Dode Hoek. Draaiboek en Handleiding. Twee handvatten voor het organiseren van het Dode Hoek project

Dode Hoek Draaiboek en Handleiding Twee handvatten voor het organiseren van het Dode Hoek project.

Inhoudsopgave ............................................................................ Blz Dode Hoek - Algemeen 1.1 Inleiding............................................................................................................................ 1 1.2 Draaiboek......................................................................................................................... 1 1.3 Handleiding ...................................................................................................................... 1 Dode Hoek – Draaiboek 1. Voorbereiding ........................................................................................................................ 1 1.1 Startoverleg...................................................................................................................... 1 1.2 Werven van vrijwilligers ................................................................................................... 1 1.2.1. Werven chauffeurs incl. vrachtwagen ...................................................................... 1 1.2.2 Werven instructeurs .................................................................................................. 2 1.2.3 Werven verkeersouders/vrijwilligers.......................................................................... 2 1.3 planning............................................................................................................................ 2 1.4 Communicatie .................................................................................................................. 2 1.4.1. Deelnemende partijen .............................................................................................. 3 1.4.2 Ouders en direct omwonenden ................................................................................. 3 1.4.3 Pers / media .............................................................................................................. 3 2. Projectdag.............................................................................................................................. 4 2.1 Afzetting locatie................................................................................................................ 4 2.2 Parkeren vrachtwagen ..................................................................................................... 4 2.3 Ontvangst vrijwilligers op school...................................................................................... 4 2.4 Ontvangst pers op school ................................................................................................ 4 2.5 Theoriegedeelte (Instructie in de klas)............................................................................. 4 2.6 Praktijkgedeelte (bij de vrachtwagen).............................................................................. 5 2.7 Afronding / evaluatie in de klas ........................................................................................ 5 2.8 Transport vrachtwagen van locatie 1 naar locatie 2 ........................................................ 5 3. Evaluatie ................................................................................................................................ 6 Dode Hoek – Handleiding 1. Inleiding ................................................................................................................................. 1 2. Wat is een Dode Hoek?......................................................................................................... 1 3. Waar zitten de Dode Hoeken? .............................................................................................. 2 4. Waarom aandacht voor de Dode Hoek? ............................................................................... 2 5. Hoe lossen we het op? .......................................................................................................... 2 6. Vier tips om uit de Dode Hoek te blijven. .............................................................................. 3 7. De verkeersles ‘Blijf uit de Dode Hoek!’ ................................................................................ 4 7.1 De gekozen lesopbouw.................................................................................................... 4 7.2 De verkeersles voorafgaand aan de projectdag .............................................................. 4 7.3 De verkeersles op de projectdag ..................................................................................... 5 8. Bronvermelding en verwijzing internetsites. .......................................................................... 9

Dode Hoek – Algemeen

Dode Hoek - Algemeen 1.1 Inleiding Jaarlijks vallen er veel verkeersgewonden en doden in het verkeer door ongevallen met grote voertuigen. De Dode Hoek van deze voertuigen is in veel gevallen de oorzaak van deze ongelukken. Om schoolgaande kinderen in zowel het basis- als het voortgezet onderwijs de gevaren van deze Dode Hoek onder de aandacht te brengen, organiseren scholen, gemeenten of lokale afdelingen van Veilig Verkeer Nederland vaak een Dode Hoek project. Ook de regio Midden-Brabant vindt het Dode Hoek project belangrijk. In samenwerking met de gemeente Dongen en Edusell is daarom een draaiboek en een handleiding Dode Hoek opgesteld. Het draaiboek en de handleiding bieden organisatoren van het Dode Hoek project handvatten om het project met succes te kunnen uitvoeren. Gelet op het belang van goed verkeersonderwijs en het Dode Hoek project, stellen de gemeente Dongen en Edusell dit document Brabantbreed aan alle niet-commerciële partijen gratis ter beschikking

1.2 Draaiboek Het draaiboek geeft een overzicht van diverse zaken die belangrijk zijn bij het voorbereiden, uitvoeren en evalueren van het Dode Hoek project. Het draaiboek heeft niet de intentie een allesomvattend en uitputtend document te zijn. Het geeft handreikingen voor de organisatie van het Dode Hoek project. Het draaiboek is opgebouwd uit een drietal onderdelen, te weten: 1. voorbereiding; 2. uitvoering; 3. evaluatie.

1.3 Handleiding Naast dit draaiboek is er een handleiding opgesteld. In deze handleiding wordt eerst algemene informatie gegeven over de Dode Hoek, zodat iedereen over dezelfde startinformatie beschikt. Daarna wordt de verkeersles besproken en wordt de problematiek voor de leerlingen begrijpelijk gemaakt. De handleiding wordt afgesloten met een bronvermelding en een verwijzing naar de vele nuttige websites die over de Dode Hoek bestaan. Het draaiboek en de handleiding zijn in het voorliggende document samengevoegd.

-1-

Dode Hoek – Draaiboek

Dode Hoek – Draaiboek 1. Voorbereiding Een goede voorbereiding is het halve werk. Dit draaiboek biedt daarvoor een aantal handvatten. Bij de voorbereiding spelen een vijftal onderdelen een belangrijke rol. Hieronder zijn deze vijf onderdelen nader uitgewerkt.

1.1 Startoverleg Indien er meerdere partijen bij de organisatie van het Dode Hoek project betrokken zijn, organiseer dan als initiatiefnemer een startoverleg met alle betrokken partijen. Betrokken partijen:  scholen;  afdeling Veilig Verkeer Nederland;  politie;  gemeente;  verkeersouders. Deze lijst is niet uitputtend maar geeft een eerste aanzet van mogelijk betrokken partijen. Aandachtspunten:  Start tijdig met de voorbereidingen van het Dode Hoek project, advies is om zeker 3 tot 4 maanden voor aanvang van het project te starten.

1.2 Werven van vrijwilligers De inzet van vrijwilligers bij dit project is onmisbaar. Naast een vrachtwagenchauffeur is het wenselijk een instructeur te hebben maar ook een verkeersouder draagt bij aan het succes van het Dode Hoek project. Voor het project zijn een drietal soorten vrijwilligers nodig. Hieronder worden deze nader omschreven.

