers.   Volgens   een   recente   survey   afgenomen   door   het   PEW   onderzoekscentrum,   gebruikt   95%   van   de   Amerikaanse   tieners   (12-­‐17)   het   internet.   81%   van   deze   jongeren   heeft   een   account   op   een   SNS   en   24%   gebruikt   Twitter.   Bij   volwassenen   liggen   deze   percentages   lager   op   respectievelijk   67%   en   16%   (Madden,   Lenhart,   Cortesi,   Gasser,   Duggan,   Smith   &   Beaton,   2013).   Volgens   een   andere   studie   meldt  meer  dan  de  helft  van  de  Amerikaans  jongeren  zich  meer  dan  één  maal  per  dag   aan   op   een   SNS.   22%   doet   dit   zelfs   meer   dan   tien   keer   per   dag   (O’Keeffe,   Clarke-­‐ Pearson   &   Council   on   Communications   and   Media,   2011).   Ook   dichter   bij   huis   zijn   sociale   media   platformen   erg   populair.   Zo   wijst   onderzoek   uit   dat   59%   van   de   Europese   9-­‐   tot   16-­‐jarigen   een   profiel   heeft   op   een   SNS   (Livingstone,   Ólafsson   &   Staksrud,   2013).   In   Vlaanderen   heeft   80%   van   de   online   jongeren   (12-­‐18)   een   Facebook  profiel,  65%  heeft  een  account  op  MSN  en  56%  op  YouTube.  8  op  10  van  de   Vlaamse  jongeren  die  Facebook  gebruiken  bezoeken  hun  profiel  minstens  één  keer  per   dag   en   meer   dan   de   helft   van   de   Vlaamse   jongeren   heeft   meer   dan   200   Facebook   vrienden  (Graffiti  Jeugddienst  en  Jeugdnetwerk,  2012).       2.1.1 Voordelen van sociale mediagebruik voor jongeren   De   populariteit   van   sociale   media   in   het   algemeen   en   SNS   in   het   bijzonder   doet   vermoeden  dat  gebruikers  heel  wat  voordeel  halen  uit  het  actief  aanwenden  van  deze   platformen.   Deze   voordelen   kunnen   grosso   modo   onderverdeeld   worden   in   psychosociale,   sociaal   cognitieve,   en   educatieve   aspecten.   De   psychosociale   voordelen   hebben   betrekking   op   de   idee   dat   SNS   jongeren   toelaten   om   gemakkelijk   sociale   netwerken   uit   te   bouwen   en   geconnecteerd   te   blijven   met   vrienden   en   familie   (O’Keeffe   et   al.,   2011).   Deze   sociale   netwerken   versterken   het   sociaal   kapitaal   van   jongeren  (Trepte  &  Reinecke,  2013),  bieden  sociale  ondersteuning  en  intimiteit  (Tynes,   2007)   en   vormen   een   omgeving   waarin   jongeren   hun   identiteit   kunnen   ontwikkelen   (Patchin  &  Hinduja,  2010;  O’Keeffe  et  al.,  2011;  Tynes,  2007).     Het   gebruik   van   SNS   heeft   ook   een   aantal   sociaal   cognitieve   voordelen,   zoals   de   ontwikkeling   van   creatieve   vaardigheden   door   bijvoorbeeld   het   ontwikkelen,   bewerken,   en   delen   van   filmpjes   en   foto’s   (O’Keeffe   et   al.,   2011;   Sharples,   Graber,   Harrison   &   Logan,   2009)   en   de   ontwikkeling   van   een   open   en   kritische   geest.   Door   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

8  

  online   communicatie   met   individuen   van   verschillende   achtergronden   leren   jongeren   de   vaardigheid   om   zaken   vanuit   verschillende   perspectieven   te   aanschouwen;   overtuigingen,   meningen,   grenzen   en   rollen   te   negotiëren;   en   een   open   houding   te   creëren   ten   opzichte   van   andere   denkbeelden   en   standpunten   (Patchin   &   Hinduja,   2010;   Tynes,   2007).   Participatie   in   online   sociale   netwerken   kan   verder   de   ontwikkeling  van  presentatievaardigheden  en  het  vertrouwen  zichzelf  uit  te  drukken,   ondersteunen  (Sharples  et  al.,  2009).     De   educatieve   voordelen   van   het   gebruik   van   SNS   sluiten   tot   slot   nauw   aan   bij   de   sociaal   cognitieve   voordelen,   zoals   de   ontwikkeling   van   kritisch   denkvermogen   en   presentatievaardigheden.   Online   sociale   netwerkplatformen   worden   bovendien   in   toenemende   mate   gebruikt   in   het   onderwijs,   waar   ze   aangewend   worden   voor   kennisdeling   en   collaboratief   leren   (O’Keeffe   et   al.,   2011;   Patchin   &   Hinduja,   2010;   Sharples  et  al.,  2009).       2.1.2 Risico’s van sociale mediagebruik voor jongeren   Ondanks   deze   voordelen   wordt   vanuit   verschillende   hoeken   –   academici,   overheid,   onderwijs,   het   maatschappelijk   middenveld   –   steeds   meer   bezorgdheid   geuit   over   de   risico’s   die   mogelijk   verbonden   zijn   aan   het   gebruik   van   sociale   media   in   het   algemeen   en   SNS   in   het   bijzonder.   De   ongerustheid   die   gepaard   gaat   met   de   introductie   van   nieuwe  mediatechnologieën  is  uiteraard  niet  nieuw.  Discussies  over  en  onderzoek  naar   de  effecten  van  nieuwe  media  op  kinderen  en  jongeren,  zoals  bijvoorbeeld  de  negatieve   gevolgen   van   blootstelling   aan   ongewenste   media-­‐inhouden   (bv.   geweld)   of   van   veranderende  tijdsbestedingspatronen,  worden  reeds  gevoerd  sinds  de  introductie  van   radio   en   televisie   tijdens   de   eerste   helft   van   de   20ste   eeuw   (Sharples   et   al.,   2009;   Wartella  &  Jennings,  2000).  Dergelijke  onderzoeken  hebben  bovendien  aangetoond  dat   media   in   veel   mindere   mate   een   direct   effect   hebben   dan   aanvankelijk   aangenomen.   Het  publiek  blijkt  in  staat  te  zijn  mediateksten  op  een  actieve  manier  te  interpreteren   en  de  overgedragen  betekenissen  op  een  kritische  en  reflectieve  manier  te  negotiëren   (Tomlinson,  1994).     De   discussies   omtrent   de   bezorgdheden   verbonden   aan   het   gebruik   van   nieuwe   (internet-­‐gebaseerde)  media  kunnen  echter  niet  volledig  gelijkgesteld  worden  aan  de   vroegere  discussies  omtrent  meer  traditionele  media.  De  reden  hiervoor  kan  gevonden   worden  in  het  unieke  karakter  van  ICT’s  dat  voortvloeit  uit  de  architectuur  waarop  ze   zijn   gebouwd.   In   tegenstelling   tot   de   meer   klassieke   (analoge)   media,   zijn   nieuwe   (digitale)   media   steeds   vaker   gekoppeld   in   netwerken.   Deze   netwerkinfrastructuur   maakt   de   automatisering   van   processen,   het   overbruggen   van   tijd   en   ruimte,   en   interactiviteit  (communicatie  en  de  productie  en  distributie  van  inhoud)  mogelijk  (Van   Audenhove,   Baelden   &   Mariën,   2009).   Internet-­‐gebaseerde   technologieën   en   sociale   media   in   het   bijzonder   laten   een   doorgedreven   interactiviteit   en   participatie   van   de   gebruiker   toe.   Zoals   eerder   besproken   werkt   een   groot   deel   van   de   sociale   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

9  

  mediaplatformen   bovendien   volgens   het   principe   van   zelfpresentatie   en   onthulling.   Blogs,   sociale   netwerksites   en   virtuele   sociale   werelden   worden   door   gebruikers   aangewend  om  zichzelf  te  presenteren  en  zo  een  bepaalde  identiteit,  imago  of  reputatie   over  te  brengen  (Kaplan  &  Haenlein,  2010).  In  vergelijking  met  meer  klassieke  media   worden   nieuwe   media   dus   gekenmerkt   door   een   hogere   graad   van   interactiviteit   waarbij  gebruikers  bewust  of  onbewust  veel  informatie  over  zichzelf  vrijgeven.     Het  vrijgeven  van  persoonlijke  en  vertrouwelijke  informatie  tussen  zowel  bekenden  als   onbekenden,   gebeurt   uiteraard   ook   in   de   offline   wereld   (Kaplan   &   Haenlein,   2010).   Toch  zijn  er  een  aantal  fundamentele  verschillen  tussen  het  verspreiden  van  informatie   in  de  offline  en  online  wereld.  Eén  van  deze  verschillen  heeft  te  maken  met  wat  Castells   (2007)   benoemt   als   ‘massa-­‐zelfcommunicatie’.   Waar   informatie   in   de   offline   wereld   voornamelijk   op   relatief   kleine   schaal   verspreid   wordt   (bv.   in   familie-­‐   en   vriendenkringen),   kan   informatie   in   de   online   wereld   –   en   op   sociale   mediaplatformen   in   het   bijzonder   –   een   veel   groter   publiek   bereiken.   Door   het   genetwerkte   en   geautomatiseerde   karakter   van   sociale   mediaplatformen   kunnen   gebruikers   op   een   relatief   eenvoudige   manier   inhouden   creëren,   selecteren   en   verspreiden   naar   een   groot   publiek.   Ondanks   dit   emanciperend   potentieel   (Castells,   2007),   stelt   deze   vorm   van  massa-­‐zelfcommunicatie  ook  een  belangrijke  uitdaging  op  het  vlak  van  privacy.  Als   gevolg   van   het   genetwerkte   en   geautomatiseerde   karakter   van   sociale   mediaplatformen,   kan   informatie   verder   reiken   dan   bedoeld.   In   dit   opzicht   verwijzen   verschillende   auteurs   (bv.   Barnes,   2006;   Boyd   &   Ellison,   2008;   Dwyer,   Hiltz   &   Passerini,   2007;   Holland,   2010;   Norberg,   Horne   &   Horne,   2007;   Radin,   2001;   Utz   &   Kramer,   2009)   naar   de   zogenaamde   “privacy   paradox”.   De   privacy   paradox   doet   zich   voor  wanneer  individuen  zich  onvoldoende  bewust  zijn  van  het  publieke  karakter  van   het   internet,   waardoor   zij   meer   informatie   verspreiden   dan   bedoeld   (Boyd   &   Ellison,   2008;   Holland,   2010).   Volgens   Barnes   (2006)   zijn   in   het   bijzonder   op   sociale   mediaplatformen   de   grenzen   tussen   privé   en   publiek   erg   onduidelijk.   Massa-­‐ zelfcommunicatie   in   combinatie   met   de   privacy   paradox   kan   bijgevolg   leiden   tot   het   vrijgeven   meer   informatie   dan   gewenst,   wat   negatieve   gevolgen   kan   hebben   voor   de   privacy  van  gebruikers.     De   risico’s   die   mogelijk   verbonden   zijn   aan   het   gebruik   van   sociale   mediaplatformen   kunnen   opgedeeld   worden   in   drie   brede   categorieën:   (1)   bezorgdheden   omtrent   de   digitale  voetafdruk  en  omtrent  wat  er  gebeurt  met  digitale  persoonlijke  informatie,  (2)   bezorgdheden   omtrent   problemen   gerelateerd   aan   andere   gebruikers,   zoals   cyberpesten,   en   (3)   bezorgdheden   over   de   confrontatie   met   ongewenste   inhouden,   zoals   haatdragende   boodschappen   en   racisme   (O’Keeffe   et   al.,   2011).   Hieronder   worden  deze  bezorgdheden  beknopt  besproken.       De  digitale  voetafdruk  en  privacy:  reputatie,  reclame,  overheden,  politie   Sociale   mediaplatformen   werken   volgens   het   principe   van   zelfpresentatie   en   onthulling.   Gebruikers   geven   hierdoor   vaak   veel   informatie   vrij   over   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

10  

  persoonsgebonden   gegevens,   zoals   naam,   leeftijd,   adres,   geboortedatum,   politieke   ideologie,   seksuele   oriëntatie,   hobby’s,   interesses,   burgerlijke   staat,   enzovoorts   (Daems,   Baelden   &   Heyman,   2013).   Deze   informatie   kan   bewust   vrijgegeven   worden   door  het  invullen  van  gebruikersprofielen  en  het  delen  van  foto’s  en  video’s,  maar  ook   onbewust,   door   het   aangaan   van   online   sociale   interacties   (bv.   het   posten   van   commentaren).  Soms  kunnen  gegevens  ook  vrijgegeven  worden  door  acties  die  uitgaan   van   derden.   Wie   bijvoorbeeld   op   Facebook   de   privacy   instellingen   strikt   heeft   ingesteld,   kan   toch   nog   de   controle   over   persoonlijke   informatie   verliezen   wanneer   connecties   uit   het   netwerk   applicaties   toevoegen   en   daarbij   aan   de   ontwikkelaar   van   deze   applicaties   toegang   geven   tot   de   gegevens   van   vrienden   (Heyman,   Pierson   &   Picone,   2011).   Naast   persoonsgebonden   gegevens,   geven   gebruikers   vaak   onbewust   ook   veel   informatie   vrij   over   andere   zaken,   zoals   bijvoorbeeld   locatie   waar   gesurft   wordt,   type   van   computer   en   browser   die   gebruikt   worden,   websites   die   bezocht   worden,  enzovoorts  (O’Keeffe  et  al.,  2011).     Door   online   te   participeren   in   sociale   mediaplatformen   geven   gebruikers   dus   al   dan   niet  bewust  veel  informatie  over  zichzelf  vrij.  Naar  het  geheel  van  informatie  dat  online   over   iemand   te   vinden   is,   wordt   ook   wel   eens   verwezen   als   de   digitale   voetafdruk   (O’Keeffe  et  al.  2011).  Belangrijk  hierbij  is  de  vraag  wat  er  gebeurt  met  al  de  informatie   die  deel  uit  maakt  van  deze  voetafdruk.     In   dit   opzicht   zijn   er   in   eerste   instantie   bezorgdheden   over   (online)   reputatie   en   imago.   Vooral   jongeren   die   zich   onvoldoende   bewust   zijn   van   de   dimensies   van   online   privacy,  lijken  onvoldoende  te  beseffen  dat  online  informatie  permanent  bewaard  kan   worden  (Howell,  2013;  Osman  &  Ab.Rahim,  2011).  Andere  gebruikers  en  /  of  computer   programma’s  kunnen  gegevens  digitaal  opslaan,  archiveren  en  terug  publiek  maken.  In   dit  opzicht  wordt  wel  eens  gesproken  over  “(…)  what  goes  online,  stays  online”  (Howell,   2013,   p.   97).   Commentaren,   foto’s,   video’s   die   onbezonnen   online   worden   gezet,   kunnen   publiek   toegankelijk   zijn   voor   toekomstige   onderwijsinstellingen   of   werkgevers.  Dit  kan  negatieve  gevolgen  hebben  voor  de  reputatie  van  de  jongeren  in   kwestie  en  bijgevolg  voor  hun  slaagkansen  op  bijvoorbeeld  de  arbeidsmarkt  (Howell,   2013;  O’Keeffe  et  al.,  2011).   Naast  online  reputatie  zijn  er  bezorgdheden  omtrent  wat  verschillende  actoren,  zoals   reclamemakers,   de   overheid   en   politiediensten   doen   met   de   gegevens   die   online   beschikbaar   zijn.   Zoals   eerder   vermeld,   zijn   nieuwe   digitale   media   steeds   vaker   gekoppeld   in   netwerken,   wat   de   automatisering   van   processen   mogelijk   maakt.   Deze   geautomatiseerde  processen,  welke  ondersteund  worden  door  krachtige  computers  en   complexe  algoritmes,  kunnen  aangewend  worden  om  online  gegevens  voortdurend  te   analyseren  (Daems  et  al.,  2013).  Dit  houdt  in  dat  gegevens  geaggregeerd,  gefilterd  en   gereorganiseerd   worden   om   vervolgens   gebruikt   te   worden   voor   gerichte   reclamedoeleinden   (Debatin,   Lovejoy,   Horn   &   Hughes,   2009).   Zo   maakt   Facebook   bijvoorbeeld   gebruik   van   de   gegevens   van   gebruikers   om   via   datamining-­‐   en   profileringstechnieken  gebruikersprofielen  op  te  stellen.  Vervolgens  ‘verkoopt’  de  SNS   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

11  

  toegang   tot   deze   gebruikersprofielen   aan   adverteerders   en   reclamemakers,   zodat   deze   gepersonaliseerde   reclame   naar   gebruikers   kunnen   sturen.   Deze   gepersonaliseerde   reclame   kan   verschillende   vormen   aannemen,   zoals   reclame   in   het   nieuwsoverzicht,   sociale   reclame   (reclame   verbonden   aan   status   updates,   foto’s,   en   berichten   van   vrienden   uit   het   netwerk),   gesponsorde   verslagen   (sociale   advertenties   in   het   nieuwsoverzicht),   retargeting,   enzovoorts.   Reclame   is   uiteraard   niet   nieuw   en   bedrijven  maken  al  langer  gebruik  van  direct  marketing  technieken.  Gepersonaliseerde   reclame   op   SNS   kan   echter   problematisch   zijn   omwille   van   twee   redenen.   Ten   eerste   verschijnen   reclame   boodschappen   in   een   gemaskeerde   vorm,   waardoor   het   onderscheid   tussen   sociale   content   en   reclame   voor   jongeren   niet   altijd   duidelijk   is.   Ten   tweede   gebruiken   SNS   zoals   Facebook   vormen   van   sociale   reclame,   waardoor   gebruikers   vaak   onbewust   gebruikt   worden   als   ambassadeurs   voor   bepaalde   merken   en  producten  (Heyman,  2013).     Gegevens   in   de   digitale   voetafdruk   van   gebruikers,   kunnen   vervolgens   ook   gebruikt   worden   door   andere   actoren,   zoals   overheden   en   politiediensten.   De   gegevens   die   gebruikers   online   zetten   om   bijvoorbeeld   mensen   te   mobiliseren   voor   protestacties,   werden   in   het   verleden   al   gebruikt   om   opposanten   van   (militaire   of   autoritaire)   regimes   te   identificeren   en   monddood   te   maken.   Maar   ook   politiediensten   kunnen   informatie   van   sociale   mediaplatformen   gebruiken   voor   (strafrechtelijk)   onderzoek.   Volgens  de  Belgische  wet  op  het  politieambt  mag  al  de  publiek  toegankelijke  informatie   op  sociale  media  gebruikt  worden  als  deel  van  het  open  bronnenonderzoek.  Ook  niet   publiek   toegankelijke   informatie   mag   onder   bepaalde   voorwaarden   gebruikt   worden.   Zo   kunnen   agenten   undercover   gaan   en   infiltreren   in   bepaalde   groepen   op   SNS   (Vermeulen,   2013).   Tot   slot   kunnen   overheden   en   politiediensten   aan   SNS   zoals   Facebook   vragen   om   informatie   over   gebruikers   door   te   spelen.   Tijdens   de   eerste   helft   van   2013   vroeg   de   Belgische   overheid   150   keer   aan   Facebook   om   informatie   over   gebruikers   door   te   geven.   Het   betrof   in   totaal   169   profielen.   In   70%   van   de   gevallen,   ging  Facebook  in  op  deze  aanvragen.  Hoewel  deze  cijfers  laag  liggen  in  vergelijking  met   landen   zoals   het   Verenigd   Koninkrijk,   dat   in   dezelfde   periode   1975   aanvragen   indiende,  zijn  ze  niet  verwaarloosbaar.  In  Nederland  werden  bijvoorbeeld  in  dezelfde   periode   maar   11   aanvragen   ingediend   (De   Standaard,   28   augustus   2013).   Dergelijke   acties  tonen  aan  dat  het  delen  van  informatie  op  sociale  mediaplatformen  belangrijke   gevolgen  kan  hebben.     Debatin  et  al.  (2009)  illustreren  hun  bezorgdheden  omtrent  de  digitale  voetafdruk  met   het  zogenaamde  ijsbergmodel.  De  gekende  illustratie  toont  aan  dat  het  zichtbare  deel   van  de  ijsberg  slechts  een  fractie  is  van  het  geheel.  Het  grootste  deel  bevindt  zich  onder   water.     De   auteurs   passen   het   model   toe   op   de   SNS   Facebook   en   tonen   aan   dat   de   meeste   gebruikers   zich   slechts   bewust   zijn   van   de   zichtbare   acties   op   Facebook   (bv.   sociale  interactie),  welke  slechts  een  achtste  uitmaken  van  alle  activiteiten  op  de  SNS.   Zeven   achtste   van   deze   activiteiten   bevinden   zich   in   het   onzichtbare   gedeelte   en   omvatten   net   die   praktijken   waardoor   reclamemakers,   overheden   en   politiediensten   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

