GEMAKKELIJK >GEMIDDELD< MOEILIJK
60 min
VENSTER 32 OPDRACHT 1 200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
DE MELKSTAKING
500
slân. Voor de melkstaking ijke invloed op het verzet in Fry ngr bela een had g kin ksta mel De ing kreeg het verzet verzetsgroepen. Maar na deze stak ne klei tal aan een r maa er en war maken. t ga jij daarover een muurkrant veel meer steun. In deze opdrach
600
700
800
Melkstaking
e aan de Zo kwam er op 3 mei 1943 een eind een lân Frys in brak 3 194 l apri 30 melkstaking Op zogenaamde melkstaking. Voor de de en wild sers Duit De uit. king ksta over zich wer hadden de Friezen de oorlog rustig 0 na de 194 mei in die aten sold e nds erla elddadige Ned heen laten komen. Maar na de gew gevangen r wee hten moc huis r naa gave over reactie van de Duitsers op de staking niet en nemen. De Nederlanders pikten dit veranderde dit. deden er gingen in staking. Nog nooit eerder Bijna zoveel mensen mee aan een staking. boeren. de s zelf iedereen legde het werk neer, van niet ren Normaal gesproken houden boe het verzet steeds partij. Na de melkstaking kreeg de van saal mas ze en war nu r maa en, n en stak meer steun vanuit de bevolking. Jode fabrieken de aan r mee k mel geen rden leve Duitse Ze mensen die moesten werken in de n. Daarom lope t sloo de in er liev het n liete een en industrie konden gemakkelijker aan naam de ook lân Frys in ing stak de ft het hee onderduikadres komen. In 1944 had . egen gekr king ksta actie: de de mel verzet in Fryslân een spraakmaken Zonder nis. overval op de Leeuwarder gevange kon st, dat er ook maar één schot werd gelo n reve esch het verzet een aantal ten dode opg e aan de eind een e wijz e elijk gruw rt. op poo d wer huis Er verzetsmensen bevrijden uit de Blok ‘standrecht’ mde naa zoge Het . aakt gem ing stak iedereen die werd ingevoerd. Dit betekende dat schoten. dge doo nog doorstaakte kon worden
Overval Blokhuispoort
Standrecht
Internet, groot vel wit papier, gekleurd en papier, kleurpotlod en viltstiften.
11en30Kaart_Venster32.indd 1
900
1000
1100
1200
in werden mensen Illegaal pam�let van het verzet. Hier seum tsmu Verze Fries en; stak aangezet te gaan
1300
1400
1500
1600
1700
1800
Deze melkbus uit het Fries Verzetsmuseum is al jarenlang het symbool voor de melkstaking; Fries Verzetsmuseum
1900
Aankondiging van een strafmaatregel naar aanleiding van de melkstaking (6 mei 1943);
2000
no
Fries Verzetsmuseum
17-07-14 10:59
VENSTER 32 OPDRACHT 1
Opdracht Opd racht
1.
4.
Fragment van een Sneker dagboek ten tijde van het begin van de melkstaking op 30 april 1943; oorlogsschriften.nl, Fries Verzetsmuseum
Een paar bladzijden verderop (1 mei 1943) staat een krantenartikel over het ingevoerde standrecht; oorlogsschriften.nl, Fries Verzetsmuseum
De bevrijding op 8 december 1944, uit het herinnerings-album van de “Overval”; Fries Verzetsmuseum
11en30Kaart_Venster32.indd 2
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK >GEMIDDELD< MOEILIJK
30 min
VENSTER 32 OPDRACHT 2 200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
NOODWONING
500
den Fryslân in puin. Veel mensen had Na de Tweede Wereldoorlog lag rdoor Daa . weg l maa hele r: hun huis was schade aan hun huis of nog erge e dez In . den wor d ouw we huizen geb moesten er na de oorlog snel nieu . g ontwerpen opdracht ga jij zelf een noodwonin
600
700
800
900
Duplexwoningen
sten en veel huizen kapot gegaan. Er moe Toen de oorlog net voorbij was, war en. bied te k erda ond een dakloze mensen snel nieuwe huizen komen om alle d ouw geb die en er niet. De huiz Snel en goedkoop, want veel geld was huizen die er allemaal hetzelfde zijn Dat . gen onin werden, waren duplexw Deze op materiaal zoals hout en beton. uitzien. Ze zijn gemaakt van goedko was g onin lexw dup den gebouwd. Een duplexwoningen konden snel wor en een . Het bestond uit een bovenwoning één in n inge eigenlijk meerdere won huis. één tot gd evoe eng sam weer worden benedenwoning. Later konden deze
1000
1100
1200
1300
Het centrum van Rotterdam, wat is er van over is, nadat het in 1940 sers. Duit de door rd rdee gebomba ld. Op de foto is het puin al weggehaa
1400
1500
1600
1700
1800
1900
Kleurpotloden, liniaal, pen en papier.