1.2.1. Werven chauffeurs incl. vrachtwagen Een vrachtwagenchauffeur is onmisbaar bij dit project. Er is namelijk niemand die de Dode Hoek beter uit kan leggen dan de chauffeur zelf. Aandachtspunten:  Start tijdig met het werven van chauffeurs en vrachtwagens.  Benader lokale transporteurs voor het beschikbaar stellen van een chauffeur en vrachtwagen.  Het werven van chauffeurs kan in bepaalde drukke tijden van het jaar problemen opleveren. Hou hier bij de planning rekening mee.  Zet bij het werven van chauffeurs de schoolkinderen in (veel kinderen hebben wel een vader of familielid die zelf chauffeur is).  Maak bij het werven van chauffeurs gebruik van diverse communicatiemiddelen. o website van de school; o website van de gemeente; o website van transport online (http://www.transport-online.nl/); o lokale kranten; o lokale huis-aan-huis bladen; o schoolkrant; o flyers die aan kinderen mee naar huis worden gegeven; o etc.  Informeer bij de chauffeur nadrukkelijk of hij een dagdeel of de gehele dag beschikbaar is, dit om misverstanden te voorkomen bij het maken van de planning.  n noodgevallen beschikken gemeenten ook over een vrachtwagen die in te zetten is.

-1-

Dode Hoek – Draaiboek 1.2.2 Werven instructeurs Een instructeur is inzetbaar om in de klas de instructie/handleiding te geven. Ook de leerkracht kan deze taak op zich nemen. Een instructeur kan tevens de chauffeur helpen bij het praktijkgedeelte bij de vrachtwagen. Aandachtspunten:  Start tijdig met het werven van instructeurs.  Benader lokale rijschoolhouders voor het beschikbaar stellen van een instructeur.  Zet bij het werven van chauffeurs de schoolkinderen in (wellicht hebben kinderen wel een vader of familielid die rijschoolhouder is).  Benader de politie voor het geven van de instructie.

1.2.3 Werven verkeersouders/vrijwilligers Verkeersouders of andere vrijwilligers zijn inzetbaar bij de uitvoering om bijvoorbeeld de kinderen van de klas naar de vrachtwagen te begeleiden. Een leerkracht kan vaak niet uit de klas. Ook staat de vrachtwagen in veel gevallen op de openbare weg. Aandachtspunten:  Start tijdig met het werven van verkeersouders/vrijwilligers.  Verkeersouders/vrijwilligers zijn vrijwel onmisbaar bij het Dode Hoek project.  Verkeersouders/vrijwilligers kunnen de chauffeur ondersteunen bij de vrachtwagen (dit als er geen instructeur aanwezig is).

1.3 planning De planning voorziet in een overzicht van alle betrokken partijen. Geef aan waar iedereen ingezet wordt, op welk tijdstip en adres hij/zij verwacht wordt en waar hij/zij zich kan melden. Aandachtspunten:  Voor de instructie in de klas houdt de handleiding (Hoofdstuk 7) max. 30 minuten aan.  Voor het praktijkgedeelte bij de vrachtwagen houdt de handleiding maximaal 20 minuten per groep (maximaal 6 kinderen per groep) aan.  Voor de afsluiting in de klas houdt de handleiding maximaal 10 minuten aan.  Hou bij het praktijkgedeelte rekening met de begeleiding van de kinderen van de klas naar de oefenlocatie (vrachtwagen) en vice versa.  In sommige gevallen geeft de chauffeur/instructeur op eigen wijze invulling aan het praktijkgedeelte. Dit kan soms leiden tot vertraging in de planning.  Stem de planning af op de schooltijden van de school. Hou daarbij ook rekening met de pauze tijden.  Hou er rekening mee dat de chauffeurs, instructeurs en verkeersouders/vrijwilligers voldoende tijd hebben om te lunchen.  Het kan voorkomen dat op een dag meerdere scholen meedoen aan het Dode Hoek project. Als twee verschillende scholen op een dag meedoen, hou dan bij het maken van de planning rekening met de inzet van de chauffeur en instructeur. Hou rekening met het transport van locatie 1 naar 2, hou rekening met het opnieuw opstellen van de vrachtwagen en de lunch.  Zorg dat bij de planning een compleet overzicht met contactgegevens (adressen en namen) van alle betrokken partijen is opgenomen. Op deze wijze weet iedereen waar hij/zij verwacht wordt en met wie hij/zij die dag te maken heeft.

1.4 Communicatie Communicatie over Dode Hoek omvat een drietal onderdelen, te weten 1) inhoudelijke communicatie richting deelnemende partijen, met name de scholen 2) communicatie richting ouders en direct omwonenden en tot slot 3) publiciteit in (lokale) media. Voor de betrokken partijen is het altijd interessant om een bestuurder (burgemeester/ wethouder) bij het project te betrekken.

-2-

Dode Hoek – Draaiboek 1.4.1. Deelnemende partijen  

Voorzie alle deelnemende partijen van een overzicht van contactgegevens (in verband met eventuele calamiteiten). Voorzie scholen tijdig van informatie over het project. Te denken valt aan het verstrekken van het draaiboek incl. handleiding en de dvd “Good to see You”.

1.4.2 Ouders en direct omwonenden  

Informeer ouders over het Dode Hoek project middels de schoolkrant, nieuwsbrief en website; Informeer direct omwonenden dat het project plaatsvindt en dat er een vrachtwagen op straat staat.

1.4.3 Pers / media  

Nodig lokale media uit bij het Dode Hoek project. Pers is vaak wel gevoelig als een bestuurder (burgemeester/wethouder) aanwezig is bij de opening of bij de vrachtwagen.

-3-

Dode Hoek – Draaiboek 2. Projectdag Voorafgaand en tijdens de projectdag vinden er diverse activiteiten plaats. Hieronder zijn deze activiteiten nader uitgewerkt.

2.1 Afzetting locatie Het is niet altijd mogelijk om de vrachtwagen op een particulier terrein te plaatsen. Vaak staat de vrachtwagen dus op de openbare weg of op een parkeerterrein. Advies is om de locatie van de vrachtwagen af te zetten met dranghekken, afzetlint of pionnen. Overleg met de gemeente over de afzetting. Aandachtspunten:  Zorg dat de afzetting ruim voor de aankomst van de vrachtwagen is geplaatst.  Als een vrachtwagen pas in het middaguur wordt ingezet, beoordeel dan per situatie of de afzetting in de ochtend al geplaatst moet worden, of dat dit ook in de middag nog kan worden verzorgd.  Hou bij het zetten van de afzetting rekening met: o de verkeersveiligheid; o geparkeerde auto’s; o de doorgang voor hulpdiensten.

