Huisaltaren in de Griekse wereld:

FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE VAKGROEP ARCHEOLOGIE EN OUDE GESCHIEDENIS VAN EUROPA __________________ Academiejaar 2011-2012

Huisaltaren in de Griekse wereld: Onderzoek naar gebruik en context van huisaltaren in de klassieke periode en de case studies van Olynthos (Griekenland) en Himera (Sicilië)

Narcisse Merlier

Scriptie tot het behalen van de Mastergraad in de Archeologie

Promotor: Prof. Dr. Roald. F. Docter

Voorwoord

In het kader van het behalen van het diploma Master in de Archeologie, afstudeerrichting ‘Archeologie van de Mediterrane Wereld en Nabije Oosten’ aan de Universiteit Gent, zal deze scriptie handelen over huisaltaren in de Griekse wereld. Verschillende onderzoeken omtrent dit onderwerp bestaan reeds, maar zijn veeleer een kunsthistorische analyse die betrekking heeft op de figuratieve afbeeldingen die soms voorkomen op de objecten. Een meer algemeen werk over de functie en het gebruik van de objecten werd echter nog niet neergeschreven. Het vertrekpunt voor het schrijven van deze thesis was de site van Himera, aangezien bij een les over de site aan bod kwam dat verschillende huisaltaren aangetroffen werden, en dat er nog geen studie bestond die gewijd was aan de context van deze objecten. Van daaruit ben ik op zoek gegaan naar enkele andere mogelijk case-studies, waarbij Olynthos een goede kandidaat leek. Vervolgens waren catalogi en websites als Dyabola en Jstor een zeer nuttige bron bij het opmaken van de bibliografie. Ook de bibliotheek van de vakgroep bleek zeer nuttig. Voorts heb ik verschillende bronnen gevonden op basis van de bibliografie van andere bronnen, en dan met name ‘Hiera Kala’ van F.T. Van Straten en ‘Greek Religion’ van W. Burkert. Als basis voor de case-studies werden de opgravingsverslagen gebruikt, voor Olynthos voornamelijk deel acht en twaalf, aangezien hierin de huizen worden behandeld, en voor Himera de eerste twee verslagen, die betrekking hebben op opgravingen. Tot slot vermeld ik hier nog dat de consultatie en het gebruik van de Italiaanse bronnen niet steeds vlot verlopen is, doordat mijn kennis van de taal niet altijd toereikend bleek. Ik hoop dus dat in deze verhandeling geen fouten geslopen zijn als gevolg van een slechte vertaling of interpretatie van mijn kant.

I

Dankwoord Aan het begin van deze scriptie zou ik graag enkele mensen bedanken die hebben bijgedragen tot het tot stand komen van dit werkstuk en zonder wiens steun dit onderzoek onmogelijk was geweest.

Vooreerst zou ik graag mijn promotor Prof. Dr. Roald Docter bedanken voor de kans die hij mij heeft gegeven om dit onderzoek uit te voeren en het onderwerp aan te reiken. Tevens dank ik hem voor de verschillende interessante bronnen en inzichten die hij mij verstrekte, die van grote waarde waren in de verschillende fasen van mijn onderzoek. Eveneens dank ik graag het personeel van de vakgroep archeologie, voornamelijk het personeel van de verschillende bibliotheken, voor hun hulp bij de vergaring van informatie.

Verder verdienen enkele personen uit mijn directe omgeving een speciaal woord van dank. Mijn vriend, Dries, heeft mij steeds gemotiveerd en aangemoedigd tijdens mijn studies en het onderzoek van deze thesis. Ook heeft hij de tijd genomen om deze verhandeling grondig na te lezen en te corrigeren waar nodig. Daarnaast zou ik ook graag mijn mama bedanken, die het mogelijk gemaakt heeft om deze studierichting aan te vatten en die er ook steeds, vol interesse, achter stond. Ook wil ik haar specifiek bedanken voor het nalezen van deze thesis, en de hulp die ze mij geboden heeft bij het aanpakken en vertalen van de Italiaanse bronnen. Ook mijn vroegere medestudente en dierbare vriendin Liesbeth wil ik hier bedanken voor haar hulp bij het opstellen van het abstract in de Franse taal, en voor de inspiratie en motivatie die ze me geboden heeft gedurende dit academiejaar, en alle voorgaande.

Tenslotte gaat een woord van dank uit naar alle andere personen die ik hier onbewust ben vergeten te vernoemen en die op één of andere wijze hebben bijgedragen tot de verwezenlijking van deze verhandeling.

II

Abstracts This paper concerns house altars in the Greek world, and more specifically in the Classical period. The focus is not on the representations which are often depicted on these objects. The main aim is namely to understand the use, function and context of house altars. Two casestudies are closely examined in order to give more specific information: Himera (Northwestern Sicily) and Olynthos (peninsula of Chalkidiki). First of all a survey is made of the most relevant and clear aspects of Greek religion, specifically concerning personal worship, in order to understand the background of the use of altars in houses. Then the different views of present-day and ancient literature on altars and the actions that occurred nearby the altars, are treated. In order to clarify and understand the context of house altars in general, a short study of Greek houses, and more in particular for the two case-studies, is also made here. After these insights in different kinds of offerings, cult-activities and altars, a research on the specific house altars of Himera and Olynthus is made. Do the finds coincide with the information found in literature, according to the use and context? Or do the facts offer contradictions? And do the two cities correspond, or are there differences between them concerning the houses and altars?

Key words: (house) altars - arulae – personal religion – ritual - Himera – Olynthos

-----------------------------------------------------------------

Cette thèse traite des autels domestiques dans le monde grec et plus particulièrement pendant l'époque classique. L'accent n'est pas mis ici sur les représentations qui figurent sur ces autels, mais le but principal est de comprendre l'utilisation, la fonction et le contexte de ces autels domestiques. Deux cas seront étudiés pour donner des informations plus spécifiques, à savoir les autels d' Himera (au Nord-Ouest de la Sicile), et d'Olynthos (dans la péninsule de Chalkidiki). Je commence par donner un aperçu sur les aspects relevant de la religion grecque, spécifiquement ceux concernant l'adoration individuelle, pour comprendre le cadre dans lequel les autels étaient utilisés

dans les maisons. J'étudie ensuite les différentes

opinions que l'on trouve dans la littérature antique et moderne au sujet des autels et des rituels qui y avaient lieux. L' étude des maisons grecques et plus spécifiquement des maisons III

d'Himera et Olynthos, sert à clarifier et expliquer le contexte des autels domestiques en général. Après avoir donner des informations générales sur les différentes sortes de sacrifices, rituels et autels, les cas spécifiques d'Himera et d'Olynthos sont étudiés en profondeur. Les résultats de cette étude correspondent-ils à l'information trouvée dans la littérature, sur l'utilisation et le contexte, ou est-ce que l'étude et les informations littéraires se contredisentelles? Les études des deux villes aboutissent-elles aux mêmes résultats, ou est-ce que les informations sur les autels des deux villes diffèrent?

mots clefs: autels (domestiques) - arulae - religion individuelle - rituel- Himera - Olynthos

IV

Inhoudstafel

Voorwoord

I

Dankwoord

II

Abstracts

III

Inhoudstafel

V

Inleiding

1

Hoofdstuk 1. Griekse Religie

4

I.1. Religie in de Griekse Wereld – de polis

4

I.1.1. Religie: Algemeen

4

I.1.2. Goden en andere krachten

7

I.1.3. Religie in de polis en het dorp

9

I.2. Religie in de context van de oikos

10

I.2.1. De oikos: definitie

10

I.2.2. Religie in de oikos

11

Hoofdstuk 2. Altaren in de Griekse wereld

14

II.1. Altaren algemeen

15

II.2. Altaren in heiligdommen

15

II.2.1. Altaren

15

II.2.2. Publieke feesten, rituelen en offers

17

II.2.2.1. Ritueel en cultus: definitie

17

II.2.2.2. Rituele feesten

17

II.2.2.3. Offers

18

II.3. Altaren in de context van de oikos

21

II.3.1. Het Griekse Huis

22

II.3.1.1. Huizen in Himera

24

II.3.1.2. Huizen in Olynthos

25

II.3.2. Huisaltaren

27

II.3.3. Feesten, rituelen en offers in de context van de oikos

30

II.3.3.1. Feesten en cultus

30

V

II.3.3.2. Overgangsrituelen

30

Geboorte

30

Huwelijk

31

Overlijden

31

II. 3.3.3. Offers

32

Hoofdstuk 3. Case Study: Himera

35

III.1. De geschiedenis van Himera: historische bronnen en archeologie

36

III.2. De site en zijn onderzoeksgeschiedenis

39

III.3. De huisaltaren

43

III.3.1. Types, datering, herkomst

47

III.3.2. Context van de objecten

52

III.3.3. Conclusies

57

Hoofdstuk 4. Case Study: Olynthos

60

IV.1. De geschiedenis van Olynthos: historische bronnen en archeologie

60

IV.2. De site en zijn onderzoeksgeschiedenis

63

IV.3. De huisaltaren

65

IV.3.1. Types, datering, herkomst

66

IV.3.2. Context van de objecten

67

IV.3.3. Conclusies

71

Conclusie

73

Bibliografie

78

Appendices: Inleiding

89

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

91

Appendix II: Databank contexten – Himera

99

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

107

Appendix IV: Databank contexten – Olynthos

112

Platen

115

Platen Appendices

127

VI

Inleiding

Het onderwerp van deze scriptie, huisaltaren in de Griekse wereld, is een relatief onbeschreven thema in de archeologische literatuur. Verschillende opgravingsverslagen, artikels en catalogi handelen regelmatig over deze objecten maar vaak gaat het dan niet verder dan een beschrijving van de decoratie die op de huisaltaren aangetroffen wordt. In deze verhandeling is het hoofddoel echter om een inzicht te krijgen in de context en het gebruik van huisaltaren. Na een overzicht van de Griekse (persoonlijke) religie wordt een kijkje genomen in de beschikbare kennis van altaren en huizen, en de rituele handelingen die daar plaats vonden. In deze inleiding heb ik ervoor gekozen om telkens eerst de publieke aspecten en elementen te bespreken, om daarna dezelfde onderwerpen in de context van de oikos en het huis te behandelen. Zo kan de vergelijking tussen de twee, en de invloed van beide categorieën op elkaar, duidelijker waargenomen worden. Tot slot worden twee sites als case-study behandeld: Himera, een Griekse kolonie op Sicilië, en Olynthos, aan de kust van Chalcidice (Fig.1). Beide sites kenden zowel hun grote bloei als hun volledige verwoesting in de klassieke periode. Het is vooral dit laatste feit dat de sites goede onderwerpen maakt van een studie over de context van huisaltaren, aangezien veel objecten vermoedelijk achtergebleven zijn toen de bewoners van de steden vluchtten of gevangen genomen werden. Ook het feit dat de twee steden nadien niet (of amper) meer bewoond werden, is een aantrekkelijke factor. Daarnaast is de aandacht die tijdens en na de opgravingen besteed werd aan de altaren en voornamelijk aan de huizen, van zeer groot belang. Het leek tevens interessant om twee steden te behandelen die zich in een compleet ander deel van de Griekse wereld bevonden.

Zoals gezegd wordt deze thesis aangevangen met een inleiding over de Griekse religie. In dit hoofdstuk worden enkele algemeenheden van de religie uiteengezet. Het is in deze scriptie niet relevant om alle aspecten van religie uit de doeken te doen. Er werd geopteerd om hier te focussen op algemene zaken zoals de perceptie van religie en de godenwereld. Enkel de elementen die mogelijk van belang zijn voor de kennis van offers, altaren of persoonlijke religie komen dus aan bod. Ook wordt ingezoomd op religie in kleinere eenheden van ‘de Griekse wereld’, met name de polis en de dorpen binnen deze polissen. Alvorens de 1

voornaamste bijzonderheden met betrekking tot de persoonlijke religie worden behandeld, wordt uitgelegd wat en wie een oikos precies inhield. Nadat dit summiere maar noodzakelijke inzicht verkregen werd in de belangrijkste elementen van de religie, wordt ingegaan op de locaties waar de rituele handelingen vaak plaatsvonden: altaren. Eerst wordt een korte blik geworpen op enkele algemene feiten en op het uitzicht van deze structuren in heiligdommen. Dit wordt gevolgd door een overzicht van de belangrijkste facetten van religieuze feesten en rituele handelingen, met als voornaamste doel een inzicht te krijgen in het verloop van deze zaken in de publieke sfeer. Het is namelijk zeer waarschijnlijk dat meer private religieuze handelingen hierop gebaseerd waren. Om een zo volledig mogelijk begrip van de huisaltaren te verkrijgen, wordt eerst ‘het Griekse huis’ behandeld. Hierbij komen de belangrijkste huizentypes en ruimten aan bod. Ook worden de specifieke huizen van Himera en Olynthos besproken, en vergeleken met de ideale basistypes van huizen. Als dit inzicht verkregen is, worden de altaren in de huizen behandeld, op basis van een overzicht van de tot nu toe geponeerde stellingen en feiten hieromtrent. Ook de specifieke rituele handelingen waarvan bekend is dat ze plaatsvonden in de context van de oikos, komen hier aan bod. Tot slot worden de twee sites behandeld. Eerst wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste data, gebeurtenissen en evoluties in de steden, waarna de altaren besproken worden. Hierbij ligt de focus op context, gebruik en functie van de objecten, en dus niet zozeer op het opstellen van een typologie, en het analyseren van de verschillende voorstellingen die op de objecten afgebeeld zijn, hoewel deze natuurlijk ook hun aandeel hebben in het beantwoorden van de onderzoeksvraag.

Het eerste deel, over de religie, werd puur op basis van antieke literatuur en de recente visies daarop geschreven. De informatie die uit deze bronnen te halen valt is namelijk zeer waardevol en talrijk, maar niet noodzakelijk altijd even betrouwbaar. Daarom komen de archeologische feiten steeds meer aan bod vanaf het tweede hoofdstuk, over de altaren en offers. Uiteindelijk zal bij de case-studies blijken of de beschikbare informatie met betrekking tot het gebruik van de altaren en de rituele handelingen, accuraat is. Ook zullen eventuele verschillen tussen de altaren en contexten van de twee sites naar boven komen, en hopelijk verklaard kunnen worden.

2

“It is proper for a person who is beginning any serious discourse or task to begin first with the gods (...)”

Demostenes Epistula I, 1

(vertaling Kearns 2009, 55)

3

Hoofdstuk 1. Griekse Religie

I.1. Religie in de Griekse Wereld – de polis I.1.1. Religie: Algemeen Het is niet evident om de vinger te leggen op wat nu precies de kenmerken zijn van de Griekse religie. Het is een vrij toegankelijk, doch complex thema dat doorheen de tijd altijd veel interesse gewekt heeft bij zowel archeologen, historici als het bredere publiek. In de ontelbare literaire werken die betrekking hebben op de Griekse religie en alles wat erbij hoort, zijn dan ook tal van standpunten, inzichten en opinies geponeerd rond de verschillende aspecten ervan. In wat volgt zullen de voornaamste en meest relevante inzichten besproken worden.

Vooreerst is het belangrijk om de periode af te bakenen die besproken zal worden. Het is in dit proefwerk niet relevant in te gaan op de volledige geschiedenis van de Griekse religie en het onderzoek hierover. De focus zal dan ook voornamelijk liggen op de religieuze structuur en belevenis in de klassieke periode, aangezien deze van belang is voor de case studies die besproken zullen worden. Ook zullen niet alle aspecten van de religie aan bod komen. De nadruk zal eerder liggen op een algemeen inzicht, met een klemtoon op enkele elementen die van belang zijn voor begrip van persoonlijke religie bij de Grieken. Ook is het belangrijk te vermelden dat de meeste kennis die bestaat over de Griekse religie, voornamelijk slaat op Athene, Attica en het ‘centrale’ deel van Griekenland en dus niet op de Siciliaanse kolonies of Chalcidice. Desalniettemin wordt hier een algemeen overzicht neergezet, waarbij de meeste elementen zeer waarschijnlijk van toepassing waren op de volledige Griekse wereld.

Het behandelen van dit onderwerp is sowieso geen sinecure, al is het maar omdat het moeilijk te zeggen valt of er wel degelijk zoiets bestond als dé Griekse religie. Voornamelijk in de archaïsche, maar ook in de klassieke periode bestond er niet zozeer een uniforme Griekse cultuur, zoals dat in de hellenistische periode wel eerder het geval was. Het ging veeleer om verschillende stadstaten met elk hun eigen gebruiken, mythen, religieuze feesten en kalenders. Deze verschillende visies op en uitvoeringen van religie hadden echter wel grote 4

overeenkomsten, waardoor het toch mogelijk is te spreken over één overlappende vorm van religie in de Griekse wereld (Bremmer 1999, 1). In de Archaïsche periode werden de overeenkomsten tussen deze verschillende opvattingen grotendeels benadrukt, met name door de boeken van Homeros en Hesiodos. De auteur Herodotos vermeldt in de vijfde eeuw v.o.t. in zijn Historiën dat zijn voorgangers de verwantschappen creëerden binnen de godenwereld. Ook werden ze verantwoordelijk geacht voor het toewijzen van het typische uiterlijk, met bijhorende attributen, aan de diverse goden (Historiën 2.53):

“But from where each of these gods came into existence, and whether all of them had always existed, and what they looked like, all this was not known until the day before yesterday, so to speak. For I believe that Hesiod and Homer, who were four hundred years before my time, and no more than that, made for the Greeks the genealogies of the gods, giving them their appropiate titles, assigning their honors and skills, and describing their appearance.” (vertaling: Warrior 2009, 13).

Deze vroegste geschreven bronnen handelden over de godenwereld en brachten waarschijnlijk de meest gemeenschappelijke goden, gebruiken, riten en mythen samen om zo een religieus ideaalbeeld te concipiëren (Bremmer 1999, 1). Waar Homeros twee verhalen creëerde over gewone mensen die al dan niet geholpen werden door de goden, vertelt Hesiodos in zijn Theogonie de oorsprongsmythes van de verschillende godengroepen en verklaart ook meteen enkele van de fundamentele processen in de wereld. Mikalson wijst er in deze context op dat Homeros en Hesiodos waarschijnlijk verschillende manifestaties van goden verzamelden in één godheid (Mikalson 2005, 34-35). Burkert stelt dat de creatie van de verschillende goden en godinnen misschien wel moet teruggebracht worden tot slechts enkele (indo-Europese) oergoden. Dit verklaart volgens hem waarom voor verschillende godinnen op uiteenlopende locaties gelijkaardige cultussen en riten konden bestaan. Tevens droegen verschillende goden in bepaalde omstandigheden dezelfde attributen, zoals bijvoorbeeld de hoorn des overvloeds (Burkert 1985, 120). In dit kluwen van godheden, functies, riten en attributen hechtte men dan ook veel belang aan de teksten die eerder vernoemd werden. Burkert spreekt hier van de creatie van een spirituele eenheid door Homeros en Hesiodos (Burkert 1985, 120).

5

In een grotendeels ongeletterde maatschappij was de orale overlevering van deze en andere verhalen echter de grootste bron van kennis van de (goden)wereld. De teksten waren mede van groot belang bij de latere voorstelling van de goden in de kunst, architectuur en literatuur, waar hun levensloop, emoties en handelingen uitgebeeld werden. Het is niettemin moeilijk te bepalen of de opvattingen uit de teksten ook in het dagelijkse leven aanvaard en toegepast werden. Volgens Mikalson is het belangrijk om de nodige aandacht te schenken aan het mogelijke bestaan van verschillen tussen de literaire goden en de goden die daadwerkelijk aanbeden werden in de heiligdommen (Mikalson 2005, 34-35). De goden werden in de literatuur zeer karakteristiek, maar ook achterbaks, bedriegend en wreed voorgesteld. Het is aannemelijk dat deze kwaliteiten en karaktertrekken voornamelijk nuttig waren bij de schepping van een boeiend verhaal, maar onduidelijk of de gewone Griek de goden ook op deze manier zag. Het is dan ook geen toeval dat Zaidman en Pantel in hun werk over Griekse religie het ontstaan van ‘Panhelleense cultussen’ plaatsen rond dezelfde periode als de eerste godenverhalen. Deze cultussen en bijhorende heiligdommen waren bij iedereen gekend en de goden werden vereerd tot buiten de grenzen van de polis. De auteurs dateren de opkomst van deze heiligdommen in de tweede helft van de achtste eeuw v.o.t. en leggen een link met het ontstaan van de eerste Griekse kolonies in Italië en op Sicilië. Ze opperen dat deze heiligdommen bedoeld waren voor en ageerden als ontmoetingsplaatsen voor Grieken uit alle delen van de Griekse wereld (Zaidman, Pantel 2000, 112).

Eén van de belangrijkste aspecten van de religie in de Griekse wereld is volgens Bremmer dat ze volledig ‘embedded’ is in de cultuur (Bremmer 1999, 1). Hiermee bedoelt hij dat de volledige maatschappij en alle aspecten ervan onoverkomelijk verbonden waren met de religie. Zo werden alle fasen van het leven - overgangen zoals geboorte en adolescentie, maar ook zaken als politiek, arbeid en oorlog, ... - religieus geregeld. Het publieke aspect van de rituelen en feesten en de nauwe grens tussen de religieuze en niet-religieuze handelingen en activiteiten zijn hier kenmerkend voor. Dit verklaart ook waarom de Grieken geen woord hadden dat onze term religie helemaal kan omvatten. Ta theia, oftewel ‘dingen die te maken hebben met de goden’ komt het meest in de buurt, maar kan zowel slaan op de goden zelf, als op meer indirecte zaken die te maken hebben met hun ontstaan, leven, cultus of heiligdom (Kearns 2010, 6). Het verklarende karakter van de religie, net als het polytheïsme en de dominantie van mannen worden tevens beklemtoond door Bremmer (Bremmer 1999, 1). 6

Voorts beweert hij dat deze ‘embeddedness’ verantwoordelijk is voor het ontbreken van een private religie (Bremmer 1999, 2). Elke vorm van religie, hoe eenvoudig ook, werd in groep uitgevoerd. Deze groep kon bestaan uit de volledige polis of stam, maar ook gewoon uit het gezin of het huishouden. Naast priesters, die verantwoordelijk waren voor de grotere en publieke rituelen en het toezicht houden op de heiligdommen, konden offers ook uitgevoerd worden

door

gewone

burgers

(Bremmer

1999,

2-3

en

6).

Kearns legt dan weer de nadruk op het actieve karakter van de Griekse religie, waarbij het uitvoeren van rituelen meer belang lijkt te hebben dan het daadwerkelijk geloven in goden (Kearns 2010, 88). Dit uit zich volgens haar in het feit dat het beoefenen van de religie, in de vorm van gebeden en vooral offers, niet enkel plaatsvond in de context van een tempel of heiligdom, maar ook op zee, slagvelden, in politieke ruimtes en thuis (Kearns 2010, 88).

Een belangrijk doel van de religie was om raadselachtige zaken zoals natuurfenomenen te verklaren, met name aan de hand van (natuur)goden en andere krachten. Niet lang na het neerpennen van de eerste verhalen over de goden ontstond echter de filosofie en de aandacht voor de logos, het verstand en logisch nadenken. Hierdoor werden opeens andere vragen gesteld en antwoorden gezocht voor onverklaarbare zaken. Een goed overzicht hiervan kan gevonden worden bij Burkert (1985, 305-337) en Price (1999, 126-142), maar is voor deze verhandeling minder van belang. Wel is het belangrijk te vermelden dat deze filosofie, hoewel ze zeer goede/correcte inzichten verwierf in natuurlijke en andere zaken, wellicht eerder een bezigheid was van de elite. Ik geloof dat de gevolgen van de filosofie op het geloof van de gewone mens slechts minimaal kunnen geweest zijn, en dat zij dus verder bleven geloven in de godenwereld.

I.1.2. Goden en andere krachten Zoals reeds vermeld, beschrijft Hesiodos voor het eerst hoe de wereld, de goden en de mensen ontstonden. Vier generaties antropomorfe goden, theoi, werden onderscheiden. De verhalen handelden onder meer over conflicten tussen de verschillende groepen goden. Het waren slechts de laatste twee generaties, die van Zeus en die van zijn kinderen, die de conflicten overleefden en de wereld bestuurden. De godenwereld van die generaties bestond uit een groot aantal verschillende personages die best kunnen beschreven worden als supermensen met speciale krachten. Ze waren niet moreel beter dan de mens maar werden wel steeds 7

idealiserend voorgesteld en overtroffen de menselijke vermogens in talloze mythes en verhalen (Bremmer 1999, 12). De goden hadden een naam die vaak werd aangevuld met een epitheton en een aanduiding voor de plaats van hun aanbidding, zoals Poseidon Soter van Sunium – Poseidon de redder die in Sunium zijn heiligdom had (Mikalson 2005, 23-33). Zo kon één godheid diverse manifestaties met eigen functies en krachten hebben op verschillende plaatsen. Wel had elke god een duidelijke kernfunctie, vaak gekoppeld aan specifieke attributen. Ook bestonden er bijzondere voorschriften voor de verschillende goden, met betrekking tot de plaatsing van de tempel en de voorkeur voor specifieke offerdieren en rituelen (Bremmer 1999, 13). De belangrijkste twaalf Olympische goden, onder leiding van oppergod Zeus, werden verzameld in het pantheon, in een hiërarchische ordening. Verwantschappen en huwelijk verbonden elk van de goden met elkaar. De andere (half-) goden kunnen volgens de meeste auteurs grofweg onderverdeeld worden in de Olympische of ouranische goden en die van de onderwereld, de chtonische goden (Bremmer 1999, 15 en Kearns 2010, 15). Bovenmenselijke personages als saters, maenaden en muzen konden vaak gekoppeld worden aan specifieke goden of cultussen en hadden ook speciale krachten of functies. Voor het verklaren van allerlei natuurfenomenen werden figurengroepen gemaakt, zoals goden voor rivieren en hemellichamen en nimfen voor bronnen (Burkert 1985, 173-174). Tot slot werd nog een aparte categorie voorzien voor de helden. Deze groep bestond uit wezens die geboren waren als mensen, en ook stierven op aarde. In tegenstelling tot de goden waren ze dus sterfelijk. Wat hen verschillend maakt van mensen is dat ze tijdens hun leven bepaalde dingen meemaakten of deden, waardoor ze na hun dood een speciaal graf kregen. Rond hun begraafplaats werd vaak een cultus ontwikkeld waarbij ze aanbeden werden als chtonische goden, geassocieerd met de onderwereld (Mikalson 2005, 32). Naast deze antropomorfe wezens, die verschillende krachten uit de natuur en het menselijke karakter voorstelden, bestonden er ook daimones. Een daimon was een abstracte kracht die de mens stuurde in verschillende beslissingen, op plaatsen waar geen andere invloeden verklaard konden worden. De term werd echter soms ook gebruikt als synoniem van theos (Burkert 1985, 180 en Kearns 2010, 5).

De Grieken geloofden in een leven na de dood in de onderwereld, maar stelden het huidige leven niet volledig in het teken van dit hiernamaals. Aangezien aangenomen werd dat de goden rechtstreeks verantwoordelijk waren voor alle natuurlijke en sociale processen in de 8

wereld, werden de meeste rituele handelingen uitgevoerd om er onmiddellijk resultaat van te krijgen (Bremmer 1999, 5). Dit was ook de reden waarom het uitvoeren van offers en riten zo belangrijk was. Uit de antieke teksten blijkt vaak dat de goden in de eerste plaats toeschouwers waren in het leven van de gewone mensen, maar ze aarzelden niet om in te grijpen wanneer ze het nodig achtten (Burkert 1985, 122).

I.1.3. Religie in de polis en het dorp De Griekse godenwereld kan tot dusver omschreven worden aan de hand enkele voorname algemene godheden die werden aanbeden in de ‘Panhelleense’ heiligdommen. Ze waren wellicht gekend door het grootste deel van de bevolking uit de verhalen van Homeros en Hesiodos en uit de vele tragedies en mythes. Voor de meeste mensen waren deze goden echter niet degenen aan wie ze regelmatig offers brachten. Het specifieke pantheon van de polis waar men woonde, met verschillende goden en helden, kreeg wellicht meer aandacht. Hoewel de burgers van een polis de goden en riten van de andere polissen wel moeten gekend hebben, maakten ze er bewust geen deel van uit, omdat het om verschillende gemeenschappen ging. Elke bewoner van de polis had zijn eigen goden die hij tevreden moest stellen (Mikalson 2005, 50). Het doel van het vereren van de godheden van de polis was niet zozeer het verwerven van persoonlijk geluk of voorspoed, maar draaide rond de noden van de polis zelf. Beslissingen omtrent de polis-religie en de financiering van tempels waren dan ook staatsaangelegenheden (Mikalson 2005, 160).

Binnen deze polissen bestonden in Attica verschillende demes, en elders dorpen. Ook in deze kleinere gemeenschappen werden specifieke goden aanbeden. De demes en dorpen hadden elk één of meerdere heiligdommen waar de lokale bevolking de goden konden vereren, zodat men zich niet telkens naar de hoofdplaats moest verplaatsen om iets gedaan te krijgen (Mikalson 2005, 50). De bewoners trokken vermoedelijk wel naar de steden voor de jaarlijkse feesten die gehouden werden voor de goden van de polis (Mikalson 2005, 50).

Het polytheïstische aspect van de religie, zoals het benadrukt werd door Bremmer (cfr. supra), speelde inderdaad een grote rol. Een gewone Griek kende enorm veel goden en vereerde er ook ontzettend veel op allerlei verschillende niveaus. Men had de goden uit de verhalen van Homeros en Hesiodos, maar ook specifieke groepen goden voor de polis en het dorp waarin 9

men woonde, net als goden die belangrijk waren voor het gezin, huishouden of huis. Het is bijgevolg niet ongewoon dat offers of feesten georganiseerd werden voor verschillende godheden tegelijk. Ook was het acceptabel dat er meerdere goden(beelden) aanwezig waren in een woning of in het heiligdom van één god (Burkert 1985, 217). I.2. Religie in de context van de oikos I.2.1. De oikos: definitie Roy beschrijft in een artikel over de Atheense polis en oikos wat de te onderscheiden visies zijn op het begrip oikos. Hierbij haalt hij verschillende auteurs en meningen aan. Tevens onderzoekt hij wat de invloed van politiek en de staat was op een oikos. De beknopte versie van zijn artikel is dat de term de “basic social unit” van de polis betekende (Roy 1999, 1). Hij beschrijft drie visies op de betekenis van de term: oikos als huis, oikos als de eigendom of het landgoed van een persoon, en ten derde als gezin of huishouden (Roy 1999, 2). Deze laatste verklaring is ook de betekenis die zal gebruikt worden in deze verhandeling. Oikos betekent dan niet enkel een kerngezin, maar ook iedereen die in het huishouden aanwezig was: het kerngezin, slaven, aangenomen kinderen, zussen of nichten die weduwe geworden waren, … Een oikos ontstond dus in feite bij een huwelijk, als het echtpaar ging samenwonen en een huishouden creëerde. Een scheiding of de dood van één van de partners betekende meestal het einde van het huishouden. Er zijn echter wel enkele voorbeelden gekend waarbij weduwen hun huishouden nog regelden na de dood van hun (vaak veel oudere) echtgenoot (Roy 1999, 6-7). Dit was waarschijnlijk eerder uitzonderlijk aangezien een man in principe het hoofd van het huishouden/gezin/oikos was. Het was ook de man in huis die als tussenpersoon gold tussen de oikos en de polis (Nevet 199, 15). Het politieke statuut van een oikos is relatief ongekend. Er zijn geen duidelijke wetten gekend die specifiek betrekking hebben op de vorming of organisatie van een oikos, dus leidt Roy af dat ze politiek en sociaal gezien nagenoeg onafhankelijk moeten geweest zijn (Roy 1999, 12). Tevens is het belangrijk te bemerken dat de informatie die wel beschikbaar is, uitsluitend geldt voor Athene. Het is voor andere steden en dorpen bijgevolg nog onduidelijker wat de positie van de oikos moet geweest zijn (Nevett 1999, 6).

10

De dualiteit van de betekenis van de term oikos, namelijk een plaats - huis - versus een groep personen - huishouden - wordt besproken bij Faraone. Hij benadrukt het belang van een onderscheid tussen de woorden oikos en genos. Die laatste betekent familie en moet volgens de auteur eerder geplaatst worden in een netwerk van genetische relaties zoals stammen; oikos plaatst hij eerder tussen geografische eenheden als deme of dorp en polis (Faraone 2008, 212). Religieuze activiteiten met betrekking tot de genos hadden eerder een publiek karakter en betroffen voornamelijk de status van de familie en hoe deze gezien werd in de gemeenschap. Deze activiteiten vonden dan ook voornamelijk plaats in het openbaar, buiten de private sfeer van het huis. Feesten waarbij zonen werden ingeleid in de maatschappij, net als de processies bij begrafenissen en huwelijken zijn een mooi voorbeeld van religie in de context van de familie/genos (Faraone 2008, 213). Het onderscheid tussen de religie van de oikos en genos is volgens Faraone het duidelijkst in de aan- of afwezigheid van slaven: ze werden wel betrokken bij de cultus in het huishouden, aangezien ze daar deel van uitmaakten, maar werden uitgesloten bij de hierboven beschreven activiteiten, daar ze niet genetisch verwant waren met de familie (Faraone 2008, 213).

I.2.2. Religie in de oikos Zoals reeds aangehaald werd, beweert Bremmer dat de ‘embeddedness’ van de Griekse religie ervoor verantwoordelijk was dat zoiets als private religie niet bestond in de archaïsche en klassieke Griekse perioden. Faraone deelt deze mening, maar maakt duidelijk dat dit vooral slaat op het feit dat religieuze rituelen nooit individueel uitgevoerd werden. Hij beklemtoont het private aspect van religie in de oikos, in de zin dat alles plaatsvond uit het zicht van de gemeenschap. Desalniettemin noemt hij deze private religie toch gemeenschappelijk, aangezien elke handeling uitgevoerd werd door, en betrekking had op, alle leden van de oikos (Faraone 2008, 211).