12  

  gebruikersgegevens   kunnen   gebruiken.   Volgens   dit   model   zijn   gebruikers   zich   dus   onvoldoende  bewust  van  het  gebrek  aan  privacy  op  sociale  mediaplatformen.       Andere  gebruikers:  grooming,  sexting,  cyberbesten   Naast  de  bezorgdheden  omtrent  de  digitale  voetafdruk,  bestaan  er  ook  bezorgdheden   omtrent  wat  andere  gebruikers  doen  met  online  gegevens.  In  dit  opzicht  wordt  meestal   een   onderscheid   gemaakt   tussen   praktijken   gerelateerd   aan   grooming,   sexting   en   cyberpesten.  Deze  begrippen  worden  hieronder  kort  toegelicht.   Grooming  verwijst  naar  het  fenomeen  waarbij  minderjarigen  in  een  online  omgeving   gemanipuleerd   worden   met   het   oog   op   offline   seksueel   misbruik.   Deze   manipulatie   gebeurt   meestal   nadat   een   vertrouwensband   met   de   minderjarige   werd   opgebouwd.   Het   opbouwen   van   deze   vertrouwensband   gebeurt   dan   vaak   weer   op   basis   van   informatie  die  over  de  minderjarige  online  gevonden  kan  worden  (Lievens,  2013).     Sexting  verwijst  vervolgens  naar  het  fenomeen  van  het  delen  van  seksuele  inhoud  via   SMS,   MMS,   of   web   2.0   applicaties,   zoals   SNS.   Deze   inhoud   bevat   meestal   seksueel   suggestieve   foto’s   die   door   gebruikers   in   vertrouwen   werden   doorgestuurd   en   die   nadien  worden  gedeeld  met  een  grotere  (online)  community  (Lievens,  2013).     Cyberpesten   is   een   vorm   van   pesten   op   sociale   mediaplatformen   en   kan   bestaan   uit   het  posten  van  beledigende,  kwetsende,  of  gênante  content  op  iemands  prikbord,  of  het   verspreiden   van   deze   content   naar   een   breder   publiek.   Ook   het   aanmaken   van   valse   profielen   en   het   verspreiden   van   geruchten   op   sociale   mediaplatformen   vallen   onder   het  fenomeen  van  cyberpesten  (Lievens,  2013).     Hoewel   cyberpesten   vaker   lijkt   voor   te   vallen,   tonen   onderzoeken   aan   dat   bovenstaande  praktijken  geen  alledaags  fenomeen  zijn  (Lievens,  2013;  Palfrey,  Gasser   &   Boyd,   2010).   Volgens   een   Europese   studie   zouden   in   België   16%   van   de   jongeren   reeds   geconfronteerd   zijn   geweest   met   online   seksuele   inhoud   en   18%   van   de   respondenten   ontving   reeds   seksueel   getinte   beelden   (Lievens,   2013).   Bovendien   komen  bovenstaande  praktijken  ook  in  de  offline  omgeving  voor  en  zijn  ze  dus  zeker   niet  uniek  aan  sociale  mediaplatformen  (Lievens,  2013;  Palfrey,  Gasser  &  Boyd,  2010).   Toch   zijn   er   een   aantal   verschillen   tussen   de   online   en   offline   omgeving.   Ten   eerste   kunnen   individuen   die   deelnemen   aan   bovenstaande   praktijken   in   de   online   omgeving   gemakkelijker  hun  identiteit  verborgen  houden  voor  het  slachtoffer.  Bovendien  kan  het   sociale   netwerkeffect   leiden   tot   het   zeer   breed   verspreiden   van   ongewenste   content   (i.e.  wanneer  content  viraal  gaat).  Ten  derde  is  het  in  de  online  omgeving  moeilijker  om   controle   te   houden   over   informatie.   Acties   die   in   eerste   instantie   onschuldig   bedoeld   zijn,   kunnen   ertoe   leiden   dat   informatie   snel   in   de   verkeerde   handen   terecht   komt   (Lievens,  2013).  Tot  slot  is  het  belangrijk  te  wijzen  op  de  vaststelling  dat  bovenstaande   praktijken   meestal   gebeuren   op   basis   van   informatie   die   gebruikers   zelf   online   hebben   gezet.  Jonge  gebruikers  hebben  er  dus  alle  belang  bij  om  te  reflecteren  over  wat  ze  al   dan  niet  willen  delen  met  hun  online  omgeving.     ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

13  

 

 

Confrontatie  met  ongewenste  media-­‐inhouden   Tot   slot   wordt   de   confrontatie   met   ongewenste   media-­‐inhouden   regelmatig   aangehaald   als   een   mogelijk   risico   verbonden   aan   het   gebruik   van   sociale   mediaplatformen.  Ongewenst  (multimedia)materiaal  op  sociale  media  platformen  kan   bestaan   uit   informatie,   berichten,   en   beelden   gerelateerd   aan   onder   meer   haat,   racisme,   geweld,   pornografie,   anorexia,   zelfmoord,   enzovoorts   (Lievens,   2013;   Sharples   et   al.,   2009).   Aangezien   dergelijke   web   inhouden   niet   de   focus   vormen   van   deze  publicatie,  zal  hier  niet  verder  op  ingegaan  worden.     2.2

Jongeren en sociale media: privacy dilemma’s

Onderzoek  toont  aan  dat  niet  alleen  academici  en  overheden  zich  zorgen  maken  over   de   mogelijke   risico’s   verbonden   aan   sociale   media   gebruik.   Ook   jongeren   geven   aan   bezorgd   te   zijn   om   hun   privacy   (Livingstone,   2008).   Een   studie   uitgevoerd   bij   universiteitsstudenten  toont  aan  dat  73.3%  van  de  ondervraagden  zeer  bezorgd  is  en   zich  onveilig  voelt  wanneer  het  Facebook  gebruikt  (Osman  &  Ab.Rahim,  2011).  Ook  het   laatste  onderzoek  van  Apestaartjaren  wijst  uit  dat  82%  van  de  ondervraagde  Vlaamse   jongeren   reflecteert   over   wat   websites   doen   met   hun   persoonlijke   gegevens   (Graffiti   Jeugddienst  &  Jeugdnetwerk  ,  2012).   Jongeren   lijken   zich   dus   wel   degelijk   bewust   van   (een   aantal   van)   de   risico’s   die   mogelijk   verbonden   zijn   aan   het   al   dan   niet   bewust   delen   van   informatie   op   sociale   media   platformen.   Desalniettemin   blijft   een   aanzienlijk   aandeel   onder   hen   informatie   delen   met   al   dan   niet   bekende   ‘vrienden’   in   hun   online   netwerken.   Bezorgdheid   over   privacy  lijkt  dus  niet  rechtstreeks  vertaald  te  worden  naar  acties  om  privacy  beter  te   beschermen.   Zo   toonde   onderzoek   reeds   aan   dat   hoewel   80%   van   de   respondenten   zich   bewust   was   van   de   mogelijkheid   om   de   privacy   instellingen   op   Facebook   aan   te   passen,  slechts  40%  hiervan  gebruik  maakte  (Debatin  et  al.,  2009).  Volgens  een  andere   studie  had  slecht  33%  van  de  respondenten  het  privacy  beleid  van  Facebook  gelezen   nadat   de   voorwaarden   veranderd   waren,   terwijl   93%   onder   hen   op   de   hoogte   was   van   het   feit   dat   Facebook   aanpassingen   had   gedaan   (Osman   &   Ab.Rahim,   2011).   Het   Apestaartjaren  onderzoek  toonde  dan  weer  aan  dat  meer  dan  de  helft  van  de  Vlaamse   jongeren   meer   dan   200   Facebook   vrienden   heeft.   Deze   vrienden   bestaan   uit   goede   vrienden,   kennissen,   leerlingen,   familieleden,   ouders,   en   merken   of   organisaties.   Opvallend   hierbij   is   echter   is   dat   1   op   4   van   de   Vlaamse   jongeren   die   Facebook   gebruiken  ook  vreemden  toevoegt  aan  zijn  of  haar  vriendenlijst  (Graffiti  Jeugddienst  en   Jeugdnetwerk,  2012).   Bovenstaande  vaststellingen  leiden  tot  de  vraag  hoe  het  komt  dat  jongeren  informatie   blijven   delen   en   hun   privacy   onvoldoende   beschermen,   ondanks   hun   bewustzijn  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

14  

  omtrent  de  mogelijke  negatieve  gevolgen  ervan.  In  de  literatuur  kunnen  hiervoor  een   aantal  verklaringen  gevonden  worden.  Deze  worden  hieronder  beknopt  besproken.       Een  eerste  mogelijke  verklaring  is  gerelateerd  aan  het  zogenaamde  privacy  dilemma.   Het  verhogen  van  sociaal  kapitaal  en  het  aangaan  en  onderhouden  van  sociale  relaties   lijken  de  belangrijkste  motivaties  te  zijn  om  sociale  media  te  gebruiken.  Zoals  vermeld   werken   sociale   mediaplatformen   echter   voornamelijk   via   de   principes   van   zelfonthulling   en   zelfrepresentatie.   Deze   praktijken   zijn   met   andere   woorden   noodzakelijk   om   het   sociale   kapitaal   en   de   sociale   relaties   te   onderhouden.   De   wederkerige   relatie   tussen   de   voordelen   van   SNS   en   de   principes   van   zelfonthulling   stelt   jongeren   voor   een   privacy   dilemma,   waarin   ze   zich   wel   bewust   zijn   van   de   mogelijke  nadelen  van  het  delen  van  informatie,  maar  zich  tegelijkertijd  genoodzaakt   zien  dit  te  doen  om  te  kunnen  genieten  van  de  voordelen  die  sociale  mediaplatformen   bieden  (Brandtzaeg,  Lüders  &  Skjetne,  2010;  Debatin  et  al.,  2009;  Trepte  &  Reinecke,   2013).     Een   tweede   mogelijke   verklaring,   hangt   nauw   samen   met   bovenstaande   en   kan   geformuleerd   worden   vanuit   de   uses   &   gratifications   theorie.   Volgens   deze   theorie   gebruiken   mensen   media   op   een   actieve   manier   om   een   aantal   behoeften   te   bevredigen.  Deze  behoeften  bestaan  onder  meer  uit  ontspanning  en  entertainment,  het   opbouwen   van   sociale   relaties,   en   het   ontwikkelen   en   construeren   van   identiteit.   Debatin   et   al.   (2009)   onderzochten   via   online   enquêtes   en   diepte   interviews   met   universiteitsstudenten   of   de   SNS   Facebook   in   deze   drie   behoeften   voorzag   en   of   dit   voldoende   reden   was   voor   de   studenten   om   bezorgdheden   over   privacy   te   minimaliseren.  Het  onderzoek  toonde  aan  dat  Facebook  volgens  de  respondenten  deze   drie   behoeften   effectief   vervult   en   dat   de   voordelen   die   hiermee   verbonden   zijn,   belangrijker  werden  bevonden  dan  de  mogelijke  privacy  risico’s  (Debatin  et  al.,  2009).     Een   derde   verklaring   kan   gevonden   worden   in   de   theorie   van   het   derde   persoon   effect.   Volgens   deze   theorie   vermoeden   de   meeste   mensen   dat   mediagebruik   een   groter   effect   heeft   op   anderen   dan   op   henzelf.   De   resultaten   van   het   onderzoek   van   Debatin   et   al.   (2009)   tonen   aan   dat   Facebook   gebruikers   meer   geneigd   zijn   privacy   gerelateerde   risico’s   toe   te   kennen   aan   het   Facebook   gebruik   van   anderen,   dan   aan   het   eigen   gebruik.   De   respondenten   geloven   met   andere   woorden   dat   andere   gebruikers   meer   privacy   risico’s   lopen   dan   zijzelf.   Deze   vaststelling   kan   mogelijk   verklaard   worden  vanuit  het  derde  persoon  effect  (Debatin  et  al.,  2009).     Een   volgende   mogelijke   verklaring   is   meer   subtiel   en   minder   goed   te   vatten   in   bestaande   theorieën.   Volgens   Livingstone   (2008)   moet   de   complexe   relatie   tussen   de   voordelen   en   nadelen   van   zelfonthulling   op   sociale   media   niet   enkel   vanuit   de   eigenschappen   van   het   internet   verklaard   worden,   maar   ook   vanuit   de   sociale   context.   De   complexe   relatie   is   ten   eerste   eigen   aan   pubertijd   en   adolescentie   en   ontwikkelt   zich   bijgevolg   ook   in   offline   omgevingen.   Ten   tweede   kan   geargumenteerd   worden   dat   definities   van   privacy   doorheen   de   tijd   veranderen.   Hoewel   jongeren   wel   degelijk   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

15  

  bezorgd  zijn  om  hun  privacy  kan  het  zijn  dat  zij  privacy  niet  zozeer  definiëren  aan  de   hand   van   het   beschermen   van   bepaalde   gegevens   (bv.   leeftijd,   politieke   voorkeur,   inkomen,   geloofsovertuigingen,   seksuele   oriëntatie)   –   wat   door   vroegere   generaties   wel   vaak   gedaan   werd   –   maar   eerder   aan   de   hand   van   het   behouden   van   controle   over   wie  wat  weet  (Livingstone,  2009).     Op   sociale   mediaplatformen   zijn   er   minstens   twee   zaken   die   dergelijke   privacy   controle   bemoeilijken   Hoewel   de   SNS   Facebook   ondertussen   mogelijkheden   voorziet   om   de   connecties   in   te   delen   in   verschillende   groepen,   blijft   de   notie   ‘vriend’   een   redelijk  binair  gegeven.   Jongeren   lijken   echter  nood  te  hebben  aan  meer  genuanceerde   gradaties,   waarin   ze   kunnen   bepalen   wie   toegang   heeft   tot   welke   gegevens.   In   dit   opzicht   vinden   ze   het   bijvoorbeeld   niet   problematisch   om   bepaalde   informatie   aan   vreemden  vrij  te  geven,  maar  wel  om  dit  aan  ouders  toe  te  vertrouwen  (Brandtzaeg  et   al.,   2010;   Debatin   et   al.,   2009;   Livingstone,   2009).   Jongeren   lijken   dus   zogenaamde   ‘privacy  zones’  te  hanteren  die  momenteel  onvoldoende  toegepast  kunnen  worden  in   SNS  omgevingen.  Livingstone  (2009)  verwijst  in  dit  verband  naar  een  “(…)  (mis)match   between  technological  affordances  and  teenage  conceptions  of  friendship”  (p.  406).     Het   is   echter   niet   enkel   de   technische   architectuur   die   de   privacy   controle   voor   jongeren   bemoeilijkt.   Uit   onderzoek   blijkt   dat   jongeren   niet   altijd   over   de   nodige   vaardigheden   beschikken   om   hun   privacy   te   beschermen.   Het   managen   van   privacy   instellingen  lijkt  een  moeilijke  aangelegenheid  te  zijn,  waarin  jongeren  niet  altijd  hun   weg  vinden.  Bovendien  lezen  de  meeste  jongeren  de  privacy  verklaringen  van  sociale   media   platformen   niet   en   lijken   ze   zich   onvoldoende   bewust   van   wanneer   derden   toegang   kunnen   krijgen   tot   hun   gegevens   (Debatin   et   al.,   2009;   Livingstone,   2009;   Palfrey  et  al.,  2010).  Het  vierde  onderzoek  van  Apestaartjaren  toont  bijvoorbeeld  aan   dat   jongeren   vaak   denken   dat   ze   hun   privacy   beschermen,   maar   dit   in   werkelijkheid   niet  altijd  doen.  Jongeren  verkiezen  bovendien  om  minder  informatie  online  te  zetten   boven   het   instellen   van   ingewikkelde   privacy-­‐instellingen   (Graffiti   Jeugddienst   en   Jeugdwerknet,   2012).   Bovenstaande   vaststellingen   reflecteren   bredere   issues   gerelateerd  aan  digitale  geletterdheid  (Livingstone,  2009).       2.3

Jongeren en sociale media: privacy oplossingen

Uit   bovenstaande   kunnen   een   aantal   belangrijke   conclusies   getrokken   worden.   Ten   eerste   lijken   de   voordelen   die   sociale   media   platformen   bieden   voor   jongeren   belangrijker  te  zijn  dan  de  mogelijke  risico’s  die  met  het  gebruik  ervan  gepaard  kunnen   gaan.  In  dit  opzicht  blijkt  echter  dat  de  meeste  jongeren  zich  onvoldoende  bewust  van   welke   risico’s   ze   effectief   lopen.   Zo   wordt   het   gevaar   dat   andere   gebruikers   lopen   hoger  ingeschat  dan  de  risico’s  die  ze  zelf  lopen.  Ook  is  gebleken  dat  jongeren  denken   dat   ze   hun   privacy   beschermen,   terwijl   dit   niet   noodzakelijk   het   geval   is.   Naast   onvoldoende   bewustzijn,   lijken   jongeren   verder   ook   over   onvoldoende   vaardigheden   te   beschikken   om   hun   privacy   op   sociale   media   platformen   adequaat   te   kunnen   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