2.2 Parkeren vrachtwagen De chauffeur parkeert zijn vrachtwagen op de afgezette locatie. In de handleiding is op de foto's bij de belangrijkste vier tips om een ongeluk met Dode Hoeken te voorkomen, omschreven op welke wijze de vrachtwagen het beste geparkeerd kan worden. Aandachtspunten:  Hou bij het parkeren van de vrachtwagen rekening met de verkeersveiligheid.  Hou bij het parkeren van de vrachtwagen rekening met geparkeerde auto’s.  Hou bij het plaatsen van de afzetting rekening met de doorgang voor hulpdiensten.

2.3 Ontvangst vrijwilligers op school Voor aanvang van het Dode Hoek project melden de vrijwilligers zich op school/locatie. Aandachtspunten:  In veel gevallen zijn de vrijwilligers niet bekend met de school/locatie. Betrek de personen die bekend zijn met de school/locatie bij de ontvangst van de overige vrijwilligers.

2.4 Ontvangst pers op school Als de pers aanwezig is bij het Dode Hoek project melden zij zich in veel gevallen op school/locatie. Aandachtspunten:  In veel gevallen is de pers niet bekend met de school/locatie. Betrek de personen die bekend zijn met de school/locatie bij de ontvangst van de pers.

2.5 Theoriegedeelte (Instructie in de klas) De instructeur meldt zich in de klas en geeft de instructie aan de kinderen. De instructie staat omschreven in de handleiding. Bij het ontbreken van een instructeur geeft de leerkracht de instructie. Na de instructie wordt de dvd getoond (als deze nog niet eerder is getoond).

-4-

Dode Hoek – Draaiboek Aandachtspunten:  De handleiding (§ 7.2) adviseert om voorafgaand aan de projectdag maximaal 1 uur in de klas te besteden aan het Dode Hoek project. Neem deze paragraaf daarom goed door.  Laat de leerkracht uitleg geven over de aanwezigheid van de instructeur.  Laat de leerkracht uitleg geven over de spelregels (veelal gebruikelijke gedragsregels).  Bewaak (gezamenlijk) de planning en neem max. 30 min voor de instructie in de klas.  Instructeurs geven in sommige gevallen op eigen wijze invulling aan de instructie in de klas. Ten behoeve van de eenduidigheid naar alle deelnemers (niet alleen de kinderen maar ook de chauffeurs en verkeerouders/vrijwilligers) is het wenselijk de handleiding te volgen.

2.6 Praktijkgedeelte (bij de vrachtwagen) De kinderen worden, onder begeleiding van een verkeersouder/vrijwilliger, naar de vrachtwagen begeleid. Daar krijgen ze van de chauffeur, in samenwerking met de instructeur, uitleg over de Dode Hoek. Bij de vrachtwagen zijn de diverse Dode Hoeken afgezet met lint of aangeduid met pionnen. De handleiding omschrijft het praktijkgedeelte van het Dode Hoek project erg uitgebreid! Aandachtspunten:  Zorg dat de kinderen op de route van de klas naar de vrachtwagen en vice versa begeleid worden door een verkeersouders/vrijwilliger.  Bewaak (gezamenlijk) de planning.  Zorg dat de Dode Hoeken goed aangeduid zijn (pionnen/rood-wit afzetlint).  Chauffeurs/instructeurs hebben in principe vrijheid om aan het praktijkgedeelte zelf invulling te geven op basis van eigen ervaringen.  Laat kinderen plaats nemen achter het stuur (doen chauffeurs vaak uit eigen beweging al!).  Betrek de kinderen op een actieve wijze bij het praktijkgedeelte. Hou daarbij rekening met de aandacht van de kinderen. Advies daarbij is om ieder kind telkens te laten rouleren bij een Dode Hoek van de vrachtwagen. Op die manier staat ieder kind steeds op een andere locatie terwijl er een ander kind in de vrachtwagen zit.  In sommige gevallen kan de inzet van een fiets in een Dode Hoek erg verduidelijkend zijn.  Het is niet per definitie noodzakelijk een trekker oplegger of vrachtwagencombinatie in te zetten. Ook een bus of lang landbouwvoertuig heeft een Dode Hoek. Deze voertuigen kunnen voor kinderen net zo confronterend en interessant zijn.

2.7 Afronding / evaluatie in de klas Na afloop van het theorie- en praktijkgedeelte komen de kinderen terug in de klas. Daar vindt een terugkoppeling, afronding/evaluatie plaats. Aandachtspunten:  Betrek (indien de tijd het toelaat) de chauffeur bij de evaluatie.  Chauffeurs stellen een kleine attentie/aandenken altijd op prijs. Te denken valt aan een tekening, dankwoordje van de klas/leerling.

2.8 Transport vrachtwagen van locatie 1 naar locatie 2 Het kan zijn dat de planning zo is, dat een vrachtwagen op een dag op meerdere locaties wordt ingezet. Transport van locatie 1 naar locatie 2 is dan noodzakelijk. Aandachtspunten:  Reserveer voldoende tijd voor het transport van locatie 1 naar locatie 2.  Denk daarbij aan het transport zelf (rijden van 1 naar 2), het opnieuw opstellen van de vrachtwagen maar hou ook rekening met de lunch van de chauffeur.  Hou rekening met de afzetting van locatie 2 (zie ook “afzetting locatie”).

-5-

Dode Hoek – Draaiboek 3. Evaluatie Na afloop van het project vindt een evaluatie plaats. Aan de directbetrokkenen wordt gevraagd een vragenlijst in te vullen. De uitkomsten van deze evaluatie kunnen leiden tot aanpassingen in het draaiboek en/of handleiding. Op die manier kan het Dode Hoek project jaarlijks verbeterd worden. Voor de evaluatie kan onderstaande vragenlijst een handvat bieden. Het staat de organisatie van het Dode Hoekproject uiteraard vrij om deze evaluatie op eigen wijze in te vullen.

Evaluatie Dode Hoek project Hieronder een aantal evaluatievragen met betrekking tot het Dode Hoek project. Vriendelijk verzoek deze vragen in te vullen.

Formulier ingevuld door: Vraag 1: Is vanuit de organisatie voldoende gecommuniceerd over het Dode Hoek project? Indien het antwoord nee of onvoldoende is, geef dan a.u.b. aan waar verbeterpunten liggen. (te denken valt aan de communicatie over de opzet van het project, de planning, instructie, de persberichten, oproepen voor chauffeurs e.d.)

