INHOUD
-VORMGEVING IN METALEN EN ANDERE MATERIALEN -EDELSMEDEN -DE OMGANG MET GEREEDSCHAPPEN EN MATERIALEN -METALEN EN HUN LEGERINGEN -AAN HET WERK -LIJST OPDRACHTEN -LIJST GEREEDSCHAPPEN -LIJST SIERADEN GALERIE -WOORDENLIJST
VORMGEVING IN METALEN EN ANDERE MATERIALEN De basis van deze cursus wordt gevormd door een basiscursus van 1 jaar, gedurende 27 weken. Deze cursus is bedoeld als kennismaking met de verwerkings- en bewerkingsmethoden van metalen bezien vanuit de technieken van het goud- en zilversmeden. In deze cursus wordt groepsgewijs gewerkt naar aanleiding van opdrachten. De opdrachten zijn zo samengesteld dat ze eenvoudig beginnen qua techniek en vormgeving. En een onderling verband houden, waarin bij iedere volgende opdracht een stapje verder wordt gegaan op het gebied van techniek en vormgeving. Aan het einde van de cursus beheerst men dan de techniek en het vormgeven zodanig dat men kan doorstromen naar edelsmeden. In deze cursus komen o.a. aan bod: verspanende bewerking zoals zagen,vijlen en boren solderen- hard en zacht zetten van stenen gieten van zilver
EDELSMEDEN Wil men aan deze cursus deelnemen is het aan te raden een basiscursus te hebben gevold, of op enigerlei andere wijze ervaring te hebben opgedaan in het verwerken en bewerken van metalen. De begeleiding in deze cursus is er op gericht de individuele cursist te ondersteunen in het oplossen van technische en vorm-esthetische problemen. De cursist bepaald de richting en de vormstijl. Mogelijkheden in deze cursus zijn: -sieraden ontwerpen en uitvoeren in onedele- en edele metalen e.v. . gecombineerd met stenen of andere materialen zoals hout,been en kunststoffen. -het ontwerpen en uitvoeren van gebruiksvoorwerpen hierbij kun je denken aan schalen, vazen, deurknoppen verlichting en andere klein design. -het ontwerpen en uitvoeren van klein plastiek gedacht vanuit het tektonisch vormen. DE OMGANG MET GEREEDSCHAPPEN EN MATERIALEN Gereedschappen dienen alleen gebruikt te worden waarvoor ze bedoeld zijn. Hete of warme voorwerpen mogen alleen met vuurpincetten vast genomen worden NOOIT MET TANGEN OF SCHAREN. NOOIT-warme voorwerpen in vitriool gooien NOOIT-met ijzeren voorwerpen in de vitriool komen, hiervoor is een plastic pincet.
Vijlen gebeurd met de hand NOOIT op de slijpsteen. Deze is bedoeld voor het slijpen van gereedschappen.
OPRUIMEN aan het einde van de les Iedereen die gewerkt heeft zorgt er voor. Dat: -De gereedschappen terug komen op hun plaats in de kasten. -De gaskranen dicht gedraaid worden -De tafels schoon zijn . -Afval papier e.d. in de vuilnisbak wordt gedepo neerd. -Er geen voorwerpen meer in de vitriool blijven liggen.
