PROGNOSE
ENERGIEVOORZIENING
GAS BLIJVEN GEVEN Het Nederlandse aardgas raakt op. Dit ondermijnt de schatkist en maakt ons afhankelijk van import. Maar als we schaliegas uit eigen bodem halen, biedt dat extra tijd en geld voor de overgang naar een eigen, duurzame energievoorziening. Nu nog de tegenstand overwinnen. door GIJS DEN BRINKER EN JEROEN BOS illustratie KARIN GOEDHART
500
mrd
kubieke meter schaliegas zit er maximaal in de Nederlandse bodem, volgens schattingen van onderzoeksinstituut TNO SEPT 2012
80
NOG VOORDAT ER ÉÉN M3 VAN GEWONNEN IS, WEKT SCHALIEGAS AL EMOTIES OP
PROGNOSE SEPT 2012
82
al naast het dorp Szalenik, vlak bij de grens met Oekraïne, doemt uit het niets een boortoren op. Verscholen tussen de Poolse heuvels vindt een proefboring naar schaliegas plaats. ‘Ik ben erg blij dat ik hier aan de slag kan’, zegt opzichter Adam Sienowiec aan de voet van de vijftig meter hoge installatie. Op de achtergrond brommen vijf dieselgeneratoren die het boorwater rondpompen en de tot kantoortjes omgebouwde zeecontainers van stroom voorzien. ‘Het is voor het eerst in elf jaar dat ik in eigen land werk. Al die tijd zat ik in Kazachstan. In de olie.’ Ook los van zijn persoonlijke belang hoopt Sienowiec dat er veel schaliegas gevonden wordt. ‘De Polen begrijpen waarom we het doen. Voor landen in Oost-Europa is het heel belangrijk dat we zelf gas gaan winnen. Nu komt het allemaal uit Rusland.’ De inwoners van Szalenik hebben er in ieder geval geen moeite mee. ‘Ik maak mij geen zorgen over vervuiling of overlast’, zegt de 49-jarige Marian Kaleta op de veranda van zijn huisje, honderd meter verderop. Vanaf hier is het geluid van de dieselgeneratoren niet meer dan een zacht gezoem. Zijn negentienjarige dochter Aneta vindt het ook geen probleem. Dat de toren ’s nachts, verlicht door bouwlampen, fel afsteekt tegen de gitzwarte plattelandslucht, vindt zij zelfs mooi. Polen vond de inspiratie in de Verenigde Staten. Daar heeft de winning van schaliegas de afgelopen jaren zo’n opmars gemaakt, dat ze nu meer gas produceren dan ze nodig hebben. De Amerikaanse industrie profiteert hierdoor van uiterst lage gasprijzen en het land wordt steeds minder afhankelijk van buitenlandse energieleveranciers.
P
Maar de VS zijn tegelijkertijd het schrikbeeld van veel andere landen in Europa, waaronder Nederland. De milde Amerikaanse milieuwetgeving heeft namelijk tot uitwassen geleid. Deze misstanden – ernstige bodem- en landschapsvervuiling – zijn pakkend weergegeven in de documentaire Gasland. Dat de zaken in deze film stevig worden aangedikt, met verdraaide waarheden over drinkwatervervuiling, ontgaat de meeste kijkers.
Canada
10.930 1747
IJSKAST
De ervaringen in Polen en de VS zijn relevant voor Nederland, want ook hier zijn mogelijk grote schaliegasreserves aanwezig. Maar door de beelden uit de VS is er veel verzet. Bezorgde burgers uit de Brabantse gemeenten Boxtel en Haaren, waar dit jaar naar schaliegas zou worden geboord, zijn naar de rechter gestapt. Hierdoor zijn de plannen eind vorig jaar in de ijskast beland. Al verleende ontheffingen moeten opnieuw worden aangevraagd, omdat de gemeente fouten heeft gemaakt bij de afgifte ervan, oordeelde de rechter. Het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie heeft door de onrust bovendien een onafhankelijk onderzoek ingelast naar de risico’s voor de omgeving en het milieu. Begin september werd bekend dat dit onderzoek op zijn vroegst na de zomer van 2013 afgerond zal zijn. Voor die tijd geldt een algeheel verbod op boringen naar schaliegas. Of het daarna wel gaat gebeuren, is nog maar de vraag. Het draagvlak voor ondergrondse activiteiten in Ne-
‘DE MENSEN IN POLEN BEGRIJPEN DAT EIGEN GASWINNING BELANGRIJK IS’
VS
24.282 7676
Mexico
Paraguay
338
1747
19.183
0
Argentinië Chili 99
21.803
1803
378
In mrd m3
Geschatte voorraad schaliegas vergeleken met voorraad conventioneel gas
derland is de afgelopen jaren tot een dieptepunt gezakt. Of het nu gaat om een nieuwe metrolijn in Amsterdam, de opslag van CO2 onder Barendrecht of schaliegaswinning in Noord-Brabant. Zo is schaliegas een emotioneel onderwerp, nog voordat er ook maar een kubieke meter van is gewonnen. Dit betekent dat er – net als bij kernenergie – geen rationele discussie over gevoerd kan worden. Terwijl dit absoluut nodig is. En snel ook, want het mag dan zeker nog tien jaar duren voordat het aardgas begint op te raken, het zal zeker net zo lang duren voordat schaliegas rendabel geëxploiteerd kan worden. Dus moet er niet te lang gewacht worden met het besluit of we schaliegas willen of niet.