Antwoord:

Vraag 2: Biedt de handleiding “Instructie Dode Hoek” voldoende leidraad voor het totale project? Indien het antwoord nee of onvoldoende is, geef dan a.u.b. aan waar verbeterpunten liggen. (De handleiding is geschreven voor alle betrokken partijen, chauffeurs, instructeurs, leerkrachten en verkeersouders. Geef duidelijk aan op welke partij uw verbeterpunten van toepassing zijn)

Antwoord:

Vraag 3: Hoe was de instructie in de klas? (Geef aan hoe de ervaringen in de klas zijn geweest met de instructie. Eventuele verbeterpunten graag melden)

Antwoord:

Vraag 4: Hoe was het praktijkgedeelte bij de vrachtwagen? (Geef aan hoe de ervaringen zijn geweest met het praktijkgedeelte bij de vrachtwagen. Eventuele verbeterpunten graag melden)

Antwoord:

Vraag 5: Was er voldoende tijd om het project (volledig) af te ronden? Indien het antwoord nee of onvoldoende is, geef dan a.u.b. aan waar verbeterpunten liggen. (Bij de planning is uitgegaan van maximaal 1 groep (max. 25-30 kinderen) per dagdeel. Op sommige scholen was

-6-

Dode Hoek – Draaiboek het planningstechnisch niet haalbaar en waren de groepen daarom groter).

Antwoord:

Vraag 6: Was de locatie voor de vrachtwagen goed? Indien het antwoord nee of onvoldoende is, geef dan a.u.b. aan waar verbeterpunten liggen. (Is de locatie groot genoeg, was de afzetting tijdig geregeld, is de loopafstand van school naar de locaties te ver?

Antwoord:

Vraag 7: Bent u bereid om volgend jaar weer mee te werken aan dit project? ( Deze vraag is met name bedoeld voor de chauffeurs en instructeurs maar ook de scholen kunnen aangeven of zij volgend jaar deelnemen aan dit project)

Antwoord:

Vraag 8: Zijn er naast bovenstaande vragen nog andere aandachtspunten die u kwijt wilt? Antwoord:

Namens de organisatie alvast bedankt voor het invullen van deze evaluatie en uw medewerking aan het project.

-7-

Dode Hoek – Handleiding

Dode Hoek – Handleiding

BLIJF UIT DE DODE HOEK! Handleiding verkeersles Dode Hoek Voor u ligt de handleiding voor het Dode Hoek project. Het project bestaat uit het vertonen van de DVD ‘Good to See You’ van Veilig Verkeer Nederland en het geven van een bijbehorende theorieles in de klas. De verkeersles in de klas wordt gegeven door de leerkracht of een instructeur/rijschoolhouder. De theorieles wordt gevolgd door een praktijkgedeelte bij een vrachtwagen. Het praktijkgedeelte wordt verzorgd door de chauffeur in samenwerking met de instructeur.

1. Inleiding Voorafgaand aan het project wordt op een avond een instructie georganiseerd waarvoor alle betrokken partijen zijn uitgenodigd (chauffeurs, instructeurs, verkeersouders en leerkrachten). Alle partijen krijgen op deze avond te horen hoe de dag gaat verlopen en wat van hen wordt verwacht. De avond wordt afgesloten met een uitleg over de theoretische instructie over de Dode Hoek die op alle scholen wordt gegeven. Daarnaast wordt informatie gegeven over het praktijkgedeelte. Op deze manier krijgen alle betrokkenen dezelfde informatie en kan iedereen goed voorbereid op de projectdag aan de slag gaan met de Dode Hoek. In deze handleiding wordt eerst algemene informatie gegeven over de Dode Hoek, zodat iedereen over dezelfde startinformatie beschikt. Daarna wordt de verkeersles besproken en wordt de problematiek voor de leerlingen begrijpelijk gemaakt. De handleiding wordt afgesloten met een bronvermelding en een verwijzing naar de vele nuttige websites die over de Dode Hoek bestaan.

2. Wat is een Dode Hoek? Elk groot voertuig heeft een aantal "Dode Hoeken". Dat zijn plekken rondom het voertuig, die de chauffeur vanaf zijn plek achter het stuur niet kan zien. De belangrijkste voertuigen met Dode Hoeken zijn vrachtwagens, bussen en touringcars en grote tractoren met aanhangers. Voor de duidelijkheid: in de verkeersles wordt vanaf hier alleen gesproken over Dode Hoeken bij vrachtwagens. Attendeer de leerlingen in de les wel op de andere grote voertuigen of vraag ze welke grote voertuigen er zijn/welke ze kennen.

-1-

Sinds 1 januari 2003 moeten alle vrachtauto's een dodehoekspiegel hebben. Veel leerlingen hebben geen weet van het verschijnsel Dode Hoek en veel volwassenen denken dat de chauffeur met de dodehoekspiegel helemaal geen Dode Hoek meer heeft. Maar dat is niet waar! De Dode Hoek wordt met de nieuwe spiegel alleen kleiner. Iedereen moet dus nog steeds goed opletten. Inhoudsopgave handleiding verkeersles ‘Blijf uit de Dode Hoek!’

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 7.1 7.2 7.3 8.

Inleiding. Wat is een Dode Hoek? Waar zitten de Dode Hoeken? Waarom aandacht voor de Dode Hoek? Hoe lossen we het op? Vier tips om uit de Dode Hoek te blijven. De verkeersles ‘Blijf uit de Dode Hoek!’ De gekozen lesopbouw. De verkeersles voorafgaand aan de projectdag. De verkeersles op de projectdag. Bronvermelding en verwijzing internetsites. Opsteller handleiding: Ronald Soemers, Edusell deskundigheidsbevordering Foto’s: Pix4Profs / Maurice van Steen Beschikbaar gesteld door de gemeente Dongen

Dode Hoek – Handleiding 3. Waar zitten de Dode Hoeken? Het volgende plaatje laat de vrachtauto van bovenaf zien. De rode vlakken geven de Dode Hoeken aan. De voorkant van de vrachtauto is aan de bovenkant.

2.

