Synaps is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum
74
juli 2010
Nieuwe test ziekte van Crohn Remy Hirasing: houd kinderen gezond Eenzaamheid. Wat we van astronauten kunnen leren
Een andere blik op kanker
02
03
Colofon
Irma Verdonck, bijzonder hoogleraar ‘Leven met kanker’: ‘De tijd is er rijp voor om depressieve klachten net zo serieus te wegen als een tumormarker in het bloed.’
Synaps is het medischwetenschappelijke tijdschrift van VU medisch centrum. Het verschijnt vijf keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.
De nieuwe MEG-scanner van VUmc geeft fascinerende resultaten voor hersenonderzoek.
10 Portret Hoogleraar jeugdgezondheidszorg Remy HiraSing: ‘Overgewicht zie je overal, maar door onze aanpak is het in Nederland minder erg.’
13 (Huis)artsenvergelijkingssites
Nuttig of te subjectief? Drie reacties in Uitgelicht.
14 Darmgeheimen onthuld Medisch microbiologen ontwikkelden een test waarmee snel iemands darmflora in kaart kan worden gebracht.
18 Polikliniek erfelijke hartaandoeningen Meer kennis over genetica en gezondheid leidt tot meer patiëntenvragen. De nieuwe poli geeft antwoord.
20 Marsmissie en de menselijke psyche
10
Hoe gaan astronauten om met het gevoel overgeleverd te zijn aan zichzelf? Daar kan de psychiatrische wetenschap iets van leren.
23 Elektroconvulsieve therapie Het is hoog tijd om de vooroordelen tegen elektroshocks uit de weg te ruimen.
EN VERDER: 03 Eureka!
Lisette ’t Hart-Kerkhoffs over jonge zedendelinquenten
07 Kort en column 16 Kort en agenda 19 Samenwerking
Littekenweefsel onder de loep
22 Kort GGZ inGeest
20
24 Toen & Nu
Opmerkelijk
Bij een IVF-procedure worden één of meerdere bevruchte eicellen teruggeplaatst. Wat de beste embryo’s zijn, bepalen embryologen en analisten op basis van een scoringsmethode. Niet alle laboratoria gebruiken dezelfde methode. Met een speciaal ontwikkelde website wil het IVF-centrum van VUmc bereiken dat alle laboratoria in de toekomst dezelfde, en natuurlijk de beste, methode gebruiken.
17
Synaps
Nummer 74
Lees meer op pagina
16
Redactie Caroline Arps (eindredacteur), Maartje van Boekel, Edith Krab, Marcel Licher, Jan Spee Tekst Hidde Boersma, Rob Buiter, Pauline Diemel, Wilma Mik, Mirjam Schöttelndreier, Petra ter Veer, Mariëlle van der Zwet Beeld Mark van den Brink, Digidaan, GGZ inGeest, Aad Goudappel, Dana Hamers, Harry Meijer, NASA, Ivar Pel, ShutterStock, Simed Health Care Group B.V., VUmc. Coverfoto: Harry Meijer
EUREKA!
04 Een andere blik op kanker
08 Magnetische mogelijkheden
04
Jaarlijks promoveren ruim honderd wetenschappers aan VUmc. Wie zijn deze mensen en wat hebben ze onderzocht? Psychiater in opleiding Lisette ’t Hart-Kerkhoffs onderzocht de relatie tussen zedendelinquent gedrag en psychiatrische problemen bij jongeren.
‘ik vond maar weinig zedenrecidivisten’
I
Is een zedendelict niet per definitie een
daar statistisch ook geen conclusies aan ver-
psychiatrisch probleem van de dader?
binden. De promovendus na mij zal moeten
‘Een probleem is het zeker. Seksualiteit is iets
kijken of er toch voorspellers te vinden zijn
waar twee mensen mee moeten instemmen,
voor bijvoorbeeld het risico op recidive op de
en als één van de twee dat niet doet, dan
langere duur. Ook het vóórkomen van ‘autis-
hoor je met je handen van de ander af te
me spectrum stoornissen’ binnen deze groep
blijven. Maar binnen de geldende afspraken
jongeren zal nog verder worden onderzocht.’
over wat een psychiatrisch probleem is, blijkt Verder werkten mee Michiel van Agtmael, Jaap Bonjer, Martin Buijsen, Peter Vermeiren Vormgeving Studio Corina van Riel, Amsterdam Druk Roto Smeets GrafiServices, Utrecht Redactieadres dienst communicatie VU medisch centrum Postbus 7057 1007 MB Amsterdam Tel: (020) 444 3444 Fax (020) 444 3450 E-mail: [email protected] Adreswijzigingen [email protected]
een kwart van de door mij onderzochte jonge-
Wat kan de praktijk met jóuw gegevens?
ren geen aanwijzingen te hebben voor een
‘Er was tot nu toe nauwelijks iets bekend over
psychiatrische stoornis.’
de relatie tussen zedendelicten en psychiatrische stoornissen. Mijn onderzoek biedt een
Driekwart dus blijkbaar wel?
eerste kapstok voor verder gestructureerd
‘Ja, van nogal diverse aard. Gedragsstoor-
onderzoek op dit gebied. Een van mijn advie-
nissen, ADHD, depressie en angststoornissen
zen is om de groep jeugdige zedendelinquen-
kwamen voor, maar ook hadden de onder-
ten sowieso niet meer over één kam te sche-
zochte jongeren vaker symptomen van
ren. Dit onderzoek heeft namelijk duidelijke
zogenoemde ‘autisme spectrum stoornissen’
verschillen aangetoond tussen jongeren die
dan een doorsnee controlegroep. Meer dan
kinderen misbruiken, jongeren die in groepen
de helft van de onderzochte jongens had zelfs
opereren of jongeren die als solist leeftijdge-
twee of meer psychiatrische stoornissen.
noten of oudere slachtoffers misbruiken. Een
Dat is ook de groep van wie de prognose
gestructureerde blik zou bijvoorbeeld de reci-
slechter is.’
dive op zeden- of ander crimineel gebied kunnen helpen verlagen en deze jongeren kansen
Plegen zij meteen weer een zedendelict
bieden om met behulp van behandeling de
Een selectie van de artikelen uit Synaps staat ook op: www.VUmc.nl/synaps
zodra ze vrij komen?
draad van hun leven weer op te pakken.’
mag stellen. Ik vond een laag percentage
Heb je nog een 'Eurekagevoel' gehad?
VU medisch centrum en GGZ inGeest zijn partners. VU medisch centrum maakt deel uit van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU): www.nfu.nl
zedenrecidivisten. Binnen twee tot vier jaar
‘Het schrijven van het proefschrift was voor
na het onderzoek werden er althans in de
mij één groot Eureka! Ik heb 226 jongens, al
officiële registratie van justitie maar enkele
dan niet inclusief hun ouders, onderzocht. Dat
zedenrecidiven gemeld. Overigens wel heel
was een behoorlijk pittige tijd. Als alles dan
veel andere delicten, zoals geweld of inbraak.’
op zijn plek valt tijdens het schrijven van de
© VU medisch centrum. issn: 1381-0812. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
‘Dat blijkt dus erg mee te vallen, als je dat zo
Het zijn dus ‘gewone’ crimineeltjes, en het
maatschappelijk bijzonder relevant onderwerp
zedendelict was eenmalig?
geeft dat veel voldoening.’
weinig zedenrecidivisten heb gezien, kun je
Naam
Lisette ’t Hart-Kerkhoffs Geboren
20 mei 1975, Amsterdam Opleiding
Geneeskunde VUmc Promotie
wetenschappelijke artikelen over een dergelijk
‘Dat kun je zeker niet zo zeggen. Omdat ik zo
Paspoort
inhoud
Synaps 74, juli 2010, zestiende jaargang
Juvenile sex offenders: mental health and reoffending Promotoren
Professoren Theo Doreleijers en Robert Vermeiren Ambitie
‘Een goede mix van wetenschap en kliniek in de kinder- en jeugdpsychiatrie. ‘Kinder- en jeugd’ is een mooie richting binnen de psychiatrie, waar je als arts relatief veel kunt betekenen voor je patiënten.’
juli 2010
Synaps
oncologie
05
Oog voor levenskwaliteit van patiënten met kanker ‘Kwaliteit van leven’ was bij veel onderzoeken met kankerpatiënten tot nu toe vaak niet meer dan één van de bijkomende aandachtspuntjes. Nog niet eerder was het een hoofdonderwerp van een brede en langdurige studie waar diverse onderzoeksgroepen aan samenwerken. ‘De tijd is er rijp voor om bijvoorbeeld depressieve klachten net zo serieus te wegen als, zeg, een bepaalde tumormarker in het bloed’, zegt professor Irma Verdonck, bijzonder hoogleraar ‘Leven met kanker’.
H
Het was zacht gezegd een onverwachte toptien, die professor Irma Verdonck presenteerde aan het begin van haar oratie als bijzonder hoogleraar ‘Leven met kanker’: de tien grootste voordelen van kanker. Met stip op één: persoonlijke groei. Via doel in het leven, innerlijke kracht, geluk, vitaliteit, zelfacceptatie, grip op de omgeving, autonomie en relaties met anderen, kwam Verdonck bij ‘verbondenheid’ op plaats tien. ‘Voor de duidelijkheid, dit zijn geen voordelen die artsen patiënten moeten voorhouden’, zo licht zij haar verrassende toptien toe. ‘Zo van “ach meneer of mevrouw, zie het ook eens van de zonnige kant”. Dit zijn voordelen die sommige patiënten spontaan noemen als wij ze interviewen over de kwaliteit van hun leven voor, tijdens en na hun ziekte. De meeste mensen geven dan aan dat
(vlnr) Irma Verdonck met Anne-Marie Krebber en Laurien Buffart vormen een deel van het onderzoeksteam 'Kwaliteit van leven bij patiënten met kanker'.
Synaps
Nummer 74
zij zaken veel relatiever gaan zien. Ze besteden meer tijd aan kinderen en andere mensen die ze belangrijk vinden of stoppen eindelijk met die baan waar ze altijd al de pest aan hadden en gaan vrijwilligerswerk doen.’