16  

  beschermen.   Zowel   bewustzijn   als   vaardigheden   kaderen   in   het   bredere   verhaal   van   digitale  geletterdheid.  Ten  tweede  werd  aangetoond  dat  de  technische  architectuur  van   sociale   media   platformen   jongeren   vaak   onvoldoende   toelaat   om   hun   privacy   op   een   transparante  en  gemakkelijke  manier  te  beschermen.   Op   basis   van   deze   vaststellingen   kunnen   reeds   een   aantal   privacy   oplossingen   geformuleerd   worden.   Deze   oplossingen   worden   in   de   literatuur   meestal   gearticuleerd   rond   twee   pijlers:   technische   en   sociale   oplossingen.   Technische   oplossingen   verwijzen  meestal  naar  de  noodzaak  om  de  architectuur  van  sociale  media  platformen   aan   te   passen   zodat   ze   de   veiligheid   en   privacy   van   gebruikers   beter   beschermen   (Barnes,   2006;   Palfrey   et   al.,   2010).   Andere   technische   oplossingen   kunnen   bestaan   uit   het   ontwikkelen   van   privacy   labels,   of   van   gebruiksvriendelijke   filtering   en   monitor   systemen  voor  ouders,  zodat  deze  de  content  die  door  jongeren  verspreid  wordt,  beter   kunnen  controleren  (Palfrey  et  al.,  2010).     Bij   sociale   oplossingen   wordt   meestal   verwezen   naar   digitale   geletterdheid   in   de   brede   zin.   Voor   het   ontwikkelen   van   een   adequate   digitale   geletterdheid   bij   jongeren   worden   doorgaans   twee   actoren   geïdentificeerd:   ouders   en   de   school.   In   eerste   instantie   worden   ouders   steeds   vaker   aangeduid   als   belangrijkste   actoren   in   het   ontwikkelen  van  een  gezond  en  veilig  media  gebruik  bij  hun  kinderen  (zie  bijvoorbeeld   Barnes,   2006;   Patchin   &   Hinduja,   2010;   Palfrey   et   al.,   2010;   Tynes,   2007).   Patchin   en   Hinduja   (2010)   verwijzen   naar   verschillende   studies   die   aantonen   dat   jongeren   die   online   veiligheid   met   hun   ouders   bespreken,   zich   meer   bewust   zijn   van   de   mogelijke   risico’s   en   meer   actie   ondernemen   om   hun   gegevens   online   te   beveiligen.   Andere   studies   gaan   dieper   in   op   hoe   ouders   best   met   hun   kinderen   in   interactie   treden   om   hun   digitale   geletterdheid   omtrent   privacy   en   sociale   media   aan   te   scherpen.   Zo   verwijzen   Palfrey   et   al.   (2010)   naar   een   studie   die   aantoont   dat   jongeren   zich   meer   verzetten   tegen   beschermende   maatregelen   zoals   monitoring   en   filtering   technieken,   dan  tegen  opvoedingstechnieken  die  jongeren  empoweren  om  veilig  gebruik  te  maken   van   sociale   media   platformen.   Ook   dichter   bij   huis   werd   onderzoek   gedaan   naar   de   meest   optimale   opvoedingsstijlen   met   betrekking   tot   digitale   geletterdheid,   met   gelijkaardige   resultaten.   In   het   kader   van   het   EMSOC   project   identificeerden   Vanwynsberghe,   Boudry   en   Verdegem   (2013)   vier   verschillende   stijlen:   (1)   de   permissieve   opvoedingsstijl   waarin   geen   regels   worden   opgesteld,   maar   waarin   wel   gecommuniceerd   wordt   met   kinderen   over   online   media   gebruik,   (2)   de   laissez-­‐faire   opvoedingsstijl,   waarin   ouders   geen   regels   opstellen,   niet   ingrijpen   en   niet   communiceren,   (3)   de   autoritatieve   opvoedingsstijl,   waarin   ouders   wel   regels   opstellen,  maar  ook  open  staan  voor  discussie  omtrent  het  online  media  gebruik,  en  (4)   de   autoritaire   opvoedingsstijl,   waarin   ouders   veel   regels   opstellen   en   niet   openstaan   voor   discussie.   Het   onderzoek   toonde   aan   dat:   “(…)   de   permissieve   en   autoritatieve   ouderschapsstijl   respectievelijk   gerelateerd   zijn   aan   hogere   praktische   en   cognitieve   sociale   media-­‐competenties.   Het   is   echter   zo   dat   jongeren   beide,   zowel   praktische   als   cognitieve,   competenties   nodig   hebben   om   de   voordelen   verbonden   aan   Facebook   te   maximaliseren   en   de   nadelen   te   minimaliseren.   Er   moet   dus   gestreefd   worden   naar   een   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

17  

  combinatie   van   beide,   permissieve   en   autoritatieve,   ouderschapsstijlen   om   jongeren   voldoende   te   begeleiden   in   hun   ontwikkeling   van   sociale   mediageletterdheid”   (Vanwynsberghe,  Boudry  &  Verdegem,  2013,  p.  nn.).     Ondanks   deze   inzichten   blijkt   uit   onderzoek   dat   ouders   momenteel   nog   onvoldoende   betrokken   zijn   bij   het   sociale   media   gebruik   van   hun   kinderen.   Dit   kan   enerzijds   verklaard   worden   door   de   vaststelling   dat   het   online   media   gebruik   van   ouders   erg   verschilt  met  dat  van  hun  kinderen,  waardoor  ze  zich  onvoldoende  bewust  zijn  van  de   verschillende   gevolgen   voor   privacy   (Barnes,   2006).   Anderzijds   wijst   onderzoek   ook   uit  dat  ouders  zichzelf  beter  zouden  moeten  inlichten  en  opleiden  om  zo  meer  inzicht   te   krijgen   in   hoe   sociale   media   platformen   werken,   welke   platformen   hun   kinderen   gebruiken,   en   welke   tools   er   bestaan   om   hun   kinderen   veiliger   het   internet   te   leren   gebruiken  (Palfrey  et  al.,  2010).     Naast  de  thuisomgeving  wordt  ook  de  school  aangehaald  als  omgeving  waarin  jongeren   empowered   worden   om   sociale   media   platformen   bewust   te   gebruiken   en   hun   privacy   te   beschermen   (Barnes,   2006).   Toch   worden   in   de   literatuur   de   schoolomgeving   in   het   algemeen   en   leerkrachten   in   het   bijzonder   niet   vaak   geïdentificeerd   als   belangrijke   actoren  in  het  vormen  van  mediawijze  jongeren.  Nochtans  is  de  digitale  geletterdheid   van   jongeren   erg   belangrijk.   Onderzoek   heeft   bijvoorbeeld   uitgewezen   dat   jongeren   met   een   hogere   internet   geletterdheid   zich   beter   en   meer   beschermen   wanneer   ze   sociale   media   platformen   gebruiken.   Zij   zijn   zich   meer   bewust   van   de   mogelijke   risico’s,   van   hoe   ze   zich   ertegen   kunnen   beschermen,   en   ze   hebben   betere   vaardigheden  om  hun  privacy  effectief  te  beveiligen  (Palfrey  et  al.,  2010).  Recent  zijn  er   echter   wel   een   aantal   positieve   evoluties   waar   te   nemen.   Met   oog   op   het   verankeren   van  mediawijsheid  in  het  onderwijsbeleid,  werd  in  Vlaanderen  mediawijsheid  in  2010   opgenomen   in   de   vakoverschrijdende   eindtermen   van   het   secundair   onderwijs   (Lieten   &   Smet,   2012).   Desalniettemin   merken   Vermeersch,   Van   den   Cruyce,   Vandenbroucke   en  Segers  (2012)  op  dat  er  hieromtrent  vanuit  de  stakeholder  gemeenschap  toch  nog   enkele   bezorgdheden   bestaan.   Vakoverschrijdende   eindtermen   houden   in   dat   het   thema  in  elk  vak  aan  bod  zou  moeten  komen,  wat  een  gedeelde  verantwoordelijkheid   betekent.  Gevreesd  wordt  dat  deze  gedeelde  verantwoordelijkheid  zou  kunnen  leiden   naar  vrijblijvendheid.  Bovendien  blijkt  de  vakoverschrijdende  eindterm  mediawijsheid   voor   het   secundair   onderwijs   onvoldoende   afgestemd   is   met   de   eindtermen   en   ontwikkelingsdoelen  van  andere  onderwijsniveaus.   Tot  slot  wordt  onder  de  sociale  oplossingen  soms  ook  verwezen  naar  autodidactische   strategieën  waarin  jongeren  zichzelf  informeren  en  nieuwe  vaardigheden  aanleren.  In   dit   opzicht   heeft   onderzoek   uitgewezen   dat   jongeren   in   eerste   instantie   het   internet   raadplegen   wanneer   ze   op   zoek   zijn   naar   informatie   en   kennis   (Palfrey   et   al.,   2010).   Het  ontwikkelen  van  platformen  waarop  jongeren  digitale  kennis  en  vaardigheden  op   een   autodidactische   manier   kunnen   vergaren,   is   dus   een   mogelijke   strategie   in   het   aanscherpen   van   hun   sociale   media   geletterdheid.   Problematisch   in   dit   opzicht   is   echter  dat  het  internet  een  overdaad  aan  informatie  bevat,  waardoor  jongeren  het  vaak   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

18  

  moeilijk   vinden   om   de   juiste   informatie   te   vinden   (Baelden,   Van   Audenhove,   Jehaes,   Vleugels,   2013).   Bovendien   heeft   onderzoek   aangetoond   dat   vele   jongeren   de   strategische  vaardigheden  missen  om  online  informatie  te  evalueren  naar  correctheid   en   adequaatheid.   De   traditionele   gatekeepers   die   analoge   media   inhouden   controleerden,   bestaan   niet   meer.   Jongeren   lijken   moeilijkheden   te   ondervinden   in   het   beoordelen   van   de   betrouwbaarheid,   geloofwaardigheid   en   kwaliteit   van   online   informatie.  De  overdaad  aan  online  informatie  en  het  gebrek  aan  strategische  digitale   vaardigheden,  bemoeilijken  autodidactische  strategieën  (Palfrey  et  al.,  2010).       2.4

Privacy en sociale media geletterdheid initiatieven in België

Er   bestaan   in   België   heel   wat   initiatieven   om   burgers   aan   te   zetten   het   internet   en   sociale   mediaplatformen   veiliger   te   gebruiken.   Hoewel   deze   publicatie   niet   tot   doel   heeft  om  al  deze  initiatieven  in  kaart  te  brengen,  is  het  wel  nuttig  een  idee  te  krijgen   van   het   type   initiatieven   dat   bestaat.   Hieronder   volgt   daarom   een   beknopt,   niet-­‐ exhaustief  overzicht.       2.4.1 Autodidactische strategieën gericht op ouders en jongeren In   eerste   instantie   wordt   er   voornamelijk   gebruik   gemaakt   van   een   aantal   autodidactische  strategieën  gericht  op  ouders  en  /  of  kinderen.  Deze  strategieën  bestaan   meestal  uit  de  oprichting  van  websites  waar  mensen  terecht  kunnen  met  vragen  over   allerlei   zaken   en   waar   al   dan   niet   op   een   interactieve   manier   advies   wordt   gegeven   over  veilig  surfen.  Voorbeelden  van  dergelijk  websites  zijn:   §

www.youronlinechoices.com/be-­‐nl/:   een   website   met   gebruiksvriendelijke   uitleg   over  gepersonaliseerde  reclame  op  sociale  media,  inclusief  tips  over  wat  je  er  tegen   kan  doen  en  hulp  bij  het  instellen  van  advertentievoorkeuren.  

§

www.e-­‐privacy.be:   dit   is   een   website   waar   informatie   gegeven   wordt   over   wat   de   rechten  en  plichten  zijn  in  verband  met  de  verzameling  van  persoonsgegevens  en   privacy  op  het  internet.  

§

www.clicksafe.be:  dit  is  een  initiatief  van  Child  Focus  waar  informatie,  advies,  tips   en  tricks  gevonden  kunnen  worden  over  hoe  sociale  media  veilig  gebruikt  kunnen   worden.  De  website  bestaat  uit  interactief  multimedia  materiaal  rond  verschillende   issues,  zoals  cyberpesten  en  sexting  en  is  gericht  op  drie  verschillende  segmenten:   ouders,  kinderen  en  professionals  (bv.  leerkrachten).    

§

www.ikbeslis.be:   een   website   van   de   privacy   commissie   gericht   op   sensibiliseren   omtrent  internet  en  privacy  via  informatie,  filmpjes  en  advies.  De  website  is  gericht   op  kinderen,  jongeren,  ouders,  en  het  onderwijs.  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

19  

§

  www.consumentenbedrog.be:   dit   is   een   initiatief   van   het   Onderzoeks-­‐   en   Informatiecentrum   van   de   Verbruiksorganisaties   en   geeft   informatie   over   oplichtingspraktijken  op  sociale  media.  

§

www.privacycommission.be:   dit   is   de   commissie   voor   de   bescherming   van   de   persoonlijke   levenssfeer.   De   website   van   de   privacy   commissie   geeft   informatie   over   privacy   en   het   internet,   juridische   overeenkomsten,   wetgeving,   enzovoorts   (Baelden,  2013).  

§

https://www.facebook.com/Pasoplichting:   de   Facabook   pagina   ‘Pasoplichting’   is   een   initiatief   van   de   Federale   Overheidsdienst   Economie,   waar   up-­‐to-­‐date   informatie   wordt   gegeven   over   oplichtingspraktijken   op   sociale   media   en   het   internet  meer  algemeen  (FOD  Economie,  K.M.O.,  Middenstand  en  Engergie  ,  2013).      

§

www.ketnet.be/oudersite:   de   kinder-­‐   en   jongerenzender   Ketnet   richtte   een   oudersite  op  om  ouders  te  sensibiliseren  omtrent  het  surfgedrag  van  hun  kinderen.   Via  deze  oudersite  wil  de  zender  wijzen  op  het  verschil  tussen  privacy  in  een  online   en  offline  omgeving  en  ouders  duiden  op  hun  rol  bij  het  begeleiden  van  kinderen  in   hun   online   ervaring.   Hiertoe   bevat   de   website   informatie,   filmpjes   (Vet   op   het   Net),   en  doorverwijzingen  naar  andere  website  (Ketnet,  2013).      

2.4.2 Onderzoeksprojecten, kenniscentra, publieke events Naast  de  autodidactische  strategieën  wordt  in  toenemende  mate  aandacht  besteed  aan   het   belang   sociale   media   wijsheid   vanuit   de   overheid,   de   academische   wereld,   en   het   middenveld.   In   dit   opzicht   worden   onderzoeksprojecten   en   kenniscentra   opgericht.   Deze   initiatieven   doen   niet   enkel   onderzoek   naar   sociale   media   geletterdheid,   maar   trachten  ook  publieke  events  te  organiseren  en  een  stempel  te  drukken  op  het   publieke   debat   om   zo   de   problematiek   meer   en   beter   onder   de   aandacht   te   brengen.   Voorbeelden  van  dergelijke  initiatieven  zijn:   §

EMSOC  (www.emsoc.be):  EMSOC  staat  voor  User  Empowerment  in  a  Social  Media   Culture.  Dit  onderzoek  consortium  voert  studies  uit  naar  privacy  en  sociale  media   vanuit  verschillende  vakgebieden.  De  resultaten  en  analyses  worden  niet  enkel  via   academische  publicaties  verspreid,  maar  ook  via  traditionele  media,  zoals  kranten,   radio   en   televisie.   Verder   wordt   aandacht   besteed   aan   het   organiseren   van,   of   participeren   in   sensibiliseringsactiviteiten,   zoals   debatten,   events,   of   campagnes   (bv.   Big   Brother   Awards,   De   Grootste   Helpdesk   van   Radio   2,   de   TV   spot   ‘Wreed   Mediawijs’,  enzovoorts).    

§

Kenniscentrum   Mediawijsheid   voor   Vlaanderen   (www.mediawijs.be):   dit   kenniscentrum   bundelt   de   krachten   van   de   academische   wereld   en   het   middenveld   omtrent  mediawijsheid.  Naast  onderzoek  organiseert  en  /  of  promoot  het  centrum   events   gerelateerd   aan   mediawijsheid,   zoals   de   ‘Digitale   week’,   of   de   ‘Studiedag   armoede  en  e-­‐inclusie’  (Baelden,  2013).    

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

20  

§

§

  SPION   (www.spion.me):   SPION   staat   voor   Security   en   Privacy   in   Online   Social   Networks.   Dit   onderzoeksproject   bestudeert   privacy   en   veiligheidsissues   op   SNS.   Naast  onderzoek  worden  in  het  project  ook  valoriserende  acties  ondernomen,  zoals   de  ontwikkeling  van  lespakketten  voor  het  onderwijs  (SPION,  2013).     Federal   Computer   Crime   Unit:   deze   unit   is   een   dienst   van   de   Belgische   federale   politie.  Medewerkers  van  de  unit  trachten  aan  sensibilisering  omtrent  veilig  surften   te   doen   door   infosessies   te   geven   in   scholen   en   bedrijven.   Verder   nemen   medewerkers   van   deze   unit   ook   deel   aan   andere   events   die   georganiseerd   worden,   zoals  bijvoorbeeld  aan  de  jaarlijkse  Safe  Internet  Day  (Paquier,  2013).      

2.4.3 Educatieve pakketten Zoals   vermeld   werd   in   Vlaanderen   sinds   2010   mediawijsheid   opgenomen   in   de   vakoverschrijdende   eindtermen   van   het   secundair   onderwijs.   Er   bestaan   bijgevolg   ook   heel  wat  educatieve  pakketten  rond  het  veilig  gebruik  van  het  internet  voor  leerlingen,   leerkrachten,   opvoeders   en   jeugdwerkers.   Een   deel   van   deze   pakketten   richt   zich   op   veilig,   kritisch   en   strategisch   internet   gebruik   in   het   algemeen   (bv.   hoe   informatie   zoeken  en  evalueren,  hoe  informatie  strategisch  aanwenden,  hoe  privacy  beschermen).   Een   ander   deel   richt   zich   meer   specifiek   op   het   gebruik   van   sociale   media   en   sociale   netwerken.   In   het   kader   van   de   digitale   week   2012   ontwikkelde   het   Provinciaal   Documentatiecentrum   Atlas   vzw   een   lijst   van   een   selectie   van   de   uitleenbare   leermiddelen   en   –pakketten   rond   interneteducatie.   Deze   lijst   omvat   meer   dan   30   lespakketten   die   gericht   zijn   op   interneteducatie   voor   zowel   het   basis   als   secundair   onderwijs  (Docatlas,  2012).  Hiernaast  bestaan  er  nog  heel  wat  andere  initiatieven.  Op   www.clicksafe.be   kan   bijvoorbeeld   een   lespakket   Diploma   Veilig   Internet   gevonden   worden.  Dit  lespakket  omvat  onder  meer  een  digitaal  spel  rond  veilig  internet  gebruik   dat   in   een   klascontext   gespeeld   kan   worden.   De   topics   die   aan   bod   komen   zijn   veilig   surfen,   de   betrouwbaarheid   van   het   internet,   zoekvaardigheden,   online   image,   en   online  pesten  (Clicksafe,  2013).  Op  de  website  van  de  Jeugdinfotheek  wordt  vervolgens   een   lespakket   rond   sociale   media,   relaties   en   seksualiteit   aangeboden.   Dit   pakket   werd   ontwikkeld   door   Sensoa   in   samenwerking   met   Child   Focus   en   is   gericht   naar   leerkrachten   en   leerlingen   van   het   secundair   onderwijs   (Jeugdinfotheek,   s.d).   Ook   de   website   van   bijvoorbeeld   Klascement   bevat   een   databank   met   lespakketten   rond   internet   en   sociale   media   wijsheid.   Deze   lespakketten   gaan   bijvoorbeeld   over   het   opmaken  van  profielen,  rechten  en  plichten  online  (bv.  bij  het  taggen  van  vrienden  op   Facebook),  functioneel  surfen,  cyberpesten,  seksualiteit  en  relaties  online,  enzovoorts   (Klascement,  2013).           ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

21  

 

 