3.

vrachtautochauffeurs geen zicht op fietsers voor en rechts voor hun cabine; voor nieuwe vrachtauto’s geldt dit wel, maar dit zicht wordt nog onvoldoende benut. Vrachtautochauffeurs zien fietsers rechts naast hun cabine over het hoofd door nietadequaat gebruik van de rechterspiegels of door slecht afgestelde spiegels. Fietsers maken niet altijd verstandig gebruik van het recht op voorrang. Rechts afslaande vrachtauto’s moeten fietsers weliswaar voorrang verlenen, maar fietsers moeten op gepaste wijze gebruik maken van hun voorrangsrecht.

De ongevallen vinden heel vaak zonder specifieke aanleiding plaats en gebeuren zowel op kruisingen als rotondes, met en zonder verkeerslichten. Fietsers en chauffeurs zijn meestal ter plekke bekend, de betrokken fietsers luisteren bijna nooit naar mp3-spelers en de weersomstandigheden zijn niet extreem.

5. Hoe lossen we het op? De rode vlakken zijn voor de chauffeur niet zichtbaar. Deze vlakken bevinden zich aan:  De rechterkant van de vrachtauto.  De voorkant van de vrachtauto.  De achterkant van de vrachtauto. In deze vlakken samen passen met gemak meer dan 60 (!) fietsen, vooral aan de rechterkant van de cabine en achter de vrachtwagen is de zichtbaarheid beperkt.

4. Waarom aandacht voor de Dode Hoek? Het aantal dodehoekongevallen is de laatste jaren weer op het niveau van vóór 2002. De komst van de dodehoekspiegel heeft er niet voor gezorgd dat dit type ongeval minder vaak gebeurt. De laatste vier jaar vielen gemiddeld 15 doden per jaar onder fietsers door een dodehoekongeval met een vrachtauto. Dat is een klein aandeel in het totaal aantal dodelijke slachtoffers (gemiddeld 800 over de laatste vier jaar) maar het betreft ernstige ongevallen die voor een groot deel te vermijden zijn. Uit een onderzoek van Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) onderzoek blijkt dat vooral de volgende drie zaken de dodehoekongevallen veroorzaken: 1. (Hoge) vrachtauto’s van vóór 2007 bieden

-2-

Verkeersminister Eurlings werkt op dit moment aan een reeks van maatregelen om de problematiek rondom de Dode Hoek aan te pakken. Daarbij wordt gedacht aan:  Het nemen van infrastructurele maatregelen zoals het naar achteren verplaatsen van stopstrepen en haaientanden voor gemotoriseerd verkeer.  In 2009 zal de publiekscampagne over de Dode Hoek opnieuw worden ingezet.  De minister vraagt de brancheorganisaties van transporteurs en de rijopleiders of er mogelijkheden zijn om in de opleiding en/of nascholing extra aandacht te besteden aan het voorkomen van dodehoekongevallen.  Op het gebied van voertuigtechnologie laat minister Eurlings een praktijkproef uitvoeren met verschillende systemen en sensoren die vrachtwagenchauffeurs kunnen ondersteunen bij het detecteren van kwetsbare verkeersdeelnemers als fietsers en voetgangers. Tevens wil de minister voor het LISA-systeem (zijmarkeringslichten en geluidssignaal) de regelgeving aanpassen voor de zijmarkeringslichten zodat deze voorlopig worden toegestaan. De effecten van het geluidssignaal (waarschuwingsgeluid dat aangeeft dat een vrachtauto naar rechts afslaat) wil Eurlings nader laten onderzoeken zodat hij

Dode Hoek – Handleiding 

beter kan beoordelen of dit geluidssignaal de gewenste effecten heeft op bevordering van de verkeersveiligheid. Verkeerseducatie op scholen. Ook als voertuigen uitgerust zijn met camera’s en dodehoekspiegel biedt dat geen garantie dat de chauffeur ook daadwerkelijk fietsers in de Dode Hoek ziet. Als een fietser door een vrachtauto wordt aangereden kunnen de gevolgen ernstig zijn. Het voorkomen van dit soort aanrijdingen vereist enig verkeersinzicht en dat ontbreekt nu juist bij kinderen. Kinderen moeten op de gevaren worden gewezen en zich bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid. U heeft inmiddels deze handschoen opgepakt door het organiseren van het Dode Hoek project. Bij het verzorgen van verkeerslessen over de Dode Hoek is het vooral van belang dat de leerlingen, naast de les in de klas, in de praktijk kunnen ervaren wat de Dode Hoek precies is én hoe je moet handelen om niet in de Dode Hoek terecht te komen.

Tip 2 Ga nooit vlak voor of vlak achter een vrachtauto staan of oversteken, ook niet als de vrachtauto stilstaat.

6. Vier tips om uit de Dode Hoek te blijven. Tot slot van de algemene informatie vier tips om veilig met de Dode Hoek om te gaan. Tip 1: Zorg dat je de chauffeur ziet, dan kan de chauffeur jou ook zien. In de DVD ‘Good to See You’ van Veilig Verkeer Nederland wordt hier expliciet aandacht aan besteed.

Dit kan door bijvoorbeeld oogcontact te zoeken met de chauffeur, door hem via het raam of via de spiegels aan te kijken.

Het meisje op de foto steekt vlak voor de stilstaande vrachtauto over. Dat is niet veilig. Tip 3 Gaat de vrachtauto naar rechts de bocht om? Ga dan ruim achter de vrachtauto staan.

De fietsers op de foto rijden bij het naderen van een kruising vlak naast de vrachtwagen. Dat is niet veilig. De vrachtwagen kan bij het draaien in de bocht de jongens raken.

Het meisje heeft via de spiegel oogcontact met de chauffeur. De jongen rechtstreeks door de voorruit. Tip 4

-3-

Dode Hoek – Handleiding Twijfel je of de chauffeur jou heeft gezien? Laat een vrachtauto die rechtsaf wil slaan dan voorgaan.

Lesopbouw project Blijf uit de Dode Hoek! Voorafgaand aan de projectdag:  Introductie project door leerkracht.  Koppeling aan ervaringen leerlingen.  Aandacht voor nut en noodzaak  Korte uitleg over de Dode Hoek (bordtekeningen).  Vertonen DVD ‘Good to See You'.  Samenvatting.

De jongen en het meisje willen hier oversteken terwijl de vrachtwagen de bocht al neemt. Hier kan je beter op de stoep gaan staan.