Dramatisch Toch zal professor Verdonck vanaf haar nieuwe hoogleraarstoel ‘Leven met kanker’ bepaald niet gaan verkondigen dat kanker je leven zo geweldig verrijkt. ‘Het is over het algemeen een dramatische groep van ziekten die ook nog eens in omvang toeneemt. Naar verwachting zal het aantal mensen dat met kanker leeft de komende vijf jaar bijna verdubbelen tot 700.000 mensen. Voor een deel komt dat omdat steeds meer vormen van kanker chronische ziekten worden, in plaats van dodelijke aandoeningen. Alleen al daarom wordt kwaliteit van leven een steeds belangrijker aspect om naar te kijken.’ Behalve de toename van mensen die met kanker leven, noemt Verdonck nog een tweede belangrijke reden waarom
kwaliteit van leven een steeds belangrijker plaats inneemt in het onderzoek met kankerpatiënten. ‘De tijd is er rijp voor. Als je jaren terug met bijvoorbeeld oncologen een gesprek probeerde aan te gaan over de rol van depressieve klachten in de prognose van het ziekteproces, dan werd je toch wat meewarig aangekeken. Inmiddels is het geen taboe meer om die relatie te leggen. Er druppelen steeds meer onderzoeken binnen die aantonen dat er een negatief verband is tussen de kwaliteit van leven voor en tijdens de ziekte, en de prognose. Er is bijvoorbeeld een duidelijk verband tussen depressieve
‘Er zijn aanwijzingen dat stress en depressie in relatie staan tot een ontregeld immuunsysteem’ juli 2010
Synaps
Op de afdeling KNO is in 2006 een innovatieve
oncologie
methode ontwikkeld om het welzijn van patiënten in de dagelijkse praktijk te kunnen monitoren: OncoQuest. OncoQuest bevat vragenlijsten op het gebied van kwaliteit van leven en angst en depressie. De vragen worden via een touch screen door de patiënt zelf ingevuld. De gegevens worden geau
tomatiseerd verwerkt en direct aangeleverd in
klachten tijdens de ziekte en de verwachte levensduur.’ Dat er een relatie is tussen kwaliteit van leven en overlevingsduur mag dan duidelijk zijn, hoe die relatie precies ligt, dat is nog grotendeels onduidelijk. Mede daarom werkt Verdonck nu samen met collega’s van verschillende disciplines aan een langlopende cohortstudie: de Netherlands Quality of Life and Biomedical Studies in Cancer (NET QUBIC). Aan dit groots opgezette onderzoek zullen verscheidene oncologische groepen binnen VUmc deelnemen. Het project wordt ingebed in het nieuwe interinstitutionele onderzoeksprogramma Quality of Life in cancer patients, dat een verbinding vormt tussen het vijfde onderzoeksprogramma Quality of Life van onderzoeksinstituut CCA/V-ICI en de vier programma’s van onderzoeksinstituut EMGO+. Verdonck: ‘Het onderzoek draait om kankerpatiënten, maar ook nadrukkelijk om hun naaste familie. Naast de specifieke aspecten van de betreffende kanker, zoals tumormarkers, zullen we ook sociaal-demografische aspecten in kaart brengen, de diverse parameters van de kwaliteit van leven, andere gezondheidskenmerken, zoals co-morbiditeit, en we zullen een uitgebreide biobank opbouwen met bijvoorbeeld speeksel- en bloedmonsters.’
Synaps
overzichtelijke grafieken (het welzijnsprofiel) bij de behandelend arts of verpleegkundige, zodat deze de informatie heeft tijdens het consult.
ook de prognose van de kanker kunt verbeteren. Daar zijn eenvoudigweg geen betrouwbare aanwijzingen voor. Ik kan mij wel voorstellen dat er een gemeenschappelijke, fysiologische basis ligt onder zowel de depressieve klachten, als de gevoeligheid voor ziekteprogressie. Het zou mooi zijn als we die gemeenschappelijke basis kunnen vinden.’
Eigen schuld Enige hints voor de richting waarin zij wil zoeken heeft Verdonck ook al. ‘Er zijn aanwijzingen dat stress en depressie in relatie staan tot een ontregeld immuunsysteem en ook tot een slecht functionerend hypofyse-hypothalamusbijniersysteem, de zogenoemde HPA-as. Die factoren zouden ook heel goed invloed kunnen hebben op het verloop van kanker.’
Doordat Verdonck geen al te directe relatie ziet tussen depressie en kanker, is zij ook niet bang dat zij patiënten opzadelt met een eigen-schuld-dikke-bult gevoel. ‘Ja, ik weet dat er mensen zijn die heilig geloven dat je met wilskracht een ziekte kan overwinnen. Maar dat gaat mij te ver. De onderzoeken die zouden aantonen dat je puur op basis van beïnvloeding van de psyche een betere prognose kunt bereiken, bleken steeds van onvoldoende wetenschappelijke kwaliteit.’ Toch ziet de hoogleraar wel degelijk een praktische toepassing van het onderzoek naar kwaliteit van leven, voor zowel patiënten als artsen. ‘De aspecten van kwaliteit van leven, zoals vermoeidheid of depressieve klachten, krijgen een steeds gewonere plaats in de status van een patiënt. Zoals een arts naar bepaalde tumormarkers kijkt, kan hij ook heel nuchter naar de parameters van levenskwaliteit kijken. Een aanpassing van medicatie kan dan net zo gewoon worden als, zeg, adviezen over leefstijl, oefenprogramma’s om vermoeidheid te bestrijden of een gesprek met een klinisch psycholoog. Zowel voor arts als patiënt wordt kwaliteit van leven steeds meer ‘een van de aspecten’ waar je naar kijkt. Wat vervolgens de precieze plek van de kwaliteit van leven is in het hele ziekteproces, dat hopen we de komende jaren wat beter in beeld te krijgen dankzij NET QUBIC.’
Aandachtstekort Van gezond naar beter, worden we in de toe-
ter naar hun complexe klaagzang en tips geef om er beter mee om te gaan, zijn ze
dan nu. Die winst aan levensjaren gaat
dik tevreden. Als ik zeg: “vervelend, maar
gepaard met meer ziekte: hoe oud we ook
dan moet u dit of dat doen”, lijken ze bijna
worden, een keer moeten we dood. Dat we
teleurgesteld. Ze willen liever hun probleem
langer maar wel zieker leven, is minder erg
kwijt dan mijn medische oplossing horen.’
dan het lijkt. De meeste mensen hebben niet
Een particuliere observatie? Misschien. In
veel hinder van hun ziekte of gebrek.
het RIVM-rapport staat ook dat er een –
Goed nieuws dus. Toch is er ook iets raars
weliswaar tegengestelde – tendens is om
gaande. De Nederlander lijkt ziekte vaker te
tegenslag en ongemak minder snel te
‘psychologiseren’. Ooit verzette publiciste
accepteren en daarvoor professionele hulp
Karin Spaink zich fel tegen de opvatting dat
te zoeken. Citaat: ‘Gezondheidsklachten
studeerde wijsgerig-historische pedagogiek en
ziekte eigenlijk ‘tussen de oren’ zit: verkeerd,
kunnen zo als het ware gaan functioneren
is redacteur van de Volkskrant. In Synaps bekijkt
negatief denken zou leiden tot een ziek
als een breekijzer om gehoord te worden’.
en becommentarieert zij de zorg vanuit het
lichaam. Aanhangers van dit type denken
oogpunt van een consument.
noemde Spaink de ‘orenmaffia’. Zij weigerde
Enerzijds hebben we niet veel hinder van
ziekte te zien als iemands ‘verdiende loon’.
meer ziekte, anderzijds lijken we liever
Toch is van dat gepsychologiseer iets blijven
gehoord dan genezen te worden. Een col-
hangen. Een bevriende arts zei laatst: ‘Ik zie
lectief aandachtstekort – dáár moet eens
vaak mensen op mijn spreekuur die klagen
onderzoek naar komen.
< foto Ivar Pel>
Welke cardioloog gaat u sponsoren?
Kort
ur literatu kunde genees en
hoeft niet
Bijzondere leerstoel
h centrum VU medisc kunde’ en genees ‘literatuur municatie dienst com
n 1117 De Boelelaa 7 Postbus 705 Amsterdam 1007 MB
WORD SPONSO www.harts
tichting.nl
Amsterdam vertelt elke tweede maandag
R
/nvvc
van de maand een wetenschapper over de
Sym po siu
chts, Hemmere Met Kristien n, en van Gale John Jans Ewijk, Wouter van ink, Jacobien Erbr wald, Arko Oder n en Dagan Cohe (muziek). Leo Blokhuis
zaa l de
et’ m ‘Be sm
tem be g 15 sep
r 20 10
Am ste l
ch VU me dis
cen tru m
nieuwste ontwikkelingen op zijn of haar vakgebied. De bijeenkomst is informeel en er is de gelegenheid tot het stellen van vragen. VUconnected is medeorganisator. Omdat het
Robert Tieleman - Martini Ziekenhuis Groningen
3444 (020) 444 telefoon 3450 (020) 444 fax [email protected] communicati e-mail c.nl www.VUm
accent ligt op biomedische onderwerpen
Rogér van de Borgh - Catharina Ziekenhuis Eindhoven Ronald Broekhuizen – Boston Scientific in Nieuwegein Sipke Strikwerda - Amphia Ziekenhuis, locatie Langendijk Breda Sjoukje Lok - UMC Utrecht Tineke van de Berg - Amphia Ziekenhuis, locatie Molengracht Breda
met een maatschappelijke relevantie, zijn
PK 4 X 197 0 ummer 770 Antwoordn m Amsterda 1000 SN
Irma Verdonck-De Leeuw studeerde fonetische wetenschappen
sprekers vaak afkomstig uit VUmc. Toon Oomen - Antonius Ziekenhuis Sneek
aan de Universiteit van Amsterdam. Als logopediste deed zij veel
Symposium ‘Besmet’
Fietsen voor vrouwenharten Op zondag 22 augustus verzamelen 30 carSteun de cardiologen en de Nederlandse Hartstichting. Met uw bijdrage
Zo spreekt op maandagavond 13 september
financiert de Hartstichting wetenschappelijk onderzoek naar vrouwen diologen uit het hele land zich bij VU en hart- en vaatziekten. Want bij vrouwen zijn hart- en vaatziekten
Eric Meuleman, hoogleraar andrologische
medisch centrum. Vanaf daar fietsen zij
urologie, over ‘de chemie van de penis’.