2.4.4 Sensibiliseringscampagnes via traditionele mediakanalen Tot   slot   worden   occasioneel   via   traditionele   mediakanalen   sensibiliseringscampagnes   omtrent  internet,  sociale  media,  privacy  en  mediageletterdheid  gelanceerd.  Een  recent   voorbeeld   betreffen   de   TV   spots   “Wreed   mediawijs”   die   in   het   kader   van   de   Digitale   Week   van   Linc   vzw   op   de   openbare   omroep   werden   getoond   (EMSOC,   2013).   Een   andere   bekende   campagne   betreft   het   filmpje   dat   gelanceerd   werd   door   Febelfin,   de   overkoepelende   organisatie   van   de   Belgische   financiële   sector.   Het   filmpje   over   een   ‘waarzegger’   had   tot   doel   om   de   klanten   van   Belgische   banken   aan   te   zetten   tot   waakzaamheid   bij   het   doorgeven   van   persoonlijke   informatie   via   het   internet.   De   campagne  werd  ondertussen  wereldwijd  meer  dan  9  miljoen  keer  bekeken  en  800.000   keer  gedeeld  via  sociale  mediaplatformen  (Febelfin,  2013).       2.4.5 Uitdagingen van bestaande initiatieven Bovenstaande  toont  aan  dat  er  in  België  al  heel  wat  sensibiliseringsinitiatieven  bestaan   rond   sociale   media   en   privacy.   Hierbij   dienen   echter   een   aantal   kanttekeningen   gemaakt   te   worden.   Ten   eerste   werd   eerder   al   aangegeven   dat   autodidactische   strategieën  kampen  met  een  aantal  uitdagingen.  Zo  vinden  jongeren  niet  altijd  hun  weg   naar  de  juiste  online  informatie  en  ondervinden  ze  moeilijkheden  met  het  beoordelen   van  de  betrouwbaarheid,  geloofwaardigheid  en  kwaliteit  van  de  informatie  die  ze  wel   vinden   (Baelden   et   al.,   2013;   Palfrey   et   al.,   2010).   De   meeste   van   de   autodidactische   initiatieven   die   hierboven   werden   beschreven   richten   zich   niet   enkel   op   jongeren,   maar  ook  op  hun  ouders.  In  dit  opzicht  werd  echter  eerder  geargumenteerd  dat  ouders   voorlopig   nog   onvoldoende   betrokken   zijn   bij   het   sociale   mediagebruik   van   hun   kinderen  (Barnes,  2006).  Verondersteld  kan  worden  dat  ook  ouders  bijgevolg  moeilijk   de  weg  vinden  naar  dergelijke  autodidactische  initiatieven.     Ten   tweede   heeft   onderzoek   aangetoond   dat   ook   leerkrachten   kampen   met   een   belangrijke   uitdaging   met   betrekking   tot   het   vinden   van   het   juiste   lesmateriaal.   Mediawijsheid   –   en   dus   ook     sociale   media   wijsheid   –   maakt   deel   uit   van   de   vakoverschrijdende  eindtermen  van  het  secundair  onderwijs  (Onderwijs  en  Vorming,   s.d.).   Leerkrachten   hebben   bijgevolg   nood   aan   gepaste   leermiddelen.   Een   studie   uitgevoerd   in   opdracht   van   het   Departement   Onderwijs   en   Vorming   van   de   Vlaamse   Gemeenschap   toont   aan   dat   leerkrachten   voornamelijk   het   internet   gebruiken   om   informatie   en   lesmateriaal   op   te   zoeken,   maar   dat   zij   door   het   overaanbod   moeilijkheden  ondervinden  in  het  vinden  van  de  juiste  informatie  (Coens,  Clarebout  &   Elen,  2007).     Tot   slot   suggereert   onderzoek   dat   hoewel   sensibiliseringscampagnes   zoals   die   van   Febelfin   veel   mensen   kunnen   bereiken,   het   effect   van   dergelijke   campagnes   relatief   kortstondig  is  en  dat  burgers  zowel  de  inhoud  als  de  opdrachtgever  snel  vergeten.  Uit   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

22  

  interviews   met   een   aantal   experten   op   het   vlak   van   sociale   media,   privacy   en   sensibilisering,  uitgevoerd  in  het  kader  van  een  meesterproef  aan  de  Vrije  Universiteit   Brussel,   bleek   dat   dit   geweten   wordt   aan   het   feit   dat   de   bestaande   initiatieven   geïsoleerd  en  weinig  gecoördineerd  gelanceerd  worden  en  dat  ze  onvoldoende  gericht   zijn  op  preventie  (Paquier,  2013).       2.5

Sensibiliseringsacties: nood aan een holistische benadering

2.5.1 Sociale en technische strategieën De   resultaten   van   bovenstaande   literatuurstudie   suggereren   een   aantal   belangrijke   bevindingen.   In   dit   opzicht   werd   geargumenteerd   dat   hoewel   jongeren   wel   degelijk   bezorgd  zijn  om  hun  online  privacy,  ze  toch  onvoldoende  bewust  zijn  van  de  mogelijke   privacy   risico’s   gerelateerd   aan   sociaal   media   gebruik.   Bovendien   werd   geopperd   dat   jongeren   over   onvoldoende   vaardigheden   beschikken   om   hun   privacy   online   te   beschermen.  Zoals  vermeld  zijn  dit  twee  issues  die  kaderen  in  de  bredere  context  van   digitale  geletterdheid.     Om   jongeren   het   nodige   bewustzijn   en   de   vereiste   vaardigheden   bij   te   brengen,   werden  vervolgens  een  aantal  actoren  en/of  strategieën  geïdentificeerd.  Deze  actoren   en  strategieën  bleken  echter  elk  met  een  aantal  uitdagingen  te  kampen.  Onderstaande   tabel  geeft  hiervan  een  beknopt  overzicht     Tabel  2:  Actoren  en  strategieën  voor  het  bevorderen  van  sociale  mediawijsheid  bij  jongeren  

Actoren   /   Voordelen   strategieën  

Uitdagingen  

Ouders  

Ouders   werden   geïdentificeerd   als   belangrijke   actoren   in   het   stimuleren   van   mediawijsheid   bij   jongeren.   Permissieve   en   autoritatieve   opvoedingsstijlen   blijken   hierin   erg   belangrijk  te  zijn.  

Ouders   blijken   onvoldoende   betrokken   bij   het   sociale   mediagebruik   van   hun   kinderen,   waardoor   vaak   niet   of   te   laat   ingegrepen  wordt.  

 

 

Ouders   blijken   onvoldoende   bewust   van   de   privacy   risico’s   die   hun   kinderen   lopen,   aangezien   hun   mediagebruik   vaak   er  verschilt  van  dat  van  hun  kinderen.  

 

 

Ouders   beschikken   niet   steeds   over   de   nodige   internet   en   sociale   media   vaardigheden   om   hun   kinderen   bij   te   staan   in   het   ontwikkelen   van   veilig  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

23  

  School  

Scholen   hebben   belangrijke   educatieve   functies.   Mediawijsheid   –   en   dus   sociale   media   wijsheid   –   staan   in   de   vakoverschrijdende  eindtermen.  

Leerkrachten   ondervinden   moeilijkheden   in   het   vinden   van   adequate   lespakketten   door   onder   meer   het   overaanbod   aan   en   onoverzichtelijkheid  van  lesmateriaal.  

 

 

Er   gaan   stemmen   op   dat   vakoverschrijdende   eindtermen   te   verblijvend  zouden  kunnen  zijn  en  dat  ze   onvoldoende   aansluiten   op   de   eindtermen   van   andere   onderwijsniveaus.  

Auto-­‐ didactische   strategieën  

Autodidactische   strategieën   worden   vaak   aangewend.   Ze   kunnen   veel   en   interactieve   informatie   bevatten   en   spelen  in  op  het  feit  dat  zowel  jongeren,   ouders   als   leerkrachten   steeds   vaker   informatie  online  opzoeken.  

Het   internet   bevat   een   overdaad   aan   informatie.   Jongeren,   ouders   en   leerkrachten   hebben   niet   altijd   voldoende  vaardigheden  om  door  het  bos   de  bomen  te  zien.  

 

 

Jongeren   blijken   bovendien   niet   altijd   over   voldoende   vaardigheden   te   beschikken   om   informatie   die   ze   online   vinden   kritisch   te   evalueren   naar   adequaatheid,   correctheid   en   betrouwbaarheid.  

 

 

Jongeren  blijken  verder  niet  altijd  in  staat   om  de  informatie  die  ze  online  vinden  op   een   strategische   manier   aan   te   wenden   zodat   dit   resulteert   in   persoonlijke   voordelen.  

Sensibilise-­‐ ring   campagnes   via   traditionele   (massa)   media  

Dergelijke   initiatieven   zijn   geschikt   om   Uit   onderzoek   is   gebleken   dat   de   veel   mensen   op   een   relatief   korte   tijd   sensibilisering  campagnes  die  tot  nog  toe   en  gemakkelijke  manier  te  bereiken.   gelanceerd   werden   slechts   een   relatief   kortstondig   effect   hadden.   Bovendien   zouden   ze   te   weinig   gecoördineerd   ontwikkeld   en   gelanceerd   worden   en   onvoldoende  gericht  zijn  op  preventie.  

Technische   oplossingen  

Privacy   enhancing   technologieën   kunnen   sociaal   media   gebruik   veiliger   maken.   Dit   betekent   dat   er   specifieke   software   ontwikkeld   wordt,   of   in   de   architectuur   van   de   sociale   mediaplatformen   zelf   wordt  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

internet  gedrag.  

Hier   rijzen   vragen   naar   haalbaarheid,   aangezien   de   ontwikkelaars   van   sociale   mediaplatformen  niet  noodzakelijk  onder   Belgische   wetgeving   vallen   en   aanbevelingen  bijgevolg  niet  afdwingbaar   zijn.     24  

 

ingegrepen.   Dit   kan   ook   betekenen   dat   sociale   mediaplatformen   meer   duidelijkheid   brengen   in   hun   privacy   beleid   door   bijvoorbeeld   veiligheid-­‐ labels  toe  te  voegen.    

 

Een   tweede   uitdaging   betreft   het   ontwikkelen   van   gebruiksvriendelijke   technologieën   die   effectief   gebruikt   worden.    

  2.5.2 Strategieën gericht op sociale- en individuele gedragsverandering Bovenstaand   overzicht   geeft   aan   dat   een   sensibiliseringscampagne   vanuit   een   holistische   aanpak   ontwikkeld   moet   worden,   waarin   zowel   sociale   als   technische   strategieën   een   rol   spelen.   Om   al   deze   strategieën   in   rekening   te   brengen,   dient   een   sensibiliseringscampagne   volgens   verschillende   pijlers   ontwikkeld   te   worden.   Meer   inzichten   in   deze   pijlers   kan   gevonden   worden   in   de   literatuur   omtrent   individuele   gedragsverandering  en  sociale  verandering.     Relevante   theorieën   in   het   veld   van   individuele   gedragsverandering   zijn   bijvoorbeeld   de   theory   of   reasoned   action   (Ajzen   &   Fishbein,   2005),   social   cognitive   theory   (Bandura,   2001)   en   de   integrated   behavioural   model   (Montaña   &   Kasprzyk,   2008).  Hoewel  deze  publicatie  niet  tot  doel  heeft  deze  socio-­‐psychologische  theorieën   in   detail   te   behandelen,   is   het   wel   nuttig   te   vermelden   dat   ze   grotendeels   gebaseerd   zijn   op   de   veronderstelling   dat   (1)   individuen   relatief   veel   controle   hebben   over   hun   gedrag,   en   dat   (2)   gedrag   en   dus   gedragsverandering   voornamelijk   bepaald   worden   door   cognitieve   determinanten,   zoals   kosten-­‐baten   analyses,   gepercipieerde   vaardigheden   om   gedrag   te   kunnen   veranderen,   de   ernst   van   de   situatie,   de   mate   waarin  verandering  nodig  geacht  wordt,  de  perceptie  van  wat  anderen  van  het  gedrag   vinden,   enzovoorts.   Strategieën   gebaseerd   op   theorieën   van   individuele   gedragsverandering   hebben   een   aantal   belangrijke   voordelen.   In   dit   opzicht   zijn   ze   vaak   gericht   op   het   opstellen   van   een   stand   van   zaken,   waarin   de   focus   ligt   op   het   kwantitatief   identificeren   van   een   aantal   hiaten   en   pijnpunten   in   de   kennis,   vaardigheden  en  attitudes  van  de  doelgroep.  Deze  informatie  is  belangrijk  om  inzicht  te   verwerven  in  de  zaken  waar  ingegrepen  moet  worden.  Het  dissemineren  van  relevante   informatie   –   bv.   met   betrekking   tot   online   privacy   –   is   een   belangrijke   stap   in   het   bewustmakingsproces   bij   en   het   beïnvloeden   van   attitudes,   kennis,   vaardigheden   en   uiteindelijk   het   gedrag   van   de   betreffende   doelgroep.   De   disseminatie   van   deze   informatie  gebeurt  voornamelijk  via  massa  media  om  het  bereik  te  maximaliseren.  Van   de   doelgroep   –   die   verondersteld   wordt   vanuit   rationele   overwegingen   gedrag   te   bepalen  –  wordt  verwacht  dat  zij  haar  attitudes  en  gedrag  zal  aanpassen  eens  ze  over   de  juiste  informatie  beschikt  (Baelden,  2013;  Parker,  2001;  Waisbord,  2000).   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

25  

  Ondanks   de   voordelen   die   strategieën   gebaseerd   op   individuele   gedragsverandering   bieden,   wordt   in   de   literatuur   geargumenteerd   dat   ze   te   veel   nadruk   leggen   op   het   individuele,   rationele   en   lineaire   karakter   van   gedragsverandering   en   onvoldoende   aandacht   schenken   aan   het   belang   van   sociale   en   contextuele   factoren.   Hoewel   de   socio-­‐psychologische  gedragsveranderingstheorieën  het  belang  van  de  sociale  context   niet   volledig   negeren   –   ze   erkennen   bijvoorbeeld   de   invloed   van   leeftijd,   gender,   inkomen,   onderwijsniveau,   religie,   etniciteit   en   cultuur   op   individueel   gedrag   (zie   bv.   Ajzen   en   Fishbein,   2005)   –   vonderstellen   ze   een   wereld   waarin   deze   omgevingsfactoren  op  een  rationele  manier  gecontroleerd  kunnen  worden  zodat  deze   slechts   op   een   indirecte   manier   een   invloed   hebben   op   individueel   gedrag   (Airhihenbuwa   &   Obregón,   2006;   Baelden,   2013;   Yoder,   Hornik   &   Chirwa,   1996).   Volgens   een   aantal   auteurs   (zie   bv.   Airhihenbuwa   &   Obregón,   2006;   Denison,   2002)   bestaan  er  echter  ook  sociale  en  contextuele  factoren  waarover  individuen  geen  of  zeer   weinig   controle   hebben   en   die   dus   een   rechtstreekse   invloed   hebben   op   gedrag.   Individuen   kunnen   zich   bijvoorbeeld   ten   gevolge   van   een   traditionele   sensibiliseringscampagne   bewust   zijn   van   het   feit   dat   ze   onvoldoende   vaardigheden   hebben   om   hun   privacy   op   sociale   media   te   beschermen,   maar   tegelijkertijd   geen   mogelijkheid  zien  tot  het  opbouwen  van  deze  vaardigheden,  omdat  er  in  hun  omgeving   geen  geschikte  opleidingen  worden  voorzien,  of  omdat  de  werk-­‐  en  gezinslast  te  hoog   is  waardoor  geen  tijd  overblijft  om  een  opleiding  te  volgen.     Om   de   sociale   factoren   die   individuele   gedragsverandering   kunnen   belemmeren   in   rekening   te   brengen,   dienen   de   socio-­‐psychologische   theorieën   aangevuld   te   worden   met   inzichten   uit   de   literatuur   omtrent   sociale   verandering.     In   de   literatuur   die   betrekking   heeft   op   sociale   verandering   kunnen   drie   pijlers   geïdentificeerd   worden,   namelijk  (1)  de  mensenrechten  benadering,  (2)  de  participatieve  benadering,  en  (3)  de   empowerment  benadering.  De  mensenrechten  benadering  gaat  uit  van  de  idee  dat  er   een   aantal   determinanten   zijn   die   gedrag   mee   beïnvloeden   en   waarover   individuen   weinig   controle   hebben.   Binnen   deze   benadering   wordt   de   overheid   bijgevolg   geïdentificeerd   als   actor   die   de   structurele   determinanten   van   gedrag   moet   aanpakken   en   die   een   omgeving   moet   creëren   waarin   gedragsverandering   mogelijk   is   (Gruskin,   Mills   &   Tarantola,   2007).   In   het   bijzonder   worden   binnen   deze   benadering   sociale,   economische,   politieke   en   omgevingsfactoren   geïdentificeerd   als   potentiële   determinanten   voor   individueel   gedrag   (Gupta,   Parkhurst,   Ogden,   Aggleton   &   Mahal,   2008).  Een  sociale  determinant  kan  bijvoorbeeld  betrekking  hebben  op  mechanismen   van   digitale   en   sociale   uitsluiting.   Dergelijke   mechanismen   hebben   een   negatieve   invloed  op  de  mogelijkheden  van  individuen  om  vaardigheden  omtrent  online  privacy   te   verbeteren.   Tegelijkertijd   zijn   het   mechanismen   die   op   individueel   niveau   moeilijk   overwonnen   kunnen   worden.   Een   politieke   determinant   zou   bijvoorbeeld   kunnen   verwijzen   naar   het   gebrek   aan   een   duidelijk   beleid   omtrent   privacy   labels   en   privacy   enhancing   technologies.   Het   gebrek   aan   transparantie   op   sociale   media   met   betrekking   tot  de  privacy  van  de  gebruiker,  bemoeilijkt  een  veilig  gebruik  van  deze  platformen.  Op   individueel   niveau   kan   hier   echter   weinig   aan   veranderd   worden.   In   dit   opzicht   kan   de   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