Op de projectdag zelf:  Introductie onderwerp en instructeur.  Terugkoppeling naar voorbereidende verkeersles door eigen leerkracht.  Aandacht voor nut en noodzaak (leerdoelen).  Uitleg Dode Hoek door instructeur.  Praktijkles bij een vrachtwagen.  Afsluiting en evaluatie in de klas

7. De verkeersles ‘Blijf uit de Dode Hoek!’ 7.1 De gekozen lesopbouw Idealiter is de lesopbouw voor de verkeersles over de Dode Hoek als volgt:      

Introductie onderwerp en instructeur. Ervaring van leerlingen koppelen aan de leerdoelen. Uitleg Dode Hoek door instructeur. Vertonen DVD en koppelen aan theorie. Praktijkles bij een vrachtwagen. Afsluiting en evaluatie in de klas.

Omwille van de tijd op de projectdag zelf wordt aan de scholen gevraagd voorgaande lesopbouw aan te passen en in de dagen voorafgaand aan de projectdag de DVD ‘Good to See You van Veilig Verkeer Nederland te vertonen. Dat scheelt veel kostbare tijd op de projectdag (de instructeur heeft in de klas veel minder tijd nodig) en de inhoud van de Dode Hoek wordt zo twee maal onder de aandacht gebracht: eerst kort door de leerkracht en op de projectdag door de instructeur. Deze aanpak verhoogt de kans dat de lesinhoud bij de leerling beklijft aanzienlijk. De opbouw van het totale project wordt daarmee:

7.2 De verkeersles voorafgaand aan de projectdag Voorafgaand aan de projectdag besteedt de eigen leerkracht al aandacht aan de Dode Hoek. In maximaal 1 lesuur wordt de klas op de projectdag voorbereid. Leerdoelen  Eerste kennismaking met het begrip Dode Hoek.  Na het zien van de DVD 'Good to See You' weten waar de Dode Hoeken zich bevinden.  Weten wat te doen in de aanwezigheid van grote voertuigen, namelijk niet fietsen/lopen/stoppen in de Dode Hoeken. Benodigdheden  DVD-recorder/TV combinatie.

-4-

Dode Hoek – Handleiding  

De DVD 'Good to See You' (eventueel met docentenhandleiding en kopieën van de leerlingbladen). Bord (om Dode Hoek tekening te kunnen maken).

Introductie project en onderwerp door leerkracht (10 min) De leerkracht geeft aan dat op dag x het Dode Hoek project wordt verzorgd. In deze les wordt het project verder uitgelegd. Vraag: kent al iemand de naam Dode Hoek (bij vrachtwagens)? Vraag: wie komt er met de fiets naar school? En wie wordt met de auto gebracht, en wie komt zelf te voet of wordt te voet gebracht? De verschillende vervoerswijzen worden geturfd en op het bord vermeld. Kort bespreken. Koppeling aan ervaringen leerlingen (10 min) Vraag: wie heeft er allemaal thuis een fiets? Ook dit wordt op het bord gezet. Waarschijnlijk hebben alle leerlingen thuis wel een fiets en fietsen ze geregeld al op de openbare weg. Vraag: wie heeft op de fiets al eens een ongeluk gehad (of kent iemand die een ongeluk met de fiets heeft gehad?). Enkele ervaringen worden besproken. Aandacht voor nut en noodzaak (5 min) Vraag: Waarom zijn grote voertuigen als vrachtwagens, bussen en tractoren voor fietsers gevaarlijk? De leerkracht stelt vragen, verzamelt de antwoorden op het bord en maakt een ‘bruggetje’ naar de Dode Hoek. Korte uitleg over de Dode Hoek (aan de hand van bordtekening, 5 min). De leerkracht maakt een bordtekening van de Dode Hoek en geeft aan dat de vlakken die de chauffeur niet kan zien, de Dode Hoeken worden genoemd. Dáár moet je als fietsers dus niet zijn. Vraag: waarom niet? Vertonen video ‘Good to See You’ (10 min) Na het uitleggen wat de Dode Hoek is, wordt de DVD ‘Good to See You’ getoond (ongeveer 10 minuten). Geef in de inleiding aan dat een meisje een ongeluk krijgt. Ze fietste in de Dode Hoek van een vrachtwagen en kwam in het ziekenhuis terecht. Het is weer helemaal goed gekomen. Na de video vat de leerkracht samen:  Wat met de Dode Hoek wordt bedoeld.  Dat de Dode Hoek niet alleen bij vrachtwagens voorkomt, maar ook bij bussen en

-5-

 

tractoren met aanhangers. Dat je nooit in de Dode Hoeken moet fietsen. Wat je dan wél moet doen (wordt duidelijk uitgelegd in de DVD).

De leerkracht legt nog niet teveel nadruk op de tips die je kan geven om de gevaren van de Dode Hoek te omzeilen. Deze tips kunnen beter worden gegeven door de instructeur. Hij spreekt immers uit ervaring en zijn verhaal kan daardoor meer impact hebben. Samenvatting (5 min) Tot slot herhaalt de leerkracht de dag dat het project doorgaat en wat er precies gaat gebeuren:  Er komt een ervaren instructeur (rijschoolhouder of chauffeur) in de klas om de Dode Hoek uitgebreider toe te lichten: vanuit de praktijk!  De instructeur neemt de klas in groepjes mee naar een vrachtwagen, waar de Dode Hoeken in het echt worden bestudeerd.

7.3 De verkeersles op de projectdag Op de projectdag zelf wordt de Dode Hoek les ingeleid door de leerkracht. De “echte” theorieen praktijkles wordt gegeven door de instructeur. Indien er geen instructeur beschikbaar is verzorgt de leerkracht de theorie. De leerkracht sluit het project weer af als de leerlingen, na het bezoek aan de vrachtwagen, weer allemaal terug zijn in de klas. De theorieles in de klas

Lesopbouw project Blijf uit de Dode Hoek! Op de projectdag zelf:  Introductie onderwerp en instructeur.  Terugkoppeling naar voorbereidende verkeersles door eigen leerkracht.  Aandacht voor nut en noodzaak (leerdoelen).  Uitleg Dode Hoek door instructeur.  Praktijkles bij een vrachtwagen.  Afsluiting en evaluatie in de klas.

duurt maximaal 30 minuten. Inclusief het bezoek aan de vrachtwagen en de klassikale afsluiting in de klas duurt per klas de verkeersles op de projectdag maximaal 160 minuten:

Dode Hoek – Handleiding   

Theorie: 30 minuten. Groepsbezoek, maximaal 6 leerlingen per groepje a 20 minuten = 120 minuten (uitgaande van 6 groepjes). Klassikale afsluiting: 10 minuten