maar liefst 1.700 km met als eindbestem-
Yolande Appelman - VU Medisch Centrum Amsterdam
onderzoek met patiënten die spraak- en slikproblemen hadden als gevolg van hoofd- of halskanker. In dat onderzoek kreeg zij
voor vrouwen en hart- en vaatziekten
In het Wetenschapscafé in De Rode Hoed in
wo en sda
centrum VU medisch municatie dienst com
Adriaan Kraaijeveld - Rijnland Ziekenhuis Leiderdorp Arjen Pronk - Elisabeth Ziekenhuis Tilburg Bas Schoonderwoerd - UMC Groningen Carine van Huls van Taxis - Leids Universitair Medisch Centrum Dirk Donker - Maastricht UMC Frank Willems - Alysis Zorggroep, ziekenhuis Rijnstate Arnhem Hans van Rees - Leids Universitair Medisch Centrum Huub Meijburg - Jeroen Bosch Ziekenhuis Den Bosch Igor Tulevski - Cardiologiecentrum Zuid Amsterdam Jan-Melle van Dantzig - Catharina Ziekenhuis Eindhoven Jonathan Lipton - Erasmus MCRotterdam Jose Drost - Isala Klinieken Zwolle Kees Jan de Vries - Medisch Centrum Leeuwarden Leo Hofstra - Maastricht UMC Maarten Koole - Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk Maarten van Hessen - Groene Hart Ziekenhuis Gouda Marcel Daniëls - Jeroen Bosch Ziekenhuis Den Bosch Marco Alings - Amphia Ziekenhuis, locatie Molengracht Breda Margriet de Beus - Julius Centrum UMC Utrecht Maurits van de Veen - Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Pieter Doevendans - UMC Utrecht Willem Agema - Deventer Ziekenhuis
De chemie van de penis
centrum?
enkomst? het ts van sam dingang van t u de plaa Hoe vind van de hoof verlengde terdam. gen in het 1 HV Ams tel is gele 1117, 108 Zaal de Ams Boelelaan De is, ziekenhu
mag, maar
Cardiologen fietsen 1700 km naar Stockholm
Ga naar www.hartstichting.nl/nvvc. Kies de cardioloog die u wilt steunen en doneer online. Elke bijdrage helpt!
centrum te VU medisch eren en vervoer naar betaald park het openbaar rum kunt u alleen u aan met isch cent Wij raden dom VU med komen. Ron en zijn schaars. k bereirum makkelij en parkeerplaats medisch cent en, trams VU buss u am gaan oer kunt baar verv in Amsterd vindt u Met het open chillende stations l/adressen) f vers ken. Vana (www.VUmc.n centrum. isch centrum medisch metro. van VU med ikbaarheid van VU site web de bere Op de rmatie over meer info
postzegel
over zware hoofdpijn. Als ik aandachtig luis-
komst gemiddeld nog eens zeven jaar ouder
Mirjam Schöttelndreier
medisch ikt u VU Hoe bere
!
Volgens het laatste rapport van het RIVM,
Marcel Daniëls, cardioloog: Hartziekten bij vrouwen worden minder snel herkend dan bij mannen. Daar moet wat aan gedaan worden. Daar zet ik me graag voor in! U helpt toch ook?”
doodsoorzaak nr. 1!
De fietstocht is een samenwerking van:
automatisch met de beperkingen in de kwaliteit van leven te
Er is vrijwel geen enkele besmettelijke ziekte Meer info op: www.vuconnected.nl of
maken. ‘Als je steeds slechter kunt praten en ook slikken wordt
die niet op de een of andere manier literair
moeilijk, dan heb je bij uitstek de twee zaken te pakken die met
‘verwerkt’ is en ook door literatuurweten-
tocht halen de cardiologen – waaronder
sociale contacten samenhangen. Even gezellig met iemand een
schappers geanalyseerd is. Thema van het
dr. Yolande Appelman van VUmc – geld op
biertje gaan drinken of uit eten is er dan al gauw niet meer bij.
symposium Literatuur en geneeskunde is dit
voor wetenschappelijk onderzoek naar vrou-
Gemeenschappelijke basis
Het risico op vereenzaming en somberheid is dan ook groot.
jaar ‘besmet’. Tijdens deze happening zal het
wen en hart- en vaatziekten. Onder vrouwen
Een van de eerste vragen die Verdonck hoopt te beantwoorden is de precieze aard van de relatie tussen depressie en overleving. ‘Ik geloof eerlijk gezegd niet dat die relatie heel direct verloopt. Ik kan mij ook niet voorstellen dat je door alleen de depressie aan te pakken met bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie,
Vanuit dat onderzoek begon ik daarom ook een studie psycholo-
eerste exemplaar van het boek ‘Besmet’ wor-
zijn hart- en vaatziekten doodsoorzaak num-
gie. Sinds twee jaar heb ik mijn onderzoeksterrein uitgebreid tot
den uitgereikt. De dag wordt voorgezeten
mer één, iets wat veel mensen niet weten.
andere vormen van kanker.’
door presentator John Jansen van Galen.
Iedereen kan de fietsende cardiologen spon-
De bijzondere leerstoel ‘Leven met kanker’ die professor
Kristien Hemmerechts spreekt de publieksle-
soren, kijk op www.hartstichting.nl/nvvc
Verdonck nu bekleedt, is mede mogelijk gemaakt door de stich-
zing uit en Leo Blokhuis verzorgt de muziek.
ting Alpe d’HuZes, een uiterst succesvolle particuliere fondsen-
Voor meer informatie, mail naar communica-
Té kort door de bocht voor u?
wervende organisatie, die met zesvoudige fietstochten op de
[email protected] of bel met (020) 444 3444.
Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
Nummer 74
COLUMN
07
nieuws
06
www.derodehoed.nl
ming Stockholm, waar het Europese cardiologie congres plaatsvindt. Met deze fiets-
Alpe d’Huez geld inzamelt voor kankeronderzoek.
juli 2010
Synaps
08
09
Magnetische mogelijkheden in hersenonderzoek
E
huisje moeten
vakgebied dat ontkomt aan het meten van hersenactiviteit met een MEG (magneto-
verplaatsen zodat het
encefalograaf). VUmc heeft onlangs een nieuwe MEG-scanner aangeschaft die zowel
niet interfereerde
in de kliniek als in het onderzoek fascinerende resultaten boekt.
met ons signaal’
Schedel De MEG, waarvan er zo’n 100 op de wereld zijn, is een variant op de bekendere EEG, het apparaat waarbij met elektroden op iemands hoofd de hersenactiviteit wordt vastgesteld door rechtstreeks de elektrische stroom te meten. ‘EEG wordt nog steeds veel Nummer 74
zelfs een transformator-
Neuro-oncologie, psychiatrie, bewegingswetenschappen of neurologie; er is geen
Een deur met een dikte die niet zou misstaan in een bankkluis sluit de ruimte af waarin sinds het begin van dit jaar de gloednieuwe magneto-encefalograaf (MEG) staat te pronken. De dikke muren en deur moeten alle mogelijke verstoring wegnemen, vertelt Arjan Hillebrand, klinisch fysicus bij de afdeling neurologie. Hij legt uit: ‘Met het apparaat kunnen we heel specifiek hersenactiviteit meten. Het elektrische stroompje dat gepaard gaat met hersenactiviteit levert een piepklein magnetisch veld op, honderd miljoen keer kleiner dan het aardmagnetisch veld, en dat meten we.’ Elke verstoring van buiten beïnvloedt echter de meting. ‘De gemeente heeft zelfs een transformatorhuisje van de tram moeten verplaatsen zodat het niet interfereerde met ons signaal’, vertelt Hillebrand.
Synaps
‘De gemeente heeft
Magneto-encefalografie
Magneto-encefalografie
Nieuwe MEG maakt verbinding tussen vakgebieden
gebruikt, vooral omdat het een veel mobieler apparaat is’, weet hoogleraar klinische neurofysiologie Kees Stam. ‘Je hebt echter veel last van de schedel, iets waar MEG moeiteloos doorheen detecteert.’ De recent aangekochte MEG vervangt de oude, die ruim 12 jaar dienst heeft gedaan in VUmc. ‘De nieuwe heeft veel meer meetpunten’, vertelt Hillebrand. ‘Dat maakt dat je meer data verzamelt, waardoor we veel specifieker de hersenactiviteit kunnen detecteren en lokaliseren.’ Een ander voordeel is de patiëntvriendelijkheid. ‘In het nieuwe apparaat rijd je zo met een bed naar binnen.’ In VUmc wordt de MEG vooral gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek: van de 550 metingen die vorig jaar zijn uitgevoerd, waren er 500 voor onderzoeksdoeleinden. ‘Ook in de kliniek is het apparaat echter van praktisch belang, vooral voor neurochirurgie’, weet Stam. ‘Je kunt er met MEG namelijk precies achter komen waar bijvoorbeeld iemands taal- of bewegingscentrum zit. Door voor een operatie van een hersentumor alle belangrijke gebieden precies aan te wijzen, kan een chirurg daar vervolgens omheen werken.’
Het magneto-encefalogram wordt geproduceerd door het geheel aan post-synaptische stroompjes in de dendrieten van communicerende neuronen
gedurende de loop van een ziekte.’ De resultaten zijn vaak fascinerend. Zo kwamen Stam en collega’s er achter dat er een duidelijke correlatie is tussen de kwaliteit van de verbindingen tussen specifieke hersengebieden – onderdeel van het zogenaamde default network – en iemands IQ. ‘Die gebieden zijn verrassend genoeg actief als je in rust bent. Word jij actief, dan worden zij direct
minder actief’, zegt Stam. ‘Hoe het precies kan dat juist deze gebieden met IQ correleren is nog onbekend.’
Hubs In een ander onderzoek probeert Stam erachter te komen wat er gebeurt met de verbindingen bij de ziekte van Alzheimer. ‘Het brein bevat functionele netwerken die zogenaamde hubs bevat-
(rechts op de afbeelding). Deze stroom veroorzaakt een zwak magnetisch veld dat buiten het hoofd opgepikt kan worden d.m.v. gevoelige sensoren (links).