Zoals het voornaamste doel van religie, cultus en rituelen in de polis het welzijn van de volledige stadstaat was, zo was men in de context van de oikos bezorgd om het behoud en de bescherming van het huis, het landgoed en iedereen die daarbij hoorde (Faraone 2008, 212). Zowel de polis als de oikos vereerden daartoe hun eigen specifieke goden. De voornaamste goden die men in de context van de oikos tevreden moest houden waren Zeus Herkeios - Zeus van de grens/omheining -, Zeus Ktesios - Zeus van de voorraad/eigendommen - en Apollo 11

Agyieus - Apollo van de straat. Ook de godin van de haard, Hestia, was een spilfiguur in het leven van de Grieken (Mikalson 2005, 51 en 160) Het is aannemelijk dat deze goden de belangrijkste rol speelden in het dagdagelijkse geloof van de mensen. Aan hen werd veel tijd gespendeerd - wellicht meer dan aan het pantheon van de polis of het dorp - met dagelijkse offers en riten, aangezien deze goden rechtstreeks vat hadden op het huis en zijn inwoners. Er zijn aanwijzingen dat enkele van deze goden, voornamelijk de twee manifestaties van Zeus, ook buiten de context van het huis vereerd werden. Beiden hadden altaren in verschillende steden en Zeus Herkeios bevindt zich op de offerkalender van Thorikos (Boedeker 2008, 234). Ook Hestia was een zeer belangrijke godin in de volledige Griekse wereld. Naast de huishoudelijke goden die ook in de polis van belang konden zijn, waren er natuurlijk ook algemene, Olympische goden, die een grote betekenis hadden voor de gewone mensen. Zo kan verondersteld worden dat de goden van de vruchtbaarheid en de landbouw ook een plaats hadden in de cultus van de oikos.

Er bestonden twee belangrijke verschillen tussen de publieke cultus en die in het huis. De eerste is dat in de private sfeer van de oikos magie voorkwam. Deze magie bestond voornamelijk uit het uitspreken van bezweringen tegen persoonlijke vijanden of vijanden van de familie, alsook tegen geesten (Faraone 2008, 219). De bezweringen waren vragen aan de goden om bepaalde personen onheil te brengen of geesten weg te jagen en werden voornamelijk verkregen door middel van gebeden, maar soms werden ook offers in de vorm van kleine beeldjes gemaakt die begraven werden buiten de stadsmuren (Faraone 2008, 219221). Een tweede verschil heeft betrekking op de vrouw. In tegenstelling tot (het merendeel van) de publieke cultussen, had zij wel degelijk een actieve rol in de private religie. Uit de antieke teksten blijkt dat zij zich voornamelijk bezighield met rituelen en offers die dienden tot het verkrijgen van een goede gezondheid, waar de mannen de rituelen uitvoerden voor het beschermen van eigendom en bezit (Faraone 2008, 222). Ook nam ze actief deel aan de handelingen die bij overgangsrituelen werden uitgevoerd (cfr. infra).

Zaidman en Pantel, alsook Mikalson wijzen in deze context op het belang van het begrip xenia, gastvrijheid, in de Griekse wereld. Deze ingesteldheid zorgde voor nauwe relaties tussen verschillende oikoi in de polissen (Zaidman, Pantel 2000, 80). De term staat eigenlijk voor een relatie met iemand in een andere polis, en hield dus in dat deze personen bij elkaar te 12

gast zouden zijn als ze in die andere stadstaat aanwezig zijn. Er bestond dan ook een god, Zeus Xenios, die vereerd werd met als doel deze interregionale relaties te behouden (Mikalson 2005, 185).

13

Hoofdstuk 2. Altaren in de Griekse Wereld

In de voorbije hoofdstukken werden de relevante aspecten van de Griekse religie besproken, voornamelijk op basis van antieke bronnen. Daarom wordt hier nu de nadruk gelegd op de materiële aspecten van religie, en meer bepaald op de altaren. Deze objecten dienden als locatie voor het maken van offers. Daarom is het eveneens aangewezen om de verschillende feesten en cultussen te bespreken waarbij offers van belang waren. De bespreking van deze handelingen gebeurt op basis van enkele basiswerken omtrent Griekse religie, en enkele meer specifieke uitgaven. Hoewel ze allen zeer veel informatie kunnen bieden over het verloop van offers en andere rituele verrichtingen, zijn ze allen voornamelijk gebaseerd op antieke bronnen en de vele religieuze voorstellingen op aardewerk en reliëfs. Het is echter maar de vraag in hoeverre deze bronnen, zowel de antieke literatuur als de voorstellingen, een juiste weergave zijn van de realiteit. Zoals reeds werd aangehaald is het twijfelachtig of de literaire goden, die allerlei streken uithaalden en elkaar bedrogen en belogen, ook in het echte leven zo gezien werden. Het is tevens mogelijk dat het verloop van offers en rituelen in de antieke teksten uitgebreider en boeiender beschreven werd dan ze in werkelijkheid waren. Voornamelijk op het vlak van de religie in de oikos is het vooreerst twijfelachtig of overal dezelfde gebruiken gangbaar waren. Daarnaast is het mogelijk dat de informatie uit de literatuur eerder een ideaalbeeld weergeeft dan de werkelijke situatie. Hoewel de archeologie op dit vlak oplossingen kan bieden, zijn veel van de aspecten van de religie die in dit hoofdstuk aan bod komen niet terug te vinden, zoals de gebeden, hymnen en processies. De offers, zowel van voedsel en objecten, zijn beter aan te tonen. Voornamelijk de vele votiefgiften die in eerste instantie tentoongesteld werden in de tempels en daarna bewaard werden op het terrein van het heiligdom, geven veel informatie wanneer ze opgegraven worden. Daarnaast kunnen ook de dierenresten aanwijzingen geven, hoewel bij veel opgravingen in het verleden daaraan te weinig aandacht besteed werd. Een andere nuttige bron zijn de altaren. Heel veel grote en monumentale altaren zijn gekend uit allerlei heiligdommen, maar ook de kleinere versies uit huizen worden aangetroffen in de archeologie.

14

II.1. Altaren algemeen

Aan het specifieke onderwerp van altaren werden nog niet veel werken besteed. Wel bespreken auteurs vaak de altaren in heiligdommen en wat daar rond plaatsvond als ze het hebben over Griekse religie in het algemeen. Constantine Yavis bracht in 1949 wel een overzichtswerk uit over altaren. Daarin schetste ze een totaalbeeld van allerlei soorten altaren van de Minoïsche tijd tot in de post-klassieke periode, waarbij ze meer dan 80 verschillende types onderscheidde. Ze maakte onderscheid in het bespreken van de verschillende grote fasen en ook duidde ze op het verschil tussen autochtone en niet-autochtone types. Hoewel het een uitgebreid en overzichtelijk werk is, is het al van een aanzienlijke leeftijd en dus zeker niet up-to-date te noemen. De opgravingen in Olynthos hadden al grotendeels plaatsgevonden, dus die werden er deels in verwerkt, maar werk in Himera en vele andere sites was toen nog niet verricht.

In wat volgt zal telkens eerst een kort overzicht gegeven worden van de belangrijkste types altaren, waarna de activiteiten die er plaatsvonden, besproken zullen worden. De altaren in heiligdommen en publieke ruimten zullen behandeld worden op basis van het boek van Yavis en enkele algemene werken. Daarna zullen algemene feiten aan bod komen over de altaren die in huizen gevonden werden, besproken volgens Yavis en in enkele kleinere artikels. Tevens zal het werk ‘Hiera Kala’ van Folkert Van Straten in acht genomen worden.

II.2. Altaren in heiligdommen

II.2.1. Altaren

Een altaar in een publiek heiligdom was hét essentiële onderdeel van de cultus en de activiteiten die plaatsvonden in dat heiligdom (Mikalson 2005, 5). Burkert benadrukt het belang van de altaren door te vermelden dat op veel locaties de cultus al plaatsvond rond een altaar, alvorens daar een heiligdom werd opgericht (Burkert 1985, 88). Deze altaren konden in de klassieke periode verschillende vormen aannemen. Over het algemeen wordt aanvaard dat er twee grote types te onderscheiden zijn: altaren voor de goden van de onderwereld en altaren voor de andere goden. Tot die eerste categorie behoren de zogenaamde bothroi en escharai. Deze hebben gemeen dat ze allebei naar de grond gericht zijn: bothroi zijn simpele 15

putten in de aarde, escharai zijn dan weer structuren die op de aarde geplaatst zijn, met een opening naar de aarde (fig.2). In deze openingen en putten werden vermoedelijk voornamelijk vloeistoffen gegoten, zoals water, melk en honing (Mikalson 2005, 5 en Burkert 1985, 87-88). Voor de goden die niet in de onderwereld woonden werden bômoi opgericht (fig.3). Dit zijn de meer ‘klassieke’ rechthoekige, vierkante of soms ronde altaren met een vlak oppervlak, om de offergaven te kunnen dragen tijdens de verbranding. Deze altaren konden opgebouwd zijn uit tal van materialen en varieerden in grootte. Deze bômoi bevonden zich doorgaans buiten, zodat de goden de offergaven goed konden zien en in ontvangst nemen. Ook hadden ze een oriëntatie naar het oosten, zodat de priester bij het uitvoeren van het ritueel – dat vaak plaatsvond in de ochtend – naar de opkomende zon gericht stond (Mikalson 2006, 6). Van Straten is echter niet tevreden met deze opsplitsing. Hoewel hij erkent dat de twee grote types voorkomen in de archeologie, wijst hij erop dat de offers die voorgesteld worden op aardewerk en reliëfs bijna uitsluitend op bômoi worden uitgevoerd, ongeacht de aard van de god. Hij stelt dan ook voor om bothroi en escharai niet langer toe te kennen aan de chtonische goden en er rekening mee te houden dat de bômoi ook voor deze goden gebruikt werden (Van Straten 1995, 166-167). Hij vermeldt echter ook wel dat de afbeeldingen van bothroi en escharai zeer schaars zijn (Van Straten 1995, 166). Dit zou kunnen wijzen op het feit dat het aardewerk met net die voorstellingen niet bewaard is, of, wat mij waarschijnlijker lijkt, omdat deze laatste altaren gewoonweg moeilijker voor te stellen zijn dan de decoratieve rechthoekige bômoi. Het is mogelijk dat het onderscheid tussen de soorten altaren en goden wel kan blijven gelden, als zou kunnen aangetoond worden dat de voorstellingen niet representatief zijn voor de gebeurtenissen die in realiteit plaatsvonden. Yavis differentieert in haar werk veel meer soorten altaren (Yavis 1949). Voor de klassieke en post-klassieke perioden alleen al telt haar werk meer dan dertig types. De voornaamste verschillen zijn te bespeuren in grootte en in vorm: rechthoekig, vierkant, cilindrisch, hexagonaal, ... Ook afwijkingen in materiaalsoort krijgen een aparte categorie zoals terracotta, natuursteen of rechtstreeks uit de rots gekapt.

De altaren van heiligdommen, die zich doorgaans buiten bevonden, werden normaal gezien ommuurd. Een gebied rond het altaar werd afgebakend met behulp van grensstenen, muren of omheiningen, waardoor de temenos gecreëerd werd. Alles wat zich binnen de temenos bevond was to hieron, eigendom van de goden, dus heilig (Mikalson 2005, 7).

16

II.2.2. Publieke feesten, rituelen en offers

II.2.2.1. Ritueel en cultus: definitie

In de huidige literatuur worden de termen ‘ritueel’ en ‘cultus’ vaak gebruikt om handelingen te beschrijven die een herhaaldelijk, kenmerkend en op het eerste zicht onduidelijk karakter hebben en gericht zijn naar bovenmenselijke wezens (Bremmer 1999, 38 en Kearns 2010, 88). De Grieken hadden echter zelf geen term die al deze acties omvatte. Naast de term timai eerbetuigingen voor de goden - hadden ze drie soorten handelingen die vandaag de dag als een ritueel omschreven wordt. Het eerste onderscheid bestaat uit de activiteiten die ta nomizomena - gebruikelijk - waren, en dus overgeleverd waren door de voorouders. De tweede groep waren rituelen die een reeks acties inhielden maar genoemd werden naar slechts één specifiek en opvallend onderdeel van het ritueel. De derde groep bestond uit de grotere en meer uitgebreide rituelen met de naam heortai. Deze werden vooral in verband gebracht met de handelingen waarbij grote feestmalen, grote groepen mensen en veel vermaak aanwezig waren, en komt het meest overeen met ons idee van een festival voor de goden (Bremmer 1999, 38, Burkert 1985, 225 en Kearns 2010, 88).

II.2.2.2. Rituele feesten

Elke god had een eigen festival of heorta, minstens één maal per jaar, waarop deze god gevierd werd. Op die dag werd door een bepaalde familie, een wijk of de volledige polis feest gevierd voor de god en werd speciale aandacht besteed aan enkele rituelen. Het vereren van de god kon heel eenvoudig gebeuren, bijvoorbeeld door gebeden binnen de familie (Mikalson 2005, 13). In veel gevallen werden de goden op deze dagen echter zeer uitgebreid gevierd. Hymnes en gebeden werden vooraf gegaan door een processie. Daarna werden offers gebracht en konden speciale activiteiten plaatsvinden, zoals wedstrijden. De dag eindigde meestal in een groot banket met een feestmaal voor de gemeenschap (Mikalson 2005, 27). Deze festiviteiten werden in kalenders vastgelegd, die uniek waren per dorp, stad of polis. Wel hadden ze gemeen dat ze bestonden uit twaalf maanden/manen, met voor elke maand een naam van een godheid en specifieke feesten voor verschillende goden en helden (Price 1999, 25).

17

II.2.2.3. Offers

Behalve op deze speciale feesten, waarop de specifieke riten eerder een verplichting waren, konden ook offers gebracht worden op andere momenten. Hierbij moet men zich voorstellen dat het ging om persoonlijke gunsten die men vroeg aan de goden. Zo werden allerlei giften achtergelaten in heiligdommen die bedoeld waren om een voorspoedige reis, een vruchtbaar huwelijk of een welvarende handel te verkrijgen van de god in kwestie. Ook meer algemene zaken, zoals een goede oogst en zegerijke oorlogen werden op deze manier verzocht aan de goden (Mikalson 2005, 23). Men geloofde dat goden alle processen en gebeurtenissen op aarde in handen hadden en zelf konden sturen. Daarom was het dus in ieders voordeel om de goden gelukkig te houden, zoals Hesiodos schrijft in zijn ‘Werken en Dagen’ (336-341):

“In so far as you can, make sacrifice to the immortal gods, in purity and cleanliness, and burn the shining thigh bones. At other times, propitiate them with libations and incense, both when you go to bed and when the sacred light returns, so that their hearts and minds may be propitious to you, and that you may buy the property of others and not have someone else buy yours” (vertaling: Warrior 2009, 70)

Tot slot werden riten uitgevoerd en schenkingen gemaakt als dank voor de goden, nadat ze de eerder aangevraagde hulp hadden verleend (Mikalson 2005, 24). Het idee dat men iets gaf aan de goden zodat zij de mens een specifieke gunst zouden verlenen, wordt in het Grieks uitgedrukt met de term charis. Dit woord betekent letterlijk een gunst, waarbij werd verwacht dat die gunst een tegenprestatie verdiende (Mikalson 2005, 26).

De gunsten die men kon geven aan de goden konden bestaan uit verschillende aparte zaken, of de combinatie ervan. Van Straten maakt hierbij onderscheid tussen twee groepen: thysíai ágeustoi, of offers waarbij niets werd gegeten, en de bekendere offers waarbij een deel werd geconsumeerd door de gelovigen (Van Straten 1995, 3-4). De eerste groep kon tal van zaken bevatten: het oprichten van een tempel voor een specifieke godheid, eenvoudige gebeden, lofzangen en dansen, en objecten. De lofzangen of hymnen bestonden uit verschillende onderdelen: het aanroepen van de god, opsommen van zijn/haar goddelijke daden en het vragen van een gunst (Price 1999, 37). Het eenvoudigweg groeten van een god wanneer men 18

een schrijn of heiligdom passeerde, behoorde ook tot de mogelijkheden om een god te vleien. De objecten die men kon schenken aan de goden zijn één van de weinige categorieën gunsten, charites, die in de archeologie aangetroffen worden. Deze votiefgiften konden bestaan uit tal van zaken: aardewerk, beeldjes, platen, werktuigen. Daarnaast werden er vermoedelijk objecten geschonken die in de loop der tijd vergaan of hergebruikt zijn en dus niet/amper worden aangetroffen bij opgravingen zoals houten objecten, kledij en vaatwerk uit edelmetalen (Mikalson 2005, 15, 25). De tweede groep offers golden niet enkel een geschenk voor de goden, maar waren tevens een belangrijk element in rituelen en cultussen. Offeren was namelijk een proces waarbij een gewoon object, voornamelijk voedsel, een gift werd voor de goden. Zo werd het offerobject heilig. Het Engelse sacrifice komt dan ook van het Latijnse sacer facere, letterlijk heilig maken (Mikalson 2005, 26). Mikalson maakt onderscheid tussen drie categorieën van offers. De eerste is het offeren – in ze zin van aanbieden – van voedsel aan de goden, zoals taarten, fruit en groenten. Daarnaast is er het gieten van sponde of plengoffers op het altaar, vaak wijn, honing, melk of olie (fig.4). De derde categorie is volgens hem het offeren, en dus doden, van een offerdier (Mikalson 2005, 26). Elk van deze soort offers is vaak slechts een deel van een groter proces, een rituele handeling. Zo werd een offerdier eerst gereinigd, gedecoreerd en besprenkeld met gerstmeel alvorens het ritueel geslacht werd. Daarna bloedde het uit en werd het versneden, waarbij de porties voor de goden en de mensen verdeeld werden (Kearns 2010, 215). Deze verdeling was door de mythe van Prometheus, beschreven door Hesiodos, formeel geregeld. Hij misleidde de goden waardoor ze vanaf dan bij het offeren van een dier als gift de beenderen, het vet en het vel kregen. De mens moest sindsdien slechts deze delen offeren. De oneetbare delen werden ritueel verbrand op het altaar, dat zich buiten de tempel bevond, en bij wijze van rook geofferd aan de goden. In sommige gevallen, voornamelijk bij offers voor de goden van de onderwereld, werd het volledige dier na de slachting verbrand en geofferd aan de goden in een holocaust, letterlijk volledige verbranding. Dit had als gevolg dat er geen delen overbleven voor de gelovigen, en dat een eetmaal dus geen deel was van de cultus (Mikalson 2005, 38-39). Bij offers voor de andere goden waren de eetbare stukken meestal wel voor de mensen. Deze werden geconsumeerd als deel van het rituele verloop. Dit volledige proces, met als einde het feestmaal, werd altijd uitgevoerd in groep. Daardoor kunnen rituelen en offers ook gezien worden als een manier om een familie, gemeenschap of polis samen te brengen, als uiting van samenhorigheid (Mikalson 2005, 26). Het verschil tussen riten voor de goden van de onderwereld en de andere goden is echter niet altijd zo 19

duidelijk. Zoals reeds werd vermeld is het mogelijk om de offers te onderscheiden op basis van welk altaar werd gebruikt, een echara of een bómos, maar hierover bestaat eveneens discussie. Afhankelijk van de specifieke godheden in verschillende steden konden de voorschriften voor al deze zaken aanzienlijk anders zijn. Het vinden van dierenresten in heiligdommen, afkomstig van feestmalen, hoeft dus niet noodzakelijk te wijzen op de vereringen van de ouranische goden. Wel lijken de antieke teksten duidelijk te maken dat de rituelen die uitgevoerd werden voor de chtonische goden eerder vreemd en speciaal aandeden, en die van de Olympische goden normaler leken (Mikalson 2005, 39). Over het doel, maar ook voornamelijk de herkomst van het ritueel slachten van dieren werden al talloze werken geschreven en meningen geponeerd. Bremmer geeft hiervan een kort maar duidelijk overzicht en maakt onderscheid tussen twee groepen. De eerste ziet in offers een continuïteit van de vroegere jacht, de tweede maakt een duidelijk onderscheid tussen de begrippen jacht/moord/geweld en offers, die uitermate geregeld en georganiseerd gebeurden (Bremmer 1991, 42).

De goden hadden ook een voorkeur als het offerdieren betrof: rundvee voor de meesten, anderen verkozen dan weer geiten en schapen. Eerder uitzonderlijk waren biggetjes of varkens voor Dionysos en Demeter, honden voor Ares en Hekate, vogels voor Aphrodite, en vis voor Priapus. (Bremmer 1991, 41). Het offerdier dat werd gekozen kan nuttige informatie verstrekken over de aard van de god. Zo hadden de meer ‘gangbare’ goden een voorkeur voor kuddedieren. De excentriekere goden of de goden die gekoppeld werden aan onreine activiteiten, verkozen dan weer dieren die als oneetbaar of zeer goedkoop gezien werden (Bremmer 1991, 41). Ook hadden de Olympische goden een voorkeur voor bleke dieren, geofferd tijdens de dag, tegenover de chtonische goden die donkere dieren verkozen, ’s nachts geofferd (Kearns 2010,214). Hestia, de godin van de haard, is een uitzondering op bovenstaande regels. Het woord hestia, of haard, heeft als betekenis het centrum van een huis, familie of grotere eenheid. Elk huis, dorp of polis had dan in principe ook een voortdurend brandende haard (Zaidman, Pantel 2000, 93). Zij werd geëerd door het offeren/aanbieden van - doorgaans goedkope - drank of eetwaren alvorens de maaltijd werd aangevangen (Burkert 1985, 170). Doordat een haard een immobiel gegeven is, had Hestia een speciale plaats in de godenwereld. Ze was een zus van Zeus maar kreeg geen plaats in het pantheon. Ook nam ze, door haar immobiele karakter, geen deel aan de processies van de goden en was haar maagdelijkheid een belangrijke 20

kwestie. Haarden werden dan ook gecontroleerd door de jonge (maagdelijke) dochters in huis (Burkert 1985, 170).

In de meeste heiligdommen was iedereen welkom voor de activiteiten, ook vrouwen en slaven. Er bestonden echter ook mysteriecultussen waarbij sommige groepen niet welkom waren om bepaalde redenen. Maar in alle heiligdommen gold de regel dat onreine mensen de temenos niet mochten betreden of deelnemen aan de handelingen. Processen die als onrein werden beschouwd waren de geboorte, seks en de dood, processen die allen vrij letterlijk vuil/smerig zijn (Kearns 2010, 101). Mensen waren onrein als ze in contact waren geweest met doden, recent bevallen vrouwen of als ze iemand hadden gedood of seks hadden gehad (Mikalson 2005, 8). Deze individuen konden het heiligdom pas terug betreden als ze gereinigd waren. Dit kon letterlijk gebeuren, door middel van water, of figuurlijk door het laten voorbijgaan van enige tijd (Mikalson 205, 8). Sommige verontreinigingen konden echter slechts met behulp van speciale riten ongedaan gemaakt worden, zoals bijvoorbeeld moord (Kearns 2010, 102). Behalve het ritueel reinigen van onreine personen was het ook verplicht om voor elke religieuze handeling de handen te wassen, alsook het vaatwerk dat gebruikt werd bij het (pleng)offer (Kearns 2010, 92). Bij Hesiodos vinden we hier een voorbeeld van, in zijn ‘Werken en Dagen’ (724-726).

“After dawn, never pour a libation of sparkling wine to Zeus with unwashed hands, nor to the other immortal gods. For they will not hear you, and will spit your prayers back.” (vertaling: Warrior 2009, 4).

II.3. Altaren in de context van de oikos

Vooraleer de huisaltaren en de handelingen die in de woning plaatsvonden behandeld worden, is het zinvol om de huizen te bespreken. Eerst komen de algemene elementen van klassieke huizen aan bod, daarna wordt iets dieper ingegaan op de huizen van de sites die als case-study gekozen zijn. Hieruit zal blijken of de gebouwen in Himera en Olynthos afwijken van een typisch huis, of net beantwoorden.

21

II.3.1. Het Griekse Huis

Hoewel verschillende auteurs wijzen op het bestaan van ontelbaar veel verschillende huizentypes in de klassieke periode, onderscheiden de meesten toch enkele belangrijke basisplattegronden. Het basishuis van de Mediterrane regio in deze periode is het ‘courtyard house’ (Ault 2000, 484). Zoals de naam het zegt is dit een huis waarbij verschillende kamers georiënteerd zijn rond een open binnenplaats, waar allerlei activiteiten werden uitgevoerd. Deze koer werd volgens antieke bronnen het best geplaatst in het zuidelijke deel van het huis, zodat de lage zon in de winter binnen scheen in de noordelijke ruimten, en de hogere en sterkere zomerzon niet rechtstreeks in de kamers binnenkwam (Ault 2000, 484). Binnen deze grote groep van ’courtyard houses’ zijn verschillende afwijkingen vast te stellen, die op zich als nieuw type gezien kunnen worden. De pastas en prostas huizen zijn twee types die zich onderscheiden op basis van de vorm van de ‘porch’ of gang van het huis. De ruimte diende als eens overdekte multifunctionele ruimte waar onder andere ambachtelijke activiteiten plaatsvonden (Ault 2000, 489). In het prostas type, kenmerkend voor Priene, diende de gang als verbinding tussen de binnenplaats en meestal één grote ruimte, die in de as van de prostas lag (fig.5). In het pastas huis, typisch voor Olynthos, verbond deze gang - die gewoonlijk iets langer was dan de prostas - de binnenplaats met de andere ruimten van het huis, die langs deze gang gelegen waren (fig.6) (Nevett 1999, 22). In de latere klassieke periode werd het meer luxueuze peristilium huis een nieuw belangrijk type, kenmerkend voor Delos, met als belangrijkste component de volledig met zuilen omgeven binnenruimte (fig.7) (Ault 2000, 484 en Nevett 1999, 22-23). Een vierde type huis dat kenmerkend is voor deze periode is het zogenaamde ‘Herdraumhaus’, herkenbaar aan een grote ruimte met een haard (fig.8) (Nevett 1999, 23). De verschillende types hebben vaak gemeenschappelijke factoren of ruimten. De meeste huizen werden namelijk opgebouwd uit een fundering van natuursteen en wanden uit leemtegels. Daken werden vermoedelijk op houten frames gebouwd en bestonden uit terracotta daktegels (Ault 2000, 485). Op verschillende sites is ook een ambitus tussen de huizen te zien. Het betreft soort doorgang die ervoor zorgt dat men zich binnen huizenblokken/wijken ook tussen de huizen kon bewegen en eventueel achter- of zijingangen kon gebruiken. Verder wordt aangenomen dat in de meeste huizen een andron aanwezig was (Ault 2000, 487). Deze vierkante ruimte met een excentrische doorgang was bedoeld voor de mannen des huizes en was de locatie waar symposia en andere ontmoetingen plaatsvonden. 22

De belangrijkste leefruimten van het huis bevonden zich in principe achter de pastas of prostas, en werden door die gang dus gescheiden van het voorste openbare gedeelte van het huis (Ault 2000, 489). Daarnaast had elk huis normaliter een keuken, soms met een bad in of vlakbij deze ruimte. Ook de haard zou zich hier moeten bevinden. Opslagruimten en slaapplaatsen zijn andere mogelijkheden voor de verschillende ruimten in het huis. Sommige van deze ruimten bevonden zich vermoedelijk op een verdieping. Grondplannen van verschillende sites geven aanwijzingen voor de aanwezigheid van de (gedeeltelijk) eerste verdieping. Ault ziet deze ruimten voornamelijk als slaapkamers en voor opslag van lichte materialen (Ault 2000,487). Sommige auteurs doen pogingen om de verschillende ruimten van een huis te verdelen in een mannen- en vrouwengedeelte, dat grotendeels gescheiden was van elkaar. Ault wijst er echter op dat in de archeologie uitsluitend de andron meer informatie kan geven over deze verdeling, en kan toegewezen worden aan een specifiek geslacht (Ault 2000, 490). Nevett verwijst naar antieke bronnen en gebruikt andron echter niet als aanduiding voor de specifieke vierkante ruimte met excentrische ingang maar wendt de term aan voor alle ruimten in het huis die voor de mannen bedoeld waren. Daartegenover stelt ze de term gunaikon, die dan doelt op de vrouwenvertrekken (Nevett 1999, 18). Ze geeft verder nog aan dat het onderscheid in praktijk moeilijk terug te vinden is, als het al daadwerkelijk aanwezig was (Nevett 1999, 19). Het is voor het determineren van de ruimten belangrijk om niet enkel naar de opbouw en locatie van de kamer te kijken en dit te vergelijken met de ideaalbeelden uit de antieke teksten – die trouwens vaak recenter zijn dan de opgegraven huizen. De objecten die bij opgravingen aangetroffen worden, kunnen namelijk in hoeveelheid en betrouwbaarheid veel informatie bieden. Zo wijst Nicholas Cahill, die zijn doctoraat schreef over de huizen en huishoudens in Olynthos, erop dat de assemblages van artefacten soms duidelijk maken dat gelijkaardige ruimten in verschillende huizen zeer diverse functies kunnen gehad hebben (Cahill 2000, 500). Wel moet men altijd voorzichtig omgaan met vondsten die niet in situ aangetroffen werden, en zaken steeds met een kritisch oog bekijken. Zo kunnen bijvoorbeeld in verlaten steden of op sites waar intentionele verwoesting plaatsgevonden heeft, objecten verplaatst zijn door plunderaars of anderen. Daarnaast is het belangrijk om bij een analyse van huizen en het toekennen van functies aan ruimten, het gebruik van gordijnen als deur en de multifunctionaliteit van ruimten met verplaatsbare meubelen en dergelijke in beraad te houden. Het is eveneens belangrijk om ook buiten de klassieke indeling van de vier grote 23

types te durven stappen, aangezien elke site andere geografische, topografische- en bewaringsomstandigheden heeft. Ook zijn huizen niet zomaar architectonische objecten, maar werden ze soms generaties lang bewoond, waardoor aanpassingen naar de noden van de bewoners doorheen de tijd onvermijdelijk moeten zijn geweest.

Dit summiere overzicht van de belangrijkste huizentypes en ruimten geldt enkel als inleiding voor de bespreking van de specifieke huizen in Himera en Olynthos. Omdat het begrijpen van de context en het gebruik van de altaren het uitgangspunt van deze verhandeling is, lijkt het vanzelfsprekend om iets dieper in te gaan op de aard van de huizen in de twee steden. De verschillen in huizen zouden namelijk al een aanwijzing of verklaring kunnen geven voor de verschillen in aangetroffen objecten en altaren.

II.3.1.1. Huizen in Himera

De huizen die van belang zijn voor dit onderzoek zijn deze van de tweede fase (cfr. infra, hoofdstuk VI). Deze structuren zijn allen te dateren in de vijfde eeuw v.o.t. (Graham 1972, 300). De stad, bestaande uit de benedenstad en de goed onderzochte bovenstad, werd in het begin van de vijfde eeuw opnieuw opgebouwd na een volledige vernieling, en kon daardoor in een regelmatig plan aangelegd worden (fig.9). Ze bestond uit verschillende insulae met daarin een aantal huizen, telkens gescheiden door een ambitus. Elk insula bevatte een rij huizen ten noorden en ten zuiden van een oost-west georiënteerde ambitus die dus met de rug naar elkaar gebouwd waren, en verschillende huizen daarnaast. Graham stelt dat de meeste planmatig aangelegde steden bestonden uit regelmatige insulae, op basis van Griekse lengtematen, met daarin een vast aantal huizen. In Himera zijn hier echter afwijkingen op, die hij wijt aan het voorkomen van de eerder vermelde doorgangen tussen huizen (Graham 1972, 300). Ook is de onderverdeling niet altijd duidelijk omdat de muren niet steeds mooi recht lopen. Omdat sommige segmenten van de insulae wel regelmatige patronen vertonen oppert Graham dat voornamelijk de grote lijnen van de lay-out van de stad werden vastgelegd, en dat ieder individu zijn huis mocht indelen en bouwen naar eigen noden binnen deze richtlijnen (Graham 1972, 301). Tevens ziet hij in de huizen telkens ten noorden en ten zuiden van de oost-west georiënteerde ambitus een regelmatig patroon: de huizen hebben allen muren die een oost-west oriëntatie hebben. De muren bevinden zich telkens in het noordelijke deel van elk huis, net boven de helft van de totale lengte. Hij poneert dat deze structuren dienden om 24

de constructie van de daken over een reeks huizen eenvoudiger te maken (Graham 1972, 301). De muren zouden ook kunnen duiden op de aanwezigheid van een verdieping of tweede bouwlaag op de huizen, dit voor alle woningen over de volledige breedte van een insula (fig. 10). Deze stelling wordt ook ondersteund door de vondst van trapbasissen in sommige huizen (Nevett 1999, 130). De huizen zelf zijn minder regelmatig dan die van bijvoorbeeld Olynthos. Het betreft hier geen onmiskenbaar regelmatig type, en elk huis lijkt een eigen indeling te hebben gehad, zoals Graham reeds stelde. Ook de aanpassingen die werden gemaakt gedurende de bewoonde periode lijken talrijk. De grondplannen zijn in geen enkel van de vier besproken types te plaatsen, en hebben dus geen uitgesproken prostas of pastas. De huizen in Himera kampen eveneens met enkele andere problemen met betrekking tot de analyse. Uit de opgravingsverslagen – en dus vermoedelijk ook tijdens de opgravingen – blijkt niet altijd duidelijk waar deuropeningen zich bevonden. Ook de ligging van de binnenplaatsen in huizen is niet altijd duidelijk; ze volgden zeker niet allemaal het regelmatige patroon van binnenkoeren in het centrum of zuiden van het huis (Nevett 1999, 133). Door deze zaken en de onregelmatige indeling van de huizen is het tevens niet altijd gemakkelijk om de verschillende huizen van elkaar te onderscheiden.