26  

  overheid   een   belangrijke   partner   zijn   in   de   ontwikkeling   van   een   beleid   met   duidelijke   aanbevelingen  omtrent  co-­‐  en  zelfregulering  van  de  sociale  media  industrie.   Naast   de   mensenrechten   benadering,   wordt   in   de   literatuur   omtrent   sociale   verandering   veel   aandacht   besteed   aan   de   participatieve   benadering.   Binnen   deze   benadering   wordt   veel   belang   gehecht   aan   het   betrekken   van   individuen   en   gemeenschappen   in   de   ontwikkeling,   het   design,   de   implementatie   en   de   evaluatie   van   interventies  en  campagnes.  In  tegenstelling  tot  de  meer  kwantitatieve  benadering  van   de   individuele   gedragsverandering   strategieën,   wordt   er   binnen   deze   benadering   voornamelijk  op  een  kwalitatieve  manier  gewerkt  om  zo  tot  een  beter  inzicht  te  komen   in   de   noden,   behoeften   en   wensen   van   de   doelgroep.   De   actieve   participatie   van   de   betrokken  doelgroep  in  alle  stappen  van  het  interventie  proces  staat  centraal  in  deze   benadering.  Dialoog,  collaboratie  en  interpersoonlijke  communicatie  zijn  de  methodes   waar   voornamelijk   mee   gewerkt   wordt   (Morisky,   Ang,   Coly   &   Tiglao,   2004;   Wright,   Roche,  Von  Unger,  Block  &  Gardner,  2009)   De   derde   pijler   die   in   de   literatuur   omtrent   sociale   verandering   geïdentificeerd   kan   worden,   is   de   empowerment   benadering.   Empowerment   kan   omschreven   worden   als:  “(…)  the  mechanism  by  which  people,  organizations,  and  communities  gain  mastery   over   their   lives”   (Rappaport,   1984,   p.   3),   of   als   “(…)   the   process   of   gaining   influence   over   events   and   outcomes   of   importance”   (Fawcett,   Paine-­‐Andrews,   Francisco,   Schultz,   Richter,   Lewis,   Williams,   Harris,   Berkley,   Fisher   and   Lopez,   1995,   p.   678).   De   empowerment  benadering  leunt  dicht  aan  bij  de  participatieve  benadering,  aangezien   er   erg   veel   belang   wordt   gehecht   aan   de   participatie   van   individuen   of   gemeenschappen   in   besluitvormingsprocessen   en   in   het   herverdelen   van   resources   (Rissel,   1994;   Zimmerman,   1990).   In   de   context   van   privacy   geletterdheid   kan   empowerment   verwijzen   naar   het   emanciperen   van   individuen   en   gemeenschappen   door   middel   van   het   verbeteren   van   hun   kennis,   vaardigheden,   vertrouwen   en   bewustzijn   omtrent   sociale   media   en   privacy   risico’s.   In   tegenstelling   tot   de   participatieve  benadering,  maakt  de  empowerment  benadering  niet  enkel  gebruik  van   lokale,   eerder   kleinschalige,   collaboratieve,   en   dialectische   processen.   Hoewel   interpersoonlijke   communicatie   volgens   deze   benadering   erg   belangrijk   is   –   bv.   in   de   vorm  van  discussie  groepen  en  peer  education  –  wordt  er  ook  ingezet  op  kanalen  die   gebruik  maken  van  massa  media.   Bovenstaande   toont   aan   dat   een   holistische   interventie   –   in   dit   geval   met   betrekking   tot   sociale   media   en   privacy   –   op   verschillende   niveaus   moet   uitgewerkt   worden.   Zowel   interventies   gericht   op   individuele   gedragsverandering   door   middel   van   grootschalige  sensibiliseringsacties  als  interventies  gericht  op  sociale  verandering  zijn   noodzakelijk.   Een   sensibiliseringscampagne   gericht   naar   leerkrachten   heeft   bijvoorbeeld   weinig   zin   als   er   vanuit   overheidsniveau   geen   initiatief   genomen   wordt   om  relevante  en  adequate  lespakketten  op  een  gecoördineerde  manier  aan  te  bieden,   of  indien  er  in  de  eindtermen  onvoldoende  aandacht  aan  digitale  geletterdheid  wordt   besteed.  Een  sensibiliseringscampagne  gericht  naar  jongeren  heeft  dan  weer  weinig  zin   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

27  

  als   die   ontwikkeld   wordt   vanuit   een   top-­‐down   perspectief,   waarin   weinig   aandacht   wordt   besteed   aan   de   behoeften,   noden   en   input   van   de   doelgroep   zelf.   Omgekeerd   heeft   het   ontwikkelen   van   strategieën   en   acties   weinig   zin   indien   deze   niet   bekend   worden   gemaakt   via   bewustmakingscampagnes.   Bijvoorbeeld,   het   ontwikkelen   van   autodidactische   platformen   waarmee   jongeren,   ouders   of   leerkrachten   op   een   emanciperende  manier  kennis  en  vaardigheden  kunnen  vergaren,  heeft  weinig  impact   indien   ze   onvoldoende   en   ongecoördineerd   bekend   worden   gemaakt   aan   het   publiek   door   middel   van   campagnes.   Om   dergelijk   autodidactische   strategieën   succesvol   te   maken,   dient   er   bovendien   geïnvesteerd   te   worden   in   bredere   mediageletterdheid   initiatieven,  zodat  de  doelgroepen  op  een  adequate  manier  informatie  kunnen  vinden,   selecteren,   interpreteren   en   benutten.   Het   is   met   andere   woorden   belangrijk   dat   acties   en   strategieën   niet   geïsoleerd   ontwikkeld   worden,   maar   deel   uitmaken   van   een   gecoördineerde,  overkoepelende  aanpak.  

3

Inzichten uit het empirisch onderzoek

In  de  literatuurstudie  werden  verschillende  actoren  (ouders,  leerkrachten,  overheid  en   industrie)   en   strategieën   (sociale   en   technische)   geïdentificeerd   die   een   rol   kunnen   spelen   in   interventies   gericht   op   het   verhogen   van   het   bewustzijn,   kennis   en   vaardigheden   van   jongeren   over   sociale   media   en   privacy   issues.   Hoewel   al   deze   actoren   en   strategieën   een   belangrijke   rol   spelen,   is   het   belangrijk   de   doelgroep   zelf,   namelijk   jongeren,   niet   uit   het   oog   te   verliezen.   Vanuit   een   participatieve   ideologie,   dient   de   doelgroep   betrokken   te   worden   bij   de   ontwikkeling   van   interventies,   om   deze   zodoende   beter   af   te   stemmen   bij   hun   noden,   wensen   en   verwachtingen.   Dit   rapport   bevat  daarom  een  empirisch  luik,  waarin  op  een  dialectische,  kwalitatieve  manier  aan   jongeren   input   gevraagd   werd   met   betrekking   tot   de   ontwikkeling   van   sensibiliseringsacties   rond   sociale   media   en   privacy   issues.   De   secties   hieronder   behandelen  eerst  beknopt  de  gehanteerde  methodologie  en  gaan  vervolgens  dieper  in   op   de   onderzoeksresultaten   en   hun   betekenis   in   het   licht   van   de   inzichten   die   reeds   gewonnen  werden  in  de  literatuurstudie.       3.1

Methodologie: dataverzameling en analyse

Om  inzichten  te  krijgen  in  de  visie  van  jongeren  over  de  noodzaak  en  ontwikkeling  van   sensibiliseringsacties   werd   besloten   focusgroepinterviews   te   organiseren   met   jongeren   uit   het   secundair   onderwijs.   Focusgroepinterviews   werden   geschikter   geacht   dan   enquêtes,   omdat   ze   toelaten   om   op   een   meer   diepgaande   manier   een   beeld   te   krijgen   van   de   onderliggende   motivaties   voor   de   overtuigingen   en   visies   van   de   respondenten.  Een  dergelijke  dialectische  aanpak  sluit  bovendien  niet  enkel  beter  aan   bij  de  ideologische  onderbouwing  van  de  participatieve  benadering,  ze  laat  ook  toe  te   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

28  

  erkennen  dat  werkelijkheden  subjectief  en  meervoudig  zijn.  Dit  betekent  dat  jongeren   mogelijk   een   andere   realiteit   ervaren   en   bijgevolg   een   andere   waarheid   naar   voren   brengen  dan  de  inzichten  die  uit  de  literatuur  naar  voren  kwamen.     Aan  de  focusgroepgesprekken  namen  in  totaal  66  leerlingen  uit  het  vijfde  en  zesde   jaar   van   het   secundair   onderwijs   deel.   De   respondenten,   welke   afkomstig   zijn   uit   4   verschillende  scholen  verspreid  over  Vlaanderen,  werden  opgedeeld  in  6  verschillende   groepen.  Een  kleine  minderheid  van  de  respondenten  volgt  een  beroepsopleiding  (i.e.   kantoor),  terwijl  de  meerderheid  ingeschreven  is  in  een  algemene  richting  (i.e.  humane   -­‐   of   cultuurwetenschappen).   De   scholen   en   betrokken   klassen   werden   geselecteerd   door   opportuniteitssampling.   De   oververtegenwoordiging   van   leerlingen   uit   het   algemeen   secundair   onderwijs   kan   verklaard   worden   door   de   opzet   van   de   focusgroepgesprekken.   Deze   werden   ingeleid   door   een   les   die   gewijd   werd   aan   Facebook   en   gepersonaliseerde   reclame.   Het   waren   voornamelijk   leerkrachten   uit   de   humane  -­‐  en  cultuurwetenschappen  die  reageerden  op  de  aanvraag  om  deel  te  nemen   aan  deze  les  en  het  daarop  volgende  focusgroepgesprek.     De  focusgroepgesprekken  werden  met  toestemming  van  de  respondenten  opgenomen   en   ad   verbatim   getranscribeerd.   De   tekstuele   output   van   de   gesprekken   werd   geanalyseerd   via   een   inductieve   thematische   analyse,   waarbij   gebruik   werd   gemaakt   van  Excel  en  Nvivo.   De   vragen   gerelateerd   aan   sociale   media,   privacy   en   sensibilisering,   maakten   deel   uit   van  een  breder  onderzoek  naar  sociale  media  en  privacy  issues.  De  resultaten  die  in  dit   rapport  worden  weergegeven,  vormen  bijgevolg  slechts  een  onderdeel  van  het  bredere   onderzoek.  De  resultaten  van  het  bredere  onderzoek  zullen  later  via  EMSOC  verspreid   worden.     3.2

Resultaten

Uit   de   focusgroepgesprekken   blijkt   dat   jongeren   sociale   media   vaak   gebruiken.   Bijna   acht  op  tien  van  de  respondenten  gebruikt  de  SNS  Facebook  minstens  één  keer  per  dag.   Zeven   op   de   tien   respondenten   gebruikt   Facebook   al   minstens   drie   jaar.   Slechts   één   deelnemer   heeft   geen   profiel   op   de   populaire   SNS1.   Facebook   wordt   voornamelijk   gebruikt   voor   persoonlijke   communicatie   doeleinden,   om   ‘up   to   date’   te   blijven,   en   voor   school   gerelateerde   activiteiten.   Op   het   eerste   zicht   lijken   jongeren   zich   geen   grote   zorgen   te   maken   over   privacy   issues   op   sociale   mediaplatformen.   Echter,   wanneer   er   dieper   wordt   doorgevraagd,   kan   een   ander   scenario   opgetekend   worden.   De  paragrafen  hieronder  bespreken  eerst  waarover  en  waarom  jongeren  zich  soms  wel                                                                                                                   1  Het  was  niet  de  bedoeling  om  respondenten  te  interviewen  die  geen  Facebookgebruiker  zijn,  maar  dit  werd  door   middel  van  het  rekruteringsproces  bemoeilijkt.  Het  feit  dat  de  gesprekken  vaak  op  klasniveau  werden   georganiseerd  en  slechts  in  één  van  deze  klassen  één  respondent  zat  zonder  Facebook,  beklemtoont  hoe  aanwezig   Facebook  is  in  het  leven  van  leerlingen  van  de  derde  graad  secundair  onderwijs.  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

29  

  vragen   stellen   bij   privacy   risico’s   die   voortvloeien   uit   het   gebruik   van   sociale   mediaplatformen.  Ze  gaan  daarna  dieper  in  op  de  strategieën  die  jongeren  al  dan  niet   gebruiken   om   hun   privacy   beter   te   beschermen.   Tot   slot   zal   dieper   ingegaan   worden   op  welke  kanalen  een  sensibiliseringsactie  moet  hanteren  en  welke  vorm  deze  idealiter   aanneemt  volgens  de  participanten  van  dit  onderzoek.     3.2.1 Cyberpesten, reclame en derden: bezorgdheden en inzichten van jongeren Jongeren  lijken  zich  voornamelijk  zorgen  maken  over  online  pesten  op  sociale  media.   Dit   thema   kwam   geregeld   aan   bod   tijdens   de   gesprekken   en   de   oorsprong   van   deze   bezorgdheid   kan   op   verschillende   niveaus   gevonden   worden.   Ten   eerste   lijkt   online   pesten   relatief   vaak   voor   te   komen   op   SNS.   Enkele   jongeren   legden   hierover   zelfs   persoonlijke  getuigenissen  af.  Het  feit  dat  jongeren  dit  zelf  meemaken  of  zien  gebeuren,   maakt   het   een   tastbare   en   reële   bedreiging.   Ten   tweede   maken   jongeren   zich   zorgen   over   het   sociale   netwerk   effect   eigen   aan   SNS.   Zoals   in   de   literatuurstudie   werd   aangegeven,   is   het   dit   sociaal   netwerk   effect   dat   cyberpesten   anders   maakt   dan   pesten   in   de   offline   omgeving.   Op   SNS   verliezen   jongeren   gemakkelijker   de   controle   over   zowel  de  inhoud  van  boodschappen  en  de  manier  waarop  deze  verspreid  worden,  als   over  wie  toegang  heeft  tot  deze  boodschappen.       “Ik  vond  dat  niet  grappig  (…).  Dat  was  echt  gewoon…  Sorry.  En  het  ding  was,  ze   beginnen   er   dan   mee   te   lachen,   en   zeggen   dingen   zoals   'liegen   is   niet   verboden'.   Uiteindelijk   heb   ik   dan   naar   Netlog   een   berichtje   gestuurd   en   dat   is   heel   correct   verlopen  en  dat  profiel  is  direct  verwijderd.”  (Focusgroep  6)   “Ik   maak   mij   vooral   zorgen   over   het   feit   dat   als   je   bijvoorbeeld   ruzie   hebt   met   één   iemand   en   je   blokkeert   die,   omdat   die   tegen   u   begint   te   schelden   of   zo,   die   vrienden   daarvan   kunnen   u   wel   weer   bereiken,   dus   dat   blijft   zo   bezig.   Je   kan   moeilijk   iedereen   blokken   (…)   iedereen   kan   u   toch   bereiken   op   één   of   andere   manier  en  ik  vind  dat  niet  handig.”  (Focusgroep  3)     In   vergelijking   met   cyberpesten   lijken   jongeren   zich   in   veel   mindere   mate   zorgen   te   maken   over   gepersonaliseerde   reclame.   Wanneer   er   ongenoegen   geuit   wordt   over   reclame,   wordt   dit   meestal   gedaan   over   het   feit   dat   (sommige)   advertenties   (1)   de   online   gebruiksbeleving   storen   (bv.   de   verplichte   reclame   voor   een   YouTube   filmpje   start),  (2)  niet  echt  zijn,  en  (3)  op  een  overdadige  manier  getoond  en  herhaald  worden.   “Facebook   reclame   vond   ik   vroeger   niet   zo   erg,   maar   YouTube   dat   was   echt   een   ramp:  op  voorhand  dertig  seconden  wachten.”  (Focusgroep  1)   “Wat  ik  ook  eigenlijk  wel  lastig  vind  is  reclame  die  dat  eigenlijk  niet  echt  is  (…).  Zo   van  'je  bent  de  zoveelste  op  deze  site,  je  wint  dat'  of  zo  'zoek  de  eendjes'  of  zo’  (…).”   (Focusgroep  2)   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

30  

  “(…)   het   is   gewoon   soms   niet   leuk   dat   ze   er   dan   weer   in   overdrijven.   Dat   ik   dan   opeens   overal   petten   krijg   (…).   Echt   op   elke   site   dat   ik   ga,   overal   petten”   (Focusgroep  3)     Dat  reclame  gepersonaliseerd  is,  vinden  jongeren  eerder  een  voordeel  dan  een  nadeel.   Het  feit  dat  Facebook  of  andere  platformen  daarvoor  persoonlijke  gegevens  gebruiken,   lijkt  jongeren  niet  erg  te  storen.  In  tegendeel,  hierdoor  krijgen  ze  reclame  die  meer  op   maat  gemaakt  en  daardoor  leuker  is.     “Daarom  is  het  misschien  ergens  wel  goed  dat  ze  zoveel  gegevens  over  ons  hebben,   want   al   de   rest   [van   de   reclame]   willen   we   gewoon   niet.   Dus   als   ze   onze   gegevens   niet  zouden  gebruiken,  dan  zouden  we  nog  veel  erger  zagen.”  (Focusgroep  4)   “Ik   vind   het   niet   erg   dat   de   reclame   gepersonaliseerd   is,   dat   is   zelfs   goed   eigenlijk,   want   anders   komt   daar   toch   iets   op   dat   je   totaal   niet   interesseert   en   stel   u   voor   dat  er  iets  op  komt,  en  je  bent  aan  het  zoeken,  dan  is  dat  super  handig,  want  (…)   dan  moet  je  eigenlijk  geen  moeite  doen  om  het  te  gaan  zoeken.  ”  (Focusgroep  5)   “Dat   wordt   dan   gewoon   automatisch   gebruikt,   het   is   niet   dat   er   zo   iemand   achter   de   computer   zit   te   kijken   van   ah   (naam   respondent)   die   heeft   nu   dat   of   dat   gedaan.   Dat   is   automatisch   en   voor   mij   is   dat   ook   handig   want   dan   krijg   ik   tenminste  reclame  die  ik  niet  compleet  belachelijk  vind.”  (Focusgroep  1)     De   vaststelling   dat   jongeren   minder   bezorgd   zijn   over   het   feit   dat   reclamemakers   persoonlijke   gegevens   gebruiken   voor   het   personaliseren   van   advertenties,   zou   misschien  verklaard  kunnen  worden  door  het  feit  dat  de  mechanismen  en  de  effecten   van   gepersonaliseerde   reclame   minder   visibel   zijn   dan   die   van   online   pesten.   Uit   de   focusgroepgesprekken   blijkt   immers   dat   er   bij   een   belangrijke   meerderheid   van   de   deelnemers  grote  onduidelijkheid  leeft  omtrent  hoe  gepersonaliseerde  reclame  werkt.   Wanneer   er   dieper   werd   ingegaan   op   deze   thema’s,   werd   het   duidelijk   dat   veel   jongeren  zich  niet  bewust  zijn  van  de  procedures  die  online  reclamemakers  hanteren,   of  dat  ze  er  zich  wel  bewust  van  zijn,  maar  niet  goed  begrijpen  hoe  dit  werkt.  Zo  heerst   er   onduidelijkheid   over   hoe   profielen   gebruikt   kunnen   worden   in   reclame,   over   de   verschillende  vormen  van  reclame  op  Facebook,  over  cookies,  en  over  hoe  reclame  in   Facebook   gerelateerd   is   aan   zoektermen   die   elders   op   het   internet   gebruikt   worden.   Een  kleine  minderheid  van  de  deelnemende  jongeren  bleek  wel  goed  geïnformeerd  te   zijn  en  trachtte  de  medeleerlingen  van  uitleg  te  voorzien.   “Misschien   dat   van   die   verhaaltjes   met   die   pyjama's   [i.e.   sociale   reclame   op   Facebook].  Want  je  ziet  eigenlijk  superveel  van  mensen  en  ik  denk  dat  veel  mensen   eigenlijk  nog  niet  weten  dat  dit  over  hen  wordt  gedaan.”  (Focusgroep  2)  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