Hoe werkt een MEG-analyse? IQ
Voordat een patiënt de MEG ingaat, wordt met een kleine magnetische
Het onderzoek waar VUmc de MEG voor inzet is immens divers, variërend van psychiatrie en neurologie tot bewegingswetenschappen. ‘De gemene deler is dat we vooral kijken naar verbindingen tussen hersengebieden’, vertelt Stam. ‘Als twee meetpunten op verschillende plaatsen buiten het hoofd hetzelfde soort signaal detecteren, is de kans groot dat er een verbinding tussen de daaronder liggende hersengebieden is. We onderzoeken zo hoe die verbindingen verschillen tussen mensen of hoe ze veranderen
pen de vorm van zijn hoofd vastgelegd, om zo achteraf precies de locatie van de activiteit te kunnen bepalen. Vervolgens neemt de patiënt plaats in het apparaat en meten 306 meetpunten het minieme magnetische veld dat optreedt als er ergens hersenactiviteit is. Om bijvoorbeeld het taalcentrum te activeren, ondergaat een patiënt woordspelletjes, terwijl handbewegingen het bewegingscentrum aanzetten. Het apparaat levert vervolgens 306 trillende lijntjes, als ware het allemaal aardbevingsmetingen, die de computer omzet naar hersenplaatjes met gekleurde gebieden die de activiteit aangeven. ‘Bij een patiënt met een hersentumor wordt MEG vaak gecombineerd met MRI’, zegt Stam. ‘De laatste lokaliseert dan de tumor, de eerste de hersenactiviteit. Door de plaatjes die beide opleveren over elkaar heen te leggen, kan een chirurg perfect zien hoe een operatie zo schadeloos mogelijk uit te voeren is.’
ten, een soort knooppunten waar veel verbindingen samenkomen’, legt Stam uit. ‘Met de MEG toonden we aan dat bij Alzheimer vooral die hubs uitvallen, meer dan gebieden met weinig verbindingen. Misschien werkt het wel zo dat één zo’n knooppunt het begeeft, met als gevolg dat andere hubs overbelast raken en ook uitvallen, net als bij een stroomstoring. Of dat zo is, onderzoeken we nu verder.’ Verder probeert MOVE, het onderzoeksinstituut VU/VUmc dat zich bezighoudt met bewegen, met MEG erachter te komen hoe iemand met bewegingsproblemen het beste kan trainen om de verbindingen in het brein zo goed mogelijk in stand te houden. Ook werken VUmc en UMC Utrecht samen om hallucinaties te lokaliseren bij psychiatrische patiënten. De mogelijkheden lijken eindeloos, zo bleek ook uit het symposium over MEG-toepassingen dat op 31 mei in VUmc plaatsvond. ‘En eigenlijk staan we nog redelijk aan het begin’, zegt Stam. ‘Het apparaat is nog niet routinematig te bedienen en levert ingewikkelde output. Als we dat nog beter snappen, worden de mogelijkheden alleen maar groter.’ juli 2010
Synaps
10
11
Jeugdgezondheidszorg
Jeugdgezondheidszorg
Hoogleraar jeugdgezondheidszorg Remy HiraSing
‘Houd kinderen ’
gezond ‘De meeste kinderen worden gezond geboren. Het is de kunst om die gezondheid te koesteren en te verbeteren.’ Remy HiraSing is de eerste hoogleraar jeugdgezondheidszorg in Nederland. En hoewel hij zich ging specialiseren tot jeugdarts om in zijn geboorteland Suriname te gaan werken, is dat er tot nu toe nog niet van gekomen. ‘Er valt ook hier veel te doen.’
E
Een loopbaan kan soms wonderlijk verlopen. Toen Remy HiraSing wilde gaan studeren aan de geneeskundige school in Suriname werd deze net opgeheven. Dus trok hij naar Nederland om in Leiden zijn kandidaats te doen. Daarna ging hij weer terug naar Suriname waar hij zijn artsexamen haalde. In het laatste jaar werkte hij zelfstandig op de eerste hulp en in een districtsziekenhuis. ‘In Suriname is het gebruikelijk dat je de investering die het land in je heeft gedaan, terugbetaalt’, verduidelijkt HiraSing. In 1976 begon hij in het OLVG in Amsterdam aan zijn opleiding tot kinderarts. Het was de tijd van de gezinshereniging. Veel vrouwen en kinderen uit Turkije en Marokko trokken naar Nederland. ‘Ze spraken de taal niet, woonden in verschrikkelijke woningen. De kinderen hadden ernstige ziektes en stoornissen, ook dingen die we hier niet meer zagen zoals tbc, hersenvliesontsteking, kinkhoest,
Synaps
Nummer 74
ondervoeding. Ik had toen veel aan mijn ervaring uit Suriname.’
Bakens In 1980 was de opleiding voltooid, de verhuizing naar Suriname voorbereid en toen grepen de militairen de macht. ‘Alles veranderde. Ik was – net als de meeste studenten in die tijd – politiek actief geweest en dus was het niet erg verstandig om terug te gaan.’ HiraSing ging werken bij de GGD in Hoorn en volgde de opleiding jeugdgezondheidszorg - dat kon later altijd van pas komen. ‘Ik heb toen gezien wat ik nog meer zou kunnen betekenen voor de
kinderen in Suriname. Ze gaan daar dood omdat ze niet gevaccineerd zijn, of gewoon vanwege veelvuldig braken en diarree. Door een actieve jeugdgezondheidszorg kun je dat voorkomen. De consultatiebureaus en schoolartsendiensten zijn bakens in de wijk voor gezondheid. Vergelijk dat eens met de kinderen in Suriname die met eiwitondervoeding in het ziekenhuis werden opgenomen. We zorgden dat ze weer wat opknapten, maar na drie maanden moesten ze weer worden opgenomen. Logisch, ze kregen door armoede niet het juiste voedsel. Toen heb ik gemerkt dat het belangrijker is om kinderen gezond te houden dan
‘We mogen trots zijn op ons hechte netwerk van de jeugdgezondheidszorg’ juli 2010
Synaps
13 te wachten tot ze ziek zijn. En dat is de kracht van de jeugdgezondheidszorg, van de public health benadering. Die kijkt veel breder: naar de omgeving, naar opleiding, naar hygiëne. Het is bovendien veel goedkoper om voeding te betalen voor die kinderen dan om de drie maanden een ziekenhuisopname.’
wetenschappelijke onderbouwing van het vak. Eerst bij de GGD, later bij TNO in Leiden en ten slotte bij sociale geneeskunde, afdeling jeugdgezondheidszorg, en het EMGO+-instituut van VUmc. ‘En dan merk je dat er ook in Nederland nog wel wat te regelen is.’ Hij zette een website op over bedplassen. In 2002 volgde het kenniscentrum overgewicht (KCO), dat in opdracht van het ministerie van VWS een masterplan ontwierp om dit ernstige volksgezondheidsprobleem aan te pakken.
Bedplassen Om ook anderen te overtuigen van het belang van een goede jeugdgezondheidszorg richtte HiraSing zich op de
Project tegen kindermishandeling Een van de projecten waar VUmc – vanuit het EMGO+-instituut
‘Overgewicht zie je overal, maar door onze aanpak is het in Nederland minder erg’
Vergelijkingssites met beoordelingen van consumenten zijn populair op internet. Ook het product ‘zorg’ wordt nu onderwerp. Drie reacties op de stelling:
‘Sites als Zoekdokter.nl zijn nuttig voor patiënt én dokter’ Reageren? Mail naar [email protected]
Michiel van Agtmael, internist VUmc: ‘Mee eens. We leven in een tijd waarin we steeds meer zelf keuzes willen maken. Zo boek je zelf je hotel via internet o.a. met gebruik van beoordelingen van eerdere gasten. Als patiënt wil je een dokter
Vervolgens heeft het KCO voor de werkers in de jeugdgezondheidszorg expertmeetings over overgewicht opgezet, en stelde een signaleringsprotocol op. ‘Overgewicht zie je overal, maar door onze aanpak is het in Nederland minder erg.’
– in participeert is VoorZorg, een project ter voorkoming van kin-
die ervaring heeft met jouw ziekte én die goede beoordelingen krijgt. Bovendien is het belangrijk voor artsen om feedback te krijgen, want daar kun je een betere dokter van worden. We krijgen nauwelijks feedback, noch van collega’s noch van patiënten. Maar zo’n website maakt je als arts wel kwetsbaar, één negatieve reactie kan je schaden. En helaas reageren mensen eerder bij negatieve dan bij positieve ervaringen. De reacties op dergelijke sites mogen dus wel anoniem zijn, maar ik vind dat de dokter contact moet
dermishandeling. Een promovendus verricht onderzoek waaraan
Trots
kunnen leggen met de patiënt, zodat er over de beoordeling van
460 jonge vrouwen met diverse risicofactoren zoals financiële
Ook op andere thema’s scoort Nederland goed. Denk bijvoorbeeld aan de hoge vaccinatiegraad van minimaal 95%. Een ander succes is de preventie van wiegendood. Het Nederlandse advies om baby’s op de rug te laten slapen vindt inmiddels internationaal navolging. Het aantal sterfgevallen is in korte tijd teruggelopen van 200 naar 30 tot 20 per jaar. De resultaten van screening middels de hielprik mogen er ook zijn. Belandden vroeger kinderen met een schildklierafwijking levenslang in inrichtingen vanwege een zeer laag IQ, nu kan 90% van hen door vroegtijdige opsporing en behandeling een gewone schoolopleiding volgen. ‘Al deze resultaten hebben we bereikt door het hechte netwerk van de jeugdgezondheidszorg. Andere landen komen zich bij ons informeren. Daar mogen we trots op zijn.’ VUmc is het eerste UMC dat in zijn onderwijsprogramma structureel aandacht besteedt aan jeugdgezondheidszorg. HiraSing legt de laatste hand aan het basisboek over jeugdgezondheidszorg. Een bron van informatie voor tweedejaars studenten in het blok ‘Van baby tot jongvolwassenen’, maar ook voor de specialisatie van jeugdartsen. ‘Ik hoop dat andere universiteiten volgen. Jeugdgezondheidszorg is zo’n breed terrein, in mijn eentje is het amper meer te doen.’
gedachten kan worden gewisseld. Dat lijkt me zinvol voor zowel
problemen, middelengebruik, depressie en huiselijk geweld meedoen. De vrouwen krijgen 40-60 huisbezoeken van speciaal getrainde verpleegkundigen, vanaf de zwangerschap totdat het kind twee jaar is. In de VS nam door dit programma het aantal gevallen van kindermishandeling sterk af (79% minder incidenten tot het vijftiende levensjaar van het kind), het aantal bezoeken aan de spoedeisende hulp wegens ongelukken verminderde met 56%. In onderstaande tussentijdse grafiek is te zien dat de meeste deelnemende vrouwen aan VoorZorg te maken hebben met 3 tot 5 risicofactoren voor kindermishandeling. Zijn er meer dan 5 risicofactoren, dan zijn ze ook vaak ernstiger, zoals huise-
Aantal vrouwen
lijk geweld tegen de vrouwen. 200
n=187
180 160 140 120 100 80 60
n=66
n=61
40 20 0 1 of 2 Aantal risicofactoren
3, 4 of 5
6, 7 of 8 Aantal met huiselijk geweld
Aantal risicofactoren voor kindermishandeling, gemeten tijdens de zwangerschap (maximaal 9)
uitgelicht
Jeugdgezondheidszorg
12
patiënt als dokter.’
