Het oude Egypte
De oude Egyptenaren balsemden niet alleen mensen, maar ook miljoenen dieren. De wetenschap begint zich voor deze raadselachtige traditie te interesseren.
Egypte/ 2950 v.Chr. Middellandse Zee
Saqqara
Boebastis
Fajoem D e N ijl
Tuna el-Gebel
Egypte
22
Rond 2950 v.Chr. zien we een omslag in de Egyptische grafrituelen. De Egyptenaren laten niet meer alleen dode mensen balsemen, maar ook duizenden dieren, die overal begraven worden.
Historia 1 • 2014
door Niels-Peter Granzow Busch
heilige dieren in T
oen de Griekse historicus Herodotus in de 5e eeuw v.Chr. naar Egypte reisde, zag hij iets merkwaardigs. De inwoners behandelden hun dieren alsof het goden waren, en als ze stierven, werd er gerouwd alsof het familieleden betrof. ‘Als een huiskat een natuurlijke dood sterft, scheren alle bewoners hun wenkbrauwen af. Als een hond doodgaat, scheren ze hun hoofd en hele lichaam kaal,’ noteerde hij verbaasd. En daar bleef het niet bij. Ook na de dood werden de dieren behandeld als
mensen: ‘Dode katten worden naar de stad Boebastis gebracht (aan de Nijl in Neder-Egypte, red.), waar ze worden gebalsemd. Vervolgens worden ze in heilige huizen begraven.’ Herodotus kon nooit de vinger leggen op de precieze betekenis van de dierenmummies, en hij wist ook niet hoe veel het er waren. Toen hij Egypte aandeed, balsemde de bevolking al 3000 jaar dieren. Miljoenen katten, honden, ibissen, valken en zelfs krokodillen werden in enorme catacomben begraven, die diep onder de grond speciaal voor de dode dieren waren uitgehouwen. Pas toen in
Vlees in het hiernamaals
Gebalsemde dieren werden met een mens begraven opdat de dode eeuwig vlees kon eten.
Dieren waren goddelijk
De Egyptenaren dachten dat dieren met bepaalde kenmerken reïncarnaties van goden waren. Daarom werden ze gebalsemd.
Offers aan de goden
De meeste dierenmummies waren zogeheten votiefdieren, die pelgrims aan de goden offerden.
Huisdier mee in het graf
Geliefde huisdieren werden na hun dood gebalsemd en met hun baasje begraven.
Een kattenmummie uit de stad Abydos in Opper-Egypte. Het is een van de duizenden dieren die elk jaar gebalsemd werden. Oakland art gallery & Scanpix/akg-images
egypte de 19e eeuw een aantal van deze graven werd ontdekt, kwam de ware omvang aan het licht. Zo vond een boer in 1888 bij de plaats Istabl Antar een massagraf voor katten. De fraaiste exemplaren werden aan toeristen verkocht. Egypte stond toen onder Brits bewind, en Engelse archeologen zagen de waarde van de dieren niet in. Het wemelde van de graven van farao’s, koninginnen en prinsen, die veel kostbaarder waren. Miljoenen dierenmummies belandden dan ook als mest op de Engelse akkers. Eén Brits schip vertrok uit Egypte met een lading van 19 ton kattenmummies,
wat neerkomt op om en nabij de 180.000 dode katten.
Acht miljoen honden Historici van nu hebben meer belangstelling voor dierenmummies. Ze zien deze als een bron van kennis over de religie van de Egyptenaren en hun relatie tot dieren. Een vooraanstaande onderzoeker op dit gebied is de Egyptische hoogleraar
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: ac Red.sek: np
vier soorten dierenmummies
Het oude Egypte
Een mummiefabriek De Egyptische balsemers kenden verschillende technieken om dierenlichamen het eeuwige leven te geven, en ze gebruikten hoogstwaarschijnlijk dezelfde methoden om dieren en mensen te balsemen.
2. De snelle manier
volgde het inzwachtelen. Met deze methode bleven de organen achter, waardoor het lijk soms ontbond.