31  

  “Dus  ik  denk...  ik  weet  niet  of  dat  gaat  met  die  cookies  uit  te  zetten,  maar  dan  is   het  ook  nog  niet  helemaal  opgelost.  Dus  ik  denk  ook  niet  dat  het  mag  (twijfelt)”.   (Focusgroep  5)   “(…)   stel   dat   die   [Facebook]   veel   meer   hebben   dan   dat   wat   je   op   het   internet   opzoekt.  (..)  Om  een  voorbeeld  te  geven:  (…)  toen  mijn  relatie  op  Facebook  stond   en  daarna  weg  was,  [kreeg  ik]  superveel  relatiedingen.”  (Focusgroep  6)   “Maar  kan  je  dat  niet  wissen  bij  uw  cookie-­‐opties?  (…)   Dat  heeft  echt  gewoon  te  maken  met  wat  we  zoeken,  dat  heeft  niets  met  cookies  te   maken.   Neen,  dat  is  gewoon  Google  die  informatie  geeft  aan  Facebook  (…).   Heeft  dat  ook  niet  te  maken  met  de  pagina's  die  je  leuk  vindt”?  (Focusgroep  6)   “Is  dat  ook  zo  dat  bij  Facebook  als  je  dat  in  google  intikt  dat  die  reclame  daar  op   komt?  Of  heeft  Facebook  daar  een  beveiliging  voor?  Want  normaal  als  je  iets  intikt   in  Google  dan  komt  daar  twee  dagen  later  rechts  reclame  van.”  (Focusgroep  1)     Hiernaast  maken  jongeren  zich  ook  zorgen  over  wie  er  toegang  heeft  tot  hun  gegevens.   Hiermee  verwijzen  ze  niet  zozeer  naar  adverteerders,  maar  eerder  naar  onbekenden  of   overheidsdiensten.  Het  vertrouwen  van  jongeren  in  Facebook  als  gatekeeper  van  hun   gegevens   is   laag   en   jongeren   hebben   weinig   inzicht   in   wat   er   gebeurt   met   persoonlijke   gegevens  en  hoe  en  of  deze  publiek  gemaakt  kunnen  worden.   “Uiteindelijk   weet   je   niet   wat   ze   met   je   gegevens   doen.   Ze   zeggen   wel   dat   ze   die   beveiligen  en  dat  niemand  anders  die  ziet.  Maar  ze  kunnen  dat  wel  zeggen  maar   daarom  doen  ze  het  niet.”  (Focusgroep  1)   “Als  je  er  [op  Facebook]  iets  op  zet,  kan  daar  eigenlijk  alles  mee  gedaan  worden   en  is  dat  dus  eigenlijk  niet  controleerbaar.”  (Focusgroep  5)   “Ik   maak   mij   niet   zoveel   zorgen,   maar   ik   denk   toch   dat   onbekende   mensen   eigenlijk  veel  te  gemakkelijk  aan  jouw  gegevens  kunnen  geraken.”  (Focusgroep  6)   “Ik  maak  mij  zorgen  dat  er  mensen  zijn  die  uw  informatie  kunnen  misbruiken  (…).   Waar  je  echt  op  moet  letten  is  dat  de  fiscus  er  ook  op  zit  en  dat  die  jou  zit  te  volgen   en  dat  die  dan  alles  over  je  te  weten  wil  komen.”  (Focusgroep  6)     3.2.2 Strategieën en uitdagingen voor het beschermen van privacy Ondanks   de   bezorgdheden   en   onzekerheden   die   jongeren   hebben   met   betrekking   tot   hun   persoonlijke   gegevens   op   sociale   media   platformen,   lijken   de   deelnemers   niet   geneigd  om  hun  privacy  instellingen  aan  te  passen.  In  het  discours  van  jongeren  valt  op   dat   vaak   niet   de   moeite   wordt   genomen   om   het   privacy   beleid   na   te   lezen   en   de   instellingen  regelmatig  na  te  kijken.  Als  er  al  aanpassingen  gedaan  worden,  dan  is  dat   voornamelijk  met  het  oog  op  het  weren  van  vreemden  op  het  profiel.  De  voornaamste   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

32  

  strategie  die  in  dit  verband  gebruikt  wordt,  lijkt  te  bestaan  uit  het  verminderen  van  het   aantal  persoonlijke  gegevens  die  online  gezet  worden.  Deze  bevinding  sluit  aan  bij  die   van   het   vierde   Apestaartjaren   rapport,   waaruit   bleek   dat   jongeren   liever   minder   informatie  online  zetten,  dan  ingewikkelde  privacy-­‐instellingen  aan  te  passen.     “Ik  lees  dat  [i.e.  privacy  beleid]  nooit.”  (Focusgroep  5)   “Omdat   we   gewoon   te   lui   zijn.   En   dan   ben   je   niet   zeker   over   wat   je   moet   doen.”   (Focusgroep  2)   “Ik  zou  liefst  hebben  dat  alleen  mijn  vrienden  uit  mijn  lijst  mijn  informatie  kunnen   zien,  maar  voor  de  rest  niemand.”  (Focusgroep  5)   “Als  ik  eerlijk  ben,  dan  zou  ik  de  vrienden  waar  ik  echt  mee  op  Facebook  dingen   post  en  communiceer,  tot  misschien  20  personen  houden,  dus  het  zijn  uiteindelijk   altijd   dezelfde   mensen   waar   ik   mee   praat:   mensen   van   de   klas,   mensen   van   de   school,  mensen  die  ik  echt  goed  ken.”  (Focusgroep  6)   “Interviewer:  Ah,  zo  regel  je  uw  privacy  eigenlijk,  door  niet  te  vertellen  wat  andere   mensen     niet   mogen   weten?   Respondent:   Beter   gewoon   doorsturen   via   e-­‐mail.”   (Focusgroep  4)   “Niet  alleen  die  privacy-­‐instellingen,  maar  ook  gewoon  (…)  beseffen  dat  als  die  iets   op  het  internet  of  op  Facebook  zetten  dat  het  daar  waarschijnlijk  voor  altijd  gaat   blijven  opstaan.”  (Focusgroep  5)   “Ik   ben   gewoon   eigenlijk   vrij   wantrouwig   tegenover   internet   in   het   algemeen,   ik   ben   daar   eigenlijk   ook   perfect   van   bewust   dat   als   mensen   mij,   mijn   gegevens   willen,  dat  lukt  die  gewoon,  dus  dan  probeer  ik  toch  een  beetje  op  te  letten  [op  wat   ik  erop  zet]”  (Focusgroep  6)     Uit   de   gesprekken   met   jongeren   bleek   dat   er   verschillende   redenen   zijn   waarom   jongeren   hun   privacy   niet   beter   beschermen.   Een   eerste   belangrijke   reden   verwijst   naar  de  vaststelling  dat  jongeren  de  privacy  instellingen  van  bijvoorbeeld  Facebook  te   ingewikkeld   vinden.   Het   privacybeleid   en   de   instellingen   van   de   SNS   bevatten   te   moeilijke   termen   en   veranderen   te   vaak.   Hierdoor   geraken   jongeren   ontmoedigd   waardoor  ze  niet  (langer)  de  inspanning  doen  om  het  beleid  te  lezen  en  de  instellingen   aan  te  passen.   “Soms  zijn  de  privacy-­‐instellingen  ook  gewoon  ingewikkeld  met  termen  waarvan   je   zoiets   hebt   van   'wat   is   dat   nu?',   omdat   je   daar   eigenlijk   nog   niet   van   gehoord   hebt   en   dat   ze   ook   niet   echt   uitleggen   van   wat   je   wel   kan   doen   en   wat   niet.”   (Focusgroep  5)   “Vooral   omdat   het   af   en   toe   verandert   en   omdat   ik   ook   niet   iemand   ben   die   constant  naar  de  accountinstellingen  gaat  kijken.  Ik  ben  wel  op  Facebook,  maar  ik  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

33  

  ga  niet  elke  keer  mijn  profiel  checken  om  te  zien  of  andere  mensen  nog  iets  kunnen   zien  of  niet.”    (Focusgroep  6)   “Voor  mij  is  het  vooral:  het  moet  beter  uitgelegd  worden  en  het  moet  duidelijker   gemaakt  worden.  Want  nu  met  een  aantal  veranderde  policies  van  Facebook  zelf   is  het  eigenlijk  niet  meer  zo  duidelijk.”  (Focusgroep  6)     Een   tweede   reden   heeft   te   maken   met   mechanismen   die   in   de   literatuurstudie   beschreven  werden.  De  deelnemers  aan  de  focusgroepgesprekken  lijken  te  worstelen   met  een  privacy  dilemma  waarbij  ze  wel  weten  dat  ze  persoonlijke  gegevens  vrij  geven,   maar   waarbij   ze   tegelijkertijd   veel   voordelen   zien   in   het   gebruik   van   sociale   media   platformen.   Vanuit   de   uses   and   gratifications   theorie   kan   dit   verklaard   worden   dat   jongeren   de   voordelen   belangrijker   vinden   dan   de   nadelen.   Hiernaast   lijkt   ook   het   derde   persoonseffect   een   rol   te   spelen.   Het   discours   van   de   deelnemers   verwees   expliciet   naar   anderen,   voornamelijk   kinderen,   als   zijnde   een   groep   die   zich   onvoldoende   bewust   is   van   de   risico’s   van   sociale   media   gebruik.   Volgens   jongeren   moeten  campagnes  zich  dan  ook  vooral  richten  naar  kinderen  en  jongere  tieners.   “(…)  Facebook  heeft  wel  veel  voordelen  als  communicatiemiddel  en  al  die  andere   dingen.  Je  hebt  bij  elk  ding  wel  nadelen.”  (Focusgroep  1)     “Maar  ik  heb  ook  zo  'n  enquête  moeten  doen  voor  die  onderzoekscompetentie  en   daaruit  bleek  dat  heel  wat  mensen  hun  privacy-­‐instellingen  niet  aanpassen  en  ik   weet  wel  dat  dit  vooral  jongere  kindjes  zijn;  ik  bedoel  vriendjes  van  mijn  broertje,   die  weten  niet  eens  wat  dat  is.”  (Focusgroep  5)   “Steeds   jongere   mensen   hebben   Facebook.   Echt   van   de   lagere   school   en   (…)   dat   staat   helemaal   open,   die   passen   hun   privacy-­‐instellingen   niet   aan   en   die   delen   eigenlijk   gewoon   alles,   ook   informatie   die   je   helemaal   niet   moet   weten   soms.”   (Focusgroep  5)     Tot  slot  speelt  ook  defaitisme  een  belangrijke  rol  in  de  overweging  die  jongeren  maken   omtrent   het   beschermen   van   hun   privacy.   Een   meerderheid   onder   de   deelnemers   hanteert  een  narratief  waaruit  blijkt  dat  ze  overtuigd  zijn  van  het  feit  dat  het  toch  niet   anders   kan.   Sociale   media   gebruiken   staat   volgens   deze   denkwijze   gelijk   aan   het   vrijgeven   van   persoonlijke   informatie;   het   aanpassen   van   privacy   instellen   kan   daar   niet  veel  aan  veranderen.  Dergelijke  defaitistische  overtuigingen  demotiveren  jongeren   om  actie  te  ondernemen.     “Je  weet  wel  dat  als  je  je  gaat  registreren  op  zo'n  website  dat  ze  iets  gaan  doen.  Ze   gaan   dat   niet   gewoon   laten   staan.   Uw   gegevens   gaan   sowieso   gebruikt   worden,   anders  moesten  we  ze  niet  geven.”  (Focusgroep  1)  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

34  

  “Langs   de   andere   kant   is   dat   wel   een   beetje   luguber   omdat   ze   alles   van   u   bijhouden.  Maar  je  weet  dat  als  je  een  Facebook  profiel  maakt,  denk  ik  toch.  (…)   Dat  hoort  er  bij  denk  ik  dan.”  (Focusgroep  3)   “Ik  vind  dat  eigenlijk  helemaal  niet  leuk  in  zijn  geheel,  maar  je  kan  daar  moeilijk   iets  tegen  doen  denk  ik.”  (Focusgroep  3)   “Op  het  internet  heb  je  geen  privacy:  vanaf  het  moment  dat  je  er  iets  opzet,  weet  je   dat  het  tegen  u  gebruikt  kan  worden.  Ik  heb  niet  zozeer  van  'ah  ja  hoe  staat  die   tegenover   privacy   tegenover   het   internet?',   ik   heb   zoiets   van   'dat   is   er   niet'.   (Focusgroep  6)   “Ik   heb   me   daar   al   lang   bij   neergelegd   dat   ik   daar   niets   aan   kan   doen,   als   die   gast   beslist   'ik   ga   u   hacken'   dan   is   dat   gewoon   zo.   Er   gewoon   mee   leren   leven   in   de   zin   van:  alles  wat  erop  komt,  staat  erop,  je  kan  het  er  niet  meer  afhalen.”  (Focusgroep   6)     3.2.3 Een sensibiliseringsactie: inhoud Uit   bovenstaande   kunnen   reeds   een   aantal   belangrijke   aanbevelingen   voor   de   ontwikkeling   van   een   holistische   sensibiliseringsactie   geïdentificeerd   worden.   Deze   kunnen   opgesplitst   worden   naar   aanbevelingen   met   betrekking   tot   het   verhogen   van   het  bewustzijn  van  jongeren  enerzijds  en  het  verbeteren  van  kennis  en  vaardigheden   anderzijds.   In   dit   opzicht   hebben   de   focusgroepgesprekken   uitgewezen   dat   jongeren   zich   zeker   niet  helemaal  onbewust  zijn  van  de  privacyrisico’s  die  mogelijk  verbonden  zijn  aan  het   gebruik  van  sociale  media.  Desalniettemin  werd  tegelijkertijd  aangetoond  dat  privacy   dillema’s,  derde  persoonseffecten  en  defaitistische  gevoelens  een  belangrijke  negatieve   impact  hebben  op  de  mate  waarin  jongeren  hun  privacy  beschermen.  Het  creëren  van   bewustzijn   bij   jongeren   dat   ook   zij   –   ondanks   hun   status   van   digital   native   –   kwetsbaar  kunnen  zijn  en  dat  hun  privacy  wél  beter  kan  beschermd  worden  indien  de   juiste   acties   ondernomen   worden,   zou   dan   ook   een   belangrijk   onderdeel   moeten   vormen  van  een  sensibiliseringsactie  gericht  naar  jongeren.   Hiernaast  toonden  de  focusgroepgesprekken  ook  aan  dat  er  een  aantal  pijnpunten  en   hiaten  zijn  in  de  kennis  van  jongeren  met  betrekking  tot  de  mechanismen  van  sociale   media  en  in  de  vaardigheden  om  hun  persoonlijke  gegevens  beter  te  beschermen.  In  dit   opzicht   zouden   sensibiliseringsacties   zich   ten   eerste   moeten   richten   op   het   verbeteren   van   kennis   van   jongeren   over   de   algemene   mechanismen   van   sociale   media  platformen,  zodat  deze  transparanter  worden  voor  hen  en  ze  bijvoorbeeld  een   beter   zicht   krijgen   op   wie   er   al   dan   niet   toegang   heeft   tot   hun   gegevens   en   op   de   manieren   waarop   derden   toegang   kunnen   krijgen.   Acties   zouden   zich   in   de   tweede   plaats   ook   moeten   richten   op   het   verbeteren   van   de   kennis   van   jongeren   over   de   mechanismen  van  gepersonaliseerde  reclame.  De  gesprekken  met  jongeren  toonden  aan   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

35  

  dat   hierrond   nog   heel   wat   onzekerheid   en   onduidelijkheid   bestaat.   Sensibiliseringsacties  zouden  ten  derde  ook  gefocust  moeten  zijn  op  het  verhogen  van   de   vaardigheden   van   jongeren.   Voornamelijk   vaardigheden   met   betrekking   tot   het   aanpassen   van   privacy   instellingen   lijken   momenteel   nog   onvoldoende   ontwikkeld   te   zijn.  Acties  gerelateerd  aan  kennis  en  vaardigheden  kunnen  kaderen  in  bredere  media   en   privacygeletterdheidinitiatieven   waarbij   jongeren   een   aantal   strategische   vaardigheden  krijgen  aangeleerd.       3.2.4 Een sensibiliseringsactie: methode en kanalen Naast   input   voor   de   inhoud   van   sensibiliseringsacties   werd   in   de   focusgroepgesprekken  ook  gepeild  naar  welke  kanalen  en  methoden  dergelijke  acties   zouden   moeten   gebruiken.   In   dit   opzicht   onderscheiden   jongeren   drie   belangrijke   kanalen   die   elk   een   rol   kunnen   spelen   in   zowel   bewustzijnsverhoging   als   in   het   bevorderen   van   kennis   en   vaardigheden,   namelijk:   (1)   reclame-­‐   en   ‘how   to’-­‐filmpjes   verspreid  via  sociale  media,  (2)  ouders,  en  (3)  leerkrachten.   Sociale   mediaplatformen   en   YouTube   in   het   bijzonder   zijn   volgens   jongeren   de   kanalen   bij   uitstek   om   reclame-­‐   en   ‘how   to’-­‐filmpjes   te   verspreiden.   Deze   kanalen   sluiten  niet  enkel  aan  bij  de  leefwereld  van  jongeren,  ze  kunnen  ook  bijdragen  in  het  op   grote  schaal  verspreiden  van  campagnes  via  virale  netwerkeffecten.  Meer  traditionele   kanalen,  zoals  kranten  zijn  volgens  jongeren  minder  geschikt.    “Nee,  wie  leest  er  een  krant  nu  nog  van  onze  leeftijd.”  (Focusgroep  2)   “Sociale  media.”  (Focusgroep  3)   “Als  ik  iets  wil  weten  van  instellingen  of  zo  dan  kan  ik  altijd  naar  YouTube  gaan   kijken  naar  een  filmpje.”  (Focusgroep  5)   “Op  YouTube  filmpjes  afzoeken.”  (Focusgroep  3)   “Sociale   media   is   wel   [goed],   want   de   mensen   met   wie   je   dat   wil   doen   die   zien   dat   dan  direct.”  (Focusgroep  3)     Dergelijke   filmpjes   verspreid   via   sociale   media   kunnen   enerzijds   gericht   zijn   op   het   verhogen   van   bewustzijn.   In   dit   opzicht   kunnen   ze   bijvoorbeeld   ‘real   life’   en   tastbare   situaties  aankaarten,  waarbij  jongeren  een  persoonlijke  betrokkenheid  voelen.  Dit  kan   jongeren   aanzetten   tot   reflectie   en   leiden   tot   een   verhoogd   bewustzijn.   Ze   kunnen   anderzijds  gericht  zijn  op  het  verhogen  van  kennis  en  vaardigheden,  door  bijvoorbeeld   op   een   interactieve   manier   te   werk   te   gaan.   Dit   kan   gedaan   worden   door   ‘how   to’-­‐ filmpjes   te   ontwikkelen,   of   een   interactief   spel   te   lanceren   waarin   jongeren   onder   begeleiding   zelf   aan   de   slag   gaan   met   het   beschermen   van   hun   gegevens   en   waarbij   feedback  gegeven  wordt  op  de  beslissingen  die  jongeren  nemen.   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