Nederland
tot 500 1300 Frankrijk
5070
Noorwegen
China
2338
35.916
2028
5,6 3014
Algerije
6507 4479
Libië
8169 1541
MONUMENTEN
India
1775 1068
Brazilië
6366 363
Zuid-Afrika
Australië
13.662 0
11.155 3099
de komende 25 jaar verdubbelt dankzij schaliegas. In de VS wordt het nieuwe gas al op grote schaal gewonnen. De meeste andere landen zijn hooguit in de ontwikkelingsfase.
Schaliegas
Land
Conventioneel gas
BRON: EIA
Schaliegas zet de energiewereld op zijn kop. De voorraden aardgas blijken veel groter dan gedacht. Het Internationaal Energie Agentschap verwacht dat de wereldwijde gasproductie
Nederland, dat veel van zijn rijkdom dankt aan aardgas, kan bij ongewijzigd beleid vanaf 2025 niet meer in zijn eigen gasbehoefte voorzien, blijkt uit diverse studies. Een paar jaar eerder al zet een forse daling in van de opbrengsten uit het grote Groningenveld. De winningslocaties in de provincie zullen straks op zijn best eindigen als industriële monumenten. Maar sluiting en ontmanteling liggen op de loer. Nu al is op verschillende plekken de kraan voorgoed dichtgedraaid, zoals in Midwolda en Noordbroek. Schaliegas zou een mooi alternatief zijn voor de dalende aardgasbaten, aldus Maxine Tillij van EBN, de organisatie die namens de Staat miljarden aan Nederlands gas wint. Zij rekent voor dat de aardgasbaten nu goed zijn voor 5% van het nationaal inkomen. Dat komt neer op € 750 per inwoner per jaar. De potentie is er. Volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) kan de gasrevolutie in de Verenigde Staten een wereldwijd fenomeen worden. Deze denktank kondigde deze zomer een ‘gouden tijdperk voor gas’ aan. Naast de VS beschikken namelijk ook Australië, China, Brazilië en delen van Europa over aanzienlijke reserves. Het IEA verwacht dat de wereldwijde gasproductie tussen 2010 en 2035 verdubbelt, grotendeels dankzij het winnen van schaliegas.
SEPT 2012
83
PROGNOSE
Nederland kan ook een rol opeisen in de wereldwijde gasrevolutie. Volgens schattingen van onderzoeksinstituut TNO zit er 200 tot 500 miljard kubieke meter schaliegas in de Nederlandse ondergrond. Dit vertegenwoordigt een waarde van € 50 tot € 125 mrd (bij de huidige gasprijs). Ter vergelijking: Nederland verbruikt nu jaarlijks 45 miljard kubieke meter aardgas. ‘We weten het exacte potentieel van schaliegas nog niet, maar studies wijzen erop dat het heel groot kan zijn. Er zijn eerst proefboringen nodig, mits deze veilig en verantwoord kunnen plaatsvinden’, zegt Tillij van EBN. EXPLOSIEVEN
SEPT 2012
84
Een ander verschil met de VS is dat het schaliegas in Europa dieper zit. En dieper betekent duurder. De Europese schalieformaties bevinden zich drie tot vier kilometer onder de grond. In de VS gaat het om een paar honderd meter. PROEFBORINGEN
FOTO: GIJS DEN BRINKER
Maar het verzet is diepgeworteld, en dat is begrijpelijk. Schaliegaswinning heeft meer impact op de omgeving dan gewone aardgaswinning. Het gas wordt namelijk met veel geweld uit de bodem gehaald. De gasmoleculen zijn gelijk aan die in het Groningse veld, ze zitten alleen opgesloten in hard kleisteen (schalie). Dit gesteente is zo ondoordringbaar, dat traditionele boortechnieken niet volstaan. Zelfs als er scheuren in de ondergrond worden geschoten met explosieven – gebruikelijk in de gasindustrie – stroomt het nog niet uit de schalie. Daarom wordt in het kapotgeschoten gesteente onder hoge druk een mengsel van water, chemicaliën en zand geperst, zodat de scheurtjes uitzetten en het gas alsnog vrijkomt. In de ondergrond blijven daarbij resten chemicaliën achter, en dat zorgt voor grote angst bij bewoners. Actiecomité Schaliegasvrij Haaren vreest voor gas en chemicaliën in het drinkwater. Ook boven de grond is het winningsproces intensiever. Het grote Groningerveld wordt nu op twintig locaties ontgonnen. In gasbellen zoals Slochte-