11en30Kaart_Venster32.indd 3
Bij gebrek aan beter is deze noodwoning na de oorlog gemaakt op een bak van een legervoertuig.
stus Puin na een luchtaanval op 10 augu ar Treso en; ward Leeu 1942 in
2000
no
17-07-14 10:59
VENSTER 32 OPDRACHT 2
Opdracht http://www.openbeelden.nl/media/59608/ 2.
3. 4.
Maycrete-woningen in Nijmegen; noodwoningen die na de Tweede Wereldoorlog gebouwd zijn.
Duplexwoningen in Amsterdam-Noord.
11en30Kaart_Venster32.indd 4
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK >GEMIDDELD< MOEILIJK
45 min
VENSTER 32 OPDRACHT 3 200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
TIJDBALK TWEEDE WERELDOORLOG IN FRYSLAN
500
600
ilijk is om alles te orlog zoveel gebeurd dat het moe Er is tijdens de Tweede Wereldo hebben waarop alles dig zijn als je een overzicht zou onthouden. Het zou daarom han orlog in Fryslân maken. tijdbalk van de Tweede Wereldo staat. In deze opdracht ga jij een
Gebeurtenissen
ns de Er is in Nederland veel gebeurd tijde 0 194 mei 10 Tweede Wereldoorlog. Op Op en. binn nd vielen de Duitsers Nederla aan over zich nd 15 mei 1940 gaf Nederla 1 vond Duitsland. Op 28 en 29 februari 194 ing was stak e Dez de Februaristaking plaats. n. Jode de van ng een reactie op de vervolgi alle dat el bev het er Op 29 april 1943 gaf Hitl en ang sgev krijg r wee Nederlandse militairen op brak rop Daa n. moesten worden genome Fryslân. 30 april 1943 de melkstaking uit in se ope Eur de van D-day, oftewel het begin 17 op Al 4. 194 bevrijding, was op 6 juni lieerden september 1944 begonnen de geal een was Dit en. aan Operation Market Gard as Hela en. rijd bev poging om Nederland te . lukte dat maar gedeeltelijk
(Kleur)potloden, liniaal, pen en papier.
11en30Kaart_Venster32.indd 5
Bevrijding van Fryslan
1944 wel Het zuiden van Nederland werd in erland, bevrijd, maar het noorden van Ned jaar waaronder Fryslân, moest nog een de wachten. Zij kregen te maken met 8 december hongerwinter van 1944-1945. Op ts op de plaa 1944 vond de beroemde overval et. verz het r gevangenis in Leeuwarden doo der zon , rijd Er werden 51 verzetsmensen bev se Frie st. gelo dat er ook maar één kogel werd van 5 194 l sabotageacties gingen op 12 apri wegen start. Spoorwegen, bruggen en vaar adese Can De werden onbruikbaar gemaakt. 5 de 194 l apri strijdkrachten bevrijdden op 13 ging na Hier eerste Friese plaats: Appelscha. nstand het snel. Aan de laatste Duitse tege de bij kwam op 18 april 1945 een eind sers Duit de n Afsluitdijk. Op 5 mei 1945 gave heel niet nog zich in Nederland over. Toch was n nde eila den Fryslân bevrijd. De Friese wad . werden pas op 11 juni 1945 bevrijd
700
800
De letter V beheerst de steden; Fries Verzetsmuseum
; 5 mei 1945 Nederland herrezen Fries Verzetsmuseum
900
1000
1100
1200
1300
1400
1500
1600
Een foto van De Brol op het bevrijdingsfeest van Leeuwarden, 13 september 1945; Fries Verzetsmuseum
1700
1800
1900
2000
isten Operation Market Garden. Parachut en. land die
no
17-07-14 10:59
VENSTER 32 OPDRACHT 3
Opdracht
1.
2.
Op hongertocht met een zak eten op een kinderwagentje tijdens de hongerwinter van de Tweede Wereldoorlog (1944).
6.
7.