II.3.1.2. Huizen in Olynthos

Net zoals in Himera bestond de stad uit verschillende delen. De South Hill zou de oudste restanten bevatten maar werd niet uitgebreid opgegraven. De North Hill bevatte het recentere en planmatig aangelegde deel van de stad. Daarnaast is er ook nog de ‘Villa Section’, waar meer luxueuze huizen werden aangetroffen (fig.11). De huizen op de ‘North Hill’ van Olynthos gelden als typevoorbeeld voor de pastas huizen. De bewaring op de site is goed en voornamelijk de opgravingen en publicaties zijn zeer goed en grondig uitgevoerd. Daardoor werden de huizen in Olynthos doorheen de tijd uitvoerig besproken en bestudeerd. De huizen die van belang zijn voor deze verhandeling zijn te situeren in de vijfde en vierde eeuwen v.o.t. en werden, net zoals in Himera, plots verwoest (Cahill 2000, 498). Een ander gemeenschappelijk element dat de twee sites hebben is dat de huizen geconstrueerd werden in insulae met twee rijen huizen, gescheiden door een ambitus met oost-west oriëntatie. In Himera werd eveneens meestal een ambitus aangelegd in noordzuid oriëntatie, zodat elk huis van het volgende gescheiden was. In Olynthos was dit niet het geval en deelden de huizen gemeenschappelijke muren (Nevett 1999, 56). De insulae waren 25

echter wel regelmatiger dan in Himera: elk wooneiland bestond uit tien gelijkaardige huizen. Deze woningen werden opgebouwd rond een binnenplaats, centraal of zuidelijk in de woning en hadden een pastas ten noorden van de koer (Cahill 2000, 499). Net als in Himera zijn er ook in Olynthos aanduidingen voor de aanwezigheid van verdiepingen: trapbasissen en delen van de trappen zelf werden bewaard (Cahill 2000, 500). Vermoedelijk werden in de meeste huizen verdiepingen geplaatst over de meest noordelijke kamers, zoals dat in Himera wordt aangenomen. Verder werden waarschijnlijk ook verdiepingen geplaats boven portieken die in het oosten, westen of het zuiden geplaatst werden, aangezien het aannemelijk is dat deze portieken niet enkel voor schaduw zorgden, maar voor de ondersteuning van een verdieping (Graham 1954, 321). Cahill wijst er echter op dat, hoewel de grondplannen van de diverse huizen grote gelijkenissen vertonen, er ook verschillen waar te nemen zijn als men de huizen vergelijkt. Hij duidt op het belang van deze verschillen en stelt dat ze te maken hebben met de specifieke noden van de bewoners en dus meer informatie kunnen bieden over de sociale en economische relaties binnen en tussen de verschillende woningen (Cahill 2000, 500-501). Zo waren sommige huizen duidelijk ook werkruimten waar op grote schaal aan productie gedaan werd. Benevens de insulae met de typische huizen met pastas is er ook het eerder vermelde deel van de stad met villae. Deze gebouwen werden eveneens opgetrokken in regelmatige blokken van huizen, en zijn dus geen vrijstaande villa’s zoals wij ze kennen. Ze werden echter zo aangeduid omdat ze luxueuzer zijn van opbouw en materiaal. Ook lijken ze meer onafhankelijk te zijn van de (markt)economie in de stad, met grote opslagplaatsen die voldoende ruim waren voor het opberg van bevoorrading voor een jaar (Cahill 2000, 498 en 509).

Het voorgaande was een korte bespreking van de huizen van Himera en Olynthos. In de hoofdstukken over de specifieke case-studies zullen deze steden en de archeologische sites uitgebreider besproken worden, en zullen de aangetroffen huisaltaren geanalyseerd en in context geplaatst worden. Daarom is het zinvol om hier al een overzicht te schetsen van de bestaande literatuur met betrekking tot huisaltaren en wat reeds gekend is omtrent deze objecten.

26

II.3.2. Huisaltaren

In het werk van Van Straten wordt een overzicht geboden van verschillende voorstellingen van (bloed)offers in de archaïsche en klassieke perioden (Van Straten 1995). Hij maakt in zijn inhoudstafel het onderscheid tussen voorstellingen die te maken hebben met de handelingen vóór het doden van het dier, het doden zelf en de acties na het doden. Hij verzamelde voor dit werk zo veel mogelijk voorstellingen en afbeeldingen, voornamelijk beschilderd aardewerk en votiefreliëfs. Het is een zeer zinvol en praktisch handboek waarin alle aspecten van offers die in de literatuur naar voren komen in beeld gebracht worden. Het is echter niet evident om uit de voorstellingen die in het boek gebruikt werden, af te leiden of ze huishoudelijke taferelen of eerder publieke cultus voorstellen. De verhoudingen van de altaren tegenover de mensen en gebouwen zijn namelijk vervormd, doordat de dragers van de afbeeldingen beperkingen opleggen. We zullen echter nog zien dat in de context van de oikos eerder geopteerd werd voor het offeren van taarten, brood, specerijen en vloeistoffen, dan voor bloedoffers. Het lijkt dus logisch dat de voorstellingen die Van Straten gebruikt eerder de publieke offers afbeelden. Ook de aanwezigheid van goden(beelden) en priesters bij de offers en de voorstellingen van lange processies, zouden kunnen wijzen op antieke heiligdommen. Daarnaast zijn er verschillende voorbeelden waarbij slechts enkele personen voorgesteld werden, maar daarbij suggereert Van Straten zelf dat het zou gaan om een individueel offer dat plaatsvond in een heiligdom, en niet om een offer thuis (Van Straten 1995, 25).

In het werk van Christine Yavis wordt meer aandacht besteed aan de huisaltaren. Zij creëerde twee categorieën die in huizen voorkomen: de ‘arulae’ en de ‘altars in houses’ (Yavis 1949, 171-176). Arulae definieert ze als de altaren die te klein zijn om een vuur te dragen, en dus een kleine oppervlakte hebben – kleiner dan dertig cm² (Yavis 1949, 171). Verder maakt ze een onderscheid tussen arulae die gebruikt werden in de huishoudelijke cultus, bedoeld voor het offeren van enkele hete kolen of wierook, en exemplaren die niet voor gebruik bedoeld waren maar eerder als votiefgiften dienden (Yavis 1949, 171-172). Tevens vermeldt ze het voorkomen van zowel terracotta als stenen versies, waarbij de laatsten vaak decoratie dragen in de vorm van beschilderde scènes en de eersten zowel beschilderd als met een reliëf voorkomen. Beiden hebben eventueel een ronde depressie bovenaan voor het dragen van de kolen of wierook. De objecten werden voornamelijk in huizen gebruikt en daar op metalen standaarden of in nissen in de muur geplaatst (Yavis 1949, 172). Ze ziet een verschil in de 27

arulae van Magna Graecia en die van het Griekse vasteland: de eersten zijn vaak hol en gedecoreerd met reliëfs, de tweede groep is massief en vaker onversierd (Yavis 1949, 172). Tevens stipt ze aan dat de vorm van de arulae vaak bestaat uit twee gebogen zijden, zodat de vorm van een zandloper gecreëerd werd, maar dat de stenen versies vaker kleine versies zijn van eenvoudige monolithische rechthoekige altaren (Yavis1949, 172-173). Voorts bespreekt ze de ‘altars in houses’. Vooreerst onderscheidt ze de altaren voor Zeus Herkeios (cfr. infra). Dit altaar was bescheiden tot normaal van grootte – in tegenstelling tot de zeer kleine arulae – en bevond zich in de binnenplaats van het huis. Het werd gebruikt voor allerlei offers en kwam voor vanaf de eerste helft van de 4de eeuw v.o.t. (Yavis 1949, 175). Als dit altaar ontbrak in een huis, werden volgens haar de offers uitgevoerd aan de haard. In een overgeleverd fragment van een verloren komedie van Aristophanes staat echter dat een altaar voor Zeus Herkeios ook kon bestaan uit een groepering van (miniatuur)aardewerk (Ault 2000, 492). Vervolgens vermeldt ze de groep altaren die in andere delen van het huis voorkwamen, voornamelijk in nissen (Yavis 1949, 175). Hiermee bedoelt ze volgens mij dan de eerder besproken arulae.

Een andere interessante bron met betrekking tot de huisaltaren is een artikel uit 1918 van Elisabeth Douglas-Van Buren. In ‘Terracotte Arulae’ bespreekt ze de tot dan toe gevonden exemplaren. Net als Yavis plaatst ze kleine altaartjes onder deze noemer en wijst ze op de ronde uitsparing bovenaan, maar ze bespreekt enkel de holle terracotta exemplaren. Verder behandelt ze uitsluitend exemplaren uit Sicilië en andere delen van Magna Graecia, omdat ze volgens haar niet voorkomen op het Griekse vasteland. De voorbeelden die ze aanhaalt verschillen allen (al dan niet in aanzienlijke mate) van decoratie en grootte, maar toch is ze er van overtuigd dat de objecten vervaardigd werden met behulp van slechts enkele mallen (Douglas-Van Buren 1918, 16). Ze geeft verder nog mee dat de vroegste voorbeelden voorkwamen op Sicilië vanaf de zesde en vijfde eeuw v.o.t., en stelt een zeer summiere chronologie op waarbij ze voorstellingen die in verschillende sites gevonden werden, als vroegste aanziet (Douglas-Van Buren 1918, 16 en 47). Ze besluit dan ook dat de arulae hun oorsprong kenden in de Griekse kolonies op Sicilië en dienden voor een cultus of gebruik die niet gangbaar of gekend was op het Griekse vasteland, aangezien ze daar niet voorkwamen. Ze suggereert een invloed van de lokale bevolking op Sicilië of van elders buiten het Griekse moederland (Douglas-Van Buren 1918, 50).

28

Afgezien van de (gedateerde) werken van Yavis, Van Straten en Douglas-Van Buren was het niet evident om literatuur te vinden met betrekking tot arulae en huisaltaren. In opgravingsverslagen en artikels wordt vaak verwezen naar het werk van Yavis en Van Buren, en weinig nieuwe informatie lijkt toegevoegd te worden. Een artikel van Elisabeth Jastrow over twee arulae in Amerikaanse musea bespreekt bijvoorbeeld voornamelijk de motieven die voorkomen op de objecten, en niet de algemene kenmerken of herkomst ervan. Wel vermeldt ze dat de voorwerpen voornamelijk voorkomen in Magna Graecia, en dit van de Archaïsche tot de hellenistische periode (Jastrow 1946, 67). Catherine Vafopoulou-Richardson behandelt dan weer een groep Hellenistische arulae met specifieke voorstellingen die ze koppelt aan de decoratie van Megarische kommen en beiden een Attische oorsprong toeschrijft (VafopoulouRichardson 1982, 229). De vondst van een beschilderd terracotta altaartje in Korinthe werd behandeld door Mary Hamilton Swindler (1932). Het object, dat slechts gedeeltelijk bewaard is, werd gedateerd rond 530 v.o.t.. De arula werd volgens de auteur geïmporteerd uit Caere, aangezien de schilderstijl niet Korinthisch is maar wel gelijkenissen vertoont met verschillende hydriae uit Caere (Hamilton Swindler 1932, 515 en 519). Deze hypothese sluit aan bij de theorie van Douglas-Van Buren dat terracotta arulae, zeker in de vroegste periode, uitsluitend in Magna Graecia geproduceerd werden. In een artikel van 1950 wordt echter geponeerd dat arulae gevonden werden in Korinthe die ouder zijn dan de koloniale voorbeelden – namelijk het laatste kwart van de 6de eeuw v.o.t. - en dat het idee dus werd meegenomen naar Magna Graecia door de kolonisten (Broneer 1950, 370 en 375). Het gaat om terracotta exemplaren uit de typische rozige klei van Korinthe, die beschilderd werden (Broneer 1950, 371).

In deze artikelen worden soms interessante opmerkingen gemaakt qua herkomst en decoratie maar het betreft jammer genoeg amper of nooit altaren die gevonden werden in huizen. De voorbeelden uit Korinthe zijn voornamelijk grafbijzettingen en de context van de andere objecten is vaak ongekend. Het is dus nuttig om een onderzoek uit te voeren naar huisaltaren die daadwerkelijk in huizen aangetroffen werden, zodat meer informatie verschaft kan worden omtrent de context en het gebruik van deze objecten. Om diezelfde redenen worden ook de verschillende handelingen die kunnen plaatsgevonden hebben rond de huisaltaren, hier besproken.

29

II.3.3. Feesten, rituelen en offers in de context van de oikos II.3.3.1. Feesten en cultus

Enkele van de feesten of rituelen die plaatsvonden in de context van het huis, met alle leden van het huishouden, hadden grote gelijkenissen met openbare rituelen die in de polis plaatsvonden. Zo haalt Faraone enkele voorbeelden aan waarbij een groot ritueel thuis in het klein werd uitgevoerd, bijvoorbeeld het nabootsen van het Atheense festival Dionysia. In een komedie van Aristophanes wordt een processie van slechts twee personen beschreven met het offeren van soep en taart en het zingen van hymnen. De verschillen met het originele, publieke, festival zijn dat er geen bloedoffer gemaakt werd, dat de originele uitgebreide opvoeringen vervangen werden door eenvoudige hymnen en dat ook vrouwen deelnamen aan de activiteiten (Faraone 2008, 214-216). De overige rituele gebeurtenissen die plaatsvonden in de context van de oikos kunnen beter geplaatst worden onder de noemer van de overgangsrituelen en de offers.

II.3.3.2. Overgangsrituelen

In het leven van een Griek waren er verschillende belangrijke momenten waarbij een overgang werd gemaakt naar een nieuwe levensfase. Deze momenten werden begeleid door specifieke rituelen en gebeurtenissen en vonden voornamelijk plaats in het huis van de persoon in kwestie. De overgangsrituelen werden uitgevoerd bij geboorten, huwelijken, reinigingen en sterfgevallen. Boedeker wijst er op dat dit allen de eerder besproken processen zijn die als onrein werden beschouwd in de Griekse wereld, en gebannen werden uit heiligdommen (Boedeker 2008, 240).

Geboorte

Vlak na de geboorte van een kind werd een object boven de hoofdingang van het huis geplaatst, een olijftak bij een jongen en wol voor een meisje. Na vijf of zeven dagen kreeg het kind zijn of haar naam en werd het enkele malen rond de haard van het huis gedragen. Zo kreeg het zijn plaats binnen de oikos en werd het ritueel verbonden met de haard van dat huis (Zaidman, Pantel 2000, 64). De tiende dag na de geboorte werden offers gebracht voor de goden die geassocieerd werden met geboorte en werd een groot feestmaal gehouden met de 30

hele familie. De goden offers ontvingen waren voornamelijk Eileithyia - de godin van geboorte - Artemis Lochia - waker bij geboorten -, Hera Kourotrophos en Demeter Kourotrophos - zij die jongens verzorgt/grootbrengt. (Zaidman, Pantel 2000, 65 en Burkert 1985, 171 en 184). Andere rituelen die kort na de geboorte plaatsvonden hadden te maken met het ritueel reinigen van ieder individu - het waren voornamelijk vrouwen die zich met deze materie bezighielden - die onrein geworden was bij het verloop van de geboorte. Huwelijk

Het huwelijk was een bijzondere overgang voor zowel man als vrouw. Beiden verlieten de haard, oikos en het huis waar ze geboren en opgevoed waren en ruilden deze in voor nieuwe exemplaren. De rituelen die tijdens het huwelijk plaatsvonden konden uiteenlopende vormen aannemen in de verschillende steden. In Athene vonden de volgende handelingen plaats: op de dag voor het huwelijk was het offeren van specifieke objecten van de vrouw aan Artemis een vast onderdeel. Het ging hier om objecten die haar jeugd belichaamden, zoals speelgoed en haarringen (Zaidman, Pantel 200, 68). Daarnaast werd ook voedsel geofferd voor goden die van belang waren tijdens de bruiloft of het huwelijk: Zeus Teleios en Hera Teleia - wakers over het huwelijk -, Artemis en Aphrodite (Zaidman, Pantel 2000, 68-71 en Burkert 1985, 184). De bruid en bruidegom werden tevens ritueel gereinigd. De dag van het huwelijk werden de huizen van de twee, net als zijzelf gedecoreerd met olijftakken, guirlandes en kransen. Een feestmaal werd genuttigd, bestaande uit allerlei gerechten, met onder andere taarten en vruchten met ingrediënten die de vruchtbaarheid bevorderden. Op het einde van de dag werd de bruid in een processie naar haar echtgenoot en hun nieuwe huis geleid, waar de volgende dag opnieuw een feestmaal plaatsvond en geofferd werd aan de goden (Zaidman, Pantel 2000, 68-70). Waarschijnlijk werd het huwelijk in andere stadstaten begeleid door gelijkaardige rituelen. De overgang van kind naar vrouw en de verschillende offers die werden gemaakt voor goden die geassocieerd werden met het huwelijk, lijken allen logische gebeurtenissen.

Overlijden

De rituelen die uitgevoerd werden na de dood van een persoon in de oikos, gebeurden in drie grote fasen. De eerste bestond uit de prothesis: de dode werd door verwante vrouwen gewassen, gekleed, gedecoreerd, in een lijkwade gewikkeld en op een lijkbaar geplaatst in de inkom van het huis. Hierbij hoorden ook klaagzangen van de vrouwen in het huis. Bij de 31

tweede fase, de ekphora, werd de dode van het huis naar zijn laatste rustplaats gebracht in een processie. Tot slot werd de dode begraven of gecremeerd (Zaidman, Pantel 2000, 72). Op de derde, negende en dertigste dag na de begrafenis werden in de oikos feestmalen gehouden en offers gebracht, ter nagedachtenis van de dode. Daarnaast werden de doden op één bepaalde dag in het jaar herdacht en gevierd (Zaidman, Pantel 2000, 74-77). De goden die van belang waren bij al deze handelingen waren Thanatos, Hades, Persephone en Hermes, allen goden die geassocieerd werden met de onderwereld (Zaidman, Pantel 2000, 77-78).

II. 3.3.3. Offers

Het uitvoeren van offers in de context van de oikos was, zoals reeds besproken, vaak een minder uitgesproken en eenvoudiger versie van publieke rituelen of feesten. Zo werden ze uitgevoerd aan een altaar, vaak op de binnenplaats van het huis (crf. supra, ‘altars in houses’ van Yavis). Ook werd voedsel geofferd, maar vaak leek het hier te gaan om fruit, taart, brood en specerijen in plaats van bloedoffers (Faraone 2008, 217 en Zaidman, Pantel 2000, 37). Deze offers werden - zoals ook gangbaar was in de publieke heiligdommen - vermoedelijk vaak gebracht wanneer men een specifieke gunst wilde verkrijgen van de goden. Daarnaast was het evengoed belangrijk om elke ochtend en avond plengoffers uit te voeren en wierook te laten branden voor de goden, zoals vermeld wordt in het reeds aangehaalde fragment van Hesiodos’ Werken en Dagen 336-341. De goden die waarschijnlijk beoogd werden in dit fragment en elke dag eerbied ontvingen waren de belangrijkste huishoudelijke goden Zeus Herkeios, Zeus Ktesios en Apollo Agyieus (Mikalson 2000, 51). Ook Hestia, die in elk huis belichaamd werd door een haard, moet een soort van eerbetoon ontvangen hebben op regelmatige basis. De vader des huizes zou elke dag een kleine eer brengen aan deze goden: een simpel woord, een gebed of een offer, om hen duidelijk te maken dat ze belangrijk waren voor hem en dat hij ze erkende (Mikalson 2000, 135). Elk van de goden zou deze eer op een andere wijze en plaats verkrijgen, en kregen vermoedelijk ook andere offers. Daarnaast werd voor de aanvang van maaltijden een beetje vloeistof – vaak wijn – als plengoffer aan de goden aangeboden door het op de grond te gieten en daarbij een gebed op te zeggen (Zaidman, Pantel 2000, 340). Hetzelfde werd gedaan met voedsel. Burkert bespreekt deze ‘first fruit offerings’ in zijn werk en plaatst de eerste stuks van alle maaltijden en voedsel, of het nu verkregen is door landbouw, visvangst of jacht, onder deze noemer (Burkert 1985, 66). Net

32

als bij de plengoffers werd dus een fractie van het voedsel dat bedoeld was voor consumptie van de mens, geofferd aan de goden, alvorens men er zelf van at.

Zeus Herkeios, als bewaker van het huis van de familie, had een altaar op het binnenplein zodat hij vanuit het centrum van het huis bescherming kon bieden (Mikalson 2000,135) (cfr. supra). Het belang van het hebben van dit altaar, en dus van deze god, is danig groot dat er literaire fragmenten gekend zijn waarbij een Athener gevraagd werd naar de locatie van zijn Zeus Herkeios, waarmee zijn huis bedoeld werd (Mikalson 2000, 135). Het is niet duidelijk welke offers werden gebracht op zijn altaar.

Zeus Ktesios dankt zijn epitheton aan de woorden ktema, eigendom en ktesis, bezit (Faraone 2008, 216). Hij was de beschermer van de objecten en voorraad in het huis, niet zozeer het huis zelf. Aan hem werden dan ook offers gebracht voor het behoud van deze bezittingen, vaak een offerdier dat in een kruik werd geplaatst (Isaeus, Kiron 16):

“When he sacrifices to Zeus Ktesios, a ritual to which he was especially devoted, he never admitted slaves or free persons outside his own family. He performed all the rites himself, and we shared in them, laying our hands with his on the victims and placing our offerings along with his; and we participated in all the other rites. He prayed for our health and good possession, as was proper for a grandfather” (vertaling: Warrior 2009, 47)

Boedeker twijfelt er echter aan dat deze beschrijving, waarbij enkel naaste familieleden aanwezig waren, representatief is voor het vereren van de god. Ze haalt enkele andere voorbeelden aan waar ook leden van buiten het huishouden aanwezig waren bij een offer voor Zeus Ktesios (Boedeker 208, 230-231). Ook konden eenvoudige taarten voor hem geofferd worden. Soms werd hij afgebeeld als een gevulde kruik of voorraadpot, vaak in de opslagruimte, als geluksbrenger. Daar stond volgens Mikalson dan ook een huisaltaartje voor deze god (Mikalson 2000, 134). Daarnaast werd hij soms aanbeden in de vorm van een slang, die de geofferde taarten kwam consumeren in het huis (Faraone 2008, 217 en Boedeker 2008, 231). Faraone legt in zijn werk de link van de voorstelling van Zeus Ktesios als slang naar het geloof van de Grieken tijdens de klassieke periode in de aanwezigheid van heilige slangen in de tempel van Athena op de Akropolis. Hij suggereert dat dit een voorbeeld is van een 33

openbare cultus die op kleinere schaal werd uitgevoerd in de oikos, maar beseft eveneens dat hiervoor te weinig aanwijzingen zijn (Faraone 2008, 217).

Voor Apollo Agyieus - van de straat - werd geen altaar voorzien. Er werd wel een beeldje of kleine zuil opgericht aan de hoofddeur van het huis, als beschermer van de ingang. Men geloofde dat deze het kwade afwendde, en het huis ervoor behoedde (Mikalson 2000, 135).

Uit het voorgaande blijkt dat elk huis al op zijn minst twee altaren had: dat voor Zeus Herkeios in de binnenkoer, en draagbaar exemplaar voor Zeus Herkeios. Daarnaast was ook de haard van belang bij de huishoudelijke cultus en verschillende andere goden werden vereerd bij verschillende aspecten van het leven. Als al deze gegevens samengenomen worden, kan dus geconcludeerd worden dat elk huis verschillende altaren in huis moeten hebben gehad, op verschillende locaties. Uit de studie van de case-studies zal blijken of deze aannames correct zijn. Ook zal gepoogd worden om aan te tonen welke goden dan precies vereerd werden, hoewel dit belooft een moeilijk opdracht te worden, gezien geen specifieke religieuze informatie gekend is omtrent Himera of Olynthos.

34

Hoofdstuk 3. Case Study: Himera

De keuze voor Himera als case-study komt voort uit verschillende zaken. De belangrijkste reden is dat de site een relatief korte levensduur en een zeer plots einde heeft gekend (cfr. infra). Doordat de stad volledig vernield werd na een aanval, zijn veel objecten en architectonische elementen relatief in situ gebleven. In de teksten over de vernieling van de stad wordt echter wel vermeld dat veel geplunderd werd (cfr. infra) en het is ook zeer waarschijnlijk dat de inwoners bij het vluchten nog enkele van hun meest kostbare eigendommen probeerden te redden. Omwille van deze redenen is het beeld dat kan geschetst worden op basis van de vondsten nooit compleet en gedeeltelijk vertekend, zeker met betrekking tot waardevolle objecten. Hoewel (draagbare) huisaltaren geen waardevolle objecten zijn in de materiële zin, denk ik toch dat ook deze voorwerpen meegenomen werden indien het mogelijk was. Het belang van de religie en aanverwante activiteiten werd reeds aangetoond in voorbije hoofdstukken, en ik denk dan ook dat men zijn huisaltaren en huisgoden zou meenemen bij gevaar, als een soort van houvast. De ontdekking van huisaltaren bij de opgravingen kunnen volgens mij wijzen op verschillende zaken: ofwel maakte de eigenaar een selectie van de altaren in zijn huis, en nam enkel de belangrijkste mee, ofwel nam men liever duurdere of andere objecten mee, ofwel werd weinig of niks meegenomen. Het is ook onmogelijk te reconstrueren welke objecten zich in huis bevonden voor de strijd aanving, en wie uiteindelijk de kostbare zaken heeft weggenomen, de eigenaars of de plunderaars. Hoewel ik denk dat de plunderaars weinig tot geen altaren zullen weggenomen hebben. Bij de bespreking van de context van de arulae zal blijken of deze veronderstellingen correct zijn, en de rijkere huizen, voor zover die vast te stellen zijn, inderdaad meer altaartjes bevatten en of er aanwijzingen zijn voor eventuele relaties tussen de aanwezigheid van de objecten in specifieke ruimten, de afbeeldingen die erop staan en de andere voorwerpen die in de nabijheid aangetroffen werden. Het tweede belangrijke aspect van de keuze voor Himera is het feit dat de opgravingen vrij recent plaatsgevonden hebben, waardoor aandacht werd gespendeerd aan veel aspecten van de huizen en objecten – hoewel dit niet altijd een garantie is bij recentere onderzoeken. Tevens bevatten de verslagen vrij uitgebreide catalogi met beschrijvingen en vindplaats van de objecten. 35

Voorts is het relevant hier te vermelden dat, met betrekking tot de bespreking van de huisaltaren, enkel deze objecten zullen besproken worden die daadwerkelijk in huizen aangetroffen werden, en dus niet deze uit of nabij de heiligdommen en necropolen en de vele sporadische en oppervlaktevondsten.

III.1. De geschiedenis van Himera: historische bronnen en archeologie

De kolonisatie van Sicilië en Italië, en de vele discussies die plaatsvinden rond de stichtingsdata en motieven voor het stichten van kolonies zullen hier, hoewel ze zeer interessant zijn, niet behandeld worden. Auteurs als Thomas Dunbabin, John Boardman, Franco De Angelis, John Coldstream, Robin Osborne, Keith De Vries, Molly Miller, Erik Sjöqvist en vele anderen poneerden elk hun eigen meningen en inzichten in deze materie. In deze verhandeling zullen echter enkel de algemeen aanvaarde data en meningen aan bod komen, zonder veel stil te staan bij deze discussies.

De Griekse kolonisatie van Sicilië werd aangevangen met het stichten van enkele nederzettingen in het oosten van het eiland, in de tweede helft van de achtste eeuw v.o.t.. Deze vroegste kolonies werden allen gesticht vanuit Chalkis, Korinthe en Megara (De Angelis 1994, 89). De eerste stichting was Naxos, dat in 734 v.o.t. door Chalkidiërs werd opgericht. Zij stichtten ook Zankle, Leontinoi, Katane en Mylai (Boardman 1980, 169-171). In de zevende eeuw kwam een tweede grote golf van kolonisatie, met name vanuit de eerder gestichte Siciliaanse steden zelf. Himera behoorde tot een van deze sub-kolonies en werd opgericht in 649/648 v.o.t. in het noord-westen van het eiland, waar ondertussen de Feniciërs steden gesticht hadden (Boardman 1980, 188 en De Angelis 1994, 90). De naam van de stad zou afkomstig zijn van een Fenicisch woord en ‘de bruisende’ betekenen (Adriani 1970, 5). De nederzetting werd opgericht op een heuvel aan de kust, vlakbij de monding van een rivier en een weg die leidde naar het binnenland (Dunbabin 1948, 300). De drie stichters van de stad, of oikisten, waren Euklides, Simon en Sakones. De oikisten en andere bewoners van Himera waren vermoedelijk afkomstig uit Zankle, Cumae en Syracuse, de drie steden die geassocieerd worden met de stichting van de stad (Miller 1970, 48). De laatste groep zouden Myletidai geweest zijn, bannelingen uit Syracuse, en worden

36

door Dunbabin verantwoordelijk geacht voor de stichting van de stad op grote afstand van moederstad Zankle (Miller 1970, 184 en Dunbabin 1948, 56). De stichtingsdatum van de stad werd onder andere berekend op basis van de vermelding van Herodotos dat de Slag bij Salamis op de zelfde dag plaatsvond als de Slag bij Himera (cfr. infra), met name in 480/479 v.o.t. (Miller 1970, 59). Bij Diodorus Siculus wordt dan weer geschreven dat Selinus, 242 jaar na de stichting in 651 v.o.t., vernietigd werd door Hannibal ‘de Andere’, in het zelfde jaar dat hij Himera aanviel en verwoeste. De verwoesting van Selinus en Himera valt dus te dateren in 409/8, en vond volgens Diodorus Siculus plaats 240 jaar na de stichting van de stad, dus in 649/648 v.o.t.: (Diodorus Siculus XIII, 59, 4-5 en 62, 4).

(59.4)“Now this city [Selinus] was taken after it had been inhabited from its founding for a period of two hundred and forty-two years. And Hannibal, after destroying the walls of Selinus, departed with his whole army to Himera, being especially bent upon razing this city to the ground.” (59.5)“For it was this city which had caused his father to be exiled and before its walls his grandfather Hamilcar had been out-generalled by Gelon and then met his end, and with him one hundred and fifty thousand soldiers had perished and no fewer than these had been taken captive.” (...) (62.4)“Hannibal, after sacking the temples and dragging out the suppliants who had fled to them for safety, set them afire, and the city he razed to the ground, two hundred and forty years after its founding. Of the captives the women and children he distributed among the army and kept them under guard, but the men whom he took captive, some three thousand, he led to the spot where once his grandfather Hamilcar had been slain by Gelon and after torturing them put them all to death.” (vertaling Oldfather 1989, 287 en 295).

De opgravers van Himera benadrukken in hun inleiding dat hoewel de stad maar een korte levensduur kende, ze grote bekendheid had verworven (Adriani 1970, 4). Zo was ene Stesichorus, een bekende dichter, afkomstig van Himera, en werd de stad ook vermeld in de geschiedenisboeken door de belangrijke slag die er plaatsvond tussen de Grieken en de 37

Cartaghers (Adriani 1970, 4). Daarnaast was Himera ook een van de eerste koloniesteden op Sicilië met een eigen muntslag. Ze produceerden drachmes vanaf de vroege zesde eeuw v.o.t., met als meest kenmerkende afbeelding een haan (Dunbabin 1948, 245 en Boardman 1980, 198).

De stichting van het Chalkidische Himera en het Megarische Selinus in het westen van Sicilië, dat als Fenicisch gebied beschouwd kan worden, moet gezorgd hebben voor spanning tussen Grieken en Feniciërs op het eiland. De eerste strubbelingen tussen Feniciërs en Grieken vonden plaats in 580 v.o.t. en liepen op tot een hoogtepunt in Himera bij de eerder vermelde Slag bij Himera (Dunbabin 1948, 328 en 424-425). Niet enkel in het westen verdedigde Griekenland zijn territorium en steden, maar in het oosten vonden in diezelfde periode de Perzische oorlogen plaats (Sjöqvist 1973, 49). De strijd was er gekomen na de verbanning van de tiran Terillus uit Himera, die vervolgens hulp inriep bij Carthago, dat op zijn beurt de stad aanviel (Sjöqvist 1973, 49). Het resultaat was dat de Carthagers onder leiding van Hamilcar een grote nederlaag leden (Dunbabin 1948, 424-425). De wraak van de Carthagers die zich in 409 v.o.t. uitte in een aanval van Hamilcar’s kleinzoon Hannibal, leidde tot een volledige verwoesting van de stad. De overlevende Grieken zouden gevlucht zijn naar een gebied vlakbij, waar in 407 v.o.t. Thermai gesticht zou worden door de Carthagers (Adriani 1970, 57).

De historische bronnen geven een overzicht van de levensloop die de stad gekend heeft. De stichting in 649/648 v.o.t. werd bij opgravingen vastgesteld door de aanwezigheid van ProtoKorinthisch aardewerk dat gedateerd kan worden in de late zevende eeuw v.o.t. (Nevett 1999, 129). Daarna kende de stad een bloeiperiode waarvan onder andere de muntslag getuigt (cfr. supra). Bij de Slag bij Himera kende de stad, ondanks de overwinning op de Feniciërs, een grote verwoesting die zich in de opgravingen uit in een verwoestingspakket (Nevett 1999, 129). Hierna werd de stad opnieuw aangelegd, op een planmatige en regelmatige wijze, en met een ander type metselwerk (Nevett 1999, 129). Ook de‘Tempel van de Overwinning’ dateert uit deze periode en werd gebouwd als herinnering aan de strijd. De huizen van deze vijfde eeuwse fase werden uiteindelijk vernietigd na minder dan een eeuw, in 409 v.o.t. (cfr. supra).