AFREKENEN GEBRUIKTE MATERIALEN Iedereen die materiaal gebruikt, weegt het afgeknipte stuk en betaalt dit, dmv. een materialenkaart die u aan de balie kunt kopen. Edele metalen worden door mij afgeknipt. Alle metalen die mee naar huis worden genomen, worden gewogen en afgerekend. BESTELLEN Bestellingen kunnen alleen gedaan worden door duidelijk een witte bon in te vullen. Let hierbij goed op dat het te bestellen materiaal goed omschreven is. Deze bestellingen kunnen dan 1 á 2 weken later in de winkel worden afgehaald. METALEN EN LEGERINGEN KENMERKEN EN EIGENSCHAPPEN VAN METALEN Metalen zijn te herkennen aan hun glans; geleidend vermogen; meestal hoog soortelijk gewicht; rekbaarheid of smeedbaarheid; vastheid en hardheid. A-DE EDELE METALEN EN HUN LEGERINGEN Veel metalen verbinden zich met zuurstof; hierdoor ontstaat een verwering van het metaal. Deze noemen we oxydatie (ijzer-zuurstof-roest). Goud, zilver en platina oxyderen niet; daarom spreken we van edele metalen. Legeren is het doen samen gaan van 2 of meerdere metalen, waardoor één metaal ontstaat. Dit doet men om het aantal mogelijkheden van toepassing te vergroten en andere eigenschappen te verkrijgen en ook wel om de kostbaarheid van het zuiver metaal te drukken. GOUD De belangrijkste gebieden waar goud wordt gewonnen, zijn:
Z-Afrika, W-Australië en N-Amerika. Fijngoud heeft een warmgele kleur, een hoge glans en is het meest rekbare van alle metalen. Omdat de hardheid zeer gering is, legeert men het met zilver en koper. Hierdoor wordt het metaal harder maar verandert hierdoor ook de kleur. geelgoud- gelegeerd met meer zilver roodgoud- gelegeerd met meer koper De meest voorkomende legeringen zijn: 18 Krt.=750/1000 en 14 Krt.=585/1000. Dat wil zeggen, dat 750 deeltjes van de 1000 goud zijn en de overige 250 deeltjes uit zilver en koper bestaan. witgoud- Is min of meer een vervangend metaal voor het dure platina. Witgoud is een goud nikkel legering. Door nikkel wordt het hard en stug en is hierdoor lastig te verwerken. PLATINA Duur en moeilijk te verwerken metaal met een zilvergrijze kleur. Wordt vaak vervangen door witgoud. ZILVER Het meeste zilver wordt gewonnen in Amerika, Mexico, Bolivia, Peru en Chili. Fijn zilver is een goed rek- en smeedbaar metaal; harder dan goud maar zachter dan koper. Ongepolijst is het zuiver wit; gepolijst heeft het een glans met een hoge reflextie. Het is uiterst gevoelig voor zwavelwaterstofgas dat in de lucht voorkomt. Hierdoor verkleurt het en wordt zwart.(zwarte vlekken in zilver wanneer er tussentijds gescheurd en verwarmt wordt). Om het zilver een grotere vastheid en hardheid te geven, wordt het gelegeerd met koper.
Bij de Nederlandse Waarborg Wet erkent men 1e gehalte zilver 925/1000 en- 2e gehalte 835/1000 met een afwijking van 3/1000. Is deze afwijking meer, dan mag men niet meer van zilver spreken. HET WIT KOKEN VAN ZILVER Verdund zwavelzuur tast het zilver niet aan, maar lost wel het gelegeerde -koper uit de oppervlakte op. Hierdoor onstaat een fijn-zilveren huid. B-DE ONEDELE METALEN EN HUN LEGERINGEN. De rijkste kopermijnen bezit N-Amerika; in Mexico, Chili, Japan, Spanje en Duitsland wordt ook koper aangetroffen. Zuiver koper heeft een rode kleur. Komt koper in aanraking met zuurstof, dan ontstaat er een groene oxydatie. Deze oxydatie-laag beschermt het onderliggende metaal tegen verdere inwerking van de lucht. Het is een
zeer rekbaar metaal, dat zich gemakkelijk laat verwerken. Eenmaal hard geworden kan men het rood-gloeiend maken en direct afkoelen in water, waardoor de oxydatie-laag loslaat. Het koper is nu weer zacht voor verdere verwerking. KOPERLEGERINGEN Zo groot als het aantal mogelijkheden van toepassing, zo groot is ook het aantal legeringen, waarbij koper een rol speelt. BRONS- Dit is een koper-tin legering. Deze is harder en hierdoor minder smeedbaar dan koper. Vindt veel toepassing in verspanende bewerking, boren en draaien. MESSING-Het kopergehalte van deze legering wordt meestal aangegeven in % Bijv. MS 65- 65%koper- 35%zink. De legeringen welke nog minstens 63% koper bevatten, zijn voor ons geschikt omdat deze nog koud-smeedbaar zijn. Door het bewerken wordt het metaal hard; door het nu roodgloeiend in water af te koelen wordt het weer zacht. WITMETAAL OF ALPACA Witmetaal heeft een zilverachtige kleur; daarom wordt het