ren stroomt het vluchtige goud vanzelf naar buiten als je een put boort. Voor schaliegas zijn veel meer putten nodig, door het intensieve ondergrondse kraakproces (fracken). In de VS zijn hierdoor grote stukken land veranderd in een gatenkaas bezaaid met boorputten. In het dichtbevolkte Nederland is dit niet wenselijk. Het probleem kan deels worden opgelost met horizontale boortechnieken. Daardoor kan de boorkop onder de grond een bocht maken en kunnen vanaf één locatie meer putten worden geslagen. Fracken, chemicaliën en overlast boven de grond boezemen niet alleen angst in bij de bevolking. Ze maken het winningsproces ook een stuk duurder in vergelijking met traditionele gaswinning. In Europa zullen de kosten door de striktere milieuwetgeving nog hoger uitpakken dan in de VS. ‘Het productiewater wordt in Nederland gezien als chemisch afval en daarvoor gelden strenge regels’, zegt onderzoeker René Peters van TNO. ‘In de VS kom je er makkelijker vanaf; de milieuregels zijn daar minder streng.’
SZALENIK Polen omarmt het schaliegas.
GROTE STUKKEN LAND ZIJN VERANDERD IN GATENKAAS BEZAAID MET BOORPUTTEN
Hoewel de nadelen dus evident zijn, is het nog veel nadeliger om niets te doen. De huidige aardgasvoorraden raken in snel tempo op. Met schaliegas kan Nederland mogelijk meer dan tien jaar langer in zijn eigen gasbehoefte voorzien. Die tijd is nodig om de noodzakelijke transitie naar een duurzame energievoorziening voor te bereiden. Juist om erachter te komen wat de potentie is, zouden de proefboringen zo snel mogelijk moeten plaatsvinden, zegt Peters. ‘De kosten zijn erg onzeker. We kunnen daarom beter beginnen met boren wanneer er nog geen economische noodzaak is om schaliegas te ontwikkelen.’ Dit geeft volgens de onderzoeker ook meer financiële ruimte om op zoek te gaan naar alternatieven voor bijvoorbeeld de chemicaliën. Lucia van Geuns van het Haagse kennisinstituut Clingendael vindt ook dat op korte termijn een proefboring moet plaatsvinden. ‘Door aardgas zijn we een AAA-land. Veel mensen weten dat niet. Alleen door te boren kun je de precieze omvang van de schaliegasreserves vaststellen. Dan weet je hoe lang gas nog een rol kan blijven spelen in de Nederlandse energiemix. Ook als de reserves tegenvallen, wil je dat zo snel mogelijk weten. Dan kunnen we tijdig op zoek naar alternatieven.’ Alle tegenslagen hebben Cuadrilla Resources, de initiatiefnemer voor de proefboringen in Noord-Brabant, niet
Afvalwater (Hier nog in een open bassin; inmiddels zijn afgesloten bassins verplicht.)
Grondwater
Barsten
ILLUSTRATIE: DON FOLEY
Schalie
SCHALIEGAS
Wi i met Winning chemicaliën Plankton dat miljoenen jaren geleden opgesloten raakte in zeeslib, heeft de gaswereld in zijn greep. Het rottende organische materiaal is gas geworden.
Heel veel gas, dat opgesloten zit in het inmiddels tot kleisteen versteende slib (schalie). Alleen dankzij nieuwe winningstechnieken kan het schaliegas gewonnen worden. Om
het uit de grond te krijgen, moet het gashoudende gesteente met veel geweld worden verpulverd. Dit gebeurt door gaten in de steenformaties te schieten. Vervolgens wordt
onder hoge druk een mengsel van water, chemicaliën en zand in de boorput gepompt. Hierdoor zetten de barsten in de ondergrond uit, waardoor het gas kan ontsnappen.
SEPT 2012
85
PROGNOSE
Gasland Docufilm voedt verzet • Gasland is een film van de Amerikaan Josh Fox. Hij heeft de wantoestanden bij de schaliegaswinning in de Verenigde Staten in kaart willen brengen. Het beeld dat bij iedereen blijft hangen, is dat van een Amerikaan die een steekvlam uit zijn lopende keukenkraan laat schieten door er een aansteker bij te houden. De indringende beelden leverden de film een Oscarnominatie op.