Martin Buijsen, hoogleraar recht en gezondheidszorg, Erasmus Universiteit: ‘Het nut van sites als Zoekdokter.nl is relatief. Als zoekmachine die snel per specialisme kan voorzien in de contactgegevens van artsen in een opgegeven regio is Zoekdokter.nl uitermate handig. De waarde van de site als middel ter verkrijging van kwalitatief betere hulpverlening is echter beperkt. Het kunnen kiezen van een dokter is namelijk veel minder een garantie voor betere zorg dan men tegenwoordig doet voorkomen. Niet alleen zijn patiëntenoordelen op sites als deze altijd anekdotisch en subjectief, betrouwbare informatie over de kwaliteit van individuele beroepsbeoefenaars is per definitie moeilijk te genereren. Verstandige hulpvragers gaan daarom tevens na of eenmaal gevonden artsen ooit eens door hun collegae zijn beoordeeld. Zijn er ooit tuchtmaatregelen opgelegd? En zo ja, welke? Raadpleeg de BIG-registers!’
Peter Vermeiren, initiatiefnemer Zoekdokter.nl: ‘Zoekdokter.nl is wil de beleving van de patiënt centraal stellen. Deze beleving bepaalt immers voor een belangrijk deel ook het resultaat van de behandeling. Naast de harde kwantitatieve kwaliteitsmeting voegt dit een belangrijke kwalitatieve, zachte factor toe. Door deze informatie (gecontroleerd) te delen via internet biedt het medepatiënten en verwijzers keuzemogelijkheden en vergroot het de vindbaarheid van artsen. Voor artsen geeft het de mogelijkheid persoonlijkheid en specifieke expertise te tonen en geeft het real-time feedback over hoe de kwaliteit van eigen handelen ervaren wordt. Dat dit openlijk ‡ en transparant gebeurt is spannend, maar is tevens een grote stimulans tot het centraal stellen van de patiënt. En: Door het bekend worden (en verbeteren) van specifieke vaardigheden krijgt een arts de patiënten ‘die hij/zij verdient’.’
Synaps
Nummer 74
juli 2010
Synaps
Medische microbiologie
DNA-test onthult darmgeheimen
Onze darmflora is een nog grotendeels onontgonnen en onbegrepen terrein. En dat terwijl er legio ziektes verbonden zijn aan een gemankeerde darmpopulatie. Medisch microbiologen van VUmc ontwikkelden daarom een test waarmee in korte tijd iemands darmflora in kaart gebracht kan worden. ‘Als we de test-analyse kunnen automatiseren, is het een kwestie van zieke en gezonde mensen met elkaar vergelijken en resultaten oogsten.’
E
Een menselijk lichaam bevat tien keer zoveel bacteriën als eigen cellen. Het merendeel ervan bevindt zich in onze darmen: 1,5 kilo van ons lichaamsgewicht bedragen ze in totaal. Ze zijn vanaf het ontstaan van de mens met ons mee geëvolueerd en zijn ontzettend belangrijk voor onze gesteldheid. ‘Toch weten we er bar weinig van’, zegt promovendus medische microbiologie Dries Budding. ‘Onze darminhoud is ons minst begrepen ‘orgaan’.’ Dat komt vooral omdat voor lange tijd wetenschappers niet in staat waren om onze darmbewoners te kweken en ze te onderzoeken. ‘Maar een klein gedeelte laat zich kweken in het lab’, weet hoogleraar medische microbiologie Paul Savelkoul. ‘Van de rest weten we niet wat voor voedsel we ze moeten geven, of onder welke omstandigheden ze het beste gedijen.’
Geen idee
gezond
2
PCR reactie
16 S
Fluoriserend stofje
3
4
Synaps
Nummer 74
TCCGGCAAGGT
Bacterie-soorten: Femicutis Bacteroidetes
perform patented IS-profile reactie
1
Persoon B
23 S
CAAGGCATCCA
ziek
IS-fragment lengte
Persoon A
E. coli
2%
B. vulgatus
32 %
Ruminococcus
7%
F. prausnitzii
6%
Clostridium spp.
31 %
E. longum
4%
E. faecalis
1%
5 E. coli
1%
B. vulgatus
31 %
Ruminococcus
4%
F. prausnitzii
2%
Clostridium spp.
32 %
E. longum
7%
E. faecalis
6%
Kennis van de ‘onkweekbaren’ is echter van groot belang. ‘Een ontregelde darmflora heeft een behoorlijk impact op iemands gezondheid. Bij bijvoorbeeld de ziekte van Crohn weten we dat de darmen chronisch ontstoken zijn, maar we hebben geen idee welke bacteriën er bij betrokken zijn,’ vervolgt Savelkoul. ‘Waarschijnlijk zijn het er meerdere, en hangt het af van welke bacterie de oorzaak is of een geneesmiddel aanslaat. Zonder inzicht in de darmflora is behandeling vaak weinig meer dan een gok.’ En er is meer: mensen met obesitas blijken een andere darmflora te hebben dan mensen met een gezond gewicht. En zelfs darmkanker kan zich misschien verraden door een veranderde darmsamenstelling. ‘Begrip van wat er precies allemaal in onze darm gebeurt is daarom essentieel voor behandeling of preventie van zulke aandoeningen’, stelt Budding.
Onbalans Tijd dus, dat de onkweekbaren hun geheimen prijsgeven. Dat lukt de laatste jaren steeds beter, vooral door de ontwikkeling van technieken op basis van directe isolatie van DNA, de zogenaamde moleculaire methoden. ‘Daarvoor hoe-
15 Hoe werkt de DNA-darmfloratest?
1 1 2 12 3 23 4 43 5 45
Via een standaard protocol wordt in de eerste stap het DNA van alle aanwe-
5
Het patroon kan vervolgens vergeleken worden met een database met
zige bacteriën uit een biopt of de ontlasting van een patiënt geïsoleerd. Daarna wordt een specifiek stukje DNA, de zogenaamde interspace (IS)regio, gekopieerd. Elke bacterie heeft die regio, maar de lengte verschilt per soort. Door de DNA-mix vervolgens door een speciale matrix te laten gaan, worden de stukken van elkaar gescheiden: hoe langer het stuk, hoe moeilijker het zich door de matrix beweegt. Er vormt zich zo een specifiek patroon van stukken DNA, dat zich vertaalt in een piekenpatroon. Een gemiddelde darm herbergt ongeveer 30 grote pieken – van de meest voorkomende bewoners – en 200-300 kleinere. daarin gezonde en zieke mensen. De twee belangrijkste bacteriegroepen worden tijdens de kopieerstap bovendien gelabeld, waardoor de verhouding tussen de twee, die erg belangrijk is voor iemands gezondheid, rechtstreeks kan worden bepaald.
ven bacteriën niet meer gekweekt te worden: er kan rechtstreeks DNA worden geïsoleerd uit bijvoorbeeld een biopt of uit de ontlasting’, vertelt Savelkoul. ‘We hebben hier al ontzettend veel uit geleerd. Zo blijken de meest voorkomende bacteriën totaal anderen te zijn dan we altijd dachten.’ Soorten die behoren tot de groep van de firmicuten en de bacteriodeten blijken meer dan 95 procent van al het bacteriële leven in de darm te omvatten, en niet E. coli zoals altijd werd verondersteld. ‘Vooral de verhouding tussen de twee bacteriegroepen bleek erg belangrijk voor iemands gezondheidstoestand. Een onbalans is vaak een indicatie dat er iets mis is.’
Piekenpatronen Tot voor kort waren de methoden om het DNA te analyseren te duur, ingewikkeld en tijdrovend voor de kliniek. De afdeling medische microbiologie van
‘Zonder inzicht in de darmflora is behandeling van de ziekte van Crohn vaak weinig meer dan een gok’
Medische microbiologie
14
VUmc heeft daarom in samenwerking met de maag-, darm-, en leverafdeling een test ontwikkeld die het hele proces in een halve dag kan afronden (zie illustratie en kader). ‘Voordeel van zo’n test is bovendien dat een patiënt niet altijd meer vast zit aan vervelend darmonderzoek’, zegt Budding. ‘Bij bijvoorbeeld de ziekte van Crohn kan je gewoon de ontlasting testen.’ ‘We zijn nu bezig met het automatiseren van de test’, zegt Savelkoul. ‘Het piekenpatroon dat de test oplevert, lezen we nu nog met de hand uit. Een moeilijk en foutgevaarlijk proces.’ Voor de automatiseringsslag, waarbij vooral softwareontwikkeling komt kijken, heeft de vakgroep zojuist een beurs van het Netherlands Genomics Initiative (NGI) binnengesleept. ‘Het uiteindelijke resultaat hopen we te kunnen vermarkten’, vervolgt Savelkoul. ‘Ziekenhuizen en universiteiten kopen een kit en kunnen aan de slag.’ Het is de bedoeling dat wetenschappers over de hele wereld vervolgens de darmflora van gezonde en zieke mensen met elkaar gaan vergelijken en dat alle piekenpatronen worden opgeslagen in een database. ‘Daardoor zal de kennis over de oorzaak van allerlei aandoeningen exponentieel toenemen’, denkt Savelkoul. ‘Vervolgens kan iemand in een kliniek een patiënt testen en het resultaat simpelweg vergelijken met de database. Dat levert dan een betrouwbare diagnose op.’ juli 2010
Synaps
Kort
agenda
Psychoanalytische behandelingen: waar voor je geld Momenteel liggen psychoanalytische behandelingen – psychoanalyse en psychotherapie – in Nederland onder vuur. Zo hebben de zorgverzekeraars de vergoeding voor deze
Té kort door de bocht voor u?
Een selectie uit opvallend nieuws op medischwetenschappelijk gebied
Een selectie uit cursussen, symposia, congressen, promoties en oraties.
behandelingen uit het basispakket gehaald. Onterecht, zo blijkt uit onderzoek naar de
Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
effectiviteit van psychoanalytische behande-
17
nieuws
nieuws
16
lingen van psychiater Caspar Berghout. De symptomen en klachten van patiënten nemen na een langdurige behandelingen sterk af. Zo
Cursussen/symposia
Promoties en oraties VUmc
Het IVF-centrum van VU medisch centrum
had bij aanvang van de therapie ongeveer
8 en 9 juli 2010
29 juni 2010
De Europese Commissie heeft 12 miljoen
heeft een specifieke website ontwikkeld met
70% van de patiënten last van depressieve
Cursus: Teach the teacher deel 3
Promotie: L.A. 't Hart-Kerkhoffs
euro beschikbaar gesteld voor onderzoek
als doel de kwaliteit van de beoordeling van
klachten, na de therapie was dit slechts 13%.