36  

  “Dat   je   mensen   echt   persoonlijk   kan   raken   en   dat   op   zich   niet   te   ernstig   is   zeg   maar.”  (Focusgroep  4)   “Of  'facebook  in  real  life’.”  (Focusgroep  5)   “Misschien   moet   er   zo   een   campagne   worden   gestart   dat   je   zelf   eens   iets   op   Facebook  zou  zetten  om  dan  aan  te  tonen  [wat  er  kan  gebeuren]  moest  je  dan  zelf   zo   over   de   schreef   gaan.   Eigenlijk   zou   het   niet   zo   erg   zijn   want   dat   gaat   ook   in   andere  media  dan  tevoorschijn  komen  denk  ik.”  (Focusgroep  4)   “Niet  gewoon  een  plaatje  of  zo,  het  moet  interactief  zijn.”  (Focusgroep  3)     De   meer   interactieve   benadering   zoals   hierboven   beschreven,   sluit   aan   bij   de   autodidactische  strategieën  die  eerder  besproken  werden  in  de  literatuurstudie.  Deze   bevinding   onderstreept   nogmaals   het   belang   van   een   gecoördineerde   aanpak   van   sensibiliseringsacties.   In   dit   opzicht   moet   naast   de   ontwikkeling   van   dergelijke   autodidactische/interactieve   strategieën   aandacht   besteed   worden   aan   de   bredere   (sociale)  mediawijsheid  bij  jongeren,  zodat  zij  in  staat  zijn  om  het  adequate  materiaal   te   identificeren   en   de   kennis   en   vaardigheden   die   ze   ontwikkelen   aan   te   kunnen   wenden   in   hun   persoonlijk   voordeel.   Vervolgens   is   het   eveneens   belangrijk   dat   deze   strategieën  op  een  gecoördineerde  manier  gepromoot  worden  naar  jongeren  toe,  zodat   zij  ondersteund  worden  in  hun  zoektocht  naar  relevante  informatie.     Naast   filmpjes   die   verspreid   worden   via   sociale   media,   blijven   intermediaire   actoren   volgens   jongeren   erg   belangrijk.   In   dit   opzicht   verwijzen   jongeren   ten   eerste   naar   ouders   als   primaire   en   betrouwbare   bron.   Desondanks   identificeren   jongeren   twee   uitdagingen   gerelateerd   aan   het   betrekken   van   ouders   in   het   verhogen   van   hun   privacygeletterdheid.   Ten   eerste   vrezen   jongeren   dat   ouders   overbezorgd   zullen   worden,   waardoor   hun   sociale   media   gebruik   aan   banden   zal   worden   gelegd.   Ten   tweede   vermoeden   ze   dat   ouders   vaak   niet   op   de   hoogte   zijn   van   wat   ze   doen   op   sociale   netwerksites.   Deze   issues   zijn   gerelateerd   aan   wat   in   de   literatuur   reeds   besproken   werd   rond   opvoedingsstijlen   en   kennis   en   vaardigheden   van   ouders.   Sensibiliseringsacties   dienen   zich   dus   niet   enkel   te   richten   op   jongeren,   maar   ook   op   ouders   zodat   (1)   de   eerder   geïdentificeerde   opvoedingsstijlen   gepromoot   kunnen   worden  en  (2)  ouders  zich  bewust  worden  van  het  belang  van  hun  betrokkenheid  bij   het  sociale  media  gebruik  van  hun  kinderen.   “Maar  dan  moet  je  wel  uitkijken  wat  je  zegt  (…)  want  dan  heb  je  ook  veel  ouders   die  hun  jonge  kinderen  goed  willen  beschermen  en  zeggen:  'je  mag  niet  meer  op  de   PC  gaan!'.”  (Focusgroep  3)   “Ik   denk   dat   die   ouders   wel   zeggen   'pas   op',   maar   ik   denk   niet   dat   er   bij   een   op   de   tien   gezinnen   de   ouders   altijd   meekijken   wat   die   op   Facebook   doen.”   (Focusgroep   5)   “Dus  misschien  ook  aan  de  ouders  informatie  geven.”  (Focusgroep  5)   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

37  

  “Je   moet   die   niet   bang   maken,   maar   je   moet   die   op   zijn   minst   duidelijk   maken   dat   het   leuk   kan   zijn,   dat   moet   ook   leuk   zijn,   maar   dat   er   ook   negatieve   ervaringen   kunnen  zijn.”  (Focusgroep  6)     Naast   ouders   worden   ook   leerkrachten   geïdentificeerd   als   actoren   die   een   rol   te   spelen   hebben   in   de   privacy   geletterdheid   van   jongeren.   Sociale   media   vormen   een   onderdeel   van   de   dagelijkse   leefwereld   van   jongeren   en   moeten   volgens   de   respondenten   dus   aan   bod   komen   op   school.   Ook   hier   formuleren   de   respondenten   echter   een   belangrijke   uitdaging,   namelijk   ze   hebben   het   gevoel   dat   leerkrachten   onvoldoende   kennis   hebben   van   sociale   media   om   hen   privacygeletterdheid   bij   te   brengen.   Dit   benadrukt   alweer   het   belang   van   een   holistische   aanpak,   waarbij   naast   jongeren  en  ouders,  ook  leerkrachten  gesensibiliseerd  en  empowered  worden.   “Om  iedereen  te  bereiken  via  de  leerkracht  doen,  zeker.”  (Focusgroep  5)   “Leerkrachten  weten  ook  vaak  niet  wat  Facebook  is,  die  kunnen  daar  zelf  niet  mee   werken,  die  weten  niet  wat  er  op  gebeurt.  Die  zijn  dan  zo  verbaasd  dat  wij  zo  een   klasgroep  hebben:  'Ah  kan  dat?',  'Ja  dat  kan'.”  (Focusgroep  5)   “Ja   zelfs   onze   informaticaleerkracht   (…):   'ah   jullie   hebben   een   groep   op   Facebook?',   'Ja,   dat   bestaat'.   'Ah   jullie   kunnen   er   dan   bestanden   op   uploaden?',   'Ja...'.”  (Focusgroep  5)    

4

Discussie en conclusie

Dit  rapport  had  tot  doel  een  aantal  aanbevelingen  te  formuleren  voor  de  ontwikkeling   van  een  sensibiliseringsactie  omtrent  sociale  media  en  privacy,  gericht  naar  jongeren.   Om   tot   deze   aanbevelingen   te   komen,   werden   eerst   de   belangrijkste   inzichten   uit   de   literatuur   behandeld,   gevolgd   door   een   beschrijving   van   bestaande   initiatieven   en   strategieën   en   de   uitdagingen   waarmee   deze   geconfronteerd   worden.   Deze   inzichten   werden   vervolgens   aangevuld   met   de   bevindingen   van   een   kwalitatief   empirisch   onderzoek   onder   jongeren   uit   de   derde   graad   van   het   secundair   onderwijs.   De   belangrijkste  resultaten  worden  in  de  paragrafen  hieronder  beknopt  herhaald,  gevolgd   door  een  aantal  concrete  aanbevelingen.   De   literatuurstudie   toonde   aan   dat   het   gebruik   van   sociale   media   naast   een   aantal   belangrijke   voordelen,   ook   een   aantal   significante   uitdagingen   met   zich   meebrengt.   Deze   uitdagingen   zijn   voornamelijk   gesitueerd   op   het   beschermen   van   privacy   en   persoonlijke   gegevens.   In   dit   opzicht   werd   aangetoond   dat   sociale   media   werken   volgens   principes   van   zelfonthulling,   zelfpresentatie   en   massa-­‐zelfcommunicatie.   Dit   houdt   in   dat   om   te   kunnen   genieten   van   de   voordelen   van   sociale   media,   gebruikers   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

38  

  vaak   veel   informatie   vrij   geven   over   persoonsgebonden   gegevens   en   dat   dit   op   een   relatief   gemakkelijke   en   grootschalige   manier   gedaan   kan   worden.   Het   vrijgeven   van   deze   persoonlijke   informatie   geeft   echter   aanleiding   tot   bezorgdheden   omtrent   de   digitale   voetafdruk   (i.e.   online   reputatie   en   imago,   gepersonaliseerde   reclame,   acties   van  overheden  en  politiediensten)  enerzijds  en  omtrent  wat  andere  gebruikers  kunnen   doen   met   die   informatie   (i.e.   grooming,   sexting   en   cyberpesten)   anderzijds.   Hoewel   volgens   eerder   onderzoek   jongeren   –   een   belangrijke   doelgroep   van   sociale   media   –   zich  niet  helemaal  onbewust  zijn  de  mogelijke  risico’s  van  het  delen  van  informatie  op   sociale  mediaplatformen,  lijkt  dit  bewustzijn  zich  niet  te  vertalen  in  afdoende  acties  om   privacy   te   beschermen.   De   verklaringen   die   hiervoor   gevonden   werden,   zijn   onder   meer   gerelateerd   aan   zogenaamde   privacy   dillema’s,   het   feit   dat   de   voordelen   belangrijker   worden   bevonden   dan   de   nadelen   van   het   gebruik   van   sociale   media,   derde  persoonseffecten,  de  technische  architectuur  van  de  gebruikte  platformen  en  de   vaststelling  dat  de  digitale  geletterdheid  van  jongeren  onvoldoende  ontwikkeld  is.  De   resultaten   van   het   empirisch   onderzoek   met   jongeren   uit   het   secundair   onderwijs,   bevestigen   deze   bevindingen.   In   dit   opzicht   werd   aangetoond   dat   jongeren   de   voordelen  die  sociale  media  bieden,  zwaarder  laten  doorwegen  dan  de  nadelen.  Verder   wees   de   analyse   van   de   focusgroepgesprekken   uit   dat   jongeren   geloven   dat   zij   zelf   minder  risico  lopen  dan  bijvoorbeeld  kinderen  of  jongere  tieners.  Ook  in  de  kennis  en   vaardigheden  van  de  geïnterviewde  jongeren  bleken  een  aantal  belangrijke  pijnpunten   te  zitten.  Tot  slot  werd  ook  aangehaald  dat  het  beschermen  van  privacy  op  SNS  zoals   Facebook   te   moeilijk   is.   De   architectuur   van   dergelijke   sites   is   onvoldoende   transparant  en  verstaanbaar  voor  jonge  gebruikers.     Voor   deze   privacy-­‐uitdagingen   werden   in   de   literatuur   ook   een   aantal   privacy-­‐ oplossingen   geformuleerd.   Deze   bestaan   voornamelijk   uit   technische   oplossingen   en   sociale  oplossingen,  waarin  verschillende  actoren  –  ouders,  leerkrachten,  overheid  en   industrie   –   een   belangrijke   rol   te   spelen   hebben.   Hierbij   werd   het   belang   van   een   holistische   benadering   benadrukt.   Dit   belang   werd   niet   enkel   onderstreept   vanuit   de   vaststelling   dat   elk   van   de   geïdentificeerde   strategieën   met   bepaalde   uitdagingen   kampt,   maar   ook   vanuit   de   literatuur   omtrent   preventie   campagnes   gericht   op   individuele  en  sociale  gedragsverandering.  Op  basis  van  de  inzichten  uit  de  literatuur   en  de  analyse  van  de  focusgroepgesprekken,  kunnen  een  aantal  aanbevelingen  gedaan   worden  voor  de  ontwikkeling  van  een  holistische  sensibiliseringsactie:     §

Een   sensibiliseringsactie   naar   jongeren   toe   moet   zowel   gericht   zijn   op   bewustzijn,  als  op  kennis  en  vaardigheden:   o Bewustzijn:  jongeren  zijn  zich  onvoldoende  bewust  van  het  feit  dat  ook  zij   als   digital   native   kwetsbaar   kunnen   zijn   voor   privacy-­‐gerelateerde   risico’s   op   sociale   media.   Bovendien   dienen   de   overheersende   defaitistische   gevoelens  aangekaart  te  worden  door  jongeren  bewust  te  maken  van  het  feit  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

39  

  dat   online   privacy   wél   beschermd   kan   worden   indien   ze   met   de   juiste   vaardigheden  de  juiste  acties  ondernemen.   o Kennis:   het   onderzoek   toonde   aan   dat   jongeren   onvoldoende   inzichten   hebben  in  de  algemene  mechanismen  van  SNS  zoals  Facebook  enerzijds,  en   in   de   mechanismen   van   gepersonaliseerde   reclame   anderzijds.   Vooral   dit   laatste   verdient   belangrijke   aandacht   in   een   sensibiliseringsactie   naar   jongeren  toe.   o Vaardigheden:   de   vaardigheden   van   jongeren   om   online   privacy   te   beschermen   zijn   onvoldoende   ontwikkeld.   Preventiecampagnes   dienen   daarom   gericht   te   zijn   op   het   ontwikkelen   van   meer   geavanceerde   digitale   vaardigheden.   §

Een   sensibiliseringsactie   die   zowel   bewustzijn,   kennis,   als   vaardigheden   wil   aankaarten,  dient  volgens  de  resultaten  van  deze  studie  via  verschillende  kanalen   ontwikkeld  te  worden:   o Bewustzijn:  het  bewustzijn  van  jongeren  verhogen  kan  gedaan  worden  via   een  grootschalige  bewustmakingscampagne.  Jongeren  hebben  een  voorkeur   voor  sociale  media  om  dergelijke  campagne  te  verspreiden  en  verkiezen  een   campagne   die   persoonlijke   en   tastbare   verhalen   brengt.   Hiernaast   identificeren  jongeren  ook  ouders  en  school  als  belangrijke  actoren  om  hen   meer  bewust  te  maken  van  de  problematiek.   o Kennis   &   vaardigheden:   om   hun   kennis   en   vaardigheden   verder   te   ontwikkelen,   identificeerden   de   jongeren   die   deelnamen   aan   deze   studie   verschillende   kanalen.   Ten   eerste   zijn   ze   voorstanders   van   autodidactische   strategieën   (bv.   ‘how   to’-­‐filmpjes   op   YouTube   en   ‘how   to’-­‐informatie   via   blogs)  die  verspreid  worden  via  sociale  media.  Ten  tweede  verwijzen  ze  ook   hier  weer  naar  ouders  en  leerkrachten  als  belangrijke  actoren  om  hen  deze   kennis  en  vaardigheden  bij  te  brengen.    

§

Er  werd  in  deze  studie  meermaals  geargumenteerd  dat  een  sensibiliseringsactie   op  een  holistische  manier  ontwikkeld  moet  worden,  aangezien  de  verschillende   strategieën  en  actoren  elkaar  op  belangrijke  manieren  aanvullen.  Ook  in  dit  opzicht   kunnen  een  aantal  aanbevelingen  gegeven  worden:   o Sensibiliseringsacties   gericht   naar   jongeren   zijn   belangrijk.   Het   is   echter   eveneens   belangrijk   om   niet   te   vergeten   dat   dergelijke   acties   steeds   gekaderd   moeten   zijn   in   acties   gericht   op   bredere   digitale   geletterdheid.   Zoals   eerder   vermeld   heeft   het   bijvoorbeeld   geen   zin   om   autodidactische   strategieën   te   ontwikkelen,   als   jongeren,   ouders,   of   leerkrachten   niet   de   strategische  vaardigheden  hebben  om  deze  strategieën  te  vinden  en  aan  te   wenden  in  hun  voordeel.    

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

40  

  o Sensibiliseringsacties   dienen   niet   enkel   gericht   te   worden   naar   jongeren,   maar  ook  naar  hun  ouders.  In  dit  opzicht  kan  voorgesteld  worden  dat:   §

Ouders   meer   informatie   krijgen   over   de   verschillende   relevante   opvoedingsstijlen  omtrent  sociale  media;  

§

Dat  ze  gesensibiliseerd  worden  over  het  belang  van  het  feit  dat  ze  het   sociale  media  gebruik  van  hun  kinderen  opvolgen.  

§

En   dat   er   opleidingen   voor   ouders   voorzien   worden,   zodat   zij   hun   vaardigheden  verder  kunnen  ontwikkelen.  

o Sensibiliseringsacties   dienen   verder   ontwikkeld   te   worden   naar   leerkrachten  en  onderwijs.  In  dit  opzicht  moeten  ze  gericht  zijn  op:   §

Het   ontwikkelen   van   betere   digitale   geletterdheid   van   leerkrachten,   bijvoorbeeld   door   het   voorzien   van   opleidingen2   en   het   beter   integreren  van  digitale  geletterdheid  in  de  lerarenopleiding.  

§

Het  bundelen  van  relevante  lespakketten,  zodat  leerkrachten  toegang   hebben  tot  adequaat  lesmateriaal.  

o Ook   de   overheid   kan   tot   slot   een   belangrijke   rol   spelen.   In   dit   opzicht   kan   deze  gesprekken  aan  gaan  met  de  industrie  en  streven  naar  de  ontwikkeling   van  aanbevelingen  voor  co-­‐  en  zelfregulering  van  de  sociale  media  industrie.   Dergelijke   reguleringen   kunnen   gericht   zijn   op   de   mate   waarin   sociale   media   spelers   persoonlijke   informatie   doorspelen,   op   de   ontwikkeling   van   zogenaamde   privacy   labels,   of   op   het   transparanter   maken   van   sociale   media  platformen.   Bovenstaande   aanbevelingen   benadrukken   het   belang   van   een   gecoördineerde   preventieve  aanpak  van  de  problematiek.  Uit  de  literatuurstudie  bleek  dat  er  in  België   al   heel   wat   initiatieven   bestaan   die   jongeren,   ouders   en   leerkrachten   bijstaan   in   de   ontwikkeling   van   bewustzijn,   kennis   en   vaardigheden   met   betrekking   tot   privacy   en   het   gebruik   van   sociale   media   platformen.   Het   is   bijgevolg   niet   de   bedoeling   om   het   wiel  opnieuw  uit  te  vinden.  Het  is  echter  wel  belangrijk  om  al  deze  initiatieven  aan  een   grondige  evaluatie  te  onderwerpen  en  aan  te  vullen  met  nieuwe  strategieën  rekening   houdend  met  bovenstaande  aanbevelingen.     Tot  slot,  technologie  in  het  algemeen  en  in  het  internet  in  het  bijzonder  evolueren  snel.   Het   is   moeilijk   te   voorspellen   wat   de   toekomst   brengt,   maar   enkele   trends   zoals   het   ‘internet   of   people’,   ‘internet   of   content’,   ‘internet   of   services’,   ‘internet   of   things’,   en   ‘internet  of  living  things’  worden  in  de  literatuur  reeds  geïdentificeerd.  De  introductie   van   deze   technologieën   zal   een   aantal   belangrijke   nieuwe   dynamieken   met   zich                                                                                                                   2  Het  geletterdheid  probleem  van  leerkrachten  is  niet  zomaar  een  probleem  dat  via  bijscholing  kan  worden   aangepast,  het  is  ook  een  meer  structureel  probleem  dat  voortkomt  uit  het  feit  dat  oudere  leerkrachten  zich  niet  op   sociale  media  begeven.  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

41  

  meebrengen.   Voorspeld   wordt   dat   het   internet   –   zeker   in   een   initiële   fase   –   minder   transparant   zal   worden   en   dat   het   vertrouwen   van   de   gebruiker   –   of   het   gebrek   daaraan   –   een   van   de   belangrijkste   uitdagingen   zal   worden   van   het   toekomstige   internet.   Minder   transparantie   impliceert   ook   minder   overzicht   over   de   mogelijke   privacy   risico’s.   De   gebruiker   zal   meer   dan   ooit   digitaal   geletterd   moeten   zijn   om   online   diensten   op   een   strategische   manier   te   gebruiken,   zodat   deze   persoonlijk   voordeel  opleveren,  maar  ook  om  inzichten  te  hebben  in  de  online  mechanismen  van   deze  diensten,  zodat  persoonlijke  gegevens  zo  maximaal  mogelijk  beschermd  kunnen   worden.   Digitale   en   privacy   geletterdheid   zullen   in   de   toekomst   dus   enkel   maar   belangrijker   worden.   Het   voorbereiden   van   jonge   internetgebruikers   op   deze   trends   is   daarom  onontbeerlijk  en  hoognodig.                                                                   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

42  

 