3. De endeldarmmethode
Bij de derde methode kwam geen chirurgie kijken. De balsemer spoot dennenolie – de terpentine van toen – via de anus het dierenlijf in. Na een paar dagen waren alle organen opgelost en kwam de vloeistof er langs dezelfde weg weer uit. Vervolgens werd het kadaver gedroogd en ingezwachteld.
ges
Salima Ikram. Volgens haar vertellen de mummies een bijzonder verhaal: ‘Ze leveren ons inzicht op in de Egyptische cultuur, economie, veterinaire kennis, omgang met huisdieren, en de relatie tussen mens en dier,’ zegt Ikram. Ze heeft onlangs een onderaardse catacombe geopend in het heilige grafgebied Saqqara bij de oude hoofdstad Memphis, die in 1897 ontdekt is en daarna weer is vergeten. Hier vonden zij en haar team archeologen meer dan acht miljoen hondenmummies die aan de god Anubis geofferd zijn.
De mummie is na 20 à 30 dagen volledig gedroogd. Hij wordt ingezwachteld, en de priesters leggen hem in de kelder.
‘We onderzoeken de botten van de dieren en de balsemtechnieken die zijn gebruikt om de honden te conserveren,’ aldus de Egyptische hoogleraar. Volgens Salima Ikram zijn er grofweg vier typen gebalsemde dieren. De oude Egyptenaren dachten dat hun doden in het hiernamaals verder zouden leven. Daarom kregen ze grote hoeveelheden voedsel mee, zoals gebalsemde eenden, ganzen, duiven en koeien. In het graf van kindkoning Toetanchamon stonden 14 kisten vol met dieren, zodat hij tot in de eeuwigheid genoeg te eten had.
Offerdieren raakten op
24
Historia 1 • 2014
In het grafgebied Tuna el-Gebel bij de plaats Khmun zijn de resten van een OudEgyptische ‘balsemfabriek’ gevonden.
Andere gebalsemde dieren waren huisdieren die in het graf van hun baasje werden gelegd. In 1902 legde de Britse archeoloog Flinders Petrie de sarcofaag van de priester Hapi-Men bloot. Aan diens voeten lag een gebalsemde pup, die de priester had meegekregen om hem in het hiernamaals te vergezellen.
Dieren worden als goden vereerd Het leeuwendeel van de mummiedieren werd echter om godsdienstige redenen gebalsemd. De Egyptenaren geloofden dat dieren in contact stonden met de goden, en sommige werden beschouwd als reïncarnatie van een bepaalde god. Zo was de zogeheten Apis-stier volgens de Egyptenaren een incarnatie van de scheppingsgod Ptah. Herodotus meldt dat een stier nauwgezet geïnspecteerd werd door een priester om vast te stellen of het om de god ging: ‘Hij Met röntgenfoto’s kunnen we nu in de bekijkt hem terwijl hij staat en ligt, mummies kijken en de waarna hij de tong uit de bek skeletten onderzoeken. neemt en hem bestudeert om vast te stellen of hij de beschreven kenmerken bezit,’ schrijft de Griek. scanpix/spl
Dankzij röntgenfoto’s van de mummies kunnen Egyptische onderzoekers nu onder de zwachtels kijken. Bij analyse van de foto’s is gebleken dat de balsemers zeer snel te werk gingen: af en toe zat er een dier ‘verkeerd om’, met de kop op de plaats van de staart. Ook is nu aan het licht gekomen dat sommige mummies helemaal geen dieren bevatten, maar alleen uit stro en modder bestaan. Volgens professor Ikram lichtten de balsemers hun klanten waarschijnlijk op als de dieren op waren door ze valse mummies aan te smeren.
scanpix/akg-ima
Als er haast bij was, werden de ingewanden alleen gereinigd en gespoeld en werd het lichaam vervolgens gedroogd met natron. Dan
Het lijf wordt opengesneden en de organen gaan eruit. Dan droogt de balsemer het met natron. Polfoto/Corbis
1. Grondige balseming De efficiëntste methode was het verwijderen van de organen van het dier. Hierna werd het lichaam gespoeld met palmwijn en gevuld met natron, dat het vocht eraan onttrok. Als laatste werd het dier ingesmeerd met olie en hars en ingezwachteld.
Een gedood dier wordt naar de mummiefabriek gebracht, waar de balsemers klaarstaan.
egyptische dierengoden
Goden leefden in dieren
De meeste dieren waren heilig in Egypte. Sommige waren de reïncarnatie van goden, andere brachten boodschappen over naar gene zijde.