Leerdoelen  Terugbrengen aantal doden en gewonden als gevolg van verkeerde inschatting van de Dode Hoeken bij grote voertuigen (hoofddoel).  Leerlingen leren in theorie én praktijk wat Dode Hoeken zijn, waar ze zich bevinden en hoe ze moeten handelen om niet in Dode Hoeken terecht te komen (kennis en vaardigheden).  Leerlingen bewustmaken van de gevaren van de Dode Hoek (houding: bewustwording en risicoperceptie). Benodigdheden  Bord (om Dode Hoek tekening te kunnen maken).  Instructeur (rijschoolhouder/chauffeur).  Verkeersouder om de groepjes richting vrachtwagen te begeleiden.  Vrachtwagen met chauffeur.  Pionnen om de Dode Hoeken aan te geven.  Groepsindeling voor bezoek vrachtwagen.  Enkele fietsen (zie kopje Praktijkles bij een vrachtwagen) Introductie en terugkoppeling voorbereidende verkeersles (indien mogelijk in aanwezigheid instructeur) (5 min) De eigen leerkracht heet de instructeur (indien aanwezig) welkom en geeft aan wat er in de les voorafgaand aan de projectdag in de verkeersles over de Dode Hoek is behandeld. Samengevat weten de leerlingen nu:  Wat met de Dode Hoek wordt bedoeld.  Dat de Dode Hoek niet alleen bij vrachtwagens voorkomt, maar ook bij bussen en tractoren met aanhangers.  Dat je nooit in de Dode Hoeken moet fietsen.  Wat je dan wel moet doen (is duidelijk uitgelegd in de DVD). De leerkracht bewaakt de tijd. De theorieles mag maximaal 30 minuten duren. Nut en noodzaak (10 minuten) De instructeur geeft aan wat vanuit de praktijk gezien nut en noodzaak is om aan de Dode Hoek aandacht te besteden:  De leerlingen leggen nog heel veel fietski-

-6-





lometers af, met alle risico’s van dien. Iedereen wil dat er zo weinig mogelijk fietsers door een Dode Hoek ongeluk doodgaan of gewond raken (nu elk jaar 15 doden en honderden gewonden, vaak nog meer gewonden dan dat er leerlingen op de school zitten: 500 zwaar en lichtgewonden). Dat geldt zeker ook voor ouders en de vrachtwagenchauffeurs die iemand aanrijden. We willen dat de leerlingen bewust worden van het gevaar van de Dode Hoek en dat ze weten hoe ze wél in de nabijheid van een vrachtwagen moeten fietsen en lopen.

De instructeur daagt de leerlingen uit de kennis die vorige les en deze les wordt opgedaan, aan anderen over te brengen (vertel thuis over de Dode Hoek en geef aan broer, zus, ouders en vrienden aan hoe ze met de Dode Hoek om moeten gaan). Uitleg Dode Hoek door instructeur (15 minuten) Vraag: wat wordt bedoeld met de Dode Hoek? Op de fiets, op de brommer maar ook te voet (!) kun je zomaar onzichtbaar worden voor een vrachtwagenchauffeur. De chauffeur gebruikt weliswaar zijn spiegels om te kijken of er iemand naast of achter zijn vrachtauto rijdt, maar toch kan hij niet álles zien. De plekken die hij niet ziet, noemen we de Dode Hoek. En dat is de plek waar je als fietser of bromfietser dus niet moet zijn. Vraag: waarom gebeuren er zo veel Dodehoekongevallen? Dodehoekongevallen komen vooral voor wanneer een (brom)fietser rechtdoor gaat en de chauffeur rechts afslaat. Het gaat gelukkig meestal goed, maar als het misgaat, zijn de gevolgen vaak ernstig. Rechtdoorgaand verkeer gaat voor afslaand verkeer. Daarom moet een rechtsafslaande chauffeur goed kijken of hij wel veilig kan afslaan. De instructeur tekent op het bord wat precies de Dode Hoeken zijn (zie voorbeeld). De rode vlakken zijn voor de chauffeur niet zichtbaar. Deze vlakken bevinden zich aan:  De rechterkant van de vrachtauto.  De voorkant van de vrachtauto.  De achterkant van de vrachtauto.

In deze vlakken samen passen met gemak meer dan 60 (!) fietsen, vooral aan de rechterkant van de cabine en achter de vrachtwagen is de zichtbaarheid beperkt. In deze vlakken moet je met de fiets of te voet dus niet zijn.

Dode Hoek – Handleiding kan komen. Deze vrachtwagens ‘zwaaien uit’ als ze de bocht omgaan. Vraag: Hoe kan je deze zogenaamde uitzwaaiongevallen voorkomen? Door als fietser niet op te stellen tussen vrachtwagens, blijf ver achter de vrachtwagen (zie tip 3 hierna). Tot slot de belangrijkste vier tips om een ongeluk met Dode Hoeken te voorkomen: Tip 1: Zorg dat je de chauffeur ziet, dan kan de chauffeur jou ook zien. In de DVD ‘Good to See You’ van Veilig Verkeer Nederland wordt hier expliciet aandacht aan besteed.

Vraag: waarom kan een chauffeur de rode vlakken niet zien? Op deze vraag zijn meerdere antwoorden mogelijk:  De chauffeur heeft weinig zicht.  De chauffeur ziet niets achter de dikke raamstijlen van de cabine.  De lading (aanhanger) neemt veel zicht weg.  Het voertuig is heel hoog, de chauffeur kijkt vaak over de fietsers heen.

Vraag: heeft de chauffeur hulpmiddelen om de Dode Hoeken te verkleinen?  Extra spiegels monteren zoals de dodehoekspiegel (naam: dobli, vanaf 2003 verplicht), de trottoirspiegel of een bollere breedtespiegel (vanaf 2007 verplicht).  Er kunnen camera’s op de vrachtwagen gemonteerd worden die de Dode Hoeken filmen. De chauffeur ziet deze beelden in de cabine op een monitor. Tijdens dit project worden de camera's niet gebruikt (indien al aanwezig) omdat de montage van camera's niet structureel is.  Detectoren, piepsystemen als je in de Dode Hoek terecht komt. Een ‘ander’ maar heel belangrijk hulpmiddel zijn ook deze verkeerslessen. Hier leer je wat de Dode Hoeken zijn en wat je moet doen om geen ongeluk te krijgen. Vrachtwagens (maar ook tractors) met losse aanhangers zijn extra gevaarlijk omdat je als fietser bij het afslaan van de vrachtwagen tussen de vrachtwagen en de aanhanger terecht

-7-

Dit kan door bijvoorbeeld oogcontact te zoeken met de chauffeur, door hem via het raam of via de spiegels aan te kijken. Het meisje heeft via de spiegel oogcontact met de chauffeur. De jongen rechtstreeks door de voorruit.