Begeleiden, toetsen, beoordelen
titel: Juvenile sex offenders:
naar de interactie tussen diastolisch hartfalen
embryo’s internationaal te standaardiseren.
Ook op het gebied van persoonlijkheidspro-
Locatie: Amsterdam
mental health and reoffending
en het metabool syndroom. Dit onderzoek
De site wordt nu, zes maanden na de lance-
blematiek, kosten en maatschappelijke
Info: www.paog.nl
Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit
wordt gecoördineerd door Walter Paulus,
ring, al gebruikt door tientallen IVF-analisten
hoogleraar fysiologie VUmc. Er nemen zestien
en klinisch embryologen van verschillende
bezochten na de therapie bijvoorbeeld 50%
1 t/m 4 september 2010
2 juli 2010
universiteiten en drie bedrijven uit twaalf lan-
ziekenhuizen en IVF-centra, in binnen- en
minder de huis- en bedrijfsarts. Ook daalde
Congres: Biospine 3, biotechnologies
Promotie: A. Pijpe
den aan deel. Diastolisch hartfalen komt
buitenland. Hoe werkt het precies? Op de
het ziekteverzuim en steeg de arbeidsproduc-
for spinal surgery
Titel: Modifiers of Breast Cancer Risk in
meestal voor bij oudere, obese vrouwen met
site wordt ieder kwartaal een aantal nieuwe
tiviteit van de patiënten.
Onder voorzitterschap van prof.dr.
BRCA1/2 Mutation Carriers.
hoge bloeddruk en suikerziekte. Hartfalen is
filmpjes van embryo’s getoond. De geregi-
Barend van Royen, orthopedie VUmc
Diagnostic Radiation, Physical Activity,
in de West-Europese landen de voornaamste
streerde analisten en embryologen krijgen via
Locatie: VU medisch centrum
and Body Weight
reden voor ziekenhuisopname. VUmc-
een inlogcode toegang tot deze filmpjes en
Info: www.biospine.org
Aanvang: 11.45 uur, Aula Vrije Universiteit
onderzoeksinstituut ICaR-VU doet al langer
kunnen deze embryo’s beoordelen op morfo-
gens een in Nederland veel gebruikte metho-
baanbrekend werk op het gebied van diasto-
logie. Daarnaast kunnen zij selecteren welke
de. Aan de hand van de statistische resulta-
embryo zij zouden terugplaatsen, indien deze
ten kan de methode geoptimaliseerd worden.
2, 3, 9, 10, 16 en 17 september 2010
16 september 2010
lisch hartfalen.
Inleiding biostatistiek en klinische
(Werk)titel: Return to work management
epidemiologie (R02), Amsterdam
for sick-listed patients with chronic
Cursus speciaal voor promovendi
low back pain. The (cost) effectiveness of
van VUmc
an integrated care program
Info: www.epidm.nl
Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universeit
impact zijn de resultaten positief. Patiënten
Promotie: L.C. Lambeek
embryo’s beschikbaar zouden zijn voor
Met behulp van deze website kunnen profes-
transfer.
sionals hun scoringskeuze vergelijken: als col-
Bij een IVF-procedure worden meerdere
lega’s onderling, van één lab, of als laboratori-
eicellen bevrucht. Na drie dagen wordt het
um ten opzichte van alle laboratoria.
beste embryo – of de beste twee – terugge-
Uiteindelijk is het doel om tot één methode te
Nieuwe behandelmethode aneurysma betere optie
plaatst in de baarmoeder. Wat de beste
komen die het selecteren van een voorkeurs-
Patiënten met een verwijding van de buikslag-
embryo’s zijn, bepalen de embryologen en
embryo standaardiseert. Zo kan in de toe-
ader (aneurysma aorta abdominalis) kunnen
6 t/m 10 september 2010
23 september 2010
analisten met behulp van een scoringsmetho-
komst nauwkeuriger worden bepaald welke
beter endovasculair behandeld worden dan
Basiscursus: regelgeving en organisatie
Promotie: L.B. Mokkink
de. Tot nu toe gebruikt niet elk laboratorium
embryo bij terugplaatsing de beste kans geeft
via de conventionele open behandeling. Van
voor klinisch onderzoekers (BROK)
Titel: COSMIN: Development and evaluation
dezelfde methode. Ook staat ter discussie
op een zwangerschap.
de minder invasieve endovasculaire methode
Locatie: VU medisch centrum
of a checklist to assess the methodological
wat de beste methode is. Op de website
Kijk ook op: www.embryo-online.eu
was al langer bekend dat deze op de korte
Meer info: www.paog.nl
quality of studies on measurement properties
termijn beter was door minder complicaties,
embryo-online kan nu worden gescoord vol-
minder sterfte en een sneller herstel. Over de
13 t/m 17 september 2010
effecten op lange termijn bestond echter nog
Epidemiologisch onderzoek:
Aanvang: 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit
opzet en interpretatie (V01)
24 september 2010
ingreep nog veel gezondheidswinst worden
Jan Blankensteijn, in samenwerking met bijna
Locatie: Kerkrade
Oratie: Prof. dr. ir. R.M. Verdaasdonk
behaald. Dat verkleint het perioperatieve risi-
30 Nederlandse en Belgische ziekenhuizen,
Info: www.epidm.nl
(Werk)titel: Medisch Techno Logisch in de
Op de afdeling anesthesiologie VUmc loopt
co en de opnameduur.
blijkt nu dat ook op de lange termijn de endo-
het project Gezond Opereren. In afwachting
Gezondheidsvoorlichter Willie Scharwächter
vasculaire behandeling niet onder doet voor
15 september 2010
van een operatie worden patiënten door mid-
begeleidt patiënten op basis van motivational
open herstel en dus een betere optie is. De
Symposium: ‘Besmet’
del van ‘motivational interviewing’ gestimu-
interviewing. Zij meet zaken als bloeddruk,
resultaten van het onderzoek zijn recent
Literatuur & Geneeskunde
leerd om hun leefstijl te veranderen en zo
gewicht en spirometrie en probeert mensen
gepubliceerd in het gerenommeerde tijdschrift
Locatie: Amstelzaal, Vumc
hun gezondheid en conditie te verbeteren.
te motiveren hun ongezonde leefstijl aan te
de New England Journal of Medicine. Van alle
Info: 020 444 3444 of
Als een patiënt optimaal gezond is, is de kans
passen. Sommigen krijgen een stappenteller
mannen in Nederland boven de 65 heeft 5-7%
[email protected]
op perioperatieve complicaties kleiner. Veel
mee. In 2010 zullen 500 mensen worden
een aneurysma. Jaarlijks krijgen circa 2.000
patiënten hebben echter twee of meer leef-
begeleid. Zijn de behaalde resultaten goed,
patiënten een gebarsten aneurysma doordat
dan wil VUmc deze begeleiding structureel
het niet tijdig is ontdekt of behandeld. Hiervan
17 en 24 september, 1, 8, en 15 oktober 2010
aanbieden.
haalt minder dan de helft levend het ziekenhuis,
Epidemiologie van ziekten (V06)
waarvan nog eens slechts de helft met een
Locatie: Amsterdam
spoedoperatie het leven kan worden gered.
Info: www.epidm.nl
overgewicht, hypertensie of lichamelijke inactiviteit. Hoewel de operatie meestal zonder problemen verloopt, kan voor en na de
Nummer 74
twijfel. Uit onderzoek van VUmc vaatchirurg
In goede conditie onder het mes
stijl-gerelateerde risicofactoren, zoals roken,
Synaps
Embryo’s scoren
12 miljoen voor hart-onderzoek
Zorg Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Voor meer inschrijvingen, nascholingscursussen, congressen en symposia, kijk op: www.VUmc.nl/paog Voor actuele informatie over promoties en oraties kijk op: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo juli 2010
Synaps
18
19
Zit het in de familie? Tegenwoordig is het in sommige gevallen mogelijk uit te zoeken of een in de familie voorkomende hartaandoening erfelijk is. De afdeling klinische genetica van VUmc heeft
naal, nationaal en internationaal niveau. MOVE, het onderzoeksinstituut VU/VUmc naar bewegen, en het Brandwondencentrum in Beverwijk starten een onderzoek naar het ‘rekken’ van verbrande huid met littekenweefsel. Heeft rektherapie, bedoeld om beweeglijkheid te vergroten, wel zin?
een speciale poli ingericht voor mensen met hart- en vaatziekten, de poli cardiogenetica.
Als alle uitslagen bekend zijn, worden deze met de patiënt besproken en geven we eventuele controleadviezen. Als een erfelijke aanleg is aangetoond, is het van belang familieleden hierover te informeren. Hiervoor krijgen de patiënten een familiebrief met informatie toegestuurd.’
o
Op de poli cardiogenetica kunnen mensen terecht waarvan vermoed wordt dat zij een erfelijke hartaandoening hebben. Wekelijks is voor hen een speciaal spreekuur ingericht waarin patiënt- en familiegegevens in kaart worden gebracht en de mogelijkheden voor DNA- onderzoek aan bod komen. Ook wordt uitgebreid stilgestaan bij de vooren de nadelen van erfelijkheidsonder-
‘Wil je eigenlijk wel weten of je een verhoogde kans hebt om een ziekte te krijgen?’
Synaps
VUmc streeft naar een nauwe samenwerking met andere organisaties op lokaal, regio-
Nummer 74
zoek. Dit laatste is volgens dr. Arjen Houweling, die zijn opleiding tot klinisch geneticus in november van dit jaar afrondt, een belangrijk aspect. ‘Wil je eigenlijk wel weten of je een verhoogde kans hebt om een ziekte te krijgen en of je deze verhoogde kans door kan geven aan je kinderen? Dit is soms een dermate ingrijpende en complexe vraag voor patiënten dat enkele gesprekken met een maatschappelijk werker of psycholoog zinvol zijn.’
Familiebrief Het erfelijkheidsonderzoek bestaat onder andere uit een DNA-onderzoek, het analyseren van familiegegevens en het aan elkaar koppelen van deze gegevens. Hiervoor is Houweling verantwoordelijk. ‘Wekelijks heb ik contact met een collega van de afdeling cardiologie en bespreken we de resultaten van het onderzoek en de patiëntgegevens.