ook wel nieuw-zilver genoemd. Deze naam is eigenlijk ten onrechte, omdat dit metaal helemaal geen zilver bevat. Het is een legering van 60% koper 20% zink en 20% nikkel. Het nikkel zorgt ervoor dat het vrij stug is. Hierdoor is het minder geschikt om te drijven. Wel leent het zich uitstekend voor montage-doeleinden. Een nadeel is dat men na het solderen moeilijk de gevormde oxydatie-laag kan verwijderen. Het beste kan men het werkstuk even dompelen in verdund salpeterzuur. Dit zuur heeft een etsende werking en ets als het ware een dun laagje van de oppervlakte weg. Heeft men deze oxydelaag verwijderd en is het werkstuk verder afgewerkt, dan heeft men er weinig onder houd aan, omdat het minder snel verkleurt (oxydeerd) dan koper of messing. AAN HET WERK HET MAKEN VAN EEN ONTWERP Om een ontwerp te maken moeten we eerst weten wat we willen maken. Op momenten dat je daar echt voor gaat zitten is het vaak moeilijk inspiratie op te doen. Dit kun je ondervangen door goed om je heen te kijken, regelmatig te schetsen en dingen te verzamelen. Hierdoor ontstaan verbanden in je werk waardoor het een het andere opvolgt. De dingen die je maakt staan hierdoor niet meer op zichzelf maar gaan deel uitmaken van bepaalde opvattingen en vormen die persoonsgebonden zijn. Verder moeten we ook rekening houden met de eigenschappen en verwerkingstechnieken van het materiaal. Deze keuze is vaak belangrijk voor de manier van vormgeven. (bijv. plastische vervormbaarheid) Bij het maken van sieraden zijn veel mensen geneigd om te kiezen voor een edelmetaal, goud of zilver. Dit is in het begin zeker niet aan te raden en dat geldt met
name voor zilver. Omdat zilver een van de moeilijkst te solderen metalen is. Het smeltpunt van zilver en dat van het zilversoldeer ligt zo dicht bij elkaar, dat de met moeite verkregen plaatjes, stripjes en andere vormen gemakkelijk wegsmelten tijdens het solde ren. Zeker in de ontwerpfase is het aan te raden om eerst eens wat dingen te proberen in onedelmetaal. Hebben we ons ontwerp klaar dan kunnen we op zelfplakkende etiketten de onderdelen tekenen. Nadat we deze op het metaal hebben geplakt kunnen we gaan zagen.Hierbij zorg je dat er zo min mogelijk afval ontstaat. Bij het zagen moeten we erop letten dat het zaagje met zijn tanden naar beneden (naar het handvat)wijst. Er zijn verschillende diktes (grofheden) in de zaagjes: Dik metaal-dik zaagje; dun metaal- dun zaagje. Doe dit zagen zo nauwkeurig mogelijk, bedenk dat het wegvijlen moeilijk is en meer tijd kost dan het secuur zagen. Hebben we alle stukjes uitgezaagd, dan kunnen we gaan vijlen en schuren. Schuren gaat het beste, wanneer we het schuurpapier strak om een vijl of latje heen wikkelen. Zijn alle onderdelen goed afgewerkt, dan kunnen we gaan solderen. SOLDEREN Wat is solderen? Solderen is het verbinden van 2 of meerdere stukken metaal d.m.v. een ander metaal met een lager smeltpunt. Bij het solderen onderscheiden we: A- zacht solderen B- hard solderen A- zacht solderen gebeurt meestal met de soldeerbout en bij grotere voorwerpen met de vlam. Het materiaal waarmee men soldeert is een legering van lood en tin. Deze manier van solderen wordt toegepast in de elektronica en bij de loodgieter. Wij gebruiken deze techniek van solderen wanneer het niet mogelijk is hard te solderen bijv: voor het vast solderen van een speld (barrette) omdat, wanneer we deze hard solderen de veerkracht uit de speld verdwijnt. Ook passen we deze methode wel toe wanneer er een kleinigheid gesoldeerd moet worden aan een voorwerp dat verzilverd of verguld is. B- hard solderen is een mooiere en stevigere verbinding. Als soldeermateriaal gebruiken we meestal zilversoldeer. Dit is een legering van zilver met smeltpuntverlagende middelen waardoor het smeltpunt van het zilversoldeer net iets onder het smeltpunt van zilver ligt. Door verschil in toevoeging van deze smeltpunt verlagende middelen is het mogelijk soldeer te verkrijgen in verschillende degradaties van smeltpunt. Wij gebruiken meestal echter no 5. Dit is soldeer met het hoog smeltpunt, hierdoor schiet of loopt dit soldeer het mooiste. Veel mensen verwarren deze manier van solderen met lassen; maar van lassen spreek je pas wanneer je 2 of meerdere stukken van eenzelfde metaal aan elkaar smelt eventueel door toevoeging van lasdraad of elektrode.