Tip 2 Ga nooit vlak voor of vlak achter een vrachtauto staan of oversteken, ook niet als de vrachtauto stilstaat.

Dode Hoek – Handleiding

Het meisje op de foto steekt vlak voor de stilstaande vrachtauto over. Dat is niet veilig. Tip 3 Gaat de vrachtauto naar rechts de bocht om? Ga dan ruim achter de vrachtauto staan.

De jongen en het meisje willen hier oversteken terwijl de vrachtwagen de bocht al neemt. Hier kan je beter op de stoep gaan staan. Aan het einde van deze uitleg vat de instructeur alles nog even kort samen. Hij geeft nogmaals antwoord op de vraag wat de Dode Hoek is en wat je kan doen om ongelukken met de Dode Hoek te voorkomen (de 4 tips). De leerkracht (tijdbewaker) dankt de instructeur en geeft aan dat het nu tijd is om in de praktijk te ervaren wat de Dode Hoek is.

De fietsers op de foto rijden bij het naderen van een kruising vlak naast de vrachtwagen. Dat is niet veilig. De vrachtwagen kan bij het draaien in de bocht de jongens raken. Tip 4 Twijfel je of de chauffeur jou heeft gezien? Laat een vrachtauto die rechtsaf wil slaan dan voorgaan.

Praktijkles bij een vrachtwagen De leerlingen gaan in groepen van maximaal 6 (bijvoorkeur 4 tot 5) leerlingen naar buiten naar de vrachtwagen. Een verkeersouder begeleidt de leerlingen van de klas naar de vrachtwagen, blijft bij de groep en bewaakt de tijd. De chauffeur vangt de leerlingen op en begint samen met de instructeur het praktijkgedeelte. Bij de vrachtwagen heeft de chauffeur dan met pionnen de locaties van de Dode Hoeken aangegeven. Tip: zet enkele fietsen in de verschillende Dode Hoeken, zodat de leerlingen vanaf de bestuurdersstoel zelf ervaren dat in de spiegel van de chauffeur die fietsen niet zijn te zien. De chauffeur laat de leerlingen in en rondom de vrachtwagen zien hoe de Dode Hoeken er uit zien. De instructeur assisteert hem daarbij door de leerlingen op de Dode Hoek locaties te plaatsen. Als de tijd (en het weer) het toelaat mogen de leerlingen ook onder de vrachtwagen kijken en voor een band liggen. Op deze manier ervaren ze heel duidelijk hoe klein en breekbaar ze zijn ten opzichte van een groot voertuig. Optimale tijd dat elk groepje bij de vrachtwagen doorbrengt: 20 minuten. Let bij het praktijkgedeelte nadrukkelijk op de beschikbare tijd. Dit is afhankelijk van het aan-

-8-

Dode Hoek – Handleiding tal leerlingen. De leerkracht (als bewaker van de tijd) maakt hier duidelijke afspraken over met de instructeur, verkeersouder en/of chauffeur. De leerkracht geeft aan de chauffeur door wanneer de pauzes zijn, zodat de groepjes op tijd kunnen stoppen. Afsluiting en evaluatie in de klas Als alle leerlingen weer terug zijn van het bezoek aan de vrachtwagen, bespreekt de leerkracht wat de leerlingen is opgevallen. Welke conclusies trekken de leerlingen? De leerlingen kunnen een verwerkingsopdracht maken zoals een tekening, of een verhaaltje voor de schoolkrant. Indien mogelijk wordt in klassenverband (of schoolverband) afscheid genomen van de chauffeur en/of instructeur. Een klein presentje is daarbij op zijn plaats.

8. Bronvermelding en verwijzing internetsites. Op het internet is heel veel informatie te vinden over de Dode Hoek. Informatie van deze sites is bij de samenstelling van deze lesbrief gebruikt:

www.dodehoek.nl www.nationalekinderkrant.nl/nkk/dodehoek.php www.wikipedia www.verkeerenwaterstaat.nl/onderwerpen/verk eersveiligheid/dodehoekspiegel/index.aspx www.veilig-op-weg.nl Daarnaast heeft het lespakket Good to See You van Veilig Verkeer Nederland, afdeling Maasland en het al beschikbare instructiemateriaal van de gemeente Dongen als bron gediend.

-9-

Copyright / disclaimer De samenstellers van dit document stellen dit document gratis ter beschikking aan niet-commerciële partijen die bij de organisatie of uitvoering van het Dode Hoek project betrokken zijn. Indien commerciële partijen gebruik wensen te maken van de inhoud van dit document, dan dienen zij altijd vooraf schriftelijk toestemming te vragen aan de samenstellers (Handleiding: Edusell-Ronald Soemers; Draaiboek: Gemeente Dongen-Marco Cruijssen).

De samenstellers van dit document hebben de grootst mogelijke aandacht besteed aan de juistheid van de informatie. Het document heeft echter niet de intentie een allesomvattend en uitputtend document te zijn. Daarnaast zijn fouten niet volledig uit te sluiten. U kunt daarom geen rechten ontlenen aan deze teksten. Voor vragen of opmerkingen kunt u zich richten tot de samenstellers van dit document. De samenstellers van dit document stellen tips, aanvullingen en of verbeteringen van dit document zeer op prijs. U kunt deze toesturen aan de samenstellers via onderstaande mailadressen. Samensteller Handleiding Edusell - Ronald Soemers [email protected] Samensteller Draaiboek Gemeente Dongen - Marco Cruijssen [email protected] (rechtstreeks) / [email protected] (algemeen) Fotomateriaal De foto’s in dit document zijn afkomstig van: Gemeente Dongen / Pix4profs - Jan Stads / Maurice van Steen: [email protected] (Uitzondering hierop zijn de foto’s op pagina 9 uit de handleiding). Dankzegging Dit document is mede tot stand gekomen met medewerking van:: Wijnen Transport B.V. – Dongen Autorijschool van Vessem – Dongen

Documentdatum: september 2009