38

Hoewel omtrent Himera veel antieke bronnen bestaan werd nergens een duidelijk beeld geschetst van het uitzicht van de stad, een aspect waar de archeologie wel in kan voorzien (Adriani 1970, 9).

III.2. De site en zijn onderzoeksgeschiedenis

De hier besproken opgravingen van de antieke stad Himera vonden plaats in de jaren 1960 en 1970, met name vanaf 1963 en werden uitgevoerd door het Archeologisch Instituut van de Universiteit van Palermo (Adriani 1970, 3). Het onderzoek werd aanvankelijk gestart om de kans te geven aan studenten om aan veldwerk deel te nemen. Er werd gekozen om op te graven op de vlakte waar de restanten van de ‘Tempel van de Overwinning’ reeds gekend waren. Deze vlakte bevindt zich ten Noorden van Sicilië, op een heuvel met uitzicht op de Tyrrheense Zee (Adriani 1970, 3 en 14). De locatie van de site was reeds lange tijd gekend, met name door de combinatie van antieke teksten, de aanwezigheid van de rivier die ook Himera heet en de benaming van het plateau de ‘Vlakte van Himera’ (Adriani 1970, 7). Ook was de naam van de stad gekend uit de antieke bronnen (cfr. supra). In de 16de eeuw werd de precieze locatie van de site reeds vastgelegd door Tommasso Fazello, de ‘vader van de Siciliaanse geschiedenis’. Deze locatie werd aanvaard door alle auteurs, reizigers en historici na hem, die allen een eigen idee hadden over de stichting, het uitzicht en de topografie van de antieke stad (Adriani 1970, 7-9). In het begin van de 20ste eeuw werden voor het eerst restanten van de verdedigingsmuur en enkele gebouwen gevonden, waaronder de tempel die zich op de heuvel bevond (Adriani 1970, 9). Ook werden regelmatig sporadische ontdekkingen gedaan en opgravingen uitgevoerd in de verschillende necropolen en structuren in en rond de stad. Enkel de ‘Tempel van de Overwinning’ werd in de jaren 1920 systematisch onderzocht en opgegraven, vooraleer de Universiteit van Palermo zich toelegde op archeologie in de stad (Adriani 1970, 9-10). De site lag sinds de vernieling van 409 v.o.t. nog steeds min of meer in puin. De vlakte werd in recentere perioden namelijk nooit gebruikt als bouwgrond, maar kende de jaren voor de start van de opgravingen zware vernieling door landbouw en meer specifiek door het ploegen. Wel lijkt de site, door zijn ligging op een vlak plateau, niet echt onderhevig geweest te zijn aan veel erosie (Nevett 1999, 131). Door de combinatie van deze factoren was de site zeer geschikt voor archeologisch onderzoek, hoewel sommige delen toch aanzienlijk 39

aangetast waren door de landbouwactiviteiten, vooral het centrale deel van de vlakte dat dicht onder de ploeglaag zat (Nevett 1999, 131).

Met de geschiedenis van de stad in het achterhoofd hadden de archeologen enkele onderzoeksvragen toen de opgravingen van start gingen. De eerste vraag betrof de locatie van Himera, en of er al dan niet een inheemse nederzetting was vóór de Griekse stad opgericht werd. Tevens wilde men te weten komen wat de relatie tussen Himera en de Carthaagse stad Thermai was – aangezien veel bewoners van Himera naar het grondgebied het latere Thermai gevlucht zijn (cfr. supra). Verder wilde men verifiëren of de data en fasen van de stad die uit de historische bronnen afgeleid konden worden, ook in het materiaal zichtbaar waren. Tot slot wilde men aanwijzingen zoeken voor de taal die gebruikt werd in de stad, en in hoeverre de nabijheid van Puniërs invloed had op verschillende aspecten van het dagelijkse leven (Adriani 1970, 10-11). Uit de opgravingen werd veel interessante informatie verworven, maar zeker niet alle onderzoeksvragen konden beantwoord worden. Wel verkreeg men een overzicht van de fasen die de stad gekend heeft, waaruit kortstondige Romeinse en Arabische aanwezigheid konden aangetoond worden (Adriani 1970, 11). De archeologische gegevens bleken voornamelijk een antwoord te geven aan de onderzoeksvraag die betrekking had op de evolutie van de bewoning in de stad. De vroegste fase, van het einde zevende eeuw tot vroege zesde eeuw v.o.t. kon aangetoond worden op basis van scherven uit Tempel A. Uit deze periode konden ook enkele huizen gedateerd worden (Adriani 1970, 11). Uit de periode van de late zesde eeuw en de overgang naar de vijfde eeuw v.o.t. konden Tempel B, Tempel C en een monumentaal altaar ontdekt worden, allen zeer rijk gedecoreerd (Adriani 1970, 11). Ook de bewoningsfasen van de vijfde eeuw werden talrijk aangetroffen, samen met aanwijzingen dat sommige van de huizen opnieuw bewoond werden na 409 v.o.t. (Adriani 1970, 11).

In de campagnes van 1963 tot 1965 werd de focus gelegd op verschillende zones, op basis van luchtfotografie: de zuidelijke necropool, de zone van de heiligdommen in het noordoosten van de vlakte op de heuvel en de bewoning die zich enkele honderden meters ten westen van de tempels bevond (fig.12) (Adriani 1970, 12 en Joly 1970, 239). In de necropool werden tomben aangetroffen van de late zesde en vijfde eeuw. In de zone van de heiligdommen werden drie tempels blootgelegd, twee fasen van het zelfde gebouw en een tweede aparte structuur : Tempel A uit de laatste decennia van de zevende eeuw v.o.t., de grotere Tempel B 40

uit het midden van de zesde eeuw v.o.t. en Tempel C die enkele meters verder werd opgetrokken in de eerste decennia van de vijfde eeuw v.o.t.. Tevens werd een monumentaal altaar aangetroffen dat vermoedelijk samen met Tempel B opgericht werd en aanpassingen onderging gelijktijdig met de bouw van Tempel C. De temenos-muur die werd opgericht rond de tempels en het altaar valt ook in deze periode te dateren (Adriani 1970, 12). Uit de opgravingen en vondsten kon niet afgeleid worden welke goden vereerd werden in deze tempels. Wel kan men er van uit gaan dat in deze tempel het pantheon van de stad vereerd werd. De activiteiten en offers die hier plaatsvonden, zullen dus voornamelijk als doel gehad hebben om het behoud van de stad te garanderen. Ook persoonlijke gunsten zullen hier gevraagd zijn geweest (cfr. supra). Misschien werden hier de goden aanbeden die in Zankle, Syracuse, Cumae of Chalkis ook vereerd werden in het pantheon van de stad of polis. Dit zou logisch lijken, aangezien de oikisten van Himera van deze plaatsen afkomstig waren, maar het kan dus niet met zekerheid aangetoond worden. De zone met bewoning werd eveneens in deze vroegste campagnes onderzocht. Daaruit bleek dat de vijfde eeuwse fase zeer regelmatig was aangelegd met straten steegjes die huizen en huizenblokken van elkaar scheidden (cfr. supra), perfect georiënteerd op de vier windstreken (Adriani 1970, 15). Ook kon men een vroegere fase onderscheiden met enkele structuren die een andere oriëntatie volgden – noordwest-zuidoost gericht – die dezelfde was als de oriëntatie van de tempels, en dus vermoedelijk in dezelfde periode moet geplaatst worden (Adriani 1970, 15). De huizen die vermoedelijk werden opgericht na de slag bij Himera, en in 409 v.o.t. verwoest werden, waren vrij onregelmatig (cfr. supra). Wel kon op basis van de eerste opgravingen bepaald worden dat de huizen ongeveer 16 op 16 meter groot waren, met elk een eigen indeling en plaatsing van de binnenkoer (Adriani 1970, 15).

Bij de tweede reeks campagnes, van 1966 tot 1973 lag de focus op de bewoning in de stad, met als doel een typologie op te stellen van de huizen en de algemene urbanisatie beter te begrijpen. Daarnaast werd onderzoek verricht naar de locatie van de stadsmuren (Bonacasa 1976, 4). Uit de opgravingen in de woonsector, die veel uitgebreider was dan in de eerste campagnes, bleek dat de overige huizen en insulae hetzelfde patroon leken te volgen als de eerder blootgelegde huizen (fig.12) (Bonacasa 1976, 4). Wel bleek het systeem van insula II, opgegraven in de eerste campagnes, met ambituses tussen de huizen, weinig tot niet aanwezig. Het is mogelijk dat deze er oorspronkelijk waren maar verdwenen zijn in de loop van de eeuw, door verbouwingen en uitbreiding van de verschillende woningen. Verder wilde 41

men bekijken of de twee fasen van bewoning ook duidelijk waren in de andere delen van de stad, en of de theorie die geponeerd werd na de eerste campagnes omtrent de datering van deze fasen en de tempels correct was en of de hoofdstraten en zijwegen verderop eveneens regelmatig aangelegd waren (Bonacasa 1976, 4). Daarnaast werd ook aandacht besteed aan de economie, de markt- en havenactiviteiten en de agrarische productie binnen de muren van de stad (Bonacasa 1976, 5). Bij de opgravingen werd gekozen om de verschillende bewoningsgebieden op te splitsen in verschillende ‘isolati’, of eilanden. Elke groep huizen, gescheiden door de hoofdstraten, kreeg zo een naam, waarbij het meest noordelijke huizenblok de naam ‘isolato I’ kreeg, en het meest zuidelijke ‘isolato XVI’. De formatie van zestien van deze eilanden werd gebaseerd op het regelmatige karakter van de bewoning, aangezien slechts delen van de eerste drie, de vijftiende en de zestiende ‘isolati’ werden opgegraven, samen met een viertal straten. Benevens deze blokken werd ten oosten van de heiligdommen nog een deel met bewoning aangetroffen, de zogenaamde ‘Quartiere Est’, die tevens in de vijfde eeuw geconstrueerd lijkt te zijn (fig. 12) (Bonacasa 1976, 15 en 21). Deze bewoning bevindt zich ook nog op de vlakte, maar ligt in een zone met een hogere hellingsgraad dan de andere delen van de stad. Daarom werden in dit deel terrassen geconstrueerd met gebruik van muren in noord-zuid oriëntatie, geplaatst in een regelmatig patroon (Bonacasa 1976, 21). In dit deel van de stad werden, zoals bijna overal, aanpassingen gedaan aan de huizen. Op basis van deze aanpassingen en het gevonden materiaal werd echter aangetoond dat de zone niet opnieuw bewoond werd na 409 v.o.t., en dat de verbouwingen dus in de loop van de vijfde eeuw moeten uitgevoerd zijn (Bonacasa 1976, 22). Vondsten in de meest noordelijke bewoning van de vlakte wijzen wel op nieuwe bewoning in de zelfde huizen na de vernieling van de stad. Daardoor vermoeden de opgravers dat de grootste vernielingen plaatsgevonden hebben in de perifere zones en woningen, zoals die van de ‘Quartiere Est’ en dat de andere huizen nog steeds bewoonbaar waren na de aanval (Bonacasa 1976, 22). Een belangrijke structuur die aangetroffen werd in de zone van ‘Quartiere Est’, met name een urbaan heiligdom, komt verder aan bod.

In de jaren na deze campagnes werden nog verschillende kleine opgravingen uitgevoerd, en prospectietechnieken uitgevoerd op verschillende delen van de stad, necropolen en omgeving. Zo werden bijvoorbeeld, bij de aanleg van een grote weg ten zuiden van de heuvel, opgravingen uitgevoerd die onder andere een necropool, een archaïsch huis en een hellenistische boerderij blootlegden (Bonacasa 1976, 23). Deze opgravingen en vondsten 42

worden hier niet verder besproken aangezien ik geen aanwijzingen gevonden heb dat bij deze onderzoeken nog altaren aangetroffen werden.

III.3. De huisaltaren

Vooraleer de huisaltaren behandeld worden is het belangrijk om mee te delen dat ik bij de analyse van de huisaltaren en de contexten van deze objecten op enkele problemen gestoten ben. Ten eerste is het niet evident, zoals eerder al besproken bij de sectie over de huizen in Himera, om de verschillende woningen van elkaar te onderscheiden en functies toe te kennen aan de ruimten binnen de huizen. In de opgravingsverslagen worden de verschillende structuren, en de relaties ertussen, beschreven. Er worden echter weinig of geen hypothesen gesteld met betrekking tot het toekennen van functies aan ruimten. Zelfs het onderscheiden van de individuele huizen lijkt een moeilijke opdracht te zijn door de wirwar van muren die te vinden zijn over de volledige site, als gevolg van de vele verbouwingen en aanpassingen aan de woningen in de loop van de vijfde eeuw v.o.t.. Een onderzoek dat zich bezighoudt met de volledige urbanistische analyse van de stad, de individuele huizen en de ruimten – zoals dat in Olynthos werd uitgevoerd tijdens en na de opgravingen - lijkt mij in de context van deze thesis onmogelijk. Ik geloof dat ik voor de benodigde analyse niet genoeg kennis van zake, tijd of ruimte heb.

Daarnaast is er een specifiek probleem dat betrekking heeft op het plaatsen van de objecten in hun context. De vondsten worden namelijk allen vrij uitvoerig behandeld in een soort cataloog, telkens na de bespreking van een insula. Bij deze bespreking, die in feite bestaat uit een opgravingsverslag, worden niet alle gevonden objecten vermeld. Enkel de meest opvallende of belangrijke komen aan bod. Van de meeste objecten is dus niets meer gekend dan de kamer waarin het aangetroffen werd. Daarenboven wordt de specifieke vindplaats binnen de ruimte niet steeds genoemd. Dit heeft enkele gevolgen: er valt niet altijd te zeggen in welke stratigrafische laag de arulae aangetroffen werden – wat van belang kan zijn bij bijvoorbeeld ruimten met een verdieping boven – of in welk deel van de kamer het werd aangetroffen. Eerder werd vermeld dat moderne auteurs geloven dan de altaartjes vermoedelijk in nissen in de muur stonden, maar er is dus niet vast te stellen over welke muren het hier dan zou gaan. Ook wordt het dan moeilijk om deze stelling te ontkrachten, door bijvoorbeeld vondsten enkel in het centrum van 43

ruimten. Het is natuurlijk niet zeker dat de vondsten aangetroffen werden op de plaats waar ze origineel hun plaats hadden, maar toch zouden deze specifieke gegevens misschien meer informatie kunnen geven. Verder heb ik gemerkt dat de referenties in het gedeelte van de opgravingsverslagen niet altijd overeenkomen met de gegevens in de bespreking van de materiaalgroepen en de index/cataloog. Dit lijkt voornamelijk voor te komen bij de plaatsing van objecten in de context/kamer waar ze gevonden zijn. Aangezien onmogelijk te weten valt welke optie dan correct is, zorgt dit voor verwarring en kan het problemen opleveren bij de bespreking. Tevens ontbreekt bij de uitgave van de tweede reeks campagnes een index waarbij kort alle vondsten aangegeven staan, met hun inventarisnummer en vindplaats, waardoor het minder evident wordt om op een snelle, eenvoudige en feilloze manier de inboedel van een huis bijeen te zoeken.

Door de combinatie van al deze problemen lijkt het mij onmogelijk om een analyse van de ruimtelijke context van de altaren op te stellen. Het is zeer waarschijnlijk dat niet alle gegevens die vergaard werden uit de campagnes, ook in de verslagen gegoten werden. Indien het mogelijk zou zijn om de originele dagboeken te verkrijgen, zou een analyse van de structuren, de stad en de vondstcategorieën wel realiseerbaar zijn. Dit houdt wel in dat, indien het onderzoek van de woningen in de stad ooit wordt uitgevoerd en woningen, ruimten en functies toegekend worden, de conclusies die ik hier zal maken, mogelijks herzien moet worden.

Vooraleer we echter een onderzoek kunnen voeren naar de altaren die in huizen aangetroffen werden is het belangrijk om een speciale structuur in ‘Quartiere Est’ te bespreken. Het betreft hier verschillende kamers en ruimten die geïdentificeerd werden als een urbaan heiligdom, waar aan verering werd gedaan die niet onder de officiële religie valt (Allegro 1976, 490). Aangezien het hier echter ook niet gaat om een woning, valt het ook niet onder de religie van de oikos. Het gebouw waar het om gaat beslaat het oostelijke deel van de ‘Quartiere Est’, met als middelpunt de ambientes/kamers 12, 13, 25 en 39 en alle ruimten daarrond. De ingang van het gebouw leidde via een lange gang (amb. 30 en 31) naar een open binnenplaats (amb. 6, 7 en 32). De belangrijkste cultusruimten lagen echter naar de straat toe. Daar werden verschillende votiefdepots en meerdere arulae aangetroffe (Fig. 20) Allegro 1976, 477). De ruimten rond de belangrijkste kamers dienden waarschijnlijk voor opslag. 44

Het gebouw lijkt al bestaan te hebben in de zesde eeuw v.o.t., maar in een kleinere versie. Voorlopig kan enkel amb.39 met zekerheid in die periode geplaatst worden. Daar werd een reeks votiefgiften geplaatst en ook een eschara wordt in deze fase gedateerd. Na de slag bij Himera, als de stad volledig heringericht werd, kreeg ook het heiligdom een nieuw uitzicht, met de bouw van vele nieuwe kamers rond het vroegere centrum (Allegro 1976, 490). Het volledige gebouw is echter moeilijk te reconstrueren aangezien de bewaring van de structuren ten oosten van de hoofdkamers zeer gering is. Op basis van de vondsten (figurines en veel weefgewichtjes) werd dit heiligdom toegeschreven aan Athena Ergane (Fig.A34) (Allegro 1976, 491). Dit epitheton van Athena wijst op haar rol als beschermer van de ambachten, met name het weven (Burkert 1985, 141). Tevens wordt vermoed dat in de cultus ook plaats was voor Persephone en Demeter (Allegro 1976, 491). Ook in een andere zone van de stad werd een structuur blootgelegd die geïnterpreteerd werd als een urbaan heiligdom. Het volledige woonblok van Isolato II, zona II dat ingenomen wordt door ambientes 24 en 30 behoort tot het heiligdom (Fig. 17). In de archaïsche periode bevonden zich hier reeds enkele structuren die een sacrale functie hadden. Bij de herinrichting van de stad aan het begin van de vijfde eeuw bleven de rituele handelingen hier plaatsvinden, en werd de structuur ingepast in het regelmatige systeem van insulae en huizenblokken (Bonacasa Cara, Joly 1976, 125). Verschillende votiefgiften werden in de ruimten opgeslagen en ook een eschara werd aangetroffen. Volgens de archeologen werd Demeter hier vereerd (Bonacasa Cara, Joly 1976, 125). Een contrast met het heiligdom in ‘Quartiere Est’ is dat hier geen arulae aangetroffen werden, en dat de structuur aanzienlijk minder uitgebreid en complex is. De interpretatie van deze structuren is niet eenvoudig. Het lijkt steeds te gaan om het beoefenen van een cultus die niet tot de officiële cultus van de stad behoort. Ook de vorm van de gebouwen wijkt compleet af van de modale Griekse tempel, en werden ingepland tussen de andere huizen. Het is aannemelijk dat ook in de andere insulae, die minder goed bewaard zijn of nog niet opgegraven werden, eveneens gelijkaardige structuren gevonden kunnen worden. Indien dit het geval is, zou het lijken alsof de bovenstad kan ingedeeld worden in verschillende wijken, waarbij elke wijk zijn kleine persoonlijke heiligdom had. De aanwezigheid van een heiligdom voor Athena Ergane zou erop kunnen wijzen dat veel van de weefambachten in dat deel van de stad plaatsvonden, ook al werden weefgewichtjes in andere delen van de stad aangetroffen (cfr. infra). Een heiligdom voor Demeter, godin van landbouw 45

en voedsel, is moeilijker te plaatsen in de context van een stad, hoewel het zeer waarschijnlijk is dat een groot deel van de bevolking leefde van landbouw. Hoewel het bij beide structuren niet per se gaat om religie in de context van de oikos, heb ik de arulae uit deze ruimten toch betrokken bij het onderzoek, en dan met name in de inventarissen. Het is aannemelijk dat de goden die van belang waren in urbane cultussen, ook betrokken waren in de huishoudelijke religie.

Er werd reeds aangehaald dat het moeilijk is om over de arulae van Himera een eenduidige ruimtelijke analyse te maken op basis van de informatie in de opgravingsverslagen. Een ander aspect van archeologie dat echter wel een inzicht kan geven in de context en het gebruik van onze arulae zijn de andere objecten die aangetroffen werden in dezelfde ruimten. Op basis van die gegevens kan hopelijk voldoende informatie vergaard worden om conclusies te kunnen trekken over gebruik en functie van de objecten. Ook een algemenere ruimtelijke analyse, waarbij de vondsten op het stadsplan geplot worden, kan eventueel zinvolle informatie verschaffen.

Eerst wordt echter gekeken naar de types van altaren die voorkomen in Himera. Om deze feiten overzichtelijker te maken heb ik een databank opgesteld waarin de gegevens van alle altaren die aangetroffen werden in kamers in huizen, opgetekend werden (cfr. Appendix I) De objecten die aangetroffen werden in de heiligdommen van de stad, alsook de sporadische- en oppervlaktevondsten zijn hierin niet verwerkt, aangezien zij geen informatie kunnen geven over de context van de huisaltaren. Een uitgebreide, voornamelijk typologische, analyse van de altaartjes uit Himera werd echter reeds uitgevoerd. In een uitgave van 1982 werden verschillende studies gebundeld over verschillende materialen van de site. Een deel daarvan betreft de huisaltaren en werd geschreven door een van de archeologen, Oscar Belvedere, die betrokken was bij de tweede reeks campagnes. Doordat hij waarschijnlijk over meer (en andere) gegevens beschikt dan in de opgravingsverslagen te vinden zijn, kon hij enkele conclusies trekken met betrekking tot datering, productie, herkomst en typologie van de objecten. Ook lijken nieuwe onderzoeken uitgevoerd te zijn, met name in verband met de herkomst van de klei, die nog niet uitgevoerd of gepubliceerd werden in de verslagen.

46

III.3.1. Types, datering, herkomst

Eerst en vooral is het zinvol te vermelden dat in Himera geen aanwijzingen gevonden zijn voor het type dat Yavis ‘altars in houses’ noemt, met name vaste altaren van een meer ‘normale’ grootte die op de binnenplaats opgericht werden. Zoals eerder ook vermeld, schreef ze dat deze altaren slechts voorkomen vanaf de eerste helft van de vierde eeuw v.o.t. (Yavis 1949, 175). Ik veronderstel dat deze terminus post quem gebaseerd is op de vondsten van dateerbare altaren. Een verklaring voor deze datering wordt echter niet aangereikt. De afwezigheid van (aanwijzingen voor) altaren ondersteunt de datering, maar kan niet helpen bij de verklaring. Mogelijk werd Zeus Herkeios niet vereerd in Himera, of werd voor zijn aanbidding een draagbaar terracotta exemplaar gebruikt. Verder is het van belang te vermelden dat quasi geen enkel van de aangetroffen arulae uit Himera nog volledig waren (zelfs niet na reconstructie). Naar mijn mening kan dit verschillende oorzaken hebben, die allen terug te leiden zijn tot de vraag of deze fragmentaire status veroorzaakt werd door depositionele of post-depositionele processen. De eerste categorie kan het best verklaard worden door te stellen dat de objecten zich niet meer in hun originele context bevonden. Ze werden misschien vernield of weggegooid door de troepen die de stad aanvielen en verwoestten. Ook is het mogelijk dat de aangetroffen objecten eerder moeten gezien worden als afval, en dat ze dus vóór de plundering van de stad terechtgekomen zijn op hun uiteindelijke vindplaats omdat ze stuk waren. Wat echter ook zeer plausibel is, en valt onder de post-depositionele processen, is dat sommige fragmenten om bepaalde redenen gewoonweg niet teruggevonden zijn bij de opgravingen. In het algemeen gaat het hier om kleine objecten. Yavis stelde dat arulae altaartjes zijn met een oppervlak onder dertig cm² (cfr. supra, Yavis 1949, 171). Ook de aangetroffen fragmenten zijn vrij klein Het is dus goed mogelijk dat sommige fragmenten zodanig klein waren dat ze gemist zijn bij de opgravingen, of niet als arula-fragmenten erkend werden en bij de dump beland zijn. Het is echter zéér moeilijk om te bepalen welke van deze mogelijkheden de fragmentarische staat van de voorwerpen kan verklaren.

Zoals reeds vermeld, werd een analyse van de types, techniek en herkomst reeds gemaakt door Oscar Belvedere. Het doel van zijn onderzoek was om een begrip te krijgen van de productie van de objecten. Hij maakte hiervoor gebruik van alle aangetroffen altaren, dus ook de voorwerpen uit de heiligdommen, oppervlaktelagen en cisternes of waterputten. Een 47

tweede doelstelling was om aan de te tonen dat de objecten van lokale makelij zijn. Dit puur op basis van de matrix van de objecten, aangezien nog geen materiële bewijzen zijn aangetroffen voor productieplaatsen van arulae in de stad (Belvedere 1982, 61).

Op basis van de gevonden fragmenten kon men een duidelijk beeld krijgen van de productieprocessen van deze objecten. Uit de groeven die aan de binnenkant van sommige voorbeelden werden aangetroffen, kon afgeleid worden dat de arulae bestonden uit een kneedbare blok klei, die met de hand werd uitgehold en gladgestreken. Aan de buitenzijde werden ze vermoedelijk gladgestreken met behulp van een houten voorwerp (plat/afgerond stokje). Ook de reliëfscènes werden met behulp van dit object of met gebruik van een mal gecreëerd, vooraleer een fijne laag klei erboven werd aangebracht (Belvedere 1982, 65 en 86). De decoratie aan de kroonlijsten en op het oppervlak werden vermoedelijk aangebracht met een mal/stempel of door het aanbrengen van vooraf versierde repen klei (Belvedere 1982, 66). Een onderzoek van de kleisoorten die gebruikt werden voor de arulae, en meer specifiek de verschraling in die klei, heeft aangetoond dat het materiaal van de meerderheid van de aangetroffen voorbeelden overeenkomt met verschillende andere soorten objecten die vast en zeker lokaal gemaakt zijn, zoals bijvoorbeeld tegels en grof aardewerk. Ook bleek uit het onderzoek dat zowel de onversierde voorbeelden als de objecten met reliëfs tot deze lokale productie behoorden en dat de afgebeelde scènes van deze lokale objecten weinig of geen kopieën kennen in andere Griekse steden (Belvedere 1982, 62). De verschillende kleimengsels die te onderscheiden zijn in de objecten hebben grotendeels dezelfde kenmerken en verschraling. Over het algemeen gaat het om een klei waaraan voornamelijk kalksteen of terracotta-fragmenten werden toegevoegd om de stevigheid van het materiaal te garanderen. Daarboven werd dan vaak een meer zuivere en fijne kleilaag aangebracht, voornamelijk voor de objecten die een reliëf-decoratie meekregen (Belvedere 1982, 63-64). De kleur van de klei varieert van roze over rood tot oranje, met regelmatig voorbeelden met een grijze kern die duidt op een te lage baktemperatuur (Belvedere 1982, 4). Ook kon uit het onderzoek van de klei afgeleid worden dat de kwaliteit vrij goed was, aangezien slechts enkele minder goede stukken aangetroffen werden. Daarnaast konden ook geïmporteerde objecten onderscheiden worden, met scènes die ook op andere sites aangetroffen worden en dus een minder exclusief of lokaal karakter hadden (Belvedere 1982, 62-63). De importstukken zijn object H10, met een voorstelling van een vierspan en twee ruiters/verzorgers. Een tweede was H69 (fig. A19), waarbij zowel de voor 48

als de achterkant gedecoreerd zijn met leeuw en leeuwin en een derde object dat niet in een huiscontext werd aangetroffen met de voorstelling van een sfinx waarbij de vleugels specifiek uitgewerkt werden (cfr. appendix I) (Belvedere 1982, 87-91). Onderzoek wees uit dat ze alle drie afkomstig moeten zijn uit Magna Graecia, vermoedelijk zelfs van Sicilië, en de voorbeelden met vierspan en sfinx kregen een datering in de zesde eeuw v.o.t. (Belvedere 1982, 87-90). De productie van de arulae in Himera heeft vermoedelijk reeds bestaan in de zesde eeuw maar is pas duidelijk tot een echte bloei gekomen in de vijfde eeuw v.o.t.. Voornamelijk vanaf het tweede kwart van de vijfde eeuw, na de heroprichting van de stad, werden de arulae steeds kwalitatiever en origineler. Vermoedelijk is dit te wijten aan de komst van nieuwe ambachtslieden bij het heropbouwen van de stad, die bijvoorbeeld ook verantwoordelijk waren voor architectonische terracotta’s (Belvedere 1982, 111). Het lijkt dat de kwaliteit en originaliteit van de decoratie op de objecten naar een hoogtepunt aan het klimmen was toen de stad definitief vernield werd (Belvedere 1982, 113).

Op basis van de decoratie van de voorwerpen stelde Belvedere tevens een typologie op. Bij de figuratief gedecoreerde objecten gebeurde dit op basis van de scènes. Bij de non-figuratieve werd rekening gehouden met de verhoudingen en vorm van de wanden en de decoratie op de basis en aan de bovenzijde (Belvedere 1982, 67). In deze laatste categorie werden negen types onderscheiden, waarvan slechts enkele talrijk voorkomen in de huizen. Tot het eerste relevante type behoren rechthoekige arulae met drie concave wanden en een vlakke achterwand. Dit type kan verschillende soorten kroonlijsten en was in gebruik in de volledige vijfde eeuw v.o.t. (H5-7;H14; H16-17; H27; H37; H39-40; H43, H52-53; H67; H71; H74, cfr. Appendix 1) (Belvedere 1982, 68-73: type A1). Volgens Belvedere is de vorm van deze objecten te wijten aan de locatie waar ze gebruikt werden. Hij stelt namelijk dat deze een vlakke achterwand hadden omdat ze op de binnenkoeren geplaatst werden, tegen een muur (Belvedere 1982, 109). Of de ruimten waarin de objecten aangetroffen werden, dan allen als ‘courtyard’ kunnen geïnterpreteerd worden, is maar de vraag. Zo is een van deze exemplaren (H14) gevonden in Isolato II, zone I, amb. 9, waar eveneens een arula met reliëfscène (H13) werd aangetroffen, een type dat volgens zijn redenering in woonruimten geplaatst werd (Fig. 13). Ook ruimten als Isolato III, zona VI, amb. 24b en 17 lijken mij moeilijk identificeerbaar als een binnenplaats. Het is natuurlijk mogelijk, zoals reeds geponeerd, dat de objecten niet aangetroffen werden bij de opgravingen in de ruimte waar ze 49

gebruikt werden in de vijfde eeuw v.o.t. of dat de types met vier gedecoreerde wanden ook op binnenplaatsen opgesteld werden. Een ander type dat hij onderscheidt is vrij talrijk en bestaat uit een rechthoekige vorm met ver uitspringende randen aan de basis en bovenkant en een basisbreedte en hoogte van respectievelijk 18cm en 15cm (H22; H34; H36; H42; H45-46; H57; H60; H70; H75). De productie van dit type plaatst hij in de tweede helft van de vijfde eeuw v.o.t. (Belvedere 1982, 77: type A6). De zeven andere types zijn voornamelijk van elkaar te onderscheiden op basis van de algemene vorm of de decoratie in de kroonlijst. Behalve het vierde type, dat de vorm heeft van een parallellepipedum maar slechts zelden voorkomt (H18; H23; H66), zijn ze allen rechthoekig en worden in de vijfde eeuw gedateerd (Belvedere 1982, 73-83). Alle arulae die niet behoren tot het eerste type – inclusief diegenen met figuratieve scènes – werden volgens Belvedere gebruikt in ‘leef/woonruimten’ (Belvedere 1982, 109). Ik veronderstel dat hij hiermee alle ruimtes bedoelt die geen binnenkoer zijn. Vermoedelijk beweert hij dit voornamelijk op basis van het feit dat bij deze types alle zijden van de objecten een of andere decoratie hebben (ook al is het maar een eenvoudige kroonlijst) dus ergens geplaatst stonden waar die vier zijden daadwerkelijk aanschouwd konden worden. Het is eveneens zeer belangrijk om het uiterst draagbare karakter van deze objecten in acht te nemen. Het is niet ondenkbaar dat de altaren verplaatst werden binnen en tussen de verschillende kamers. Ook het gebrek aan toeschrijving van specifieke functies aan ruimtes, is hierbij van belang.