1 stier was het heiligst De zogeheten Apis-stier was het hoogst vereerde dier in Egypte. Hij was een fysieke incarnatie van de oudste god Ptah, onder meer de stadsgod van de hoofdstad Memphis. Rond de Apis-stier werden grote religieuze ceremoniën en festivals gehouden. Als hij doodging, was het hele land in rouw gedompeld. Een Apis-stier had altijd een zwarte kop en een witte bles.
De Egyptenaren balsemden talrijke katten ter ere van de godin Bastet.
ges
De kat werd in Egypte al vroeg als huisdier gehouden, en gold als een incarnatie van de vruchtbaarheidsgodin Bastet. De kat was heilig, en toen een Romeinse reiziger er eens per ongeluk eentje doodde, werd hij volgens Diodorus prompt door een woedende menigte gelyncht.
De god Anubis, die over de doden waakte, werd met een jakhalzen- of hondenkop afgebeeld. Tienduizenden honden werden aan deze god geofferd om een wit voetje te halen bij de meester van het dodenrijk. Alleen al in Saqqara zijn ruim acht miljoen hondenmummies ontdekt.
scanpix/heritage
3 Hond in het dodenrijk
scanpix/akg-images
2 Bastet was een kat
Offerdieren bij bosjes geslacht
De god Anubis werd met honden geassocieerd.
4 God van het schrift
Thoth was een van de geliefdste goden en ging onder meer over wetenschap en schrijfkunst. Thoth werd als ibis en als aap afgebeeld, en de Egyptenaren geloofden dat hij de geometrie en de hiërogliefen had bedacht. Hij hield ook de goede en slechte daden van de mensen bij.
5 Thoth als ibis Ibissen waren de meest gebalsemde dieren – wellicht omdat ze goedkoop waren. Net als de aap werd de vogel geassocieerd met kennisgod Thoth, en zijn heiligste plaats was de stad Hermopolis in Opper-Egypte, waar Thoth in een ibis veranderd zou zijn. De Egyptenaren doodden zo veel ibissen dat ze bijna uitstierven.
scanpix/mary Evans
Maar niet alle dieren waren incarnaties van de goden. Zogeheten votiefdieren werden gezien als boodschappers tussen goden en mensen. Tijdens religieuze feesten kwamen duizenden pelgrims naar de tempels in het land om de goden te aanbidden. De tempels verkochten dieren, die tegen betaling gedood en vervolgens gebalsemd werden. Volgens Salima Ikram was dit gebruik te vergelijken met katholieken die een kaarsje branden in de kerk. Door hun aardse vertegenwoordigers te offeren, konden gewone mensen met de goden in contact komen. De duizenden offerdieren leefden in speciale stallen met bijbehorende velden, maar hun was geen lang leven beschoren. Ze waren vaak pas een paar maanden oud als ze geofferd werden in naam van de goden. Rond Saqqara stonden tempels voor Apis-stieren, ibissen, honden, apen en katten, en bij elke tempel lagen stallen en velden. In dit gebied hebben archeologen ook ruim vier miljoen gebalsemde ibissen gevonden, en volgens hun berekeningen moeten er jaarlijks ten minste 10.000 vogels zijn geofferd. Uit de
scanpix/heritage
scanpix/akg-ima
De stier moest zwart-wit zijn, met een zwarte kop, rug en achterkant. Ook moest hij een witte bles hebben en een rode rechthoek op zijn flank. Als een stier geselecteerd was, kreeg het dier zijn eigen tempel, waar het de rest van zijn leven in weelde doorbracht. De stier at van speciale akkers bij de tempel, en leefde gemiddeld 16 jaar voor hij van ouderdom stierf. Dan werd zijn lichaam door de stad gedragen, en de inwoners rouwden 70 dagen, terwijl het dier werd gebalsemd. Vervolgens werd de Apisstier te ruste gelegd in een ondergronds grafcomplex bij Saqqara. De Egyptenaren geloofden dat de god ondertussen een nieuwe stier uitkoos, en volgens de Griekse schrijver Diodorus gingen de priesters meteen op zoek naar de opvolger van de Apis-stier: ‘Priesters die met de taak belast zijn zoeken een nieuwe stier met dezelfde tekening als zijn voorganger, waarna de rouwperiode van het volk voorbij is.’ Deze stieren waren bij lange na niet de enige dieren die als goden werden vereerd. Krokodillen hadden hun eigen tempel in Fajoem, ibissen in Tuna elGebel en katten in Boebastis. Daarnaast werden alle Egyptische goden met een dierenhoofd afgebeeld.