•
De film heeft wereldwijd het verzet tegen schaliegaswinning gemobiliseerd. In Frankrijk is er inmiddels een moratorium op boringen naar schaliegas en in Tsjechië wordt er een voorbereid. In Nederland bestaat een tijdelijk verbod, in afwachting van een onderzoek naar de risico's.
• Geologen hebben grote kritiek op de film. Hij zou vol zitten met onwaarheden. Zo wordt een met gas borrelende rivier in verband gebracht met gasboringen, terwijl het om een doodgewoon natuurverschijnsel lijkt te gaan. Het brandende kraanwater komt volgens critici door een verkeerd geslagen waterput. In Nederland zou vervuiling van het drinkwater door schaliegaswinning ondenkbaar zijn.
ontmoedigd. Het Britse bedrijf trekt daarbij samen op met EBN, dat namens de Staat voor 40% deelneemt in het project. Cuadrilla wil een nieuwe ontheffing van het bestemmingsplan voor een proefboring aanvragen zodra het onderzoek van de overheid is afgerond. Voor de volledigheid laat Cuadrilla zelf ook onderzoeken uitvoeren, om de lokale risico's in kaart te brengen. Directeur Frank de Boer vertrouwt op de schattingen van TNO. ‘Wij hebben grote investeerders achter ons. Aandeelhouders AJ Lucas en investeringsfonds Riverstone letten natuurlijkgoed op de centen. Zij investeren niet zonder commercieel perspectief.’ ASFALTWEG
De resultaten van drie proefboringen die Cuadrilla tot dusver in het Verenigd Koninkrijk heeft verricht, zijn bovendien bemoedigend, aldus De Boer. Volgens hem tonen de eerste resultaten aan dat er een veelvoud van de jaarlijkse Britse gasconsumptie onder de grond zit. Het enige probleem blijft het lokale verzet. Cuadrilla is eigenlijk te klein om een goede pr-machine op te zetten, al is het maar om de bezorgde burger te overtuigen. De overheid kan geen actieve rol spelen tot de resultaten van het onafhankelijke onderzoek bekend zijn. De mislukte poging om CO2-
Gijs den Brinker is redacteur van Het Financieele Dagblad
SEPT 2012
86
WETGEVING Schaliegaswinning in de VS profiteert van soepele milieuregels.
JOSH FOX Tendentieuze film?
opslag onder Barendrecht erdoor te drukken, heeft geleerd dat zorgvuldig naar de zorgen van burgers geluisterd moet worden. EBN – onderdeel van de overheid maar onafhankelijk – doet wel pogingen om het algemene nut van gas onder de aandacht te brengen van het grote publiek. Maar het slaagt hier nog niet in. Meer dan een website met wat algemene informatie over gas en schaliegaswinning hebben de inspanningen niet opgeleverd. De Algemene Energieraad pleitte daarom vorig jaar voor een drastische maatregel: laat grondeigenaren net als in de VS meeprofiteren van de ondergrondse rijkdommen. Zo werkt het in Polen ook. Locoburgemeester Kellner van de gemeente waar Szalenik deel van uitmaakt, legt uit dat gemeenten en provincies delen in de opbrengsten van de mineralen die uit de grond komen. De regio, die het vooral moet hebben van akkerbouw en veel werkloosheid kent, ziet daarom reikhalzend uit naar de nieuwe inkomstenbron. En de bewoners van Szalenik? Zij hebben voordat de boring begon om twee dingen gevraagd. Eventuele schade en vervuiling moet door staatsenergiebedrijf PGNiG worden vergoed en opgeruimd. Verder konden ze in Szalenik wel een nieuwe asfaltweg gebruiken. Kellner: ‘Die weg komt er.’ n
Jeroen Bos is redacteur van Het Financieele Dagblad
Nederlands gas uit Groningen Nederland is in 1959 een gasland geworden, toen voor het eerst werd geboord in het Groningse dorpje Slochteren. Dat er 2700 miljard kubieke meter gas in de grond zou zitten, kon niemand toen bevroeden. De gasbaten hebben fors bijgedragen aan de welvaart van Nederland. Vorig jaar alleen al hield de overheid ruim € 12 miljard over aan de gaswinning. Maar de Nederlandse gasvoorraden zijn over hun piek heen. Over tien jaar zet bij ongewijzigd beleid een forse daling in van de gasproductie in Groningen. En dus ook van de inkomsten van de Nederlandse Staat.
oorspronkelijk
2700 nu
900 over 10 jaar
460
In mrd m3
100
80
60
Groningen en de rest
40
Het Nederlandse gas komt uit Groningen en een groot aantal kleinere velden. De winning uit beide bronnen droogt de komende jaren op.
20 Geplande en verwachte productie Groningen 0
2000
2005
2012
Historische productie Groningen Historische productie kleine velden Overige verwachte productie
2020
2025
2030 SEPT 2012
87