De eigenschappen die gebruikt werden bij het opstellen van een typologie voor de nonfiguratieve exemplaren, met name vorm en afmetingen, waren minder van belang bij het onderscheid tussen de figuratieve voorbeelden. Daarbij werden voornamelijk types gedifferentieerd op basis van de afgebeelde scène, en de datering gebeurde door comparatieve studies van afbeeldingen of decoratieve elementen op andere materiaalgroepen, zoals aardewerk of in architectuur. De meest voorkomende scènes zijn die van dieren in gevecht. Deze categorie kan op zich onderverdeeld worden in twee types: het eerste type beeldt een katachtige af die een hert of stier aanvalt (H1; H15; H51; H54; H73) (Fig.A13, Fig.A20). De aangetroffen exemplaren verschillen in aard van afwerking en afbeelding, de ene al eenvoudiger dan de andere (Belvedere 1982, 93-94). Het ontstaan van deze scène wordt gesitueerd in de archaïsche periode, en het motief komt voor op verschillende objecten in de volledige Griekse wereld, zoals aardewerk en gemmen, tot het einde van de vijfde eeuw v.o.t.. De arulae van dit type uit 50

Himera werden volgens de auteur voornamelijk in de eerste helft van de vijfde eeuw geproduceerd, maar bleven in gebruik tot aan de vernieling van de stad in 409 (Belvedere 1982, 94). Een tweede type met dieren in gevecht is dat van een stier die aangevallen wordt door griffioenen, gedateerd in de volle vijfde eeuw v.o.t. (H50; H55) (Fig.A18) (Belvedere 1982, 96-97). De scène wordt door Belvedere geïnterpreteerd als een lokale variant op het populaire thema waarbij katachtigen de roofdieren zijn. Doordat geen enkele andere afbeelding gekend is van een stier die wordt aangevallen door griffioenen, wordt er van uitgegaan dat het geen mythische scène betreft (Belvedere 1982, 96-97). Behalve één voorbeeld van een arula met de voorstelling van een gevel (H5) (fig.A11), die door de auteur gedateerd wordt in de late vijfde eeuw en slechts kort aangehaald wordt, kunnen de overige taferelen bestempeld worden als mythische scènes of figuren. Verschillende voorbeelden werden aangetroffen met de afbeelding van Skylla, een vrouwelijk zeemonster (H4; H49) (Fig.A12, Fig.A17) (Belvedere 1982, 102-103). Er werd geloofd dat zij in de wateren van Sicilië leefde en in de Metamorfosen van Ovidius (Boek XIV, 1-74) wordt beschreven hoe zij, door de jaloezie van de godin Circe, tot een zeemonster gemaakt werd. Tot slot werd ook een fragment aangetroffen met de afbeelding van een vrouw, vermoedelijk een godin, en twee slangenkoppen (H44) (Fig. 15). Aangezien slecht een deel van de scène bewaard is, is het moeilijk te bepalen om welke mythische gebeurtenis het hier gaat. Twee hypothesen worden voorgesteld: de godin Athena is getuige van hoe Herakles de Hydra doodt. Een ander voorstel is dat Persephone getuige is van de afdaling van Triptolemos in de onderwereld met een wagen voortgetrokken door draken/slangen (Belvedere 1982, 100-101). Aangezien geen ander voorbeeld gekend is, en een cruciaal stuk ontbreekt, is het echter onmogelijk om met zekerheid één van beide, of misschien zelfs een andere mythe aan te duiden dan de hier afgebeelde.

Belvedere sluit af met enkele algemene conclusies en hypothesen. Met betrekking tot het ontstaan van het gebruik van altaren, besluit hij dat de gevonden arulae geen nieuwe informatie kunnen geven (Belvedere 1982, 107 en 111). Zoals reeds besproken plaatste mevr. Douglas-Van Buren alle arulae in Sicilië en Zuid-Italië en werden later bij opgravingen de tot dusver oudste voorbeelden aangetroffen in Korinthe (cfr. supra). De oudste altaren die in Himera aangetroffen werden, met name de importstukken die eerder genoemd werden, zijn echter van dezelfde periode en, hoewel ze geïmporteerd werden, zijn ze duidelijk afkomstig uit de westelijke gebieden van de Griekse wereld, en dus zeker niet van het moederland 51

(Belvedere 1982, 111). De vondsten kunnen dus geen uitsluitsel geven wat betreft het oorsprongsgebied van de eerste arulae, enkel een nog ouder voorbeeld uit het moederland of de kolonies kan hier een antwoord bieden. Verder bespreekt hij het gebruik van de objecten. De voorbeelden met brandsporen aan het oppervlak werden volgens hem gebruikt voor kleine verbrandingen van voedsel en wierook. De andere exemplaren dienden dan weer om (onverbrand) voedsel te offeren, zoals fruit en zoetigheden (Belvedere 1982, 107-109). De fragmentaire staat van de meeste objecten en de verwering van sommigen kan echter ook een reden zijn voor het ontbreken van brandsporen aan de bovenkant van de arulae, ook al valt niet te ontkennen dat ook goed bewaarde voorbeelden zonder brandresten gekend zijn. Het is mogelijk dat de twee categorieën dienden als altaar voor verschillende godheden, of verschillende handelingen. Het is echter moeilijk om in kaart te brengen welke altaren precies wel en niet gebruikt werden voor het verbranden van voedsel en wierook, door de staat van sommige stuks.

III.3.2. Context van de objecten

Door de bewaring en aard van de site en de publicaties is het zeer moeilijk om conclusies te kunnen trekken met betrekking tot de ruimten waarin deze objecten gebruikt werden. Zoals reeds behandeld, stelde Belvedere dat alle exemplaren met een vlakke wand op binnenplaatsen geplaatst stonden, en alle andere in leefruimten (cfr. supra). Hoewel deze theorie correct zou kunnen zijn, gaat hij eerder uit van vermoedens dan feiten. Ik zie ook niet in waarom arulae niet tegen een wand in een leefruimte gestaan kunnen hebben. Het probleem bij de analyse hiervan ligt echter niet enkel bij de problematische toewijzing van functies aan ruimten en ruimten aan huizen, maar ook de staat waarin de objecten gevonden werden. De fragmentaire staat en de mogelijke oorzaken hiervan werden reeds aangehaald, maar de aanwezigheid van verschillende fragmenten van hetzelfde object in verschillende ruimten (zelfs niet altijd in naburige ruimten) is een extra moeilijkheid die dit onderzoek in de weg staat. Het is bijgevolg zeer moeilijk om te veronderstellen dat alle objecten op hun originele locatie werden teruggevonden. Omdat het echter de weinige beschikbare informatie is omtrent de context van de objecten en een onderzoek anders helemaal onmogelijk en zinloos wordt, ben ik voor de verdere analyse uitgegaan van de locatie waar de objecten aangetroffen werden als originele en correcte locatie.

52

Om een inzicht te krijgen in de verspreiding van de objecten in de stad werden de vondsten geplot op de plannen van de verschillende woonzones (Fig.16-20). Zowel een algemeen overzicht met alle voorwerpen werd hierbij opgesteld, als een meer specifieke versie met de belangrijkste besproken types. Ook werden rasters aangebracht, op basis van de veronderstellingen van Graham, met betrekking tot de regelmatigheid en grootte van huizen en de locatie van verdiepingen (cfr. supra). Uit al deze plannen zijn echter niet veel merkwaardigheden af te leiden. Het is duidelijk dat sommige ‘theoretische’ huizenblokken meer, minder of geen arulae bevatten, maar het is onduidelijk welke oorzaak dit kan hebben. Verschillende hypothesen werden reeds geponeerd: de arulae kunnen meegenomen zijn door de eigenaars, vernietigd zijn door de plunderaars, alsook verloren gegaan zijn door de landbouwactiviteiten, of gemist bij de opgravingen. Ook verstoring door latere bewoningsfasen is mogelijk. Ik vermoed echter, gezien het belang dat men hechtte aan religie en het uitvoeren van religieuze handelingen, dat elk huis in de vijfde eeuw v.o.t. minstens één huisaltaartje bezat. De verdeling van de objecten over de verschillende stadsdelen en insulae lijkt eveneens vrij regelmatig. Ook hier zijn afwijkingen vast te stellen, zoals bijvoorbeeld de schaarste aan vondsten uit Isolati XV en XVI, maar dit kan grotendeels te wijten zijn aan de bewaringsomstandigheden en het feit dat slechts een kleine hoeveelheid huizen onderzocht konden worden (Fig.19). Zoals reeds besproken bij het gedeelte over het Griekse huis, bevonden de meer persoonlijke en privé ruimten zich achteraan in het huis (voorbij de pastas/prostas en binnenplaats), en vermoedelijk ook op de verdieping. De voorste ruimten konden eerder gezien worden als publieke kamers en dienden bijvoorbeeld voor het ontvangen van gasten. Bijgevolg had ik verwacht dat de meeste arulae achteraan aangetroffen zouden worden, aangezien de religie van de oikos uiteindelijk een private aangelegenheid was die enkel de personen binnen de oikos aanging. Uit de data blijkt deze aanname echter niet correct te zijn. De verdeling van objecten lijkt eerder evenredig verdeeld te zijn over de gedeelten aan de straatkant en de meer achteraan gelegen kamers (Fig.17). De aanwezigheid van arulae in kamers aan de straatkant zou eventueel verklaard kunnen worden doordat deze ruimten geïnterpreteerd moeten worden als winkelruimten. Van de contexten waar meer dan één stuk werd aangetroffen (cfr. Appendix I en II), zijn er echter slechts een tweetal die direct aan de straat gelegen zijn en waaraan een winkelfunctie zou kunnen toegekend worden (Is.II, zona I, amb.20 en 21). Een andere verklaring zou kunnen zijn dat een huisaltaar als een soort 53

zichtbaar luxeproduct in een ontvangstkamer geplaatst werd. Het is dan ook opvallend dat relatief veel arulae met een figuratieve, en dus sterke decoratieve versiering in ruimten aan de straatkant aangetroffen werden. De verspreiding van de voorwerpen met een figuratieve reliëfversiering is minder evenredig verdeeld dan de andere types (Fig.16-20). De (niet zo talrijke) voorbeelden liggen eerder gegroepeerd en lijken dus eerder voor te komen in slechts enkele huizen. De verklaring hiervoor kan liggen in de algemene rijkdom van objecten in die huizen, als er van uit gegaan wordt dat de figuratieve voorbeelden de duurste/waardevolste waren. Het is evenwel zeer goed mogelijk dat bij het leeglopen van de stad men net die duurdere of mooiere voorbeelden meenam, en dat de verspreiding origineel wel meer gelijk was. Het is opvallend dat in de ruimten waarin de voorbeelden met reliëfscènes gevonden werden, zeer weinig exemplaren met eenvoudige kroonlijst gevonden werden. In andere kamers van de huizen, werden echter wel verschillende types aangetroffen. Het is dus mogelijk dat deze zeer decoratieve arulae een specifieke functie hadden, of voor een specifieke god of handeling dienden, of als statusobject dienden in een ruimte met een meer publiek of gemeenschappelijke functie (cfr. supra).

Aangezien het zeer moeilijk is gebleken om conclusies te trekken met betrekking tot gebruik en context van de arulae in Himera, op basis van de structuren waarin ze aangetroffen werden, heb ik een overzicht gemaakt waarin andere relevante objecten uit arula-contexten gegroepeerd worden (Appendix II). Daaruit kunnen enkele hypothesen afgeleid worden, voornamelijk met betrekking tot de functie en het gebruik van de altaartjes. Ten eerste is het relevant te vermelden dat geen enkele van de aangetroffen ruimten aanwijzingen geeft voor de productie van de altaren. Zoals Belvedere vermelde, zijn nog geen productieplaatsen van de objecten aangetroffen. Wel werd in twee contexten een terracotta mal ontdekt, maar deze lijkt eerder gebruikt te zijn voor het maken van beeldjes, gezien de voorstelling en afmetingen. Wat echter wel afgeleid kan worden uit de gegevens, en ook benadrukt wordt in de antieke teksten, is het belang van reinheid. Dit wordt aangetoond door het voorkomen van (was)bassins en louteria in verschillende van de contexten. Dit kan aanduiden dat een rituele reiniging, die zo eenvoudig kon zijn als het wassen van de handen, uitgevoerd werd alvorens men een offer bracht. De aanwezigheid van weefgewichtjes zou dan weer kunnen wijzen op een belang van vrouwen in die ruimte, aangezien weven voornamelijk hun taak was. Het is 54

ook opvallend dat in ongeveer de helft van de kamers waar deze objecten voorkwamen, ook de figuratieve arulae aangetroffen werden (Is.I, amb. 10; Is. II, zona II, amb.13; Is.III, zona VI, amb 5 en 25). Ook in het urbane heiligdom van ‘Quartiere Est’ werd de link tussen cultus en de weefgewichtjes al aangetoond. Het is mogelijk dat aan de activiteit van het weven een specifieke rituele handeling gelinkt is.

De objecten die eveneens veel informatie kunnen verschaffen zijn de terracotta beeldjes die aangetroffen werden. Zoals blijkt uit de gegevens, werden de objecten vaak samen aangetroffen met arulae. Wat echter opvallend is, is dat het in de meeste gevallen gaat om minstens twee beeldjes per ruimte, en vaak meer. Zo werden in Isolatie III, zona VI, amb. 5 bijna vijftien terracotta beeldjes gevonden (Fig.A27-A30). Deze ruimte werd door de opgravers gezien als een binnenkoer en de vondsten werden allen gevonden in de zuidoostelijke hoek van de structuur, samen met huishoudelijk aardewerk (Belvedere, Epifanio 1976, 232-233). Daardoor lijkt het zeer waarschijnlijk dat dit deel van de ‘courtyard’ in het huis voorzien was voor rituele activiteiten, en dat de beeldjes ook daadwerkelijk in een religieuze context mogen geplaatst worden. Bijgevolg denk ik dat een identificatie van de beeldjes zeer waardevol kan zijn bij het toekennen van een specifiek gebruik van de arulae in Himera.

Veel van de figurines zijn jammer genoeg slechts zeer fragmentarisch bewaard, wat een identificatie van de afgebeelde personen onmogelijk maakt. Veel voorbeelden bestaan enkel nog uit hoofdjes van vrouwen. Het is mogelijk dat ze allen godinnen voorstellen, maar dit valt niet met zekerheid te zeggen. De overige exemplaren, waar meer informatie af te leiden valt uit kledij en attributen, zijn overigens ook heel vaak vrouwen. Slechts enkele voorstellingen van mannen en dieren of andere wezens komen voor. De vrouwelijke beeldjes die enigszins herkenbaar zijn, behoren tot de categorie van bustes of volledige beeldjes waarbij het personage een kroon of ander hoofddeksel aanheeft, dat wijst op een godin. Deze ontbreken echter vaak attributen om aan te kunnen tonen welke godin(nen) het hier precies betreft. Sommige vrouwelijke figurines zijn echter wel identificeerbaar: verschillende afbeeldingen van Athena Lindia werden gevonden, daarnaast zijn er enkele ‘gewone’ Athena’s met een helm (Fig. A30, A33) en ten slotte twee kourotrophoi.

55

Athena, de godin van de wijsheid, uitgerust met strijdwapens en hét boegbeeld van de stad Athene, werd volgens Burkert in de volledige Griekse wereld gezien als dé stadsgodin (Burkert 1985, 140). Haar kracht haalde ze uit een geitenvel, dat ze had verkregen door het doden van een monster in de vorm van een geit. Deze scène werd later in de beeldende kunst echter aangepast, waarbij de geit het hoofd kreeg van de Gorgone met slangen als haar (Burkert 1985, 104). Het is dus mogelijk dat het tafereel op arula H44, dat door Belvedere geïnterpreteerd werd als een scène uit het leven van Herakles of Triptolemos, eigenlijk de voorstelling is van Athena bij het monster dat ze verslagen heeft. Verder was Athena, zoals we reeds zagen bij het urbane heiligdom in de ‘Quartiere Est’, de beschermster van de ambachten die met wol te maken hadden, voornamelijk het weven. De vondst van verschillende beeldjes van Athena moet dus misschien gelinkt worden aan deze ambacht in de stad, waarvan verschillende weefgewichtjes aangetroffen werden. De voorstellingen van Athena Lindia werden geïdentificeerd op basis van de kettingen die ze rond haar hals draagt: één ketting met eikelvormige hangers, één met ronde hangers en tot slot één met halve manen (Fig. A36). De godin was, zoals de naam het zegt, een lokale versie van Athena in Lindos, op Rhodos (Price 1978, 148). Het lijkt hier echter te gaan om een lokale variant van Athena Lindia, die als een soort krijgersgodin vereerd werd (Allegro 1976, 542). In Lindos werd ze namelijk vereerd als een kourotrophos, en werd ze afgebeeld al zittend of staand met een kind op haar arm (Price 1978, 148). Dit zou echter een zeer merkwaardige manifestatie van de godin zijn, aangezien zij vaak bijna mannelijk werd voorgesteld en ook geen enkele link had met vrouwen. Ze was namelijk een maagd en geboren uit haar vader Zeus’ hoofd, en was dus nooit in rechtstreeks contact geweest met een baarmoeder/vrouw (Burkert 1985, 142-143). De functie van kourotrophos moet bij Athena dan ook niet gezien worden als moederrol, of degene die het kind (op)voedt, maar wel als een maagd die kinderen wijsheid bijbrengt (Price 1978, 2). Kourotrophos was niet enkel een epitheton voor Hera en Demeter of een manifestatie van Athena, ze was ook een godin of kracht op zichzelf, die echter enkel in cultussen aanbeden werd en niet in de mythologie voorkomt (Burkert 1985, 244). Ze was vermoedelijk eerder de manifestatie van alle moeders en opvoedsters. Hoewel het mogelijk is dat de twee kourotrophos figurines een willekeurige moeder voorstellen, lijkt het mij waarschijnlijker dat het ofwel Athena Lindia, in haar originele Lindische manifestatie, Hera of Demeter zijn. Hoe dan ook moeten ze geassocieerd worden met de cultus rond de geboorte van kinderen. Ook de enige figurine van een dwerg die werd aangetroffen in Quartiere Est, amb. 32 kan misschien 56

in deze context geplaatst worden, aangezien dwergen regelmatig een gelijkaardige rol toegeschreven kregen (Price 1978, 76). Zelfs de figurines die werden geïdentificeerd als de figuur van Silenus (Fig. A29), een sater, kunnen eventueel gelinkt worden aan kourotrophoi, aangezien enkele voorstellingen bekend zijn waarbij hij zorgt voor de kleine Dionysos (Price 1978, 71).

De identificatie van deze objecten en de figuren die ze voorstellen kan volgens mij van belang zijn voor de interpretatie van de arulae. Het is duidelijk dat Athena een belangrijke godin was in de huizen van Himera, aangezien de meeste (herkenbare) beeldjes haar voorstellen, ofwel als Athena Lindia of in een andere manifestatie. Het is echter zeer goed mogelijk dat ook nog talloze andere godinnen van belang waren, maar dat de figurines niet bewaard gebleven zijn, of dat net die karakteristieke onderdelen van de beeltenissen verdwenen zijn. Zo kan het beeldje van een haan een votiefgeschenk geweest zijn voor Persephone, een dier dat vaker met haar geassocieerd wordt (Sourvinou-Inwood 1978, 108). Een fragment van een vrouwelijk personage (zonder hoofd) met een biggetje op haar arm kan misschien geïdentificeerd worden als Demeter, aangezien biggetjes als offerdier voor haar dienden (cfr. supra). Hoe dan ook moeten deze objecten een rol gespeeld hebben in het huishouden, en zeer waarschijnlijk ook in de cultus. Algemeen wordt aangenomen dat terracotta’s in de oudheid voor twee doeleinden dienden: poppen of speelgoed en votiefgiften (Lunsingh Scheurleer 1986, 14). De laatste categorie heeft steeds een duidelijk religieus karakter en wordt meestal in heiligdommen aangetroffen. De vondst van deze objecten in huizen wordt dus vaker gezien als een aanwijzing voor religie in de oikos (Lunsingh Scheurleer 1986, 14). Het is dus zeer aannemelijk dat de meeste aangetroffen figurines inderdaad een cultusfunctie hadden. De ongeïdentificeerde voorbeelden kunnen eventueel speelgoed geweest zijn, maar gezien hun context, werden ze waarschijnlijk ook gebruikt als votiefgift of offer.

III.3.3. Conclusies

Het lijkt erop dat de bewoners van Himera reeds in de archaïsche periode belang hechtten aan religie en het vereren van goden, daarvan zijn zowel de Tempel A en B als de twee vroegste fasen van de urbane centra getuigen. Het is echter zeer opvallend dat er een soort piek lijkt te zijn in de religieuze activiteit na de slag bij Himera in het eerste deel van de vijfde eeuw 57

v.o.t.. Niet enkel werd de stad volledig heringericht, ook Tempel B en de twee urbane heiligdommen werden verfraaid. Daarnaast werden ook nog eens Tempel C en de Tempel van de Overwinning opgericht, en ook bijna alle arulae dateren uit deze fase. Er zijn enkele beperkingen die de site oplegt, voornamelijk door de bewaringscondities en de verstoringen die de site heeft gekend. Toch konden, grotendeels op basis van het onderzoek van Oscar Belvedere, verschillende interessante gegevens verkregen worden.

Ten eerste is het opvallend dat vaste altaren compleet ontbreken in Himera. Het is echter waarschijnlijk dat de functie van deze structuren volledig overgenomen werd door de arulae die in de ‘courtyard’ opgesteld stonden. Er zijn geen aanwijzingen voor het vereren van Zeus Herkeios specifiek, maar het is meer dan aannemelijk dat een andere god in Himera vereerd werd met als voornaamste doel de bescherming van de oikos. Het is trouwens niet evident om specifieke altaren toe te wijzen aan specifieke goden. De figuratieve scènes, als ze er al zijn, lijken hier alvast geen indicatie voor te zijn, aangezien ze allen eerder een neutraal karakter hebben. Het lijkt veeleer zo dat arulae gekozen werden volgens modefenomenen en eigen appreciatie, aangezien de populariteit van bijvoorbeeld de dieren in gevecht zeer groot was, en het moeilijk is om deze scène direct aan een godheid te linken. Daarom zou ik willen stellen dat de arulae konden gebruikt worden voor verschillende goden, en dat de toeschrijving van de uitgevoerde rituelen eerder moet gebeuren op basis van de figurines die aangetroffen werden. De enkele identificeerbare beeldjes kunnen namelijk geassocieerd worden met de cultussen die werden uitgevoerd in de urbane heiligdommen, met name voor Athena, Demeter en Persephone. Dit wijst volgens mij op het belang van deze godinnen in de verschillende delen van de stad, en vermoedelijk ook in de specifieke huishoudens. Ik geloof dat deze beeldjes bij de arulae geplaatst werden indien nodig en dat de altaren op die wijze toegeschreven werden aan die specifieke godheid, zoals een godenbeeld in een tempel de aanwezigheid van de god voorstelt. Zo werden volgens mij de kourotrophoi opgesteld bij de rituelen die geassocieerd werden met geboorte, zoals de offers die werden gebracht op de tiende dag (cfr.supra). De verschillende ongeïdentificeerde figurines, ook van mannen, zijn potentieel ook godenbeeldjes of wezens die in de cultus belangrijk waren, hoewel dit niet met zekerheid te zeggen valt. Bij de inleidende hoofdstukken kwam aan bod dat vrouwen geen actieve rol mochten spelen in de publieke cultus, alle handelingen werden uitgevoerd door priesters of andere mannen. In de huishoudelijke cultus lijkt de vrouw echter wel van belang te zijn. Aangezien 58

mannen amper aanwezig of van belang waren bij geboorten, en vrouwen vermoedelijk de meeste weefactiviteiten deden, is het aannemelijk dat zij een actieve rol speelden in de rituelen die hoogstwaarschijnlijk geassocieerd kunnen worden met deze handelingen. Zowel de figurines van Athena, de weefgewichtjes en de kourotrophoi lijken mij daar voorbeelden van te zijn. Wat betreft de offers die gemaakt werden op deze altaren, moet ik verwijzen naar de conclusies die Belvedere hieromtrent gemaakt heeft (cfr. supra). Hij stelt dat de objecten met brandsporen drager waren van kolen en wierook, en de andere veeleer voor taarten, fruit en ander voedsel dienden. In het hoofdstuk over altaren en offers werd echter aangehaald dat het branden van wierook moet gezien worden als een dagelijkse activiteit, die in elk huishouden plaatsvond. De arulae met brandsporen zijn echter niet zeer talrijk, maar dit zou natuurlijk te wijten kunnen zijn aan de mate van overlevering van de objecten. Een onderscheid tussen de offers die gemaakt werden op arulae met figuratieve decoratie en de andere exemplaren is eveneens niet eenvoudig. Het is mogelijk dat de meer uitgebreid versierde altaren voornamelijk gebruikt werden in de ontvangstkamers en dan is het aannemelijk dat deze voornamelijk dienden voor de ‘first fruit offerings’ en plengoffers bij feestmalen (cfr. supra). De andere exemplaren zouden dan veeleer gebruikt worden voor dagelijkse offers van wierook of een kleine hoeveelheid graan of voedsel. Deze theorie is echter zeer moeilijk aan te tonen op basis van de archeologische bewijzen.

Het is uitermate moeilijk om algemene en vergelijkende conclusies te trekken over de arulae uit Himera. Zoals ik eerder poneerde geloof ik dat elk huishouden minstens één huisaltaar bezat. Indien deze aanname correct is, wil dat zeggen dat een zeer groot deel van de altaren niet bewaard gebleven zijn voor onderzoek. Ook de afwezigheid van religieuze teksten of wetten voor de stad Himera, bemoeilijken een onderzoek naar religie in de stad.

59

Hoofdstuk 4. Case Study: Olynthos

De keuze voor het gebruiken van Olynthos als case-study was vrij gemakkelijk en logisch. De site is een van de best bewaarde en onderzochte voorbeelden van huizen in de klassieke periode. Tijdens de opgravingen werd, zeker als men rekening houdt met het feit dat het onderzoek in de stad dateert van de jaren 1920 en 1930, uitzonderlijk veel aandacht geschonken aan onderzoek van de huizen. Het gebrek aan publieke en monumentale gebouwen op deze site kan hiervoor verantwoordelijk geacht worden (Nevett 1999, 25). Doordat gebouwen zoals tempels, die normaal zeer veel aandacht kregen in de archeologie van die periode, ontbraken in de stad, werden de huizen en de vondsten die daar gemaakt werden zeer zorgvuldig opgegraven, opgetekend en gepubliceerd. Ook werden sindsdien talloze nieuwe analyses gemaakt met betrekking tot de huizen, huishoudens en bezittingen in de stad, onder andere door Nicolas Cahill (2000). Ook de aard van de site en de stad, die net als Himera een relatief korte levensduur heeft gehad en volledig vernield werd, is een belangrijke factor geweest bij het zoeken van een geschikte case-study. Hoewel de stad ook te maken gehad heeft met re-occupatie en plundering (cfr. infra) is de verstoring van de huizen en de inboedel zeer klein, waardoor een analyse van de huisaltaren veelbelovend is. Een groot nadeel aan deze site is dat het onderzoek, hoewel zeer goed voor zijn tijd, al erg gedateerd is. Dat houdt in dat dateringen van aardewerk en terracotta’s mogelijk niet meer correct zijn en moeten herzien worden.

IV.1. De geschiedenis van Olynthos: historische bronnen en archeologie

De vroegste geschiedenis van Olynthos lijkt plaats te vinden in de prehistorie. Op de zogenaamde ‘South Hill’, waar later een deel van de stad Olynthos zou opgericht worden, werd aan het einde van het vierde millennium of het begin van het derde millennium een nederzetting gesticht die bestond uit verschillende kleine gebouwen (Fig. 11) (Mylonas 1929, 1-3 en 96). Het lijkt erop dat deze vroegste nederzetting drie verschillende fasen van bewoning heeft gekend, waarbij een verwoestingslaag telkens een nieuwe fase inluidde (Mylonas 1929, 96). Veel van deze resten werden echter vernield bij de bouw van de klassieke stad en enkele latere structuren (Mylonas 1929,1). Nadat deze vroegste nederzettingen verlaten werden, heeft de stad lange tijd geen occupatie gehad, tot rond het jaar 1000 v.o.t. een Macedonische stam de zone van de ‘South Hill’ opnieuw is gaan 60

bewonen. In de loop van de zevende eeuw werd de stad overgenomen door een ander Macedonisch volk, de Bottiaei (Robinson 1930, X). De vroegste geschreven informatie die bekend is met betrekking tot Olynthos werd geschreven door Herodotus en vermeldt dat de stad in 480 v.o.t. troepen leverde voor het leger van de Perzische koning Xerxes. Tevens beschrijft Herodotus dat de stad zich na de nederlaag van de Perzen uitdrukkelijk tegen hen keerde, wat resulteerde in een vernieling van de stad (Gude 1933, 4). In 479 v.o.t. werd geruïneerde stad opnieuw bewoond, dit maal door de meer Grieksgezinde Chalcidiërs1. Wel wordt er van uitgegaan dat de Bottiaei ook nog een deel van de bevolking uitmaakten (Gude 1933, 7 en 9). De volgende belangrijke gebeurtenis voor Olynthos viel in 432 v.o.t.. De macht van Athene groeide samen met een gevoel van ontevredenheid bij verschillende steden in Griekenland, uiteindelijk resulterend in de Peloponnesische Oorlogen. Toen koning Perdiccas van Macedonië voorstelde aan verschillende kuststeden en dorpen op het Chalcidische schiereiland om samen te verzamelen in een synoikismos – samen gaan wonen, samengroeien – werd Olynthos uitgekozen als nieuwe, goed verdedigbare vestiging (Gude 1933, 10-11). (Thucydides I, 58,2):

“For Perdiccas had also persuaded the Chalcideans to abandon and pull down their maritime towns and to go up and dwell at Olynthus and that one city to make strong, and unto those that removed gave part of his own and part of the territory of Mygdonia, about the lake Bolbe, to live on so long as the war against the Athenians should continue. So when they had demolished their cities and were gone up higher into the country, they prepared themselves to the war.” (vertaling Hobbes, internet)

De stad kende nu een veel grotere bevolking en oppervlakte, ook de ‘North Hill’ werd bewoond. Het is dan ook op dit moment dat de stad uiterst planmatig en georganiseerd aangelegd werd (Fig. 21). In de jaren na het herinrichten van de stad als gevolg van de synoikismos werd de Chalcidische Liga opgericht tussen Olynthos en verschillende omringende dorpen en steden (Robinson 1930, XI). De decennia die volgden op de stichting 1

De Chalcidiërs die hier bedoeld worden zijn de inwoners van het schiereiland Chalcidice, in het noordoosten van Griekenland. Een belangrijk onderscheid moet gemaakt worden met de Chalcidiërs van Chalkis, een Griekse stad op Euboia. Deze laatsten zijn diegenen die betrokken waren bij de stichting van Himera.

61

van de klassieke stad waren woelig, met de Peloponnesische oorlogen en de nawerking daarvan. Desalniettemin groeide de stad uit tot een belangrijk centrum (Gude 1933, 35). Door de strijd tussen de Griekse grootsteden was hun macht drastisch gedaald en de steeds machtiger wordende Macedoniërs profiteerden hiervan. Nadat Olynthos eerst de kant had gekozen van de Macedoniërs, sloot het uiteindelijk aan bij Athene. In 348 v.o.t. werd de stad door Philippus II van Macedonië volledig verwoest, en niet lang nadien had hij ook de rest van Griekenland veroverd (Gude 1933, 34-36) (Demosthenes, Philippica III, 9.26).

“(...) I pass over Olynthus and Methone and Apollonia and the two and thirty cities in or near Thrace, all of which Philip has destroyed so ruthlessly that a traveler would find it hard to say whether they had ever been inhabited. (...) Has he not robbed them of their free constitutions and of their very cities, setting up tetrarchies in order to enslave them, not city by city, but tribe by tribe?” (vertaling Vince 1930, internet).

Slechts enkele munten die dateren na 348 v.o.t. werden aangetroffen, wat er op wijst dat de stad nog bezocht of eventueel bewoond moet zijn geweest in de jaren na de vernieling, maar zonder veel impact te hebben op de site (Robinson, Graham 1938 en Cahill 2002, 25). Er zijn wel enkele duidelijkere aanwijzingen voor continue bewoning of nieuwe bewoning na de vernieling van de stad, maar dit fenomeen lijkt zich te beperken tot de rij huizen (Row A) in het noordwesten van de ‘North Hill’ (Robinson, Graham 1938, 10). De verklaring hiervoor wordt door de archeologen gezocht in de aard van de vernieling van de stad. De troepen van Philippus II maakten de stad met de grond gelijk, om te voorkomen dat ze ooit terug zou opleven en een aanzienlijke macht worden. Daarom werden voornamelijk de publieke gebouwen volledig vernietigd, en lijkt het aannemelijk dat een kleine groep huizen in het uiterste noorden van de stad onaangeroerd bleef, waardoor de overlevenden de huizen na de strijd terug bewoonden (Robinson, Graham 1938, 10-11). Ook zijn er geen aanwijzingen voor brandstichting in de stad, en wordt vermoed dat de huizen vernield werden door het neerhalen van de houten steunpijlers die de verdiepingen ondersteunden. Op die manier stortten de huizen snel en eenvoudig ineen. Gelukkig is dit een methode die relatief weinig impact heeft gehad op de inboedel van de huizen, waardoor de site archeologisch gezien heel waardevol is (Robinson, Graham 1938, 11). De grootste verstoringen moeten plaatsgevonden hebben kort na de verwoesting van de stad. Bij de bouw van een nieuwe stad vlakbij, Cassandria, werden 62

vermoedelijk veel bouwmaterialen uit Olynthos weggehaald. De restanten van de publieke gebouwen, die vermoedelijk grotendeels opgebouwd waren uit regelmatige blokken steen, werden afgevoerd. De gedecoreerde stukken uit huizen, zoals kapitelen, werden ook verwijderd, maar verder lijken de huizen minder aangetast te zijn (Robinson, Graham 1938, 12).