zilversoldeer:- NO 1- laag smeltpunt-loopt vrij stroperig NO 3- middelmatig smeltpunt-loopt iets beter NO 5- hoog smeltpunt-loopt het best goudsoldeer: 14krt- 18krt- geel- wit- rood -
laag-middel-hoog
Bij het maken van sieraden wordt vrijwel alleen hardsolderen toegepast, omdat door deze manier van solderen een haast onzichtbare en stevige verbinding mogelijk is. Messing, witmetaal, koper en zilver solderen we met zilversoldeer. Goud met goudsoldeer op gehalte. Bij het solderen moeten we er voor zorgen dat de voegen goed sluiten zodat er een capillair ontstaat. De stukken die we aan elkaar willen solderen moeten we zo opstellen dat ze vanzelf goed blijven staan. Dit kunnen we doen door gebruik te maken van de vuurpincet of door spelden te gebruiken, en hiermee de onderdelen vast te prikken op de soldeersteen. Verder hebben we bij het hardsolderen een vloeimiddel nodig. Hiervoor gebruiken we boraxkegels. Op het borax- schoteltje doen we wat water en malen met de kegel net zo lang totdat er een papje ontstaat. Dit papje brengen we met een boraxkwastje aan op de te solderen voeg. We maken nu met de brander het werkstuk warm. De borax begint nu te bruisen. Zodra deze is uitge bruist, dompelen we de stukjes soldeer ook even in de borax en plakken deze op het nog warme werkstuk. We gaan nu het werkstuk weer verwarmen en laten het soldeer uitvloeien zodat het zich hecht aan beide zijden van de voeg. Het solderen is nu gebeurt en het werkstuk zit in elkaar.
Nu laten we het werkstuk afkoelen aan de lucht. Doen we dit geforceerd door het bijv. onder de kraan te houden dan ontstaan er kleine krimpscheurtjes in het soldeer. Als het werkstuk afgekoeld is, leggen we het in de vitriool. VITRIOOL Vitriool is een mengsel van zwavelzuur met water, en wij gebruiken het voor het verwijderen van oxydatie en borax resten op onze werkstukken. Een vervangend middel is vitrex poeder. Een minder agressief middel dan vitriool, gemaakt uit zwavelzuur en water. Als we een werkstuk uit de vitriool halen, doen we dit met de plastic pincet. Nooit met ijzer, omdat ijzer oplost in de vitriool en er dan ijzersporen neerslaan op de werkstukken en deze rood doen verkleuren. Deze aanslag is moeilijk te verwijderen. Wees voorzichtig met vitriool-sterkbijtend middel-let op met ogen en klerenvitriool-spatten maken gaten !!!!!!!!!!!!!!!! VITRIOOL- 90% zwavelzuur verdunnen met water. 1 deel zwavelzuur : 7 delen water.
VITREX-1kg. oplossen in 5 liter water.
AFWERKING Als de aanslag-resten van oxydatie en borax geheel verdwenen zijn, kunnen we het werkstuk uit de vitriool halen. We spoelen het onder de kraan goed schoon en borstelen het met vim of jif, totdat het helemaal schoon is.En drogen het werkstuk goed af. SLIJPEN Nu kunnen we het werkstuk gaan vijlen en schuren. Dit afwerken is een verspanende bewerking, die voor het polijsten komt. Hierdoor is het mogelijk eventuele krassen weg te schuren. Je gaat als volgt te werk: Je neemt een stuk schuurpapier, wik kelt dit om een vijl of stukje hout, en schuurt het hele werkstuk. Hierna neem je een stuk schuurpapier met een fijnere korrel. Dit doe je net zolang totdat er geen krassen meer te zien zijn. De eerste keer zal je merken dat er nogal wat onnodige beschadigingen op het metaal zitten doordat je in het begin nogal onzorgvuldig te werk gegaan bent. Probeer vanaf de aanvang dat je aan een werkstuk begint dit zoveel mogelijk te vermijden.(bescherming tussen bankschroef- en tangen) Plaatsen waar je na het solderen moeilijk bij komt kun je beter goed afwerken voordat je de stukken aan elkaar soldeert. POLIJSTEN Dit is de laatste bewerking die het werkstuk ondergaat. Men is vaak van mening, dat het hier gaat om de spiegel-glans.