Thoth, die het schrift uitvond, werd vaak als een aap afgebeeld. aop/getty images
egyptische dierengoden Seth was het tegenovergestelde van orde: hij was god van de chaos. Hij werd gesymboliseerd door een ezel en stond voor destructieve seksualiteit. Veel Egyptenaren waren bang voor de duivelse Seth, die volgens de overlevering zijn broer Osiris had gedood, een van de meest vereerde goden van Egypte.
scanpix/akg-images
6 Chaosgod was een ezel
De ezel werd gezien als een incarnatie van Seth, die voor chaos en wanorde stond.
scanpix/akg-images
7 Ramgod schiep de mens uit klei Volgens de Egyptenaren had de vruchtbaarheidsgod Khnum, afgebeeld met de kop van een ram, de mens van klei geschapen. Soms werd de ram ook in verband gebracht met oppergod Amon.
De ram was een van de potentste dieren en stond in verbinding met de vruchtbaarheidsgod Khnum. aop/getty images
De krokodil werd vooral vereerd in Fajoem in Midden-Egypte.
8 De gevreesde krokodillengod De nijlkrokodil was niet bepaald geliefd in Egypte, maar toch werd het dier als goddelijk beschouwd. Het werd geassocieerd met de god Sobek en kon volgens de Egyptenaren de toekomst voorspellen: voordat de Nijl buiten zijn oevers trad, begroeven de krokodillen namelijk hun eieren zo hoog op de oever dat ze droog bleven bij hoogwater.
De valk was een incarnatie van de god Horus, die verbonden werd met de farao. Daarom was de valk een van de heiligste dieren van Egypte en werd hij in groten getale gebalsemd. Valkenmummies liggen in Thebe, Tuna el-Gebel, Gizeh en Saqqara.
10 Leeuwin als oorlogsgodin Sekhmet was de godin van verwoesting en oorlog. Ze had meestal een leeuwenkop en was erg gevreesd. Met haar adem zou ze de woestijnen geschapen hebben. Sekhmet werd vooral vereerd in de hoofdstad Memphis. Om haar tevreden te stemmen hielden de Egyptenaren altijd grote festivals voor haar als er een oorlog voorbij was. Sekhmet stond bekend om haar wildheid en kreeg dan ook een leeuwenkop.
sanpix/heritage
9 De heilige vogel
getty images/creative
De horusvalk was een van de heiligste dieren en zou banden hebben met de farao zelf.
Egyptische archieven is op te maken dat de vogels niet altijd goed behandeld werden. Zo meldt een papyrus dat het eten van de ibissen ooit werd gestolen, waarna de dieren verhongerden. Zes priesters werden schuldig bevonden aan de diefstal en kregen zware straffen. Ook uit ander onderzoek blijkt dat de dieren niet altijd op een prettige manier aan hun eind kwamen. Röntgenfoto’s van kattenmummies laten zien dat slechts een van de drie katten die geofferd werden, volwassen was. Bovendien werd hun nek vaak gebroken of werd hun schedel ingeslagen met een stomp voorwerp. Veel honden werden met een touw gewurgd. Miljoenen dieren vonden op deze manier de dood. Hierna werden ze naar enorme balsemhuizen gebracht, waar honderden arbeiders de kadavers voor het eeuwige leven prepareerden. Vaak werden eerst de inwendige organen verwijderd en werd het lijk gedroogd met natron. Vervolgens werd het met olie ingesmeerd en omzwachteld. Tegen betaling van een votiefdier mochten pelgrims vragen stellen aan een god. Elke maand bekeken priesters de vragen en beden van de pelgrims, en de volgende ochtend, nadat de hoogste priester met de goden had gesproken, kregen ze antwoord. In het kielzog van de duizenden gelovigen kwam er een legertje van balsemers, priesters, astrologen en waarzeggers naar de tempels die hun diensten aanboden. Uit overgeleverde teksten blijkt dat de vragen van de Egyptenaren vooral over persoonlijke twisten met familieleden of buren gingen, die ze graag in hun voordeel opgelost zagen. Voor anderen waren de goden vooral orakels die de toekomst konden voorspellen.