IV.2. De site en zijn onderzoeksgeschiedenis

De opgravingen van Olynthos werden aangevangen in 1928, onder leiding van ‘The American School of Classical Studies at Athens’. De site bevindt zich in het noordoosten van Griekenland, op het schiereiland Chalcidice, enkele kilometers landinwaarts. De bewoning bevond zich, zoals reeds vermeld, op twee heuvelvlakten die in verbinding staan met elkaar, waar naar verwezen wordt als ‘North Hill’ en ‘South Hill’, met de oudste bewoningsfasen. Tijdens de eerste campagne werden verschillende proefsleuven getrokken, verspreid over het grote terrein, in de hoop enkele publieke gebouwen aan te treffen. Dit bleek echter niet het geval. Zelfs in een rapport van 1932 vermeldt Robinson dat hij nog steeds hoopt de publieke gebouwen aan te treffen (Robinson 1932, 119). Geen publieke gebouwen, maar wel restanten van Byzantijnse, klassiek Griekse en neolithische perioden werden gevonden (Robinson 1929, 54-56). Reeds na deze eerste campagne waren enkele van de belangrijkste zones van de stad gekend en gelokaliseerd: de winkels, de ambachtelijke ruimten, de muntslag, de rijkere huizen, en ook de uiterst regelmatig aangelegde structuur van de stad werd duidelijk (Robinson 1929, 60-63). Hoewel geen inscripties werden aangetroffen waaruit met zekerheid kon aangetoond worden dat de opgegraven site daadwerkelijk het Olynthos uit de bronnen is, lijken de andere archeologische vondsten dit te bevestigen (Robinson 1930, X). Zo werden munten van de Chalcidische Liga aangetroffen en de archeologisch te onderscheiden fasen van de site komen overeen met de historische gegevens. Ook werden pijlpunten en slingerstenen met Philippus’ naam aangetroffen in de vernielingslagen van 348 v.o.t. (Robinson 1929, 74 -76). In de opgravingscampagnes die volgden en werden afgerond in 1938 werd voornamelijk bevestigd wat al duidelijk was geworden in de eerste campagnes. Verschillende zones waren te onderscheiden, het plan van de stad was uitermate regelmatig aangelegd en de belangrijkste fase van de stad kon gedateerd worden tussen 432 en 348 v.o.t.. Meer dan honderd huizen

63

werden blootgelegd, wat meer dan vijftig complete grondplannen opleverde (Nevett 1999, 53). De ‘North Hill’ bevatte de meeste huizen, in een zeer regelmatige aanleg (Fig. 21). Een orthogonaal plan werd verspreid over de volledige heuvel en bestond uit verschillende insulae, gelegen tussen grote straten. Elk woonblok bestond op zijn beurt uit tien huizen, in twee rijen van vijf, gescheiden door een ambitus. Ieder huis kreeg een naam op basis van de ligging ten opzichte van de straten en binnen het woonblok (Cahill 2002, 27). Ten westen van deze insulae werd een lange rij huizen langs de verdedigingsmuur geplaatst, waar naar wordt verwezen als ‘row A’. En ook enkele huizen uit een rij, in het oosten van de heuveltop, werden ontdekt in een zone die ‘East Spur Hill’ genoemd wordt (Cahill 2002, 27). Op ‘South Hill’, waar de oudste bewoning van de stad had plaatsgevonden, werden eveneens enkele huizen van de vijfde en vierde eeuwse fase blootgelegd, zij het minder regelmatig aangelegd dan die van ‘North Hill’. Ook werden daar aanwijzingen voor een publieke zone aangetroffen (Cahill 2002, 27). Ten oosten van de twee heuvels werd op een vlakte de ‘Villa Section’ ingericht (Fig. 22). Hoewel de zone slechts gedeeltelijk opgegraven is, lijkt het er op dat de insulae ook hier in een regelmatig patroon aangelegd werden. De indeling van de huizenblokken is echter is minder regelmatig, met huizen van grotere en minder grote omvang (Cahill 2002, 29-30). De planmatige en volledig regelmatige aanleg van de insulae was een aanwijzing voor de archeologen dat deze stad in één beweging moest aangelegd zijn (Robinson 1932, 120). Wat de algemene chronologie van de huizen betreft, wordt er van uitgegaan dat alle huizen in één insula gelijktijdig werden opgetrokken en dat de blokken op de ‘North Hill’ vroeger compleet waren dan die op de ‘East Spur Hill’ en de ‘Villa Section’ (Robinson, Graham 1938, 15). De huizen in de ‘Villa Section’ lijken eerder stuk voor stuk gebouwd – in tegenstelling tot de huizen in de insulae op de ‘North Hill’ die vermoedelijk in één maal opgetrokken werden - en gedurende een langere periode (Cahill 2002, 30). Heel veel informatie werd verworven uit de opgravingen in Olynthos, hoewel niet eens alle insulae konden onderzocht worden. Een groot deel van de stad werd jammer genoeg aangetast en vernield in modernere tijden, net zoals Himera, met name doordat het gebied geleden heeft onder de landbouw die er plaats heeft gevonden (Robinson 1930, XI).

64

IV.3. De huisaltaren

De aard van de vernieling van de stad, die blijkbaar bestond uit het neerhalen van de verdiepingen, heeft gezorgd voor een goede conservatie van de inboedel van huizen. Tientallen altaren werden aangetroffen, zowel draagbare als ingebouwde, waarvan de meeste quasi intact of toch te reconstrueren zijn (cfr. Appendix III). Ook wordt in de opgravingsverslagen vaak aangegeven dat de (draagbare) objecten vaak gevonden lijken te zijn op de plaats waar ze neergevallen moeten zijn bij de vernieling van de huizen. Het lijkt er dus op dat de vernietiging en plundering van de stad eerder de bedoeling had de publieke gebouwen, en dus de politieke macht, te raken dan een complete vernieling van de huizen en inwoners te veroorzaken.

Net als bij Himera beperken de publicaties een volledige analyse, zij het in mindere mate. Een cataloog ontbreekt, waardoor de informatie van de objecten steeds bij de bespreking van een ruimte in een huis wordt geplaatst, vaak in een voetnoot. De informatie is wel steeds vrij uitgebreid en ook de plaatsing van het objecten binnen de ruimte wordt vaak, doch niet altijd, aangegeven. Één van de naar mijn mening meer problematische knelpunten is dat in de publicaties weinig gegevens staan met betrekking tot de stratigrafische context van vondsten. Hoewel uitgegaan wordt van een verdieping boven sommige delen van het huis (cfr. supra), lijkt dit feit volledig vergeten in de bespreking van de verschillende ruimten. Hierdoor is het dus onmogelijk te bepalen of objecten in de ruimte op het gelijkvloers of de verdieping bewaard werden. Ook werden nog geen verdere analyses van de objecten uitgevoerd, met betrekking tot de herkomst of typologie. Het is ook van belang dat de bespreking van sommige huizen beduidend uitvoeriger en preciezer is dan andere. Dit is mogelijk te wijten aan het feit dat in sommige huizen gewoonweg meer structuren aangetroffen werden, maar het kan even goed liggen aan de prioriteiten die gesteld werden door de archeologen. Zo werden de huizen in de ‘Villa Section’ met mozaïeken en dergelijke vaak veel uitvoeriger behandeld dan de ‘armere’ huizen in de insulae op de ‘North Hill’. Voor de analyse werden opnieuw de originele opgravingsverslagen gebruikt, maar dit maal aangevuld met een latere studie. Nicholas Cahill (2002) maakte een grondige analyse van de huizen en meer specifiek van hun inboedel. Hij bestudeerde alle vondsten en de huizen waarin ze gevonden werden en maakte op basis daarvan associaties en clusters. Het resultaat is een 65

zeer volledig boek waaruit ontzettend veel informatie te halen valt. De focus ligt op het begrijpen van functies van ruimten en de organisatie van individuele huizen en hun relatie tot andere huizen. Een grondige analyse van de vondsten, zoals de altaren, met hypothesen en conclusies behoorde niet tot zijn ambitie.

IV.3.1. Types, datering, herkomst

In Olynthos werden tal van verschillende types huisaltaren aangetroffen. Vooreerst werden in verschillende huizen vaste altaren gevonden, voornamelijk op het binnenplein. Deze werden geïnterpreteerd als zijnde de ‘altars in houses’ van Yavis, dus de structuren die werden opgetrokken met de verering van Zeus Herkeios als doel (Robinson, Graham 1938, 321). Men trof acht vaste altaren aan, net als zes holtes in vloerniveaus of andere aanwijzingen die zeer waarschijnlijk duiden op een verdwenen altaar (cfr. Appendix III). Dit wil dus zeggen dat zeker niet alle huizen een vast altaar bezaten. Dit wordt echter verder behandeld bij de analyse van de contexten. Daarnaast werden ook verschillende draagbare altaartjes aangetroffen, zowel in terracotta, marmer als steen (niet verder gedefinieerd in de verslagen) (cfr. Appendix III). De exemplaren uit terracotta lijken ongeveer even talrijk als de stenen exemplaren. De eerste groep kreeg verschillende soorten versiering mee: zowel reliëfversiering als een eenvoudige kroonlijst kon word aangebracht op de rechthoekige exemplaren. Het is echter wel opvallend dat de voorbeelden met figuratieve reliëfversiering zeer schaars zijn (O12, O32), en beiden een haan afbeelden (Fig.A45 en Fig.A48). Ook in een uitvoering van terracotta werden verschillende terracotta arulae in de vorm van een zuil aangetroffen (O10; O21-22; O30-31; O33-34) (Fig.A46, Fig.A49-A51). Deze werden enkel gedecoreerd met een reliëfversiering waarbij de cannelures werden nagebootst, en in drie gevallen werd ook een kapiteel geïmiteerd door middel van versiering bovenaan de zuil (O30, O31 en O33) (Fig.A49-51). De stenen arulae zijn allen rechthoekig, eventueel met lichte convexe zijden, en relatief eenvoudig qua decoratie. De meeste hebben slechts een eenvoudige kroonlijst of uitspringende rand, sommige hebben een iets meer decoratieve kroonlijst (bvb. O7; O40) (Fig.A40; Fig.A58). Er zijn meerdere exemplaren gekend met aanduidingen voor een stuccolaag op minstens één zijde (O13-14; O19; O36-37) maar op slechts twee werden sporen aangetroffen van een geschilderde figuratieve afbeelding: op O36 en O37 werd een vogel, vermoedelijk een duif, geïdentificeerd (Fig.A52-53). Het is aannemelijk dat ook de andere 66

voorwerpen met een stucco-laag ooit een geschilderde scène bevatten, die doorheen de tijd is verdwenen. Verder werd ook één voorbeeld uit steen aangetroffen dat de vorm lijkt te hebben van een gevel, met twee ionische zuilen en een spitsgevel (O44) (Fig.A56). De afmetingen van alle arulae, uit steen en terracotta, lijken relatief vergelijkbaar, met afmetingen die variëren van 10 tot 25 cm lang en breed en 10 tot 30 cm hoog. Zowel bij de stenen als de terracotta exemplaren komen zowel de iets grotere als de kleinere voorbeelden voor. Ook geldt voor beide types dat verschillende exemplaren voorkomen met een deels of volledig onafgewerkte zijde. Dit wijst er vermoedelijk op dat de objecten, net als in Himera, (vaak) tegen een muur opgesteld stonden, in nissen (Robinson, Grahm 1938, 323). De datering van de objecten is niet evident, hoewel met zekerheid kan gezegd worden dat alle objecten in de huizen in gebruik kunnen geweest zijn tussen 432 v.o.t. en 348 v.o.t. Het lijkt er wel op dat alle altaren die aangetroffen werden, daadwerkelijk nog hun nut bewezen toen de stad werd vernield, aangezien ze allen in een goede staat in de verschillende ruimten van de huizen aangetroffen werden. Twee altaren met decoratie worden in de publicaties gedateerd in de vijfde eeuw v.o.t.. Dit betekent dus dat deze objecten, en mogelijk ook andere, minstens enkele generaties in gebruik moet geweest zijn, gezien ze in het verwoestingspakket van het midden van de vierde eeuw teruggevonden werden. Dit duidt volgens mij op het belang van deze religieuze objecten in een familie of gezin, en op de emotionele en mogelijk ook materiële waarde die deze voorwerpen moeten gehad hebben.

IV.3.2. Context van de objecten

Net als bij Himera werden de gevonden altaren geplot op de stadsplannen (Fig. 23-26). Zowel de huizen waarin draagbare, vaste of beide altaren aangetroffen werden als een meer specifiek plan met de belangrijkste types altaren (terracotta, stenen of marmeren arulae en vaste altaren) werden aangeduid op de correcte plaats in de huizen. Door dit systeem toe te passen, is het heel erg duidelijk dat niet alle huizen altaren bevatten. Ook valt op dat de stenen en vooral marmeren exemplaren bijna uitsluitend in de luxueuzere huizen van de ‘Villa Section’ aangetroffen werden (Fig. 26). Het is aannemelijk dat deze types als materieel waardevoller moeten gezien worden dan de terracotta exemplaren. Het gebrek aan arulae in huizen zou kunnen toegeschreven worden aan een gebrek aan financiële middelen van de huiseigenaars om een altaar te kopen. Dit lijkt mij echter onwaarschijnlijk, gezien ook niet alle huizen in de ‘Villa Section’ een altaar bezitten. Daarom zou ik hier opnieuw willen stellen dat een groot 67

aandeel van de altaren verloren moet gegaan zijn in depositionele of post-depositionele processen. Gezien de goede bewaring van de meeste woningen, onder andere die woningen zonder altaren, lijken de post-depositionele processen geen goede verklaring te bieden. Ik vermoed dat verschillende altaren meegenomen zijn door vluchtende inwoners. Ik denk dat de aanwezigheid van enkele muntschatten in verschillende kamers waar ook altaren aangetroffen werden, er op duidt dat de bewoners van die specifieke huizen niet de kans hebben gehad om waardevolle spullen mee te nemen bij hun vlucht. Ook is het opvallend dat geen enkel huis van ‘Row A’, in het noordoosten van de site, een altaar bevatte. Dit zijn namelijk de huizen waarvan men vermoed dat ze opnieuw bewoond werden na de vernieling van de stad (cfr. supra). Het volledig ontbreken van altaren in deze huizen kan er volgens mij op wijzen dat de oorspronkelijke eigenaars, of andere Olynthiërs, deze huizen nog bewoond hebben na 348 v.o.t. en bij hun vertrek de altaren mee verhuisd hebben. Tevens werden wel terracotta’s, die vergelijkbaar zijn met deze van Himera, aangetroffen in verschillende huizen, ook die zonder altaren. De aanwezigheid van terracotta figurines van goden, dieren of fruit (cfr. supra) wijzen (vaak) op rituele activiteiten. Om deze redenen geloof ik dat (zo goed als) elk huis minstens één altaartje moet gehad hebben. Volgens mij moet ook rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat draagbare altaren werden gemaakt uit vergankelijke materialen, zoals hout. Hoewel hier geen aanwijzingen voor zijn, zowel uit de archeologie als de historische bronnen, lijkt het mogelijk. Gezien voornamelijk fruit, taart, specerijen en ander voedsel geofferd werden in de context van de oikos (cfr. supra), zouden problemen zoals de brandbaarheid van hout geen obstakel mogen zijn. Er is nergens een verwijzing naar het bestaan van houten altaren in antieke teksten, maar daar wordt eigenlijk nooit ingegaan op de vorm of het materiaal van de altaren.

Het ontbreken van vaste altaren in de meeste huizen is moeilijker te interpreteren. In de huizen waar deze (of aanwijzingen ervoor) niet aangetroffen werden, is het moeilijk voor te stellen dat er origineel wel vaste stenen altaren stonden. Enkele voorbeelden (O49-54) maken duidelijk dat weggehaalde altaren ook nog hun sporen nalaten, met name door een negatieve afdruk in de vloer. Het is aannemelijk dat het materiaal van deze altaren uitgebroken werd toen ook andere delen van de stad geplunderd werden om de nabije stad Cassandria te voorzien van bouwmaterialen (cfr. supra). De vaste altaren kwamen het meest voor op de binnenplaats (11 van de 14), slechts drie exemplaren werden in de pastas geplaatst (waarvan twee in hetzelfde huis). De altaren 68

bevinden zich binnen deze ruimten altijd centraal of in het westen, waardoor kan verondersteld worden dat offers gebracht werden met zicht naar het oosten, zoals dat in heiligdommen ook het geval was (cfr. supra). Bij elk van de vaste altaren wordt in de opgravingsverslagen gesproken over het altaar van Zeus Herkeios, ook bij de voorbeelden in de pastas (Robinson 1946, 40-41). Ik ga ervan uit dat deze conclusies genomen zijn op basis van de gekende literatuur, aangezien op of nabij de altaren geen duidelijke aanwijzingen zijn dat de altaren daadwerkelijk voor Zeus Herkeios opgericht werden. Het is wel zeer aannemelijk, net omdat in de literatuur het belang van deze god zo benadrukt wordt, dat deze altaren inderdaad dienden voor zijn verering. De motieven voor het plaatsen van het altaar voor Zeus Herkeios in de pastas zijn moeilijk te reconstrueren. In huis ‘Aviii8’ werden twee vaste altaren aangetroffen in de pastas, samen met een zuilvormige terracotta arula. In de kamer net naast de pastas (kamer a) werden, vlak bij de doorgang naar de pastas, nog eens twee arulae aangetroffen. De reden voor het plaatsen van het vaste altaar in de pastas kan waarschijnlijk niet in de aard van de ‘courtyard’ gevonden worden, deze lijkt vrij normaal en geschikt voor een altaar. De pastas daarentegen is veel groter dan normaal en neemt de volledige breedte van het huis in (Robinson 1946, 44). Ook de aanwezigheid van in totaal vijf altaren op kleine oppervlakte doet vermoeden dat deze pastas een unieke, religieuze, functie moet gehad hebben. Cahill associeert dit huis met activiteiten van een bakker, op basis van verschillende vondsten zoals een maalsteen en ovens (Cahill 2002, 248-249). Op één of andere manier moeten de ambachtelijke activiteiten die hier plaatsvonden nauw samengehangen hebben met rituele activiteiten, mogelijks met als doel de goden gunstig te stemmen en een goede productie te verkrijgen. Ook op andere plaatsen kan een associatie gemaakt worden tussen ambacht en altaren. Cahill heeft in zijn analyse verschillende beroepen of functies kunnen toekennen aan de huizen en hun bewoners (Fig. 27). De verschillende categorieën die hij toekent zijn agrarische verwerking, weven, koken/bakken, terracottaproductie, vissen, steen/beeldhouwers, muntslag, productie van wapens en een categorie die als ‘uncertain’ bestempeld wordt. De verspreiding van de aantoonbare ambachtelijke en handelsactiviteiten blijkt opvallende gelijkenissen te vertonen met de aanwezigheid van altaren in de woningen. In de meeste huizen waar altaren aangetroffen werden, behoudens deze in de ‘Villa Section’, werden dus aanwijzingen aangetroffen voor professionele bedrijvigheid. Alle huizen op de ‘North Hill’ met een vast altaar kregen dergelijke functie toegeschreven. Dit kan amper als toeval beschouwd worden. Hieruit blijkt volgens mij dat het brengen van offers en het uitvoeren van rituele handelingen 69

belangrijk was in het leven van een ambachtsman of handelaar. Hoewel ik steeds geponeerd heb dat elk huis een altaar had is het eveneens mogelijk dat de eigenaars van deze huizen voldoende middelen hadden om een altaar(tje) aan te kopen, in tegenstelling tot de andere inwoners, die dan armer zouden zijn. Het is een aannemelijke stelling, maar persoonlijk blijf ik geloven dat iedereen een altaar in zijn bezit had (cfr. supra voor argumentatie). De verspreiding van de draagbare altaren binnen de huizen lijkt op het eerste zicht vrij onregelmatig (cfr. Appendix III). De meest voorkomende plaatsen zijn, net als bij de vaste altaren, de pastas en de ‘court’. Daarnaast werden ook exemplaren aangetroffen in winkelruimten, een keuken en enkele leefruimten. Geen enkel voorbeeld lijkt voor te komen in opbergruimten of androns. Nochtans zouden opbergruimten soms altaren voor Zeus Ktesios moeten bevatten (cfr. supra) en ook lijkt het aannemelijk dat in de andron, waar onder andere symposia gehouden werden, (pleng)offers gebracht werden alvorens de activiteiten van start gingen. Natuurlijk is het niet uit te sluiten dat de draagbare altaren verplaatst werden binnen het huis, bijvoorbeeld naar de andron, indien dat nodig was.

In Appendix IV is de relatie te zien tussen aangetroffen altaren, hun context en andere objecten die daar aangetroffen werden. Verschillende bassins en louteria werden aangetroffen, die ook hier wijzen op het belang van reinheid. Ook werden verschillende weefgewichten aangetroffen, die mogelijk duiden op ambachtelijke activiteit (cfr. supra). Ook terracotta’s werden aangetroffen in de ruimten, maar niet in zeer talrijke aantallen, zeker in verhouding tot Himera. Voornamelijk het aantal identificeerbare figurines is zeer gering, en dan nog moeilijk te plaatsen in een specifieke rituele activiteit. Wel is het opvallend dat ook hier verschillende kourotrophoi aangetroffen werden, wat erop kan wijzen dat de rituele gebruiken met betrekking tot de geboorte van kinderen, in de volledige Griekse wereld vrij uniform waren. Over het algemeen werden in de verschillende huizen zeer veel terracotta’s in de vorm van dieren gevonden: (ever)zwijnen, duiven, pauwen, hanen, schildpadden en af en toe een schaap, slang of dolfijn. De meerderheid van deze objecten komt uit graven maar regelmatig werden ze ook in huiscontexten aangetroffen. In onze kamers komen er slechts heel weinig voor, maar ik vermoed dat deze objecten dienden als offergaven. Vlees en dieren waren duur in aankoop, dus een terracotta exemplaar (dat tevens ook beter past op de afmetingen van een huisaltaar) lijkt mij een goed alternatief voor offers in de context van het huis. Deze stelling wordt ook ondersteund door de vondst van een terracotta zwijntje, samen met enkele 70

terracotta altaren op een scheepswrak, gevonden bij Gela (Panvini 2001, 61). Het is zeer aannemelijk dat deze objecten meegenomen werden met de handelaars om aan boord te kunnen offeren voor een goede reis of verkoop. Ook de enkele stukken terracotta fruit die werden aangetroffen moeten vermoedelijk in deze context gezien worden.

IV.3.3. Conclusies

Over de algemene religie van Olynthos is bitter weinig gekend. Goede aanwijzingen voor de aanwezigheid van een publiek heiligdom ontbreken. De goden die van belang waren in de polis zijn bijgevolg niet gekend. Jammer genoeg kunnen de huisaltaren en hun context hier niet veel extra informatie aanbieden. Figuratieve decoratie op de altaren is schaars, enkel twee voorbeelden met hanen en duiven werden gevonden, en kunnen respectievelijk eventueel toegeschreven worden aan Persephone of Asklepios en Aphrodite. Ook de figurines kunnen hier weinig hulp bieden: geen enkele identificeerbare godheid werd aangetroffen. Wel werd een kourotrophos aangeduid, die vermoedelijk kan geplaatst worden in de cultus die geassocieerd werd met de geboorte van een kind. Ook werden enkele dieren en eetwaren aangetroffen in terracotta, die waarschijnlijk het offer van een echt dier of stuk fruit moesten vervangen.

De aard van de vernieling van de stad, waarbij voornamelijk de publieke regio’s zwaar getroffen werden, heeft voor een goede context gezorgd. De huizen werden afgesloten doordat de daken instortten, en de inboedel bleef grotendeels ter plaatse. Het grote probleem is natuurlijk dat het onmogelijk is te reconstrueren hoe de huisraad eruit zag voordat de stad werd aangevallen. Zoals reeds meerdere malen werd aangehaald, is het goed mogelijk dat verschillende draagbare altaren gered werden voor de stad vernield werd. Verschillende aanwijzingen hiervoor, zoals de muntschatten in sommige huizen en het ontbreken van altaren in enkele ‘rijkere’ huizen van de ‘Villa Section’, kunnen dit bevestigen. Desalniettemin moet benadrukt worden dat bij de opgravingen een groot deel van de huizen geen altaren meer bevatte. Zowel de draagbare als de vaste varianten ontbraken vaak. De draagbare altaren kunnen gemakkelijk weggehaald zijn, maar bij de vaste altaren is dit niet het geval. Daarom moeten we er van uitgaan dat het merendeel van de huizen nooit dergelijke structuur gehad heeft. Het is hierbij opvallend dat de huizen waar ambachtelijke activiteiten aangetoond konden worden, wél zo’n altaar bevatten. Ook werden in deze huizen vaak 71

draagbare altaren aangetroffen. Deze relatie toont bijgevolg een duidelijk verband aan tussen ambachtelijke activiteiten en religie in een huis. Het is aanneembaar dat voor mensen van wie het huis tevens ook de werkplaats was, de bescherming van dat huis en zijn inwoners belangrijk was. Het eerbiedigen van Zeus Herkeios, de god van het huis bij uitstek, door middel van het oprichten van een altaar voor hem op de binnenplaats, lijkt hierbij een logische beslissing. De categorieën altaren in Olynthos zijn uitgebreid: naast de vaste altaren werden verschillende draagbare, kleinere, altaren aangetroffen. Deze arulae werden zowel uit terracotta, marmer als andere steen gemaakt. De terracotta altaartjes komen niet enkel voor in de meest gangbare vorm, een rechthoek, maar tevens in de vorm van een zuil. De aangetroffen voorbeelden vertonen zeer weinig decoratie en werden, door hun neutrale karakter, vermoedelijk gebruikt voor meerdere goden. Het toeschrijven van een specifieke categorie of vorm van altaar aan een god is zeer moeilijk, gezien het ontbreken van literaire bronnen of andere indicaties. De arulae werden aangetroffen in allerlei soorten ruimten. Het is dus moeilijk om te begrijpen waar deze objecten gebruikt werden. We mogen er waarschijnlijk van uitgaan dat de meeste objecten tegen een muur of in een nis geplaatst werden, gezien verschillende voorbeelden aangetroffen werden met een onafgewerkte achterzijde. Het is naar mijn mening ook goed mogelijk dat de arulae in verschillende ruimten gebruikt werden, gezien hun mobiele karakter. Niettegenstaande denk ik dat het van belang is dat geen enkel exemplaar werd aangetroffen in een andron. Dit was een van de weinig kamers die een duidelijk mannelijk karakter had, en er kan verondersteld worden dat (pleng)offers hier regelmatig gebracht werden, voor men aan de wijn of een maaltijd begon. Het ontbreken van de arulae in deze ruimten kan er volgens mij op wijzen dat de vrouw een belangrijke rol speelde in de religie van de oikos, en dat ze dus aanwezig moest zijn bij alle offers.

De indicaties voor het vereren van specifieke goden zijn in Olynthos zeer gering. Er is geen literaire informatie beschikbaar en ook het kleine aantal terracotta’s of andere aanwijzingen kunnen weinig antwoorden bieden. Het is aannemelijk dat Zeus Herkeios vereerd werd in op de binnenplaatsen, maar voor de andere altaren en contexten blijft het giswerk.

72

Conclusie

Een Griek kende en vereerde in zijn leven tal van goden op allerlei verschillende niveaus. Hij vertelde de verhalen van Homeros en Hesiodos aan zijn kinderen, hij ging jaarlijks naar de festivals die georganiseerd werden door de polis en hij vereerde de goden van zijn stad of dorp. Daarnaast offerde of eerde hij op dagelijkse basis de goden van zijn huishouden, in de eerste plaats Zeus Herkeios. Dit is althans het beeld dat geschept wordt in de antieke bronnen, en dat in recente wetenschappelijke literatuur omtrent het thema wordt overgenomen. Elk huis zou naast een vast altaar van normale grote – gesitueerd in de ‘courtyard’ – ook draagbare, kleinere altaren of arulae bevatten. Deze dienden om goden te vereren die van belang waren bij de verschillende rituele activiteiten die plaatsvonden in het huis in de verschillende levensfasen. Offers werden gemaakt om een goede oogst of producten te verkrijgen, maar ook om een huwelijk of geboorte te zegenen. Uit de case-studies die hier behandeld werden lijkt dit ideale beeld in werkelijkheid echter complexer te zijn.

Zowel de aard van de sites, de vernieling van de steden als de verslagen die werden gepubliceerd zijn belangrijk voor de potentiële analyses en conclusies van de case-studies. Bij Himera is gebleken dat de mate waarin de altaren vernield werden, en de onregelmatigheid van de bouwplannen een obstructie waren. Ook het gebrek aan een grondige analyse van de individuele huizen, kamers en functies ontbreekt. Daar staat tegenover dat een goede cataloog van de objecten beschikbaar is en dat ook al onderzoek werd uitgevoerd naar de herkomst en productieprocessen van de aangetroffen arulae. De vernieling van de stad lijkt zeer grondig te zijn geweest, en ook de post-depositionele processen, met name dieppploegen, hebben de sporen grondig verstoord. In Olynthos lijkt de aard van de vernieling dan weer net de oorzaak te zijn van de goede bewaring van grote delen van de huisraad. De opgravingsverslagen van de site zijn vrij compleet, maar vertonen enkele problemen met betrekking tot stratigrafische plaatsing van objecten. De analyse die gemaakt werd door Cahill is zeer waardevol gebleken, maar een typologisch of herkomstonderzoek van de altaren zelf werd nog niet uitgevoerd.

Hoe dan ook is het belangrijk dat niet in alle huizen altaren aangetroffen werden. Uit de studie van de altaren in Himera bleken altaren voor Zeus Herkeios volledig te ontbreken, en in Olynthos kwamen ze enkel voor in de huizen die geassocieerd konden worden met specifieke 73

beroepsactiviteiten en de meer luxueuze huizen van de ‘Villa Section’. Een interpretatie voor het slechts zeldzaam voorkomen van dit altaar is moeilijk te stellen. Het is echter wel aannemelijk dat in andere huizen draagbare altaren de functie van een vast altaar voor Zeus Herkeios overnamen, en dienden voor het vereren van de beschermer van het huis. Het gebrek aan arulae in de vele huizen op beide sites is moeilijk te verklaren. Zoals reeds vaker werd aangehaald, is het onmogelijk om een reconstructie te maken van de inboedel van de huizen vooraleer de inwoners wegvluchtten of gevangen werden genomen en de steden vernield en geplunderd werden. Het is dus nooit met zekerheid te zeggen of elk huis altaren bevatte, of niet. Ik meen van wel, en ik denk dat de muntschatten in huizen in Olynthos en het voorkomen van (religieuze) figurines in quasi alle huizen in Himera en Olynthos hier aanwijzingen voor zijn. Ik geloof dat de aangetroffen altaartjes niet meegenomen werden uit de huizen omdat de eigenaars daar niet toe in staat waren of omdat men de voorkeur had om andere (meer waardevolle) objecten mee te nemen.

Een belangrijk aspect van de arulae, dat op beide sites aangetoond werd, is dat ook steeds ‘oudere’ exemplaren aangetroffen werden in de vernielingspakketten. Deze objecten moeten al enkele generaties in de families geweest zijn op het moment van de teloorgang van de steden, en duiden volgens mij op de belangrijke emotionele waarde van deze objecten. Ook een mogelijk materiële waarde kan toegeschreven worden aan de arulae: het is opvallend dat in Olynthos de stenen en marmeren exemplaren gevonden zijn in de ‘rijkere’ huizen van de ‘Villa Section’. Het is aannemelijk dat de objecten die vervaardigd werden uit deze materialen een duurdere aankoop waren. In Himera lijkt het onderscheid eerder gemaakt te worden in de decoratie van de terracotta altaren, waarbij de figuratieve vermoedelijk de meest waardevolle waren. Het grote verschil in types van altaren tussen Himera en Olynthos valt niet meteen te verklaren. In Himera werden enkel terracotta arulae aangetroffen in rechthoekige vormen (al dan niet met concave wanden) en een waaier aan verschillende vormen van decoratie. In Olynthos werden de rechthoekige arulae gemaakt uit verschillende materialen, waarbij de decoratie vaak zeer schaars of bescheiden is. Wel is het opvallend dat ook terracotta arulae aangetroffen werden in een zuilvorm, een type dat volledig ontbreekt in Himera. Het feit dat Olynthos een halve eeuw na Himera vernield werd, en ook in een volledig ander deel van de Griekse wereld lag, kan de diversiteit aan types mogelijk verklaren.

74

De context van de objecten is niet altijd eenvoudig te verklaren. Het is opvallend dat zowel in Himera als in Olynthos een duidelijk associatie kan gemaakt worden tussen ambacht en religie. In Himera werden twee urbane heiligdommen aangetroffen die bedoeld waren voor de verering van Athena Ergane, de beschermster van de weefambacht, en Demeter, de godin van de landbouw. De aanwezigheid van verschillende weefgewichten nabij altaren vormt hiervoor tevens een aanwijzing. Ook in Olynthos werd het verband duidelijk aangetoond, onder meer op basis van de analyse van Cahill. Het is zeer waarschijnlijk dat ambachtslieden extra veel aandacht spendeerden aan de goden die verantwoordelijk geacht werden voor de bescherming van hun huishouden en ambacht, aangezien de twee facetten van hun leven zich op dezelfde plaats afspeelde. Daarentegen is het ook mogelijk dat de inwoners van deze huizen, bij het wegvluchten uit de stad, andere en meer kostbare of noodzakelijke objecten meenamen. Het is aannemelijk dat meer belang werd gehecht aan objecten die essentieel waren voor het uitvoeren van hun beroep. De identificatie van de locatie van de objecten binnen het huis is eveneens problematisch. De vaste altaren werden voornamelijk aangetroffen in de ‘courtyard’, waardoor een toeschrijving aan Zeus Herkeios zeer aannemelijk is. De arulae, daarentegen, lijken geen vaste plaats te hebben gehad in het huis. Ze werden in allerlei verschillende ruimten aangetroffen en het belang van het draagbare en verplaatsbare aspect van de objecten mag dan ook uit het oog verloren worden. Wel lijkt het aannemelijk dat de meeste arulae op staanders tegen een muur, of in nissen geplaatst werden. De onafgewerkte achterzijde van talloze voorbeelden lijkt hiervoor een goede indicatie. In Himera werden echter ook verscheidene exemplaren aangetroffen die een kroonlijst bevatten die aan de vier zijden even goed uitgewerkt was. Deze werden mogelijk meer centraal in een kamer geplaatst. Het is denkbaar dat deze objecten de functie van de vaste altaren in Olynthos vervingen, aangezien de vaste altaren ook eerder in het centrum werden opgesteld.