Littekenweefsel onder de loep
samenwerking
cardiogenetica
Nieuwe polikliniek erfelijke hartaandoeningen
Hennie Schouten
Esther Middelkoop
fysiotherapeut Brandwondencentrum
hoogleraar huidregeneratie en wondgenezing
Groei
Beverwijk
VUmc
Op dit moment ontvangt de poli cardiogenetica van VU medisch centrum ongeveer honderd patiënten per jaar, en dit aantal groeit jaarlijks. ‘Omdat er steeds meer mogelijkheden voor DNAonderzoek bijkomen, krijgen we steeds meer verwijzingen. Ook is het een onderwerp dat veel aandacht krijgt in de media, en misschien nog wel belangrijker: door internet raken patiënten steeds beter geïnformeerd.’ Alle centra waar erfelijkheidonderzoek plaatsvindt, hebben nauw contact met elkaar en waar mogelijk wordt samengewerkt. Zo neemt VU medisch centrum deel aan het landelijk project Gencor. ‘Dit is een database waarin alle gegevens staan van patiënten die hier toestemming voor hebben gegeven. Deze database maakt wetenschappelijk onderzoek naar erfelijke hartaandoeningen mogelijk. En met deze database kan in kaart worden gebracht wat de beste behandeling is voor patiënten.’
‘Tijdens de wondgenezing van diepe brandwon-
‘Om het krimpen van de huid bij littekenvorming
den vormen zich littekens. Deze littekens zijn
tegen te gaan dacht men van oudsher tegen-
stug en gaan krimpen. Dit krimpen is een natuur-
kracht te moeten bieden door te rekken. In de
lijk proces en is moeilijk tegen te houden.
praktijk blijkt echter dat hoe meer gerekt wordt,
Mensen met brandwonden kunnen daardoor last
hoe meer tegenkracht vanuit de huid gegeven
krijgen van bewegingsbeperkingen in gewrichten
wordt. Rekken in enige mate lijkt effect op te
omdat er een tekort aan huid is. Fysiotherapeuten
leveren, overmatig rekken lijkt juist een averechts
proberen het krimpen van het litteken zo veel
effect te hebben. In ons onderzoek kijken we op
mogelijk tegen te gaan, door het toepassen van
cellulair en moleculair niveau of en wanneer in
spalken en rekoefeningen. In de praktijk blijken
de genezing rekken een gunstig effect heeft. Een
de resultaten van dit revalidatiebeleid echter
echte vraag vanuit de revalidatiepraktijk die pre-
matig te zijn. En dat is niet alleen in ons
cies past binnen de speerpunten van onderzoeks-
Brandwondencentrum het geval, maar ook inter-
instituut MOVE. In het onderzoek maken we niet
nationaal is het een probleem. Ik heb een litera-
alleen gebruik van huidmateriaal dat bijvoorbeeld
tuurstudie gedaan naar het rekbeleid van gene-
is verwijderd bij plastische chirurgie, maar ook
zende littekens en daaruit bleek dat er nog maar
van gekweekte huid. Met gekweekte huid is het
heel weinig onderzoek naar dit onderwerp is
mogelijk de genezingsfasen na te bootsen. En
gedaan. Er zijn geen uniforme richtlijnen en er is
met een apparaatje, de BiSkiS (Biaxial Skin
geen wetenschappelijke onderbouwing. Met dit
Stretcher, zie afbeelding), ontwikkeld door mijn
onderzoek hopen we meer inzicht te krijgen in de
MOVE-collega Theo Smit, kunnen wij verschillen-
reactie van littekenweefsel op verschillende rek-
de rekoefeningen nadoen. Het uiteindelijke doel
regimes, met als gevolg dat we in de toekomst
is het opstellen van een richtlijn voor de juiste
het krimpen van littekenweefsel beter kunnen
behandelmethode. Dit onderzoek is niet alleen
bestrijden.’
voor mensen met brandwonden belangrijk. Ook mensen met littekens van een ander trauma, bijvoorbeeld aan handen en polsen hebben belang
De poli cardiogenetica van VU medisch centrum
bij de resultaten uit dit onderzoek.’
heeft een korte wachttijd, waardoor patiënten en families met een mogelijke erfelijke hartaandoening doorgaans binnen 1 à 2 weken na verwijzing terecht kunnen. Voor meer informatie kunnen verwijzers bellen met: (020) 4440150
juli 2010
Synaps
Gesimuleerde Marsmissie verkent de psyche van de mens
Onlangs lieten 6 mensen zich vrijwillig opsluiten voor een gesimuleerde Marsreis: 520 dagen overgeleverd aan elkaar en aan eenzaamheid. Psycholoog/ethicus Berna van Baarsen is Principal Investigator van een internationaal team met Italiaanse, Deense en Nederlandse onderzoekers waaronder methodoloog Jan Smit (GGZ inGeest). Van Baarsen: ‘Ook op aarde zijn er vergelijkbare extreme situaties waarbij mensen eenzaam en geïsoleerd zijn, zoals bij psychiatrische patiënten. Ik hoop dat wij die link kunnen leggen.’
Synaps
Nummer 74
M
‘Mars500 is voor ons vooral interessant om inzicht te krijgen in hoeverre astronauten geconfronteerd worden met eenzaamheid en isolatie. Hoe gaan zij om met het gevoel overgeleverd te zijn aan zichzelf, met lastige situaties en met grote veranderingen die veel impact hebben? Bovendien heeft deze vorm van isolatie veel raakvlakken met sommige situaties op aarde, waar veel mensen geïsoleerd zijn en bijvoorbeeld hun huis niet meer uit durven komen.’ Berna van Baarsen, werkzaam bij de afdeling metamedica, sectie filosofie en medische ethiek in VUmc, promoveerde in 2001 op het onderwerp ‘eenzaamheid’. Van Baarsen: ‘Ik heb mijn proefschrift geschreven over oudere mensen die hun partner hadden verloren. Ik denk dat een situatie waarin je een partner verliest,
terminaal ziek wordt of bijvoorbeeld een psychiatrische stoornis krijgt op een aantal punten gelijk is met de situatie waarin deze astronauten opgesloten worden, hun familie moeten achterlaten en op zichzelf worden teruggeworpen.’
Logboeken LODGEAD ‘De effecten van groepsdynamica en eenzaamheid op de cognitieve en emotionele aanpassing aan extreme, beperkte omgevingen’ is één van de 16 psychologische onderzoeken die deel uit maakt van Mars500. Het onderzoek maakt gebruik van psychologische vragenlijsten, experimentele, cognitieve taken en het bijhouden van logboeken. Van Baarsen: ‘LODGEAD richt zich vooral op de relatie tussen de fysieke – bijvoorbeeld isolatie – en sociaalpsychologische – bijvoorbeeld eenzaamheid – stressfactoren en hun effect op de cognitieve vaardigheden.’ Bij eerdere onderzoeken blijkt dat als mensen eenzaam zijn, ze ook slechter functioneren. Dit kan consequenties hebben voor het welzijn van de groep en het slagen van de missie. ‘Vóór dit onderzoek is in 2009 de pilot Mars105 uitgevoerd waarbij 6 vrijwilligers 105 dagen samen woonden en werkten in een afgesloten ruimte’, vertelt Van Baarsen. ‘Op basis van deze studie veronderstellen we dat gedurende Mars500 de gevoelens van eenzaamheid zullen toenemen waardoor de cognitieve vaardigheden, zoals het kortetermijngeheugen, de tijdsbeleving en het adequaat of oplossingsgericht handelen in stresssituaties, zullen afnemen. Om deze hypothese te kunnen bevestigen, moeten we uiteraard nog meer analyses doen.’
Andersom ‘We staan aan het begin van de onderzoeksketen. Op dit moment gaat het ons vooral om de fundamentele processen te leren kennen van het beloop van de psyche van de mens in extreme omstandigheden.’ Aldus Jan Smit, directeur van de dienst onderzoek bij GGZ inGeest en hoogleraar methodologie van longitudinaal psychiatrisch onderzoek aan VUmc. Smit: ‘Onze dienst onderzoek richt zich op een breed spectrum van de psychiatrie, van praktisch tot fundamenteel. LODGEAD is in de eerste plaats een fundamenteel onderzoek en kan ons iets leren over het proces wat kan optreden wanneer personen in extreme omstandigheden terechtkomen en zich daardoor bijvoorbeeld eenzaam, somber of angstig gaan voelen.’ Binnen de meeste psychiatrische onder-
zoeken variëren de mensen heel sterk qua gezondheid en psychische gesteldheid en is de omgeving de constante. ‘Hier is het juist andersom’, vervolgt Smit. ‘Er is een startsituatie waarbij mensen geselecteerd zijn op hun fysieke gezondheid en mentale stabiliteit en vervolgens geplaatst worden in een specifieke, extreme omstandigheid. Vervolgens gaan we onderzoeken wat er met deze mensen op psychisch vlak gebeurt. Een innovatieve en unieke studie met belangrijke inhoudelijke en methodologische componenten én misschien wel met verrassende uitkomsten. Maar zelfs als er helemaal niets uitkomt – in de zin dat de crew helemaal stabiel blijft – is een heel belangrijke uitkomst. Mars500 is één van de krenten in de onderzoekspap.’
Isolement-studie van Mars500 Donderdag 3 juni 2010 zijn 6 mensen begonnen aan een gesimuleerde missie naar Mars. Mars500 wordt geïnitieerd en gecoördineerd door het Russische Institute for Biomedical Problems (IBMP) in samenwerking met de European Space Agency (ESA). Deze isolement-studie duurt 520 dagen; net zo lang als een echte Marsreis: 250 dagen heen, 30 dagen op Mars en 240 dagen terug. Gedurende deze tijd, leeft en werkt de bemanning op een ruimteschip, een Marslander en een stukje Marsoppervlak, ergens in een IBMP-gebouw te Moskou. Het doel van het experiment is de medische, fysieke, psychologische en psychiatrische aspecten te onderzoeken ter voorbereiding op toekomstige bemande missies naar de Maan en Mars. Hiertoe wordt de bemanning 520 dagen afgezonderd in een hermetisch afgesloten ruimte met een beperkte voedselvoorraad. De communicatie verloopt via het internet, af en toe verstoord en met een vertraging van 20 minuten, net als tijdens een echte reis naar Mars.