  5

Bibliografie

Airhihenbuwa,   C.   O.   &   Obregón,   R.   (2006)   Excerpt   From:   A   Crtitcal   Assessment   of   Theories/Models  Used  in  Health  Communication  for  HIV/AIDS  -­‐  Theories  and  Models   of   Behavior   Change.   In:   Gumucio-­‐Dagron,   A.   &   Tufte,   T.   (eds.)   Communication   for   Social   Change  Anthology:  Historical  and  Contemporary  Readings.  New  Jersey,  Communication   for  Social  Change  Consortium,  Denise  Gray-­‐Felder,  pp.  623-­‐628.   Ajzen,  I.  &  Fishbein,  M.  (2005)  The  Influence  of  Attitudes  on  Behavior.  In:  Albarracin,   D.,  Johnson,  B.  T.  &  Zanna,  M.  P.  (eds.)  Handbook  of  Attitudes.  New  Jersey,  Psychology   Press,  pp.  173-­‐221.   Baelden,  D.  (2013a)  Roadmap  voor  sociale  mediawijsheid.  .  In:  Heyman,  R.,  Daems,  A.,   Baelden,   D.   &   Pierson,   J.   (eds.)   Facebook   ziet   alles:   Sociale   netwerken   ontrafeld.   Leuven,   Davidsfonds  (in  druk).     Baelden,   D.   (2013b)   Towards   collaborative   communication   approaches   for   HIV   prevention?  Assessing  the  opportunities  of  new  technologies  for  addressing  AIDS-­‐fatigue,   stimulating   dialogical   learning,   and   identifying   sexual   scripts:   A   case   study   at   the   University   of   the   Western   Cape,   South   Africa.   Doctoral   dissertation,   Vrije   Universiteit   Brussel,  461p.   Baelden,   D.,   Van   Audenhove,   L.,   Jehaes,   E.   &   Vleugels   C.   (2013)   Rapport   deel   2:   Quickscan  analyse  en  diepteonderzoek  naar  de  mogelijkheden  van  nieuwe  media  voor  het   draagvlak   voor   ontwikkelingssamenwerking   bij   jongeren.   Rapport   geschreven   binnen   iMinds-­‐SMIT  voor  het  PULSE  Onderzoeksplatform,  143p.   Bandura,   A.   (2001)   Social   Cognitive   Theory   of   Mass   Communication.   In:   Media   Psychology,  vol.  3,  no.  3,  pp.  265-­‐299.   Barnes,  S.  B.  (2006)  A  Privacy  Paradox:  Social  Networking  in  the  United  States.  In:  First   Monday,   vol.   11,   no.   9,   Online   issue,   s.p.,   Disponível   em:   http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/view/1394/131 2  Acesso  em:  3  April  2012.     Boyd,   D.   M.   &   Ellison,   N.   B.   (2008)   Social   Network   Sites:   Definition,   History,   and   Scholarship.   In:   Journal   of   Computer-­‐Mediated   Communication,   vol.   13,   no.   1,   pp.   210-­‐ 230.  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

43  

  Brandtzaeg,   P.   B.,   Lüders,   M.   &   Skjetne,   J.   H.   (2010)   Too   Many   Facebook   “Friends”?   Content  Sharing  and  Sociability  Versus  the  Need  for  Privacy  in  Social  Network  Sites.  In:   International  Journal  of  Human-­‐Computer  Interaction,  vol.  26,  no.  11-­‐12,  pp.  1006-­‐1030.     Castells,  M.  (2007)  Communication,  power  and  counter-­‐power  in  the  network  society.   In:  International  journal  of  communication,  vol.  1,  no.  1,  pp.  238-­‐266.     Clicksafe   (2013)   Lespakket   Diploma   Veilig   Internet   uitgebreid   met   game.   Beschikbaar   op:   http://clicksafe.klikveilig.be/lespakket-­‐diploma-­‐veilig-­‐internet-­‐uitgebreid-­‐met-­‐ game/.     Coens,   J.,   Clarebout,   G.   &   Elen,   J.   (2007)   Een   educatieve   portaalsite   voor   Vlaanderen:   haalbaarheidsstudie.   Studie   in   opdracht   van   het   Departement   Onderwijs   en   Vorming   van   de  Vlaamse  Gemeenschap.  57p.     Daems,   A.,   Baelden,   B.   &   Heyman,   R.   (2013)   Inleiding.   In:   Heyman,   R.,   Daems,   A.,   Baelden,   D.   &   Pierson,   J.   (eds.)   Facebook   ziet   alles:   Sociale   netwerken   ontrafeld.   Leuven,   Davidsfonds  (in  druk).     Debatin,   B.,   Lovejoy,   J.P.,   Horn,   A-­‐K.   &   Hughes,   B.   N.   (2009)   Facebook   and   Online   Privacy:  Attitudes,  Behaviors,  and  Unintended  Consequences.  In:  Journal  of  Computer-­‐ Mediated  Communication,  vol.  15,  no.  1,  pp.  83-­‐108.     Denison,   J.   (2002)   Behavior   Change   -­‐   a   Summary   of   Four   Major   Theories.   Arlington,   Family  Health  International,  13p.   De   Standaard   (2013)   Overheid   controleerde   dit   jaar   al   169   Facebookprofielen.   De   Standaard  online,  27  augustus  2013.     Docatlas   (2012)   Media-­‐educatie.   Een   selectie   materialen   voor   verschillende   doelgroepen.   Een   document   opgesteld   door   het   Provinciaal   documentatiecentrum   Atlas   vzw   in   het   kader   van   de   Digitale   week   2012.   29p.   Beschikbaar   op:   http://www.provant.be/nieuws/leren/documentatiecentra/docatlas/nieuws_digitale week2012.jsp     Dwyer,   C.,   Hiltz,   S.   R.   &   Passerini,   K.   (2007)   Trust   and   Privacy   Concern   Within   Social   Networking   Sites:   A   Comparison   of   Facebook   and   Myspace.   Paper   presented   at:   Proceedings   of   the   Tirteenth   Americas   Conference   on   Information   Systems   (AMCIS),   Keystone,  Colorado,  s.p.   Fawcett,  S.  B.,  Paine-­‐Andrews,  A.,  Francisco,  V.  T.,  Schultz,  J.  A.,  Richter,  K.  P.,  Lewis,  R.   K.,   Williams,   E.   L.,   Harris,   K.   J.,   Berkley,   J.   Y.,   Fisher,   J.   L.   &   Lopez,   C.   M.   (1995)   Using   Empowerment   Theory   in   Collaborative   Partnerships   for   Community   Health   and  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

44  

  Development.   In:   American   Journal   of   Community   Psychology,   vol.   23,   no.   5,   pp.   677-­‐ 697.   Febelfin   (2013)   Febelfin   wint   Gold   Lion   in   Cannes.   http://www.febelfin.be/nl/febelfin-­‐wint-­‐gold-­‐lion-­‐cannes.    

Beschikbaar  

op:  

FOD   Economie,   K.M.O.,   Middenstand   en   Engergie   (2013)   Pasoplichting   –   Facebook   pagina.  Beschikbaar  op:  https://www.facebook.com/Pasoplichting.     Graffiti   Jeugddienst   en   Jeugdwerknet   (2012)   Apestaartjaren   4,   40p.   http://www.apestaartjaren.be/sites/default/files/onderzoeksrapport_apestaartjaren_ 4.pdf   Gruskin,  S.,  Mills,  E.  J.  &  Tarantola,  D.  (2007)  History,  Principles  and  Practice  of  Health   and  Human  Rights.  In:  Lancet,  vol.  370,  no.  449-­‐455.   Gupta,   G.   R.,   Parkhurst,   J.   O.,   Ogden,   J.   A.,   Aggleton,   P.   &   Mahal,   A.   (2008)   Structural   Approaches  to  HIV  Prevention.  In:  Lancet,  vol.  372,  no.  764-­‐775.   Heyman,   R.,   Pierson,   J.,   &   Picone,   I.   (2011).   3.1.1:   Mapping   and   in-­‐depth   analysis   of   corporate   profiling   techniques   (p.   150).   Brussels:   IBBT-­‐SMIT.   Retrieved   from   http://emsoc.be/wp-­‐ content/uploads/2012/01/SMIT_VUB_EMSOC_rapport.2011.pfd_.pdf   Heyman,  R.  (2013)  Waarom  is  Facebook  gratis?  In:  Heyman,  R.,  Daems,  A.,  Baelden,  D.   &   Pierson,   J.   (eds.)   Facebook   ziet   alles:   Sociale   netwerken   ontrafeld.   Leuven,   Davidsfonds  (in  druk).     Holland,  B.  N.  (2010)  Privacy  Paradox  2.0.  In:  Widener  Law  Journal,  vol.  19,  no.  3,  pp.   893-­‐932.   Howell,   D.   (2013)   Helping   kids   navigate   through   the   darkness   of   Facebook.   In   conference   proceedings   of:   International   Conference   on   Communication,   Media,   Technology  and  Design,  2-­‐4  May,  Famagusta,  Cyprus,  pp.  96-­‐98.       Jeugdinfotheek   (s.d.)   Lespakket   Connected.   http://www.jeugdinfotheek.be/lespakket-­‐connected.    

Beschikbaar  

op:  

Kaplan,   A.M.   &   Haenlein,   M.   (2013)   Users   of   the   world,   unite!   The   challenges   and   opportunities  of  Social  Media.  In:  Business  Horizons,  vol.  53,  no.  1,  pp.  59-­‐68.     Ketnet  (2013)  Oudersite.  Beschikbaar  op  http://www.ketnet.be/oudersite/.    

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

45  

  Kietzmann,  J.H.,  Hermkens,  K.,  McCarthy,  I.P.  &  Silvestre,  B.S.  (2011)  Social  media?  Get   serious!   Understanding   the   functional   building   blocks   of   social   media.   In:   Business   Horizons,  vol.  54,  no.  3,  pp.  241-­‐251.     Klascement   (2013)   Een   overzicht   van   alle   bedragen   over   veilig   computer   gebruik.   Beschikbaar  op:  www.klascement.be.     Lieten,   I.   &   Smet,   P.   (2012)   Conceptnota   Mediawijsheid.   43   p.   Beschikbaar   op:   http://www.ond.vlaanderen.be/nieuws/2012/0510-­‐mediawijsheid.htm     Lievens,   E.   (2013)   Kinderen,   jongeren   en   sociale   media:   over   risico’s,   regelgeving   en   empowerment.  In:  Heyman,  R.,  Daems,  A.,  Baelden,  D.  &  Pierson,  J.  (eds.)  Facebook  ziet   alles:  Sociale  netwerken  ontrafeld.  Leuven,  Davidsfonds  (in  druk).     Livingstone,   S.   (2008)   Taking   risky   opportunities   in   youthful   content   creation:   teenagers’  use  of  social  networking  sites  for  intimacy,  privacy  and  self-­‐expression.  In:   New  Media  &  Society,  vol.  10,  no.  3,  pp.  393-­‐411.     Livingstone,   S.,   Ólafsson   &   Staksrud   (2013)   Risky   social   networking   practices   among   ‘underage’  users:  Lessons  for  evidence-­‐based  policy.  In:  Journal  of  Computer-­‐Mediated   Communication,  vol.  18,  no.  3,  pp.  303-­‐320.     Madden,  M.,  Lenhart,  A.,  Cortesi,  S.,  Gasser,  U.,  Duggan,  M.,  Smith,  A.  &  Beaton,  M.  (2013)   Teens,   Social   Media,   and   Privacy.   Report   by   the   Pew   Research   Center   –   The   Berkman   Center  for  Internet  and  Society  at  Harvard  University,  107p.     Montaño,   D.   E.   &   Kasprzyk,   D.   (2008)   Theory   of   Reasoned   Action,   Theory   of   Planned   Behaviour,  and  the  Integrated  Behavioral  Model.  In:  Glanz,  K.,  Rimer,  B.  K.  &  Viswanath,   K.   (eds.)   Health   Behavior   and   Health   Education.   Theory,   Research,   and   Practice.   4th   Edition.  San  Francisco,  Jossey-­‐Bass,  pp.  67-­‐96.   Morisky,  D.  E.,  Ang,  A.,  Coly,  A.  &  Tiglao,  T.  V.  (2004)  A  Model  HIV/AIDS  Risk  Reduction   Program   in   the   Philippines:   A   Comprehensive   Community-­‐Based   Approach   Through   Participatory  Action  Research.  In:  Health  Promotion  International,  vol.  19,  no.  1,  pp.  69-­‐ 76.   Norberg,   P.   A.,   Horne,   D.   R.   &   Horne,   D.   A.   (2007)   The   Privacy   Paradox:   Personal   Information   Disclosure   Intentions   Versus   Behaviors.   In:   The   Journal   of   Consumer   Affairs,  vol.  41,  no.  1,  pp.  100-­‐126.   O’Keeffe,  G.S.,  Clarke-­‐Pearson,  K.  &  Council  on  Communications  and  Media  (2011)  The   Impact  of  Social  Media  on  Children,  Adolescents,  and  Families.  In:  Pediatrics,  vol.  127,   no.  4,  pp.  800-­‐804.  

©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

46  

  Osman,   F.Y.   &   Ab.Rahim,   N.Z.   (2011)   Self-­‐disclosure   and   Social   network   sites   users'   awareness.   In:   Research   and   Innovation   in   Information   Systems   (ICRIIS),   2011   International  Conference  on  IEEE,  pp.  1-­‐6.     Palfrey,   J.,   Gasser,   U.   &   Boyd,   D.   (2010)   Response   to   FCC   Notice   of   Inquiry   09-­‐94:   “Empowering   Parents   and   Protecting   Children   in   an   Evolving   Media   Landscape”   ,   23p.     Beschikbaar  op:  http://nrs.harvard.edu/urn-­‐3:HUL.InstRepos:3745922.   Parker,   R.   (2001)   Sexuality,   Culture,   and   Power   in   HIV/AIDS   Research.   In:   Annual   Review  of  Anthropology,  vol.  30,  no.  1,  pp.  163-­‐179.   Paquier,   C.   (2013)   Identiteitsdiefstal   en   misbruik   persoonlijke   data:   onderzoek   naar   bewustzijn   en   sensibilisatiecampagnes   in   het   veranderende   digitale   landschap.   Master   thesis,  vakgroep  communicatiewetenschappen,  Vrije  Universiteit  Brussel,  108p.   Patchin,   J.W.   &   Hiduja,   S.   (2010)   Trends   in   online   social   networking   adolscent   use   of   MySpace  over  time.  In:  New  Media  &  Society,  vol.  12,  no.  2,  pp.  197-­‐216.     Radin,   T.   J.   (2001)   The   Privacy   Paradox:   E-­‐Commerce   and   Personal   Information   on   the   Internet.  In:  Business  and  Professional  Ethics  Journal,  vol.  20,  no.  3/4,  pp.  145-­‐170.   Rappaport,   J.   (1984)   Studies   in   Empowerment:   Introduction   to   the   Issue.   In:   Rappaport,   J.,   Swift,   C.   &   Hess,   R.   (eds.)   Studies   in   Empowerment   -­‐   Steps   Toward   Understanding  and  Action.  New  York,  The  Haworth  Press,  pp.  1-­‐7.   Rissel,   C.   (1994)   Empowerment:   The   Holy   Grail   of   Health   Promotion?   In:   Health   Promotion  International,  vol.  9,  no.  1,  pp.  39-­‐47.   Sharples,   M.,   Graber,   R.,   Harrison,   C.   &   Logan,   K.   (2009)   E-­‐Safety   and   Web   2.0   for   children  aged  11-­‐16.  In:  Journal  of  Computer-­‐Assisted  Learning,  vol.25,  no.  1,  pp.    70-­‐84.     Smith,   T.   (2009)   The   social   media   revolution.   In:     International   Journal   of   Market   Research,  vol.  51,  no.  4,  pp.  559-­‐561.     SPION  (2013)  Cooperation  with  the  Helmut  Schmidt  Gymnasium  Hamburg.  24  Juli,  2013,   beschikbaar   op:   http://www.spion.me/announcement/cooperation-­‐with-­‐the-­‐helmut-­‐ schmidt-­‐gymnasium-­‐hamburg.     Tomlinson,   J.   Cultural   Imperialism:   A   Critical   Introduction.   London,   Pinter   Publishers,   1994,  187p.     Trepte,   S.   &   Reinecke,   L.   (2013)   The   reciprocal   effects   of   social   network   site   use   and   the   disposition   for   self-­‐disclosure:   A   longitudinal   study.   In:   Computers   in   Human   Behavior,  vol.  29,  pp.  1102-­‐1112.       ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

47  

  Tynes,   B.M.   (2007)   Internet   Safety   Gone   Wild?   Sacrificing   the   Educational   and   Psychosocial  Benefits  of  Online  Social  Environments.  In:  Journal  of  Adolescent  Research,   vol.  22,  no.  6,  pp.  575-­‐584.     Utz,  S.  &  Kramer,  N.  (2009)  The  Privacy  Paradox  on  Social  Network  Sites  Revisited:  The   Role   of   Individual   Characteristics   and   Group   Norms.   In:   Cyberpsychology:   Journal   of   Psychosocial  Research  on  Cyberspace,  vol.  3,  no.  2,  pp.  Article  1,  s.p.   Van  Audenhove,  L.,  Baelden,  D.  &  Mariën,  I.  (2009)  ICT4D  in  de  informatiesamenleving.   Res  Publica  –  Politiek-­‐wetenschappelijk  tijdschrift  van  de  Lage  Landen.  Themanummer:   Samenwerking  voor  een  grotere  bestuurskracht,  51  (3),  400-­‐404.   Vanwynsberghe,   H.,   Boudry,   E.   &   Verdegem,   P.   (2013)   Opvoedingsstijlen   bij   het   gebruik   van   Facebook.   In:   Heyman,   R.,   Daems,   A.,   Baelden,   D.   &   Pierson,   J.   (eds.)   Facebook  ziet  alles:  Sociale  netwerken  ontrafeld.  Leuven,  Davidsfonds  (in  druk).     Vermeersch,   L.,   Van   den   Cruyce,   N.,   Vandenbroucke,   A.   &   Segers,   K.   (2012)   Werken   aan   mediawijsheid   in   Vlaanderen.   Veldbeschrijving,   SWOT-­‐analyse   van   de   actoren   inzake   mediawijsheid   en   beleidsaanbevelingen.   Onderzoek   in   opdracht   van   Vlaams   minister   Ingrid  Lieten  (Viceminister-­‐president  van  de  Vlaamse  Regering  en  Vlaams  minister  van   Innovatie,  Overheidsinvesteringen,  Media  en  Armoedebestrijding)  en  op  vraag  van  het   departement  Cultuur,  Jeugd,  Sport  en  Media  (CJSM),  232p.     Vermeulen,   M.   (2013)   Facebook   kijkt   mee.   In:   Heyman,   R.,   Daems,   A.,   Baelden,   D.   &   Pierson,  J.  (eds.)  Facebook  ziet  alles:  Sociale  netwerken  ontrafeld.  Leuven,  Davidsfonds   (in  druk).     Waisbord,   S.   (2000)   Family   Tree   of   Theories,   Methodologies   and   Strategies   in   Development  Communication.  S.l.  The  Rockefeller  Foundation,  44p.   Wartella,  E.  A.  &  Jennings,  N.  (2000)  Children  and  Computers:  New  Technology  –  Old   Concerns.   In:   The   Future   of   Children   –   Children   and   Computer   Technology,   vol.   10,   no.   2,   pp.  31-­‐43.     Wright,   M.   T.,   Roche,   B.,   Von   Unger,   H.,   Block,   M.   &   Gardner,   B.   (2009)   A   Call   for   an   International  Collaboration  on  Participatory  Research  for  Health.  In:  Health  Promotion   International,  vol.  25,  no.  1,  pp.  115-­‐122.   Yoder,  P.  S.,  Hornik,  R.  &  Chirwa,  B.  C.  (1996)  Evaluating  the  Program  Effects  of  a  Radio   Drama  About  AIDS  in  Zambia.  In:  Studies  in  Family  Planning,  vol.  27,  no.  4,  pp.  188-­‐203.   Zimmerman,  M.  A.  (1990)  Taking  Aim  on  Empowerment  Research:  On  the  Distinction   Between  Individual  and  Psychological  Conceptions.  In:  American  Journal  of  Community   Psychology,  vol.  18,  no.  1,  pp.  169-­‐177.   ©EMSOC  –  IWT  -­‐  Brussels  Leuven  Ghent  -­‐  2011  –  Authors:      

 

48