De vondsten die gedaan werden in dezelfde contexten als de altaren hebben meer informatie kunnen bezorgen over het gebruik van de altaren. Talloze figurines van goden, al dan niet identificeerbaar, en ook terracotta diertjes of etenswaren werden gevonden op beide sites. Ook verschillende beeldjes van vrouwen met kinderen, kourotrophoi werden aangetroffen. Ik geloof dat de figurines van goden niet enkel als votiefgiften dienden, maar dat ze de functie hadden van godenbeelden. De altaren vertonen geen inscripties en ook de afgebeelde scènes 75

geven geen duidelijk indicatie over welke goden vereerd werden met een specifiek altaar. Daarom denk ik dat één altaartje kon dienen voor het vereren van verschillende goden, en dat een beeldje van een god of godin het altaar op dat moment aan die god toekende. De andere figurines, zoals de diertjes of kourotrophoi, lijken mij dan eerder offergaven of votiefgiften, die geschonken werden aan de desbetreffende goden wanneer een specifieke gunst moest gevraagd worden of een overgangsrite uitgevoerd werd. Op het altaar van Zeus Herkeios, en mogelijk verschillende draagbare altaren, werden op regelmatige basis offers gebracht. Deze bestonden vermoedelijk voornamelijk uit (terracotta) fruit, taarten, brood, specerijen en vloeistoffen. Ook duiden de brandsporen op verschillende exemplaren, op het plaatsen van hete kolen of kleine hoeveelheden verbrand voedsel op de arulae.

Het is duidelijk dat het merendeel van de genoemde conclusies gebaseerd zijn op vermoedens en hypothesen. Religie is steeds een zeer populair onderwerp geweest in de geschiedenis en archeologie, en ook ik ben geïntrigeerd door de talloze aspecten van religie en cultus. Het is echter een onderwerp dat zeer moeilijk te bestuderen valt. Veel facetten van de religie hebben nooit materiële sporen nagelaten, waardoor ze niet teruggevonden worden in de archeologie. De beschikbare literaire bronnen leveren vaak veel informatie op, maar het is steeds moeilijk in te schatten of de auteur een realistisch beeld neerzet. In deze thesis werd aangetoond dat sommige data uit de literatuur inderdaad correct blijken: het belang van reinheid, het uitvoeren van overgangsriten en de waarde die religie had in het dagelijkse leven van een Griek. Er zijn echter zo veel theorieën en mogelijkheden die niet met zekerheid aangetoond kunnen worden. Een archeoloog kan enkel materiële zaken aantreffen. Daarenboven is hij bij zijn onderzoek afhankelijk van de verschillende depositionele en postdepostionele processen die plaatsgevonden kunnen hebben. De achtergebleven aanwijzingen kunnen vernield geweest zijn bij de plundering van een stad, door de vergankelijkheid van de materialen, door de activiteit van ploegen, bij het opgraven en tot slot wordt een analyse ook beperkt door de publicaties van die opgravingen. Verder onderzoek op sites met huisaltaren is nodig, in de hoop dat meer informatie vergaard kan worden. Een vergelijkende studie met het gebruik en context van huisaltaren bij Feniciërs, Romeinen en andere culturen in de Klassieke Oudheid, zou eveneens waardevol zijn voor onze kennis van de Griekse altaren. Ook is het aangeraden dat, indien een grondige analyse van de bewoning in Himera ooit gepubliceerd wordt, de data uit deze thesis 76

herbekeken worden. Tot slot denk ik dat het nuttig is dat auteurs die schrijven over persoonlijke religie en rituele handelingen in de oikos, een onderwerp dat de laatste jaren in populariteit gewonnen heeft, de archeologische vondsten in beraad nemen en verwerken in hun onderzoek.

77

Bibliografie Adriani A., 1970. Introduzione. In: Adriani A., Bonacasa N, Di Stefano C.A., et alii, (eds.), Himera I: Campagne di Scavo 1963-1965, Roma: L’Erma di Bretschneider, 1-20.

Allegro N., 1976. L’Abitato: Il Quartiere Est. In: In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 471-574.

Ault B.A., 2000. Living in the Classical Polis: The Greek House as Microcosm, The classical World 93/5: The Organization of Space in Antiquity, 483-496.

Belvedere O., Epifanio E., 1976. L’Abitato: Isolato III. In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 223-372.

Belvedere O., 1982. Tipologia e Analisi delle Arule Imeresi. In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa A., et alii, (eds.), Studi e Materiali 3: Secondo Quaderno Imerese, Roma: L’Erma di Bretschneider, 61-113.

Boardman J., 1980. The Greeks Overseas: Their Early Colonies and Trade, Londen: Thames and Hudson.

Boedeker D., 2008. Family Matters: Domestic Religion in Classical Greece. In: J. Bodel, S.M. Olyan, (eds.), Household and family religion in antiquity, Oxford: Blackwell, 229-247.

Bonacasa N., 1976. Introduzione. In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 1-26.

Bonacasa Cara R.M, 1976. L’Abitato: Isolato I. In: In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 27-86.

78

Bonacasa Cara R.M., Joly E., 1976. L’Abitato: Isolato II. In: In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 87-222.

Bremmer J.N., 1999. Greek Religion, Greece & Rome: New Surveys in the Classics 24, Oxford: Oxford University Press.

Broneer O., 1950. Terracotta Altars from Corinth, Hesperia: The Journal of The American School of Classical Studies at Athens 19/4, 370-375.

Burkert W., 1985. Greek Religion: Archaic and Classical, Oxford: Blackwell.

Cahill N., 2000. Olynthus and Greek Town Planning, The Classical World 93/5: The organization of Space in Antiquity, 497-515.

Cahill N., 2002. Household and City Organization at Olynthus, New Haven: Yale University Press. De Angelis F., 1994. The Foundation of Selinous: Overpopulation or Opportunities?. In: Tsetskhladze G.R., De Angelis F., (eds.), The Archaeology of Greek Colonisation: Essays Dedicated to Sir John Boardman, Oxford: Oxford University Committee for Archaeology, 87-110.

Douglas-Van Buren, E., 1918. Terracotta Arulae, Memoirs of the American Academy in Rome, 2, 15-53.

Dunbabin T.J., 1948. The Western Greeks: The History of Sicily and South Italy from the Foundation of the Greek Colonies to 480 B.C., Oxford: Clarendon Press.

Faraone C.A., 2008. Household Religion in Ancient Greece. In: J. Bodel, S.M. Olyan, (eds.), Household and family religion in antiquity, Oxford: Blackwell, 210-228.

Graham J.W., 1954. Olynthiaka 5-6. Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 23/4, 320-346. 79

Graham J.W., 1972. Notes on Houses and Housing-districts at Abdera and Himera, American Journal of Archaeology 76/3, 295-301.

Gude M., 1933. A History of Olynthus: with a Prosopographia and Testimonia, The John Hopkins University Studies in Archaeology 17, Baltimore: John Hopkins Press.

Hamilton Swindler M., 1932. A Terracotta Altar in Corinth, American Journal of Archaeology 36/4, 512-520. Jastrow E., 1946. Two Terracotta Reliefs in American Museums, American Journal of Archaeology 50/1, 67-80.

Joly E., 1970. L’Abitato. In: Adriani A., Bonacasa N, Di Stefano C.A., et alii, (eds.), Himera I: Campagne di Scavo 1963-1965, Roma: L’Erma di Bretschneider, 237-315

Kearns E., 2010. Ancient Greek Religion: A Sourcebook, Oxford: Wiley-Blackwell.

Lunsingh Scheurleer R.A., 1986. Grieken in het Klein: 100 Antieke Terracotta’s, Amsterdam: Allard Pierson Museum.

Mikalson J.D., 2005. Ancient Greek Religion, Oxford: Blackwell.

Miller M., 1970. The Sicilian Colony Dates, Studies in Chronography I, Albany: State University of New York Press.

Mylonas G.E., 1929. The Neolithic Settlement, Excavations at Olynthus I, Baltimore: John Hopkins Press.

Nevett L.C., 1999. House and Society in the Ancient Greek World, Cambridge: Cambridge University Press.

Oldfather C.H., 1989. Diodorus of Sicily in Twelve Volumes with an English Translation Vol. V, Massachusets: Harvard University Press. 80

Panvini R., 2001. The Archaic Greek Ship at Gela (and a Preliminary Exploration of a Second Greek Shipwreck), Caltanissetta: Salvatore Sciascia Editore.

Price S., 1999. Religions of the Ancient Greeks, Cambridge: Cambridge University Press.

Price T.H., 1978. Kourotrophos: Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden: Brill.

Robinson D.M., 1929. A Preliminary Report on the Excavations at Olynthos, American Journal of Archaeology 33/1, 53-76.

Robinson D.M., 1930. Architecture and Sculpture: Houses and other Buildings, Excavations at Olynthus II, Baltimore: John Hopkins Press.

Robinson D.M., 1932. The Residential Districts and the Cemeteries at Olynthos, American Journal of Archaeology 36/2, 118-138.

Robinson D.M., 1933. The Terra-cottas of Olynthus found in 1931, Excavations at Olynthus VII, Baltimore: John Hopkins Press.

Robinson D.M., 1946. Domestic and Public Architecture, Excavations at Olynthus XII, Baltimore: John Hopkins Press.

Robinson D.M., 1952. Terracottas, lamps, and coins found in 1934 and 1938, Excavations at Olynthus XIV, Baltimore: John Hopkins Press.

Robinson D.M., Graham J.W., 1938. The Hellenic House: A Study of the Houses Found at Olynthus with a Detailed Account of those Excavated in 1931 and 1934, Excavations at Olynthus VIII, Baltimore: John Hopkins Press.

Roy J., 1999. Polis and oikos in Classical Athens, Greece & Rome 46/1, 1-18.

81

Sourvinou-Inwood C., 1978. Persephone and Aphrodite at Locri: a Model for Personality Definitions in Greek Religion, The Journal of Hellenic Studies 98, 101-121. Sjöqvist E., 1973. Sicily and the Greeks: Studies in the Interrelationship between Indigenous Populations and the Greek Colonists, Ann Arbor: University of Michigan Press.

Tullio A., 1976. L’Abitato: Isolati XV-XVI. In: In: Allegro N., Belvedere O., Bonacasa N., et alii, (eds.), Himera II: Campagne di Scavo 1966-1973, Roma: L’Erma di Bretschneider, 373470.

Vafopoulou-Richardson C.E., 1982. An Unpublished Arula in the Ashmolean Museum: A Minor Contribution to Hellenistic Chronology, The Journal of Hellenic Studies 102, 229-232.

Van Straten F.T., 1995. Hiera Kala: Images of Animal Sacrifice in Archaic and Classical Greece, Religions in the Graeco-Roman World 127, Leiden: Brill.

Warrior V.M., 2009. Greek Religion: A Sourcebook, Newburyport: Focus.

Yavis C.G., 1949. Greek Altars: Origins and Typology, including the Minoan-Mycenaean Offertory Apparatus. An Archaeological Study in the History of Religion, Saint Louis: Saint Louis University Press.

Zaidman L.B., Pantel P.S., 2000. Religion in the Ancient Greek City, Cambridge: Cambridge University Press.

Geconsulteerde internetbronnen

Hobbes, T., 1843. Thucydides, London: Bohn, Retrieved July 5th from http://www.perseus. tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0247%3Abook%3D1%3Achapter% 3D58

Vince J.H., 1930. Demosthenes with an English Translation, Massachusets: Harvard University Press, Retrieved July 5th from http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc =Dem.+9+26&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0070 82

Antieke auteurs die geciteerd werden (chronologisch)

Hesiodos, Ἔργα καὶ Ἡµέραι (Werken en Dagen)

Herodotos, Ἱστορίης ἀπόδεξις (De Historiën) Thucydides, Περὶ τοῦ Πελοποννησίου πoλέµου (Over de Peloponnesische Oorlogen) Isaeus, Περὶ τοῦ Κίρωνος κλήρου (Over het landgoed van Kiron) Demosthenes, Philippica III (Derde redevoering tegen Philippus) Demosthenes, Epistula 1 (Eerste brief) Diodorus Siculus, Βιβλιοθήκη Ἱστορική (Historische Bibliotheek)

83

Platen Figuur 1: Google maps, eigen bewerking Figuur 2: Van Straten 1995, fig. 144 Figuur 3: Van Straten 1995, fig. 57 Figuur 4: Van Straten 1995, fig. 147 Figuur 5: Nevett 1999, 23, fig.1 Figuur 6: Nevett 1999, 24, fig.2 Figuur 7: Nevett 1999, 24, fig.3 Figuur 8: Nevett 1999, 25, fig.4 Figuur 9: Allegro 1976, tav.3 Figuur 10: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.3, eigen bewerking Figuur 11: Cahill 2002, 26, fig. 6, eigen bewerking Figuur 12: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.2, eigen bewerking Figuur 13: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.3 Figuur 14: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.4 Figuur 15: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.5 Figuur 16: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.2, eigen bewerking Figuur 17: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.3, eigen bewerking Figuur 18: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.3, eigen bewerking Figuur 19: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.4, eigen bewerking Figuur 20: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav.5, eigen bewerking Figuur 21: Cahill 2002, 28, fig. 7 84

Figuur 22: Cahill 2002, 31, fig. 8 Figuur 23: Cahill 2002, 26, fig. 6, eigen bewerking Figuur 24: Cahill 2002, 28, fig. 7, eigen bewerking Figuur 25: Cahill 2002, 28, fig. 7, eigen bewerking Figuur 26: Cahill 2002, 31, fig. 8, eigen bewerking Figuur 27: Cahill 2002, 178, pl.4 -----------------------------------------------------------Figuur A1: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XXIX, 5 Figuur A2: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XXIX, 2 Figuur A3: Adriani, Bonacasa, Di Stefano et alii 1970, tav. LXV, 4 Figuur A4: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LI, 3 Figuur A5: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LI, 4 Figuur A6: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LI, 6 Figuur A7: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 4 Figuur A8: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 6 Figuur A9: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 2 Figuur A10: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 5 Figuur A11: Adriani, Bonacasa, Di Stefano et alii 1970, tav. LXV, 2 Figuur A12: Adriani, Bonacasa, Di Stefano et alii 1970, tav. LXIV, 4 Figuur A13: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XXIX, 3 Figuur A14: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XXIX, 1 Figuur A15: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LI, 2 85

Figuur A16: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LI, 1 Figuur A17: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LII, 1 Figuur A18: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXI, 1 Figuur A19: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 1 Figuur A20: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVII, 3 Figuur A21: Adriani, Bonacasa, Di Stefano et alii 1970, tav. LXVIII, 1 Figuur A22: Adriani, Bonacasa, Di Stefano et alii 1970, tav. LXVIII,2 Figuur A23: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XXX, 11 Figuur A24: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LII, 4 Figuur A25: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LII, 10 Figuur A26: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LVII, 8 Figuur A27: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LV, 2 Figuur A28: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LVI, 2 Figuur A29: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LVII, 2 Figuur A30: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LVII, 6 Figuur A31: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LVII, 11 Figuur A32: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXVIII, 4 Figuur A33: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XC, 6 Figuur A34: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXIX, 1 Figuur A35: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. XCI, 18 Figuur A36: Allegro, Belvedere, Bonacasa et alii 1976, tav. LXXXIX, 6 Figuur A37: Robinson 1930, Pl.124, 4 86

Figuur A38: Robinson 1930, Pl. 124, 5 Figuur A39: Robinson 1930, Pl. 124, 6 Figuur A40: Robinson 1930, Pl. 222, 1 Figuur A41: Robinson 1930, Pl. 134, 3 Figuur A42: Robinson 1930, Pl. 134, 6 Figuur A43: Robinson 1930, Pl. 178, 7 Figuur A44: Robinson 1930, Pl. 178, 8 Figuur A45: Robinson 1930, Pl. 177, 3 Figuur A46: Robinson, Graham 1938, Pl. 78, 4 Figuur A47: Robinson, Graham 1938, Pl. 83, 3 Figuur A48: Robinson 1946, Pl. 40, 3 Figuur A49: Robinson 1946, Pl. 40,1 Figuur A50: Robinson 1946, Pl. 40, 2 Figuur A51: Robinson 1946, Pl. 39, 2 Figuur A52: Robinson 1946, Pl. 168 en Pl. 169 Figuur A53: Robinson 1946, Pl. 170 en Pl. 171 Figuur A54: Robinson 1946, Pl. 182, 1 Figuur A55: Robinson 1946, Pl. 188, 2 Figuur A56: Robinson 1946, Pl. 181, 2 Figuur A57: Robinson 1946, Pl. 188, 1 Figuur A58: Robinson 1946, Pl. 183, 1 Figuur A59: Robinson, Graham 1938, Pl. 98 87

Figuur A60: Robinson 1946, Pl. 173, 1 Figuur A61: Robinson 1933, Pl. 56, 399 Figuur A62: Robinson 1933, Pl. 59, 409 Figuur A63: Robinson 1952, Pl. 106, 355 Figuur A64: Robinson 1953, Pl. 90, 272 Figuur A65: Robinson 1953, Pl. 37, 92 Figuur A66: Robinson 1953, Pl. 52, 136 Figuur A67: Robinson 1953, Pl. 104, 340 Figuur A68: Robinson 1953, Pl. 52, 138 Figuur A69: Robinson 1933, fig. 365

88

Appendices: Inleiding

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera Appendix I geeft een overzicht van de belangrijkste informatie met betrekking tot de altaren die gevonden werden in Himera. Voor deze databank werd informatie uit de opgravingsverslagen gebruikt, en dan met name uit de catalogi. De data van de altaren die aangetroffen werden in de huizen werden ingevoerd, en kregen een nummer (H1 tot H76). Dit nummer is gemakkelijker om naar te verwijzen in de teksten dan de (lange) originele inventarisnummers. Daarna werden de data gesorteerd op het al dan niet hebben van decoratie, de vindplaats en de vorm. Behalve het nummer van de altaren, zijn verschillende andere gegevens te vinden in de databank. Het inventarisnummer dat in de publicaties werd gebruikt, kan teruggevonden worden zodat de cataloog en de originele gegevens gemakkelijk geconsulteerd kunnen worden. De vindplaats en specifieke ruimten werden aangevuld, en gebruikt als basis voor het plotten van de altaren op de plannen van de stad. Verder werd ook het soort altaar aangegeven, hoewel in Himera enkel draagbare exemplaren aangetroffen werden. De (Fragm.) die bij de meeste objecten staat duidt op de fragmentaire staat van de altaren. De (weinige) altaren zonder (Fragm.) werden dus volledig teruggevonden, of konden gereconstrueerd worden. Verder staan de afmetingen, voor zover ze gekend zijn, ingevuld in centimeters. Deze geven echter enkel een goede indicatie voor de grootte van de objecten bij de exemplaren die volledig teruggevonden werden. Ook de vorm werd aangegeven. Drie types komen voor: ‘Rechthoekig’ zijn de altaren die een rechthoekige vorm hebben met rechte wanden; ‘Rechthoekig?’ zijn de altaren die rechte wanden hebben maar te fragmentair zijn om te bepalen of ze rechthoekig of vierkant waren; ‘Concaaf’ zijn de altaren die een rechthoekige vorm hebben en waarbij de verticale wanden gebogen zijn; ‘Parallellepipedum’ zijn de altaren die in de cataloog onder deze vorm beschreven staan. Tot slot werd ook meer informatie verschaft over de decoratie van de objecten. Ook de bijhorende figuur en eventuele extra informatie werden aangevuld.

Appendix II: Databank Contexten – Himera Om een overzicht te kunnen bieden van de vondsten die gedaan werden in dezelfde contexten als de altaren, werd ook hiervoor een databank gemaakt. Hier werd geopteerd om de gegevens 89

te sorteren per woonblok. De voornaamste vondsten kregen een specifiek vakje. Bij de bassins en de weefgewichtjes werd met een ‘X’ aangeduid of deze objecten werden aangetroffen. Elke ‘X’ stelt één object voor, en ‘XXX’ staat voor drie of meer stuks. Bij de terracotta’s en de maskers werden iets meer gegevens geplaatst, omdat de identificatie van deze objecten van belang is. Bij deze objecten staat een (F) vermeld om da fragmentaire staat van een stuk aan te tonen. Dit is namelijk van belang bij de identificatie van de figurines. Ook werden verwijzingen naar figuren toegevoegd, die te vinden zijn bij de afbeeldingen van de altaren, achteraan de appendices. De gegevens voor deze databank komen, net als de afbeeldingen, uitsluitend uit de twee opgravingsverslagen van Himera.

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos Net als voor Himera werd voor Olynthos een databank opgesteld met de belangrijkste informatie omtrent de huisaltaren. De opmaak van deze databank gebeurde op dezelfde wijze en met gebruik van de opgravingsverslagen. Enkel werd hier geopteerd om te sorteren op ‘soort altaar’ (draagbaar/vast), en vervolgens op het huis waarin de objecten aangetroffen werden. Eveneens werd meer informatie toegevoegd over de context: zowel de functie van de vindplaats als de locatie van de objecten binnen de ruimte (voor zover die gekend is) zijn te vinden. Inventarisnummers ontbreken bij deze databank, gezien deze niet in de opgravingsverslagen vermeld werden. Ook hier kregen de altaren een eigen nummer, gaande van O1 tot O54. Van de laatste zes exemplaren bestaan enkel aanwijzingen voor de aanwezigheid van een vast altaar. Ik heb ze desalniettemin toegevoegd aan de databank, omdat de aanwijzingen sluitend genoeg zijn om er daadwerkelijk van uit te gaan dat er vast altaren moeten gestaan hebben.

Appendix IV: Databank Contexten – Olynthos Ook voor Olynthos werd een databank opgesteld om de relatie tussen de altaren en de andere vondsten in de ruimten beter te begrijpen. De opbouw en redenering voor deze databank is dezelfde als voor die van Himera. De informatie werd uit de opgravingsverslagen gehaald (voornamelijk Robinson 1930, 1933, 1946, 1952).

90

10

H11

Inv. 68.181,1

Is.I

35

draagbaar (Fragm.)

H12

Inv. 71,981a Inv. 69.232,1

Is.I

46

Is.I

5

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

Inv. 67.669,1; 67.952 Inv. 68.388,1

Is.II, zona I

12 en 13 draagbaar (Fragm.)

Is.II, zona I

19

draagbaar (Fragm.)

Inv. 68.816,2; 68.838,1; 68.839,46 Inv. 67.803,3

Is.II, zona I

20

draagbaar

Is.II, zona I

20

draagbaar (Fragm.)

Inv. 68.839,46 Inv. 67.182,1; 67.236,1 Inv. 68.1001,1

Is.II, zona I

20

draagbaar (Fragm.)

Is.II, zona I

22 en 23 draagbaar (Fragm.)

Is.II, zona I

31a

H8

H28

91

91

H16

H18

H17

H19

H29

H30

Ruimte

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

draagbaar (Fragm.)

grove klei, roze sliblaag

rechthoekig?

Grootte in cm (lxbxh) 9x?x2

grove klei, roze sliblaag bruine klei

concaaf

5x3x6

rechthoekig?

35x6x?

uitspringende randen boven en onder (ook door concave wanden) (niet gedecoreerd) kroonlijst

grove klei, roze sliblaag rode klei, gelige sliblaag rode klei, witte sliblaag rode klei en sliblaag

rechthoekig?

7x?x5

kroonlijst

rechthoekig?

15x?x?16

uitspringende randen bovenaan, kroonlijst

rechthoekig?

/

kroonlijst

parallellepipedum

48x?x23

kroonlijst boven en onder, ook op deco op oppervlak ('tongen'

rode klei, witte sliblaag rode klei

rechthoekig?

Materiaal

Vorm

rechthoekig?

Decoratie

Fig.

rand van voorzijde heeft voluten en (lotus?)knoppen

kroonlijst

?x?x8

uitspringende randen bovenaan

rode klei en rechthoekig? sliblaag

10x?x17

kroonlijst, gestempeld

rode klei en rechthoekig? sliblaag

16x?x?

uitspringende randen bovenaan, kroonlijst

Andere slechte kwaliteit van deco, te wijden aan 'una matrice già stanca': veelvuldig gebruikte mal

Fig.A1

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H9 Inv. 69.34 Is.I

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H22 Inv. Is.II, 68.410 zona I

Ruimte 33

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

rechthoekig?

rechthoekig?

?x?x8

kroonlijst

parallellepipedum

7x?x?6

kroonlijst, dikke basis

rechthoekig?

9x?x?

kroonlijst

rode klei, gelige sliblaag grijze klei, rode sliblaag

rechthoekig?

7x?x10

kroonlijst (zwaar/bol)

rechthoekig?

16x?x18

/

rechthoekig?

8x?x?x7

kroonlijst

Vorm

Decoratie

Is.II, zona I

37 en 44 draagbaar en 46 (Fragm.)

H23

Inv. 68.629,1

Is.II, zona I

40

draagbaar (Fragm.)

H24

Inv. 68.514,6

Is.II, zona I

45

draagbaar (Fragm.)

H25

Inv. 68.514,5

Is.II, zona I

45

draagbaar (Fragm.)

H26

Inv. 68.514,35

Is.II, zona I

45

draagbaar (Fragm.)

H32

Inv. 67.581,1; 67.582,1; 67.608,2; 67.803,1 Inv. 67.227

Is.II, zona I

57 en 58 draagbaar en 59 (Fragm.)

rode klei, witte sliblaag

Is.II, zona I

67

draagbaar (Fragm.)

rode klei en rechthoekig? sliblaag

11x?x7

meerdere kroonlijsten met eierlijst, gestileerd bladwerk, deel van lijst beschilderd met zwart en wit

Inv. 67.549,23

Is.II, zona I

9

draagbaar (Fragm.)

rode klei, witte sliblaag

15x?x9

kroonlijst

H14

rechthoekig?

Andere

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

Inv. 67.450,1

H27

Fig.

uitspringende randen boven- en onderaan

H31

92

92

grijze klei, rode sliblaag grove klei, rode sliblaag rode klei, witte sliblaag rode klei, oranje sliblaag

Grootte in cm (lxbxh) 12x?x15

Materiaal

Fig.A2

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H6 Inv. Is.II, 65.264; zona II 65.630; 65.714 H7 Inv. Is.II, 65.793 zona II

Ruimte 9 en 16

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

15 I

draagbaar (Fragm.)

Is.III, zone V

1

draagbaar (Fragm.)

H34

Inv. 72.459

Is.III, zone VI

13a

draagbaar (Fragm.)

H35

Inv. 72.460

Is.III, zone VI

13a

draagbaar (Fragm.)

H36

Inv. 72.461

Is.III, zone VI

13a

draagbaar (Fragm.)

H37

Inv. 72.539 Inv. 72.6,3

Is.III, zone VI Is.III, zone VI

14

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

H39

Inv. 72.37,6

Is.III, zone VI

17

draagbaar (Fragm.)

H40

Inv. 72.350

Is.III, zone VI

19

draagbaar (Fragm.)

93

H38

16

Vorm

Grootte in cm (lxbxh) langer dan 19x?x?

Decoratie

grijze klei, lichtgele sliblaag

rechthoekig?

kroonlijst met eierlijst

grove klei, fijnere sliblaag grove grijze klei, fijne oranje sliblaag grove bruinrode klei grove rode klei, fijne sliblaag grove rode klei, fijne sliblaag grove roze klei grove klei, fijne sliblaag grove rode klei, fijne bruinige sliblaag

rechthoekig?

10x?x?

kroonlijst

rechthoekig?

?x?x5

kroonlijst

rechthoek

32x18x16

uitspringende randen boven- en onderaan

rechthoekig?

?x?x11

kroonlijst

rechthoekig?

?x?x14

uitspringende randen boven- en onderaan

concaaf

?x?x5

kroonlijst

rechthoekig?

6x?x?

kroonlijst, spiralen langs zijkanten

concaaf

?x?x4

kroonlijst op basis

grove grijzig rozeklei

concaaf

?x?x8

kroonlijst

Fig.

Andere

Fig.A3

Fig.A4

brandsporen aan oppervlak

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

Inv. 71.625,1

93

H33

Materiaal

2

H42

Inv. 72.27,1

Is.III, zone VI

22

draagbaar (Fragm.)

H43

Inv. 72.669

Is.III, zone VI

24b

draagbaar (Fragm.)

H45

Inv. 72.177,7

Is.III, zone VI

27

draagbaar (Fragm.)

H46

Inv. 71.787

Is.III, zone VI

3

draagbaar (Fragm.)

H47

Inv. 72.130

Is.III, zone VI

5

draagbaar (Fragm.)

H52

Inv. 72.1037 Inv. 73.275

Is.III, 11 zone VII Is.III, 6 zone VII

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

H56

Inv. 68.721,1

Is.XVI

22

draagbaar (Fragm.)

H57

Inv. 68.953; 68.953,4

Is.XVI

25 en 26 draagbaar (Fragm.)

H53

Ruimte

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

grove roze/oranje klei, fijne sliblaag grove wijnrode klei, fijne sliblaag grove roze/oranje klei grove bruinrode klei, fijne sliblaag grove wijnrode klei, fijne sliblaag grove grijze klei, witte sliblaag grove roze klei grove roze klei, beige sliblaag grove rode klei

concaaf?

Grootte in cm (lxbxh) ?x?x24

rechthoekig?

?x?x8

uitspringende randen boven-en onderaan

rechthoekig?

?x?x9

kroonlijst

rechthoekig?

?x?x9

uitspringende randen boven- en onderaan

rechthoekig?

?x?x14

uitspringende randen boven- en onderaan

rechthoek

?x?x11

kroonlijst

concaaf

?x?x7

kroonlijst

rechthoekig?

?x?x8

kroonlijst

concaaf

?x10x8

uitspringende randen boven- en onderaan

grove lichtgele klei, fijne sliblaag

rechthoek

15x16x12

uitspringende randen boven- en onderaan

Materiaal

Vorm

Decoratie kroonlijst

Fig. Fig.A5

Fig.A6

Andere restanten van verf: rood

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

94

94

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H41 Inv. Is.III, 71.778; zone VI 71.900,5

Eigen Nummer VindSoort Ruimte Nr Publicatie plaats altaar H58 Inv. Is.XVI 53 draagbaar 71.3,1 H61 Inv. Quart.Est 10(H) draagbaar 71,719,2 (Fragm.) H60

?x?x10

kroonlijst

rechthoek

?x?x15

rechthoekig?

?x?x8

uitspringende randen boven- en onderaan kroonlijst

rechthoek

27x19x18

/

Inv. 71.547 Inv. 71.548,1 Inv. 71.548,2 Inv. 71.548,3 Inv. 71.63

Quart.Est 13(H)

draagbaar

roze klei, fijne sliblaag rode klei

Quart.Est 13(H)

draagbaar

rode klei

rechthoek

27x19x19

Quart.Est 13(H)

draagbaar

rode klei

rechthoek

27x19x20

Quart.Est 13(H)

draagbaar

rode klei

rechthoek

27x19x21

Quart.Est 14(H)

draagbaar (Fragm.)

parallellepipedum

?x?x5

H67

Inv. Quart.Est 16(H) 71.1054,2

draagbaar (Fragm.)

rechthoekig?

?x?x7

kroonlijst met parellijst

H68

Inv. 17.300,1 Inv. 71.610 Inv. 71.946,1

draagbaar (Fragm.) draagbaar

roze klei, gelige sliblaag donkergrijze klei, roze fijne sliblaag compacte rode klei roze klei, gele sliblaag roze klei, gelige sliblaag

uitspringende randen, kroonlijst uitspringende randen, kroonlijst uitspringende randen, kroonlijst uitspringende randen, kroonlijst /

concaaf

?x?x8

rechthoek

32x19x15

concaaf

?x?x12

kroonlijst en uitspringende randen uitspringende randen boven- en onderaan kroonlijst en uitspringende randen

H63 H64

95

H65 H66

H70 H71

Quart.Est 10(H)

Quart.Est 2(H) Quart.Est 32(H) Quart.Est 39(H)

draagbaar (Fragm.)

Fig.

Andere hoge sokkel, opvallend door afmetingen (groot)

Fig.A7

Fig.A8

Fig.9

brandsporen aan oppervlak brandsporen aan oppervlak brandsporen aan oppervlak brandsporen aan oppervlak

brandsporen aan oppervlak brandsporen aan oppervlak

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

rechthoek

Decoratie

Quart.Est 10(H)

H62

95

rechthoek

Vorm

Inv. 71.719,1 Inv. 71.791,3

H59

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

grove kern, rode klei rode klei, gelige sliblaag rode klei

Grootte in cm (lxbxh) 54x18x9

Materiaal

Eigen Nummer VindSoort Ruimte Nr Publicatie plaats altaar H74 Inv. Quart.Est 8(H) draagbaar 71.930,1 (Fragm.) Inv. 71.256,1

Quart.Est 9(H)

draagbaar (Fragm.)

H76

Inv. 71.1296 Inv. 65.772

Quart.Est 9(H) Is. II, zona II

12

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

H2

Inv. 65.819

Is. II, zona II

13

draagbaar (Fragm.)

H5

Inv. 65.263; 65.714

Is.II, zona II

9

draagbaar (Fragm.)

H3

Inv. 65.628

Is. II, zona II

17

draagbaar (Fragm.)