Dieren gaan onder de grond Volgens de teksten werden de gedode offerdieren na het balsemen opgeslagen. Eens per jaar werden de ‘magazijnen’ geleegd en werden de dieren met veel vertoon in enorme, ondergrondse grafcomplexen – catacomben – begraven. Elke diersoort had zijn eigen catacombe, die metersdiep onder de grond lag. De grafkelders bestonden uit een hoofdtunnel van 2,5 meter breed en zes meter hoog. Vanuit deze tunnel groeven de Egyptenaren zijgangen, waar de
n
aop/getty images
Het oude Egypte
0
50 m
Onderaardse begraafplaatsen
De laatste jaren is de belangstelling voor dierenmummies in ondergrondse catacomben sterk toegenomen. Dit is een graf met miljoenen ibissen.
Bij Saqqara zijn in een 100 meter lange catacombe met talrijke zijkamers miljoenen ibissen aangetroffen. Alle kamers lagen tot de nok toe vol met de vogels. egypt exploration society & shutterstock
dieren tot aan het plafond opgestapeld werden. Als zo’n zijgang vol was, werd hij dichtgemetseld en werd een nieuwe in gebruik genomen. Als laatste werd de hoofdtunnel ook met dierenmummies gevuld, zodat er miljoenen dieren in één catacombe konden liggen. In totaal zijn er 31 van deze complexen ontdekt. Vrijwel in de hele geschiedenis van het oude Egypte werden er dieren geofferd. Volgens Salima Ikram maakte de praktijk in de 7e eeuw v.Chr. echter een enorme opleving door nadat de Assyriërs uit het land waren verdreven. De Egyptenaren verkeerden in een
overwinningsroes en herstelden hun oude tradities in ere. De dierenmummieindustrie bloeide als nooit tevoren, en zelfs nadat de Perzen, de Grieken en de Romeinen het land hadden veroverd, hield het gebruik stand – in zo’n gigantische omvang dat enkele diersoorten bijna volledig werden uitgeroeid. Vanaf de 5e eeuw n.Chr. bekeerden veel Egyptenaren zich tot het christendom en later de islam, waardoor er aan de eeuwenoude tradities een einde kwam. De tempels raakten in verval, en de vele dieren die onder de grond lagen opgeslagen werden vergeten. Meer dan
duizend jaar later maakten de eerste avonturiers uit Europa gewag van de miljoenen gebalsemde dieren die diep onder de grond begraven lagen. Nu hopen wetenschappers als Ikram dat ze door nieuwe opgravingen nog meer te weten kunnen komen over de Egyptische dierenoffers. Lees ook Salima Ikram: Divine Creatures, The American University in Cairo Press, 2005 ● Thomas Pettigrew: A History of Egyptian Mummies, and an Account of the Worship and Embalming of the Sacred Animals by the Egyptians (herdruk), Adamant Media Corporation, 2004 ●
●
academia.edu/1775368/Animal_Mummies_Radiology
Er liggen nog veel dieren onder de grond Professor Salima Ikram heeft haar hele loopbaan gewijd aan de studie van dierenmummies, en is nu opnieuw bezig een graf bloot te leggen. ■ Professor Ikram, zijn de dieren
ooit in goden veranderd, of kregen juist de goden mettertijd eigenschappen van dieren? ‘Dat is niet bekend. We weten alleen dat dieren de mensen met de goden verbonden.’ ■ Herodotus schrijft dat op het doden van een ibis de doodstraf stond. Hoe kan het dan dat priesters er miljoenen slachtten? ‘We weten niet zeker of dat verhaal van de doodstraf wel klopt. Misschien gold het alleen voor buitenlanders. De priesters geloofden dat ze eeuwige wezens
maakten van de dieren door ze om het leven te brengen.’ ■ U bent net begonnen met het blootleggen van een hondengraf in Saqqara. Waarom is dat niet eerder gebeurd? ‘Niemand had er zin in om zo’n groot aantal dierenmummies te onderzoeken. Veel archeologen zijn uit op iets kostbaarders.’ ■ Wat was voor u de grootste verrassing tot nu toe? ‘Dat er zo veel hondenrassen begraven liggen, en dat de catacombe ook katten en civetkatten bevat.’
Professor Salima Ikram is bezig met het uitgraven van acht miljoen gebalsemde honden in Saqqara. Kenneth Garrett
Historia 1 • 2014
27