‘Dit onderzoek kan ons iets leren over het proces dat kan optreden wanneer personen in extreme omstandigheden terechtkomen’
‘Mars500 is één van de krenten in de onderzoekspap’
psychiatrie
21
juli 2010
Synaps
Psychiatrie
GGZ inGeest gaat tegen de stroom in:
Elektroshocks zijn eigentijds
Kort
Een selectie uit opvallend nieuws vanuit GGZ inGeest
23
nieuws
22
Té kort door de bocht voor u? Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
Elektroconvulsieve therapie (ECT) wordt suc-
Het is hoog tijd om de vooroordelen uit de weg te ruimen.
Psychische klachten bij MS
Onlangs is de website www.ggzjeugdinfo.nl
Patricia van Oppen en Lenka Nieuwenhuis,
gelanceerd. De site is een gezamenlijk
onderzoekers bij GGZ inGeest, hebben een
initiatief van de GGD Amsterdam, Prezens,
zelfhulpsite opgezet die specifiek gericht is
GGZ inGeest en Arkin. Doel van de site is dat
op psychische klachten bij MS: Minder Zorgen
Amsterdamse jongeren van veertien tot acht-
(www.minderzorgen.nu). Mensen met MS
tien jaar makkelijker hun weg vinden naar
hebben regelmatig te maken met angsten,
GGZ preventie en behandeling. Op de site kunnen ze informatie vinden over psychische problemen als angst en depressie en middelengebruik (alcohol, hasj en wiet). Ook kunnen
Jammer GGZ inGeest heeft veel ervaring met de indicatiestelling en uitvoering van ECT. Sinds 1996 vonden er 6.000 sessies plaats bij een kleine 500 patiënten, er wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan en mensen uit het hele land komen langs voor een second opinion.
‘Zonder ECTbehandeling zou een deel van de patiënten komen te overlijden’ Synaps
Nummer 74
ze een test doen om hun mentale balans te
heden is er echter weinig aandacht geweest voor de behandeling van deze psychische problemen. Bij mensen die momenteel behandeld worden
checken en krijgen ze daarop een advies.
Van Schaik: ‘Daardoor weten we dat patiënten met een psychotische of ernstige depressie er het meest van profiteren. De effectiviteit bij die groep is heel hoog; zonder behandeling zou een deel komen te overlijden, bijvoorbeeld omdat ze niet meer eten en drinken. Vooral ouderen zijn zeer gebaat bij ECT; zij verdragen vaak geen antidepressiva en hebben vanwege hun kwetsbaarheid een snelle behandeling nodig. We hebben hier patiënten tot in de tachtig, en dat gaat heel erg goed! Het is jammer dat veel behandelaren daar nog moeite mee hebben.’
Kuur ECT is effectief en veilig, maar ook weer niet zaligmakend, benadrukt Van Schaik. ‘Het is een kuur van acht tot tien keer, en mensen moeten toch telkens onder narcose. Verder kun je er lichte geheugenproblemen door krijgen, die bij een zeer kleine groep lang kunnen aanhouden. We lichten patiënten dus goed voor. En we passen het voornamelijk toe bij mensen met een stemmingsstoornis, waarbij het effect duidelijk bewezen is. Bij andere aandoeningen, zoals bijvoorbeeld een dwangstoornis of schizofrenie, zijn we terughoudender en zijn er vaak medica-
via de zelfhulpsite is sprake van een duidelij-
menteuze mogelijkheden. Het is niet: u vraagt, wij shocken. We moeten echt overtuigd zijn dat de patiënt meer profijt heeft dan last.’
Relatie vitamine D - depressie onderzocht bij jongeren
ke verbetering op het gebied van depressie.
Is gebrek aan vitamine D een mogelijke oor-
behandeling via de site ook op lange termijn
zaak van depressie of angst, of is het juist
effectief is en of deze effectiever is dan
een gevolg? Onder leiding van hoogleraar bio-
gewone zorg. Mocht dat zo zijn, dan wordt de
logische psychiatrie Witte Hoogendijk worden
cursus als mogelijke therapie aangeboden.
Klachtenvrij
drieduizend jongvolwassenen met een
Mede vanwege het uitgebreide vooronderzoek worden patiënten meestal opgenomen bij de ouderenafdeling van GGZ inGeest en behandeld bij VUmc, door een multidisciplinair team van beide instellingen. Na een succesvolle kuur blijft een vinger aan de pols nodig, aldus Van Schaik. ‘De meeste patiënten zijn na één reeks klachtenvrij, maar hebben onderhoudsmedicatie nodig om goed te blijven. Een kleine groep komt gemiddeld eens per maand terug voor een ECT onderhoudsbehandeling. Voor hen is dat de enige optie om hun ziekte de baas te blijven.’
depressie of een angststoornis onderzocht op
Uit een vervolgstudie moet blijken of de
hun vitamine D-spiegel. Er is een even grote gezonde controlegroep. Gebrek aan vitamine D ontstaat meestal door te weinig zonlicht. Uit eerder onderzoek onder ouderen tussen 65 en 95 jaar was al gebleken dat hoe lager de vitamine D-spiegel hoe ernstiger de depressie. Het onderzoek onder de jongeren duurt twee jaar.
Terugdringen separaties succesvol
Om richting te geven aan alle inspanningen
GGZ inGeest werkt hard aan het terugdrin-
schenen. Achter de breed gedeelde opvat-
gen van separatie van cliënten in crisis. Bij
ting dat dwang zoveel mogelijk voorkomen
separatie worden cliënten die een gevaar
en teruggedrongen moet worden, leven vele
vormen voor zichzelf of hun omgeving inge-
vragen. Deze vragen zijn voorgelegd
Meer weten?
sloten in een afzonderlijke ruimte. Dit is een
aan allerlei partijen die hulpverleners,
zeer ingrijpende maatregel voor cliënten en
cliënten en familie vertegenwoordigen. Met
GGZ inGeest organiseerde op 24 juni 2010
wordt dan ook als laatste redmiddel ingezet,
het minisymposium ‘ECT, ja of nee?!’. Wilt
als alternatieven niet werken, en zo kort
u meer informatie over dit symposium
mogelijk. Inmiddels wordt binnen heel
of wilt u een ECT-brochure voor verwij-
GGZ inGeest succes geboekt in het terug-
zers ontvangen, neem dan contact op met
dringen van zowel het aantal als de duur
GGZ inGeest bouwt separeercellen om tot
(020) 788 5565 of [email protected].
van de separaties.
comfortrooms
is het visiedocument Vrij van dwang ver-
N
Nog steeds beschouwen veel mensen ‘elektroshocks’ als mensonterend en ouderwets. Psychiater Van Schaik van Schaik, coördinator ECT-behandelingen bij GGZ inGeest, merkt het dagelijks. ‘Zorgverleners staan regelmatig met hun oren te klapperen als ze horen dat we dit doen. Ze zien meteen scènes uit de film One flew over the cuckoo’s nest voor zich. Maar patiënten liggen nu echt niet meer te schokken in hun bed. Ze worden onder narcose gebracht en krijgen een spierverslapper toegediend.’
stemmingsproblemen en depressie. Tot op
aandoeningen, maar blijft controversieel.
Nieuwe site helpt jongeren
cesvol toegepast bij ernstige psychiatrische
als resultaat een visie op dwang met een groot draagvlak. Het visiedocument kan worden opgevraagd bij de dienst communicatie van GGZ inGeest, tel: (020) 788 5100, of e-mail: [email protected].
juli 2010
Synaps
Kantelende operatietafel In de negentiende eeuw vonden operaties vaak plaats op de plek waar de patiënt zich bevond, dus gewoon aan het ziekenhuisbed, of op de keukentafel bij de patiënt thuis. Los van de vraag of dit wel hygiënisch was, gaf het ook andere problemen: de patiënt lag vaak veel te laag, en de chirurg kon niet goed bij de plek die hij bereiken wilde. Dus ontwikkelde artsen zelf speciale operatietafels. De Britse arts Victor Bonney (1872 – 1953) had zelfs een draagbare, die hij in de kofferbak van zijn Rolls Royce vervoerde. De afgebeelde operatietafel is afkomstig uit de catalogus van Stöpler chirurgische instrumentenfabriek uit 1905. Deze tafel bood vele voordelen. Met behulp van een trappedaal en een uittrekbaar handvat kon de chirurg het blad waar de patiënt op lag kantelen naar ‘iederen gewenschten stand’ en vastzetten middels een klemmechanisme. De Duitse arts Stelzner was zeer enthousiast over deze lichte en verstelbare tafel, schreef hij eerder in een gynaecologisch tijdschrift. De tafel was vooral waardevol vanwege het gemak waarmee de patiënt bijvoorbeeld in de ‘Trendelenburgpositie’ kon worden geplaatst, een positie waarbij het gehele bed achterover is gekanteld zodat de benen van de patiënt hoger liggen dan het hart. De Duitse arts Trendelenburg (1844-1924) gebruikte deze positie bijvoorbeeld voor bekkenoperaties, opdat de buikorganen niet op het operatief gebied drukten.
Toen & Nu
24
Jaap Bonjer, hoogleraar heelkunde VUmc: ‘Honderd jaar geleden was de operatiekamer een grote hoge ruimte met plafondhoge ramen en veelal een bovenlicht om voldoende daglicht te werpen op het operatiegebied. Krachtige operatielampen bestonden immers nog niet. Daglicht wint het overigens nog steeds van LED en halogeen. De meestal besnorde en gebaarde chirurgen gehuld in lange witte jassen met lange mouwen verrichtten operaties met blote handen terwijl een zuster of broeder ether druppelde op een gaas dat mond en neus van de patiënt bedekte. De operatiekamer anno 2010 is een com-
binatie van een televisiestudio en een commandocentrale van een ruimtevlucht. Een ontelbaar aantal beeldschermen – bevestigd aan een oerwoud van zwenkarmen en gestroomlijnde trolley’s, infuuspompen, beademingsmachine en apparaten die argon, ultrageluid of bipolaire stromen leveren – vormen een carrousel rondom een patiënt die aan het zicht wordt onttrokken door robotarmen die worden gedirigeerd vanuit een cabine. Door een fijnzinnig samenspel van (ongehandschoende) handen en voeten beweegt de chirurg de vier armen van de robot. Het operatieteam communiceert via de geluidsinstallatie in de operatiekamer. Het Imaging Center VUmc zal CT en MRI toevoegen aan het technologiepark van de operatiekamer waardoor met nog grotere precisie kan worden geopereerd.’
Synaps
Nummer 74