H4

Inv. 65.581

Is. II, zona II

18

draagbaar (Fragm.)

H10

Inv. 67.562; 69.278,1 Inv. 67.771

Is.I

10 en 42 draagbaar (Fragm.)

Is.II, zona I

14

H1

96

96

H15

draagbaar (Fragm.)

concaaf

rechthoek

?x?x15

uitspringende randen boven- en onderaan

rechthoek

33x17x17

rechthoekig?

?x?x8

uitspringende randen, Fig.A10 kroonlijst reliëf met katachtige die dier aanvalt (mogelijk hert)

rechthoekig?

11x?x?

reliëf met geit

rechthoekig?

33x?x?

rode gezuiverde klei grove klei, fijnere sliblaag

rechthoekig?

6x?x?

rechthoekig?

19x?x?

grove oranje rechthoekig? klei, gelige sliblaag rode klei en rechthoekig? sliblaag

9x?x15

reliëf met gevel van een Fig.A11 minder diep dan andere huis: zuilen en vbn. palmetdecoratie bewaard (centraal deel verloren) reliëf met delen van dieren: gebogen poot en deel van een snuit reliëf met Skylla Fig.A12 restanten van verf: zwart (zeemonster) met twee op de voet honden en decoratieve krullen (de zee), grof voorgesteld reliëf met vierspan en uit twee contexten wagenmenner

Vorm

11x?x11

Decoratie

Fig.

Andere

kroonlijst en uitspringende randen

reliëf met katachtige die ander dier aanvalt (hoogreliëf, zeer gedetailleerd)

Fig.A13 brandsporen aan oppervlak

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

H75

rode klei, gelige sliblaag rode klei, gelige sliblaag poreuze rode klei grove klei, fijnere sliblaag zuivere roodachtige klei grove klei, fijnere sliblaag

Grootte in cm (lxbxh) ?x?x6

Materiaal

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H21 Inv. Is.II, 67.693,1- zona I 2 H20 Inv. Is.II, 67.505 zona I

rode klei en rechthoekig? sliblaag

21

draagbaar (Fragm.)

gezuiverde rode klei

rechthoekig?

12x?x?

9

draagbaar (Fragm.)

rode klei, witte sliblaag

rechthoekig?

9x?x?

21

Materiaal

Vorm

Grootte in cm (lxbxh) 9x6x?

Decoratie

Fig.

Andere

reliëf met katachtige die restanten van verf: rood dier aanvalt met en blauw veren/schubben scene met man en vrouw in Fig.A14 restanten van verf: rode gesprek verf + witte sliblaag op figuren op de zijwanden onderaan plinten en lijstwerk, reliëf met katachtige (enkel poot bewaard) reliëf met deel van Fig.A15 vrouwelijk figuur, twee slangenkoppen en tarwebundel(?) (eigen idee: water/fontein?) reliëf met leeuw met Fig.A16 opengesperde muil, kroonlijst met eierlijst, zeer nauwkeurig uitgewerkt reliëf met stier die wordt aangevallen door twee griffioenen reliëf met voorstelling van Fig.A17 Skylla (zeemonster) met schelp in hand en twee honden (gedeeltelijk) (?)

H13

Inv. 67.584,1

H44

Inv. 72.65 Is.III, zone VI

25

draagbaar (Fragm.)

grove roze klei, fijne sliblaag

rechthoekig?

?x?x11

H48

Inv. 72.131

Is.III, zone VI

5

draagbaar (Fragm.)

grove klei, bruinrode sliblaag

rechthoek

?x?x14

H50

Inv. 72.94 Is.III, zone VI

5

draagbaar (Fragm.)

rechthoekig?

?x?x13

H49

Inv. 72.132

Is.III, zone VI

5

draagbaar (Fragm.)

rode grove klei, fijne sliblaag grove roze klei, fijne sliblaag

rechthoekig?

15x?x16

H51

Inv. 73.388

Is.III, zone VI

10

draagbaar (Fragm.)

rechthoekig?

?x?x12

reliëf met deel van katachtige (?)

H54

Inv. 72.1016

Is.III, zone VI

9

draagbaar (Fragm.)

grove rode/oranje klei, fijne sliblaag roze grove klei, witte sliblaag

rechthoekig?

?x?x7

reliëf met deel van staart van een katachtige (?)

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

97

97

Is.II, zona I

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

Ruimte

Eigen Nummer VindNr Publicatie plaats H55 Inv. Is.XV 68.617

3

Inv. 71.822

Quart.Est 25

H72

Inv. Quart.Est 46 71.740,2 Inv. 71.75 Quart.Est 7 en 8(H)

Soort altaar draagbaar (Fragm.)

zanderige rode klei

rechthoekig?

Grootte in cm (lxbxh) 28x8x18

draagbaar (Fragm.)

poreuze gelige klei

rechthoekig?

27x14x15

draagbaar (Fragm.) draagbaar (Fragm.)

rode klei

rechthoekig?

?x?x8

roze klei, gelige sliblaag

rechthoekig?

?x?x10

Materiaal

Vorm

Decoratie

Fig.

Andere

reliëf met strijd tussen twee Fig.A18 gevleugelde griffioenen met het lichaam van een leeuw die een stier aanvallen voor en achterzijde: reliëf Fig.A19 op basis van afmetingen met dieren in gevecht: en decoratie cfr. leeuwin die hert aanvalt, archaïsche kunst een leeuw die een stier aanvalt (op 2 zijwanden) reliëf met deel van staart brandsporen aan van Skylla (zeemonster) oppervlak reliëf met deel van leeuwin Fig.A20 die stier (?) aanvalt

98

Appendix I: Databank huisaltaren – Himera

H69

H73

98

Ruimte

Vindplaats Arulae

Andere materialen uit zelfde ruimte/context Bassin/ WeefLouterion gewichten

H8 H9 en H10 H10 H11 H12

Is. II, zona II, 12

H1

Is. II, zona II, 13 Is. II, zona II, 17 Is. II, zona II, 18 Is. II, zona II, 9 Is. II, zona II, 16 Is. II, zona II, 15 I

H2

Is.II, zona I, 9 Is.II, zona I, 12 Is.II, zona I, 13

H13 en H14

X

XXX

Terracotta's

*kleine buste van man (F)

X XXX

*vrouw met sluier (F) *vrouw (F) XXX

*vrouw met sluier en object in hand (F) *buste van vrouw (zonder hoofd) (F) *schildpad (F) (Fig.A21)

H3

X

*vrouw met mantel (F)

H4

X

*vrouw: hoofd (F)

H5 en H6

X

H6 en H21 X H7

XX

*vrouw met mantel (F) *hoofd van hert (F) (Fig.A22)

X

H28 H28

Andere

*deel van groter beeld, enkel stukjes haar (F)

flan voor munten

Appendix II: Databank contexten – Himera

99

99

Is.I, 5 Is.I, 10 Is.I, 42 Is.I, 35 Is.I, 46

Maskers

Vindplaats Arulae

Bassin/ WeefLouterion gewichten

Maskers

Terracotta's

H15

Is.II, zona I, 20

H17 - H19

*deel van 2/2 beeldje van Athena Lindia (F) *beeldje van tronende vrouw (F) *fragmenten van gezicht van groter beeld (oog en deel van neus = 5cm)

Is.II, zona I, 21 Is.II, zona I, 22 Is.II, zona I, 23 Is.II, zona I, 31a Is.II, zona I, 33 Is.II, zona I, 37

H20 en H21

*kleine buste (F)

H29

*beeldje van figuur op bed/klinè (F)

H29

*terracotta ringetje met afbeelding Silenus

H16

XXX

*beeldje van tronende vrouw (F) *deel van groter beeld: hand (F) *deel van 1/2 beeldje van Athena Lindia (F) *2x beeldje van tronende vrouw (F) *beeldje met vrouw, gedrapeerde kleren (F) *reliëf met deel van man (F)

100

100

H30 H22

XX

H31

X

*kleine buste (F) *buste van vrouw, gedrapeerde kleren (F) *deel 1/2 van klein beeldje met Sfinx op vierkante basis (F) (Fig. A23)

Appendix II: Databank contexten – Himera

Is.II, zona I, 14 Is.II, zona I, 19

Andere

Vindplaats Arulae

Bassin/ WeefLouterion gewichten H23

Is.II, zona I, 46

H31

Is.II, zona I, 57 Is.II, zona I, 58

H32

Is.II, zona I, 59

H32

Is.II, zona I, 67

H27

Is.III, zona V, 1

H33

Terracotta's

Andere

*buste van vrouw, gedrapeerde kleren (F) *deel van kleine buste (F) *2 x beeldje van 'kourotrophos': vrouw met baby *beeld van gezicht met baard, mogelijk Silenus

terracotta tempelmodel (F)

H31 H24 - H26

XXX

*deel 2/2 van klein beeldje met Sfinx op vierkante basis (F) (Fig.A23)

H32

*kleine buste van vrouw (F)

*hoofdje van man met baard (F)

Appendix II: Databank contexten – Himera

101

101

Is.II, zona I, 40 Is.II, zona I, 44 Is.II, zona I, 45

Maskers

Vindplaats Arulae

Bassin/ WeefLouterion gewichten H34 - H36

Is.III, zona VI, 14 Is.III, zona VI, 16

H37 H38

XXX

Is.III, zona VI, 17 Is.III, zona VI, 19 Is.III, zona VI, 2 Is.III, zona VI, 22 Is.III, zona VI, 24b Is.III, zona VI, 25

H39

XXX

*hoofdje van een haan (F) *kleine buste (F) *buste van gekroonde godin met oorringen (F) (Fig.A24) *beeldje van tronende vrouw (F) *beeldje van vrouw met gedrapeerde kledij en hydria (F) *beeldje van vrouw met biggetje in haar arm (F) *beeldje van vrouw op bed/klinè (F) (Fig.A25) *hoofdje van vrouw met kroon (F) *hoofdje van vrouw (F) *deel van beeldje 'Athena Lindia' (F) *kleine buste van vrouw met kroon (F) (Fig.A26) *kleine buste van godin met hoofdband/kroon (F)

H40 H41 H42 H43 H44

Terracotta's

XXX

Andere

Appendix II: Databank contexten – Himera

102

102

Is.III, zona VI, 13a

Maskers

Vindplaats Arulae

Bassin/ WeefLouterion gewichten H45

Is.III, zona VI, 3 Is.III, zona VI, 5

H46

Is.III, zona VII, 10

H51

H47 - H50

103

103

Terracotta's

Andere

*buste van vrouw, gedrapeerde kledij (F) *deel van buste (F) *2x beeldje van vrouw op bed/klinè (F) * hoofdje van vrouw met kroon (F)

XXX

XXX

2 miniatuur-louteria *kleine buste (F) *beeldje van tronende vrouw met kroon (F) (Fig.A27) *beeldje van figuur op bed/klinè (F) *beeldje van vrouw op bed/klinè (F) *beeldje van naakte vrouw op bed/klinè (F) *2x beeldje van naakt man die leunt op fallische grenssteen (F) (Fig.A28) *2X hoofdje van mannen (vermoedelijk deel van naakte man) (F) *beeldje van man met mantel die op geit zit/in bedwang houdt (F) *hoofdje van Silenus (F) (Fig.A29) *hoofdje van Athena met helm (F) (Fig.A30) *pinax met vegetale motieven (F) *reliëf in schijfvorm met hoofd van vrouw (F)

Appendix II: Databank contexten – Himera

Is.III, zona VI, 27

Maskers

Vindplaats Arulae

Bassin/ WeefLouterion gewichten H52

Is.XV, 3

H55

Is.XVI, 22 Is.XVI, 25 Is.XVI, 26 Is.XVI, 53 Quart.Est, 46

H56 H57 H57 H58 H72

Quart.Est, 10 (Heiligdom) Quart.Est, 13 (Heiligdom) Quart.Est, 14 (Heiligdom) Quart.Est, 16 (Heiligdom) Quart.Est, 2 (Heiligdom)

H59 - H61

Terracotta's

Andere

H53 H54

Silenus(?)

XXX

kleine mal voor karikaturaal gezicht (Fig.A31) *hoofdje van vrouw (F) *hoofdje van paardje (F)

H62 - H65 H66 H67 H68

Vindplaats Arulae

*deel van beeld: hoofd van gekroonde godin (F) (Fig.A32) *schildpadje (F)

Appendix II: Databank contexten – Himera

104

104

Is.III, zona VII, 11 Is.III, zona VII, 6 Is.III, zona VII, 9

Maskers

Quart.Est, 25 H69 (Heiligdom)

Bassin/ WeefLouterion gewichten XX

Maskers

Terracotta's

105

*3 x beeldje van tronende godin met kroon = Athena Ergane (?) (Fig.A34) *4 x gelijkaardig beeldje van vrouw met gedrapeerde kledij en gespreide armen, één ervan heeft Attische helm (Athena?) (F) *3 x beeldje van naakte tronende vrouw (F) *beeldje van naakte man, vermoedelijk mantel rond arm (F) *deel van karikaturaal hoofdje (F) *hoofdje van vrouw (F) *2x hoofdje van gekroonde vrouw/godin (F) *hoofdje van Athena met helm (F) *stuk van reliëf (7*8cm) met hert (F) (Fig.A35) *schijf met reliëf met hoofd van Gorgone

105

Quart.Est, 32 H70 (Heiligdom)

*buste van vrouw (F) *2 x beeldje van gekroonde Athena (Lindia) (F) *hoofd van beeldje van Athena (Lindia) met haarband (F) *deel van beeldje van dwerg (F)

Appendix II: Databank contexten – Himera

*Athena met gedrapeerde kledij (F) (Fig.A33) *4x deel van buste: hoofd van gekroonde godin *beeldje van Athena met kroon met pluim (F) *beeldje van tronende vrouw/godin met duif op haar borst (Aphrodite?) (F)

Andere

Vindplaats Arulae

Quart.Est, 39 H71 (Heiligdom)

H73 H73 en H74 H75 en H76

Maskers

Terracotta's

gekroonde godin *2 bustes van vrouw met gedrapeerde kledij en sluier (F) (F) *buste van gekroonde godin (F) *deel van beeld: hoofd van gekroonde godin (F)LXXXVIII,2 *deel van grote buste: gekroonde vrouw (F) *beeldje van tronende Athena Lindia (F) (Fig.A36) *beeldje van tronende vrouw (F) *hoofdje van vrouw (F) *hoofdje van gesluierde vrouw (F)

X *buste van vrouw gekroonde godin (F

Andere deel van mal voor gekroond hoofd (F)

Appendix II: Databank contexten – Himera

106

106

Quart.Est, 7 (Heiligdom) Quart.Est, 8 (Heiligdom) Quart.Est, 9 (Heiligdom)

Bassin/ WeefLouterion gewichten XX XXX

court

Soort Materiaal altaar draagbaar terracotta

O2

A1

court

draagbaar terracotta

O3

A1

court

draagbaar terracotta

O4

A1

court

draagbaar terracotta

rechthoekig/ concaaf

22x22x23

O7

A 10 court (House of Polyxenus)

draagbaar steen

rechthoekig

20x20x19

O8

?

draagbaar steen

rechthoekig

19x19x19

?

draagbaar steen

rechthoekig

25x21x29

?

draagbaar terracotta

zuilvormig op vierkante basis

O13

A 10 (House of Polyxenus) A 10 (House of Polyxenus) A 10 (House of Polyxenus) A5

court

draagbaar steen

rechthoekig

O14

A5

court

draagbaar steen

rechthoekig

O15 O16 O17 O18

A5 A5 A5 A5

court court court court

draagbaar draagbaar draagbaar draagbaar

rechthoekig rechthoekig rechthoekig rechthoekig

45x45 (basis), (hoogte niet voll. bewaard) 16x16x22 stucco aan drie zijden 16x?x22 stucco aan drie zijden 15x14x22 ruw 15x14x22 ruw 14x14x24 ruw 14x14x24 ruw

O9

O10

Plaats

Locatie

steen steen steen steen

Vorm rechthoekig/ concaaf rechthoekig/ concaaf rechthoekig/ concaaf

Grootte (lxbxh) 23x23x27

Decoratie

Datering

Fig. Fig. A37 Fig. A38

16x16x19 vermoedelijk zelfde als O 2

Fig. A39 kroonlijst ‘ovolo hawksbeak’ molding (achteraan niet) kroonlijst (achteraan onafgewerkt)

Andere

depressie bovenaan, zwartgeblakerd depressie bovenaan, zwartgeblakerd, zelfde als hierboven, ernstig beschadigd ronde rand bovenaan, interieur hol en zwartgeblakerd

Fig. A40

Fig. A41 Fig. A42

gelijkaardig aan O12 gelijkaardig als O12 gelijkaardig aan O12 gelijkaardig aan O12 gelijkaardig aan O12 gelijkaardig aan O12

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

107

107

Eigen Huis Nr O1 A1

court

Soort Materiaal altaar draagbaar steen

rechthoekig

Grootte (lxbxh) 20x17x30

stucco vooraan

O20

A5

court

draagbaar steen

rechthoekig

15x14x24

ruw

O12

A5

court

draagbaar terracotta

rechthoekig/ concaaf

14x20(h)

reliëfversiering met haan

O21

A iv 9

kamer c

draagbaar terracotta

rechthoekig/ concaaf

21x21x22

O22

A iv 9

kamer g

draagbaar terracotta

zuilvormig op vierkante basis

O23

Av5

court

zuilvormig op vierkante basis

O25

A vi 9

pastas (kamer e)

in draagbaar terracotta cisterne, ZWhoek draagbaar steen

38x38(basis) x66(h), (hoogte niet volledig) 45x45(basis), (hoogte niet volledig) 23x11x15

O26

A vii 9

kamer j (shop)

draagbaar terracotta

O27

A vii 9

kamer j (shop)

draagbaar terracotta

rechthoekig/ concaaf

O32

A viii 8

kamer a

draagbaar terracotta

rechthoekig, hol 22,5x18,5x28

O30

A viii 8

pastas

draagbaar terracotta

zuilvormig

Plaats

Locatie

Nabij ingang westen

Vorm

rechthoekig (in breedte, niet in hoogte) rechthoekig/ concaaf

12x10x10

13x10x10

Decoratie

Datering

Fig. Fig. A43 Fig. A44 Fig. A45

Andere

hol, met rand bovenaan; werkplaats van beeld houwer rechthoekige depressie bovenaan, holle bodem

Fig. A46

bovenaan zeer ruw, eindigend in ‘knobbels’ kroonlijst met bladeren aan drie zijden sierlijst onderaan aan drie zijden

reliëfversiering: haan 17x17x6 reliëfversiering 5de eeuw (basis), 11 met palmetten (?) (diam) x25 (h) bovenaan zuil

Fig. A47

Fig. A48 Fig. A49

ondiepe geïnciseerde cirkel (diam. 5cm), holle binnenkant ondiepe geïnciseerde cirkel (diam. 6cm) bovenaan, holle binnenkant depressie bovenaan depressie bovenaan + holte voor vloeistoffen

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

108

108

Eigen Huis Nr O19 A5

Eigen Huis Nr O31 A viii 8

Plaats kamer a

Locatie Nabij ingang

Soort Materiaal altaar draagbaar terracotta

B vi 7 kamer a (House of (leefruimte) Asklepios)

draagbaar terracotta

O34

ESH 4

draagbaar terracotta

O36

F –ii 9 (House of many Colors) F –ii 9 (House of many Colors) House of tiled Prothyron House of tiled Prothyron House of tiled Prothyron House of tiled Prothyron House of tiled Prothyron

O37

109

109 O43

O39

O41

O42

O44

zuilvormig

Grootte (lxbxh) 23x23x5 (basis), 12 (diam) x23(h) 17x18x21

kamer b (keuken) pastas

westen

draagbaar marmer

zuilvormig (?): vierkante basis met voluten/kapiteel zuilvormig op 41(diam) x ronde basis 54(h) rechthoekig 21x21x35

pastas

westen

draagbaar marmer

rechthoekig

kamer a (rel.functie?)

draagbaar terracotta

fragment

pastas

draagbaar kalksteen

rechthoekig

25x19x30

kamer a (rel.functie?)

draagbaar terracotta

rechthoekig

12x12x26

kamer a (rel.functie?)

draagbaar terracotta

rechthoekig

13x13x35

kamer a (rel.functie?)

draagbaar gele klei

rechthoekig

18x?x26 (onderkant verloren)

21x21x35

Decoratie

Datering

Fig.

Andere

reliëfversiering met knoppen bovenaan zuil reliëfversiering met voluten bovenaan zuil

Fig. A50

depressie bovenaan

Fig. A51

hol binnenin

stuccolaag, vogel (geschilderd): duif(?) stuccolaag, vogel (geschilderd): duif(?) kroonlijst met eierlijst

Fig. A52

komt heel weinig voor

Fig. A53

komt heel weinig voor

kroonlijst

Fig. A54

Fig. A55 bovenaan vorm van spitsgevel, ook kleine ionische zuilen

Fig. A56

Suggestie Prof. Mylonas: huis van een priester Suggestie Prof. Mylonas: huis van een priester Suggestie Prof. Mylonas: huis van een priester Suggestie Prof. Mylonas: huis van een priester hol en rond binnenin

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

O33

Vorm

Eigen Huis Nr O45 House of tiled Prothyron

Plaats kamer g (privaat)

House of tiled Prothyron

kamer a (rel.functie?)

O46

Villa of Bronzes

pastas

O47

Villa of Bronzes

pastas

O5

ZWhoek

Soort Materiaal altaar draagbaar steen

Vorm rechthoekig

Grootte (lxbxh) 17x14x26

Decoratie

rechthoekig (fragmentair)

16x16x10

kroonlijst ‘ovolomolding’

westen

draagbaar marmer (Parisch)

rechthoekig

17x18x24

kroonlijst, vlakke achterwand

westen

draagbaar marmer (Parisch)

rechthoekig

17x18x24

kroonlijst, vlakke achterwand

westen

vast

rechthoekige 104x63x82 basis voor altaar

westen

vast

O11

A 10 court (House of Polyxenus) A 10 court (House of Polyxenus) A3 court

midden- vast noorden

puin

O24

A vi 5

midden

kalksteen

O6

court

vast

witte steen

vermoedelijk altaar van basis O5 vierkante basis voor altaar

Fig. Fig. A57

draagbaar kalksteen

110

Datering

mid.4de Fig. eeuw (obv. A58 Ovolo moulding)

Andere nabij assen, offerschaal

Suggestie Prof. Mylonas: huis van een priester identiek aan ander O47, vermoedelijk van houten standaard gevallen, stond waarschijnlijk tegen muur opgesteld identiek aan ander O46, vermoedelijk van houten standaard gevallen, stond waarschijnlijk tegen muur opgesteld

102x74x61(h)

rechthoekige *+/- 72x90 basis voor altaar (zelf gemeten obv plan)

Fig. A59

aanwezigheid andere basis in court, rechthoekig, functie onbekend; twee androns in huis

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

110

O40

Locatie

pastas

O28 O35

A viii 8 F –ii 9 (House of many Colors)

pastas court

O38

House of tiled Prothyron Villa of Good Fortune

O48

111

111

Plaats

Locatie

Soort altaar vast

Materiaal

Vorm

Grootte (lxbxh) 48x67x42

Decoratie

Fig.

Andere

nwhoek, bij ingang kamer a midden vast westen vast (speciaal hoekje)

puin + stucco rechthoekig

court

midden

vast

verschillende rechthoekige 64x94 stenen basis voor altaar

vermoedelijk richting oosten geplaatst

court

midden

vast

kalksteen

Waarschijnlijk vierkante fundering, met deel om op te staan naast altaar

kalksteen

ruw opgebouwd rechthoekig 39(b)x16(h)

rechthoekige 27x143 basis voor altaar

kroonlijst

Datering

bovenaan vorm van spitsgevel; rood geverfde palmetacroteria

voor Zeus Herkeios (normaal in court)

5de eeuw Fig. graffito: “E”, ijzeren (?) (obv. A59 en bevestigingsmateriaal Palmetten) Fig. (‘douwel’), Zeus A60 Herkeios

Appendix III: Databank huisaltaren – Olynthos

Eigen Huis Nr O29 A viii 8

Andere materialen uit zelfde ruimte/context Vindplaats

Arulae Bassin/ Louterion O1-O4 O5-O7

A 10, ? A 3, court A 5, court

O8-O10 O11 O12O20 O21

A iv 9, kamer c (keuken) A iv 9, kamer g

O22

A v 5, court A vi 5, court A vi 9, pastas

O23 O24 O25

A vii 9, kamer j (shop) A viii 8, pastas

O26O27 O28O30 O31O32 O33

A viii 8, kamer a B vi 7, kamer a (leefruimte)

Maskers

Terracotta's

Andere maalsteen (voorolijven?) vaas in vorm van nereïde op zeemonster

XXX resten van haard

X X

stuk van graan-maalsteen, twee spiegels (één met Athnea Parthenos)

XXX

vrouw (5e eeuw) (F)

*2x buste van vrouw (F)(vijfde eeuw)

vrouw (F)

*deel van fruit (appel?) (F) *deel van vrouw (?) (F)

X

XX

*vaas in vorm van twee jongens (Fig.A61) *vaas in vorm van hoofd van 'negro'; *vaas in vorm van silene (Fig.A62) *63 zilveren munten (muntschat)

Appendix IV: Databank contexten – Olynthos

112

112

A 1, court A 10, court

Weefgewichten

Andere materialen uit zelfde ruimte/context Vindplaats

Arulae Bassin/ Louterion O34

House of tiled Prothyron, court House of tiled Prothyron, pastas House of tiled Prothyron, kamer a (religieuze functie?) House of tiled Prothyron, kamer g (privaat) Villa of Bronzes, pastas Villa of Good Fortune, court

O38

Maskers

Terracotta's *twee hoofden van vrouwen tegeneen (niet kussend) (F)

Andere *metalen vleeshaak *9 zilveren munten (muntschat)

O35 XXX O36O37 X

X

*hoofdje van godin (?) (F) *zittende kourotrophos (F) *2x zittende vrouw (F) *3x staande vrouw (F) *deel van hoofd van dier (F) hoofdje (F)

X O39

buste (F) XX

vuurschaal

X

O40O44 XXX

O45

*assen (van offers?) *loden patera (schaal voor plengoffers) met resten van assen

X O46O47 O48

X

varken (F)

Appendix IV: Databank contexten – Olynthos

113

113

ESH 4, kamer b (keuken) F –ii 9 (House of many Colors), court F –ii 9 (House of many Colors), pastas

Weefgewichten

Mogelijke altaren (aanwijzingen voor vast altaar) Andere materialen uit zelfde ruimte/context Vindplaats

Arulae Bassin/ Louterion O49 O50

Maskers

Terracotta's zittende kourotrophos (F) (kamer f)

O51 O52

O53 O54

duif (F)

Andere vaas in vorm v acteur en herm (F) Appendix IV: Databank contexten – Olynthos

114

114

A viii 6, court House of twin erotes, court Villa of the bronzes, pastas House of the Comedian, court A v 6, court A vi 3, court

Weefgewichten

Platen

Figuur 1: Kaart met aanduiding van de ligging van Himera (rood), Olynthos (blauw), Chalkis (groen), Zankle (roze), Cumae (geel) en Syracuse (oranje)

Figuur 3: Scène in reliëf: processie, altaar, offerdier en Artemis Figuur 2: Scène op beschilderd aardewerk: offeren bij een eschara Figuur 4: Scène op beschilderd aardewerk: het brengen van een plengoffer op een altaar

115

Figuur 5: Een prostas-huis

Figuur 6: Een pastas-huis

Figuur 7: Een peristilium-huis

Figuur 8: Een ‘herdraum’-huis

Figuur 9: Isolati I, II en III van Himera: regelmatige aanleg van huizenblokken en straten 116

Figuur 10: Theoretische huizenblokken en de zone waar vermoedelijk een tweede verdieping op gebouwd was; gebaseerd op de bevindingen van Graham

Figuur 11: Olynthos: regelmatig aangelegde ‘North Hill’ (rood), ‘Villa Section’ (groen) en South Hill (blauw) 117

Figuur 12: Overzicht van de opgegraven zones van de bovenstad; Isolati I-II-III (groen), Isolatie XV-XVI (blauw), Quartiere Est (paars), ‘Sacred Area’ met Tempels A, B en C (groen)

118

Figuur 13: Isolato I, II en III 119

Figuur 14: Isolato XV en XVI

Figuur 15: Quartiere Est 120

Figuur 16: Plannen van Himera met aanduiding aanwezigheid altaren (links, rood) en enkel figuratief gedecoreerde altaren (rechts, paars)

Figuur 17: Plan van Isolati I-III met aanduiding urbaan heiligdom (groen), aanwezigheid altaren (rood) en aanduiding van de theoretische huizen en verdiepingen (cfr. Graham) 121

Figuur 18: Verspreiding van de verschillende types altaren in Isolati I-III

Figuur 19: Verspreiding van de verschillende types altaren in Isolati XV-XVI en de aanduiding van de theoretische huizenblokken en verdiepingen (cfr. Graham)

122

Figuur 20: Verspreiding van de altaren in Quartiere Est, met aanduiding van het urbane heiligdom (groen); aanduiding van de verschillende types altaren

Figuur 21: De planmatig aangelegde bewoning op de ‘North Hill’ 123

Figuur 22: De ‘Villa Section’

Figuur 23: Verdeling van de altaren in de verschillende huizen: huizen met draagbare altaren (rood), huizen met vaste altaren (geel); huizen met beide (oranje) 124

Figuur 24: Verspreiding van de altaren op de ‘North Hill’: terracotta arulae (rood), stenen arulae (blauw), marmeren arulae (groen), vaste altaren (geel)

Figuur 25: Verspreiding van de terracotta arulae: rechthoekige (geel), met figuratieve scène (rood) en zuilvormig (groen)

Figuur 26: Verspreiding van de altaren in de ‘Villa Section’: terracotta arulae (rood), stenen arulae (blauw), marmeren arulae (groen), vaste altaren (geel)

125

Fig. 27: Verspreiding van ambachtelijke en handelsactiviteiten in Olynthos

126

Platen Appendices:

Figuur A1: Altaar H18

Figuur A2: Altaar H27

Figuur A3: Altaar H6

Figuur A4: Altaar H34

Figuur A5: Altaar H41

Figuur A6: Altaar H47

Figuur A7: Altaar H61

Figuur A8: Altaar H62

127

Figuur A9: Altaar H71

Figuur A10: Altaar H76

Figuur A11: Altaar H5

Figuur A12: Altaar H4

Figuur A13: Altaar H15

Figuur A14: Altaar H20

128

Figuur A15: Altaar H44

Figuur A16: Altaar H48

Figuur A17: Altaar H49

Figuur A18: Altaar H55

Figuur A19: Altaar H69

Figuur A20: Altaar H73

129

Figuur A21: Terracotta schildpadje (Is.II,II,13)

Figuur A22: Terracotta hertje (Is.II,II,16)

Figuur A21: Figuur A23: Sfinx (Is.II,I,37)

Figuur A24: Gekroonde godin (Is.III,VI,13a)

Figuur A26: Vrouw/godin met kroon (Is.III,VI,16)

Figuur A25: vrouw op klinè (Is.III,VI,13a)

Figuur A27: Tronende vrouw/godin (Is.III,VI,5)

Figuur A28: naakte man bij een fallusvormige grenssteen (Is.III,VI,5) 130

Figuur A29: Hoofd van Silenus (Is.III,VI,5)

Figuur 30: Hoofdje van Athena (?) (Is.III,VI,5)

Figuur A31: Mal voor karakteristiek gezicht (Is.III,VII,9)

Figuur A33: Athena (Q.E., 25 urbaan heiligdom)

Figuur A32: Gekroonde godin (?) (Q.E, 2 – urbaan heiligdom)

Figuur A34: Athena Figuur A35: Reliefplaat met hertje Figuur A36: Athena Lindia Ergane (?) (Q.E., 25 – urbaan heiligdom) (Q.E.,39 – urbaan heiligdom) (Q.E., 25 – urb. heiligdom)

131

Figuur A37: Altaar O1

Figuur A38: Altaar O2

Figuur A39: Altaar O4

Figuur A40: Altaar O7

Figuur A41: Altaar O8

Figuur A42: Altaar O9

Figuur A43: Altaar O19

Figuur A44: Altaar O20

Figuur A46: Altaar O22 132

Figuur A45: Altaar O12

Figuur A47: Altaar O25

Figuur A48: Altaar O32

Figuur A49: Altaar O1

Figuur A50: Altaar O31

Figuur A51: Altaar O33

Figuur A52: Altaar O36: origineel en reconstructie van de decoratie 133

Figuur A53: Altaar O37: origineel en reconstructie van de decoratie

Figuur A54: Altaar O4 Figuur A55: Altaar O1 Figuur A56: Altaar O2

Figuur A54: Altaar O39

Figuur A55: Altaar O42

Figuur A57: Altaar O45

Figuur A58: Altaar O40

134

Figuur A56: Altaar O44

Figuur 59: Altaar O2 Figuur 60: Altaar O4 Figuur A59: Reconstructie O24 (enkel basis aangetroffen) op basis vorm O35

Figuur A60: Altaar O35

Figuur A61: Vaas in de vorm van twee jongens (Avi9, pastas)

135

Figuur A62: Vaas in de vorm van een silene (Avi9, pastas)

Figuur A63: Stuk terracotta fruit (Bvi7, a)

Figuur A65: Hoofdje van godin(?) (House of many Colors, pastas)

Figuur A64: Twee terracotta hoofden (E.S.H. 4, b)

Figuur A66: Kourotrophos (House of many Colors, pastas)

Figuur A67: deel van dier (House of many Colors, pastas)

Figuur A69: Terracotta duif (House of the Comedian, court)

Figuur A68: Zitten Kourotrophos (Aviii6, court)

136