Glans is een van de eigenschappen van de metalen, maar je moet deze niet ondergeschikt maken aan de vorm, die we met moeite aan het werkstuk hebben gegeven. Laat deze dus niet verloren gaan door het werkstuk zomaar tegen de polijstmachine te drukken. Gedreven voorwerpen, zoals schalen, bakjes e.d. waarin duidelijk de hamerslag van het stellen te zien is, kan je beter niet polijsten, of je moet eerst deze hamerslag helemaal wegschuren omdat anders de oppervlakte een verpoetst uiterlijk krijgt. Maar waarom zou je de hamerslag wegschuren? Het werk stuk ontleent immers hieraan zijn vorm. De polijstmotor biedt ons nog enkele mogelijkheden van eindbe werking. KRETSEN- men zet de messingborstel op de machine en haalt hier het werkstuk langs; hierdoor ontstaat een enigszins matte glans. MATTEREN-Dit gebeurt met een stalen slag-borstel. Deze slaat a.h.w. de huid van het metaal open,waar- door een ruw, matte oppervlakte ontstaat. Deze methode is echter alleen geschikt voor grotere werkstukken.
OPDRACHTEN
1-Vlakverdeling vierkant-vlakke soldeer oefening. 2-Vlakverdeling d.m.v. zaagsnede- recht opstaande soldering 3-Maken van ketting en schakels-fijn soldeer 4-Maken van scharnierbuis van uit vlakke plaat 5-Ontwerpen en uitvoeren van een hanger d.m.v. gebruik te maken van buis 6-Maken van een ring-zetten van cabechon en facet geslepen stenen 7-Maken van een klein doosje 8-Gieten van zilver door gebruik te maken van verschillende giettechnieken 9-Etsen 10-Drijven 11-Ciseleren 12-Emailleren
LIJST VAN GEREEDSCHAPPEN DIE HANDIG ZIJN ALS JE DIE ZELF HEBT
Op een gegeven moment zal je merken dat 2,5 uur per week erg kort is. En kan er de behoefte onstaan dat je het een en ander thuis wilt doen. Zeker werkzaamheden zoals: zagen, vijlen en schuren omdat deze nogal erg arbeidsintensief zijn. Veel ruimte heb je niet nodig. Een hoekje van de tafel is vaak al voldoende. Daarom geef ik hier een lijstje van de primaire gereedschappen:
ZAAGPLANKJE MET KLEM ZAAGBEUGEL MET ZAAGJES (HERCULES NO 0) TANGETJES ZONDER KAP IN DE BEKKEN: PLATBEK SPITSBEK RONDBEK SLEUTELVIJLTJES 200MM LANG KAP 2: BLOK DRIEKANT ROND VIERKANT TONG
GROTE BLOKVIJLEN 300-350MM LANG EEN BASTARD EN EEN ZOET BLIK OF KLEIN PLAATSCHAARTJE
WOORDENLIJST EDELSMEDEN aambeeld-metalen blok om op te smeden ank-klein aanbeeld meestal in blokvorm ank voor het maken van bollen profiel-ank voor het maken van buis armbandtriboulet-stalen ovaal getrapte stok om armbanden op te buigen of te smeden barettes-speld met sluiting binddraad-draad om iets vast te binden tijdens het solde ren
borax-vloeimiddel voor hardsoldeer,zorgt er voor dat het metaal oxyde vrij blijft tijdens het solderen bruneerstaal-stalen pen om metaaloppervlakte te polijs ten chaton-open kast voor steen centerpunt-stalen pen om een putje te maken in metaal voordat je gaat boren ciseleren-met hamer en pons reliëf aanbrengen ciseleerhamer-hamer met grote vlakke baan (baan is vlakke kant van hamer) drijven-materiaal plastisch vervormen gietbakje-bakje om metalen in te smelten emaille-glaspoeder door metaaloxyde voorzien van kleur gietfles-vormkast voor zandgieten gietijzer-ijzeren mal voor het gieten van plaat of draad graveerkogel-metalen bol op leren kussen waar je een werkstuk in kunt klemmen hamer-penhamer (hamer met 2 spitsen) bolhamer-stelhamer (hamer met vlakke banen) handschroef-soort bankschroefje dat je in je hand kunt houden(om kleine dingen in te klemmen) kast-behuizing voor steen lappenschijf-katoenen schijf om te polijsten machineklem-klem om werkstuk in te klemmen tijdens het boren matteerborstel-hand- of machineborstel om metaaloppervlakte te matteren
metaalpasser-passer met 2 metalen punten plaatschaar-schaar om metaal of soldeer mee te knippen (meestal lange snijvlakken) naaldvijl-dunne vijltjes van 100mm-200mm lengte pekkogel-metalen halve bol gevuld met pek, wordt gebruikt om te ciseleren of om werkstuk vast te zetten bij het zetten van een steen bijv polijstvet-blok vet met daarin fijn verdeeld schuurmiddel pons-stalen pen in bepaalde vorm, waar met hamer op wordt geslagen voor verkrij gen van vorm of reliëf rekken-elasticiteit van metaal benutten riffelvijl-gebogen vijl ringenmaatbos-om de maat van een ring te bepalen, ringen oplopend in maat met 0,5 mm rubber hamer-hamer van rubber of kunststof, om metaal mee te kloppen zonder dat er gesmeed wordt. scharnierkaliber-hulpstuk om buis of draad op maat te zagen schuifmaat-meetinstrument om metaaldiktes te meten sepia-geraamte inktvis, voor het inkrassen van gietvorm smeden-structuur metaal verdichten soldeer-legering van metaal met lager smeltpunt dan het metaal dat aan elkaar verbonden wordt soldeerpincet-pincet om stukjes metaal in te klemmen tijdens het solderen soldeernaald-draad om tijdens het solderen te corrigeren soldeersteen-steen van zacht materiaal om op te solderen speerhaak-staak met aan
weerszijde lang uitstekende taps toelopende smeedvlakken spindel-staafje in bepaalde vorm voor het omwikkelen van draad(bijv schakels ketting) stellen-vorm van smeden om vorm spanning in het voorwerp te krijgen staak-aambeeld in een bepaalde vorm tang-plat- spits- rondbek tragant-hechtmiddel voor emaille trekplaat-stalen plaat met in grote verlopende gaten, voor het trekken van buis en draad trektang-tang in zware uitvoering geschikt voor het trekken van buis en draad triboulet-stalen taps toelopende stok voor het smeden van ronde- vierkante of ovale vormen uitdiepen-begin van drijven metaal uitdiepen d.m.v. bolhamer veerring-sluiting met stalenveer (aanbuigen niet dichtsolderen) vitrex-vervanging voor vi triool vitriool-verdunning van zwavelzuur met water voor het oplossen van borax en oxyde zijkniptang-tang met korte punten voor het knippen van draad
METAAL
S.G.
SMTEM P
LAND.V.HERKOMST
BIJZONDERHEDEN
Goud
19,32
1063.C
Z-AfrikaW-Australië N.Amerika
Fijn goud:Warme gele kleur,grote rekbaarheid
Platina
21,4
1780.C
Rusland-Canada Columbia
Kleur:zilvergrijs
Zilver
10,5
960.C
U.S.A.-Mexico Bolivia-Peru en
Fijn zilver goed rek en smeedbaar
Chili
harder dan goud
Koper
8,9
1084.C
N-Amerika-Mexico Chili-Japan-Spanje Duitsland
Zuiver koper:kleur rood goed rek-en smeedbaar
Aluminium
2,7
660.C
Rusland-U.S.A. Suriname
Niet gewoon te solderenverbinden d.m.v.klinken
LEGERINGEN
-----
------
------------------
------------------
Brons
koper-tin
Harder dan koper hierdoor minder smeedbaar
Messing (geel koper)
koper-zink legering kopergehalte wordt meestal aangegeven, bijv. MS 65- 65% koper 35% zink
Legeringen die tenminste 63% koper bevatten zijn nog goed smeedbaar
Ben Wisman edelsmeden Kumulus