Geallieerden en de bevolking van Leeuwarden tijdens de bevrijding (15 april 1945); Fries Verzetsmuseum
11en30Kaart_Venster32.indd 6
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK >GEMIDDELD< MOEILIJK
45 min
VENSTER 32 OPDRACHT 4 200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
CREATIEF MET ETEN
500
van k al voor je klaar. Maar in tijden Als je thuiskomt, staat het eten vaa en. kom te eten aan om ig is het heel last oorlog is dat meestal niet zo. Dan zou niet ien sch mis l maa eten die je nor Als je hongerig bent, ga je dingen creatief over eten nadenken. rom daa jij ga t eten. In deze opdrach
Voedselbonnen
. Er was in de oorlog erg weinig te eten sers Duit de r doo Het meeste eten was in beslag genomen. Wat overbleef . Dit wilde de regering eerlijk verdelen ’ bon de ‘op sel deden ze door het voed eld ede uitg nen bon te doen. Er werden waarmee mensen producten zoals meel, suiker, melk, boter, kof�ie en g thee konden krijgen. Elk gezin kree de in dan kon evenveel bonnen. Je krant lezen in welke winkels wat te dan vinden was. Bij die winkels kon je kels win de r Voo n. de bonnen inlevere stonden hele lange rijen, want iedereen wilde iets eten natuurlijk.
11en30Kaart_Venster32.indd 7
600
700
800
Hongertochten
In de stad was het moeilijk om aan eten te komen. Sommige mensen hadden nog een eigen tuintje waar ze wat konden verbouwen, maar . de meeste mensen hadden dat niet Op het platteland was meer eten te vinden. Boeren hadden vee en dus ook vlees, kaas en melk. Daarnaast en verbouwden ze ook vaak groenten in fruit. Daarom gingen veel mensen zogenaamde ‘hongertochten’ op zoek naar eten op het platteland. Maar er was nog steeds niet genoeg om iedereen te voeden. Met name in één nd van de koudste winters die Nederla ooit gekend heeft zijn hierdoor veel mensen omgekomen van de honger. 4Dit was de ‘hongerwinter’ van 194 1945.
900
1000
anging. Surrogaat betekent eigenlijk: verv hoe zien je Op deze a�beeldingen kun k vielen. surrogaatproducten in de smaa
1100
1200
1300
1400
1500
1600
Opplakvel voor bonnen; Fries Verzetsmuseum
1700
1800
Met voedselbonnen kon je in de voedsel komen.
oorlog aan
1900
2000
no
Pen en papier.
17-07-14 11:00
VENSTER 32 OPDRACHT 4
Opdracht
3. 4.
Schaarste op Bevrijdingsdag: kinderen roven houtblokjes tussen de tramrails vandaan voor de houtkachel of het fornuis (5 mei 1945).
11en30Kaart_Venster32.indd 8
17-07-14 11:00
>GEMAKKELIJK< GEMIDDELD MOEILIJK
45 min
VENSTER 32 OPDRACHT 5 200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
IDEAAL ONDERDUIKERSPLEKJE
500
600
en log ondergedoken gezeten. Ze wild Heel wat mensen hebben in de oor l hee ook was n uike worden. Maar onderd niet door de bezetters opgepakt n eige een jij ga t goed af. In deze opdrach gevaarlijk en het liep niet altijd onderduikplek bedenken.
Onderduiken
Veel mensen moesten in de oorlog et onderduiken, omdat ze in het verz aan ged zaten of omdat ze iets hadden . dat de Duitsers niet zo leuk vonden in Maar ook mannen die eigenlijk de Duitse industrie moesten gaan werken, doken onder. Joden doken natuurlijk ook onder, anders moesten ze op transport naar Westerbork en misschien zelfs verder.
Gevaarlijk
Onderduiken is heel gevaarlijk. Je mag natuurlijk niet worden ontdekt. te Verder is het heel lastig om een plek ook is Het vinden om onder te duiken. gevaarlijk voor de mensen die je
11en30Kaart_Venster32.indd 9
verstoppen. Als jij gepakt wordt, zijn zij ook de sigaar. Veel mensen doen dit dan ook niet. Ook moet je n. oppassen dat je niet wordt verrade den wor and niem r Je mag dus doo gezien. En al helemaal niet door een Duitser.
700
800
900
1000
Schuilplaats in de vorm van een
aardappelhoop; Tresoar
1200
1300
1400
Anne Frank
Iedereen kent natuurlijk het verhaal van Anne Frank en Het Achterhuis. Dat ging lange tijd goed, totdat ze werden verraden. Maar ook Friese verzetsstrijders moesten onderduiken. Na de melkstaking van 1943 regeerden de Duitsers met et harde hand. De mensen van het verz ek ikpl erdu ond een moesten ook zoeken. Bij iemand in huis of in de schuur van een boerderij.
1100
1500
1600
1700
1800
Internet, boeken, tijdschriften, kranten, schaar, . lijm, pen en papier
1900
2000
st Reconstructie van de boekenka zat. is erhu Acht Het er acht waar
no
17-07-14 11:00
VENSTER 32 OPDRACHT 5
Opdracht
Onderduikers hadden meestal niet veel ruimte.
Postzegel Anne Frank (1979).
11en30Kaart_Venster32.indd 10
17-07-14 11:00
GEMAKKELIJK GEMIDDELD >M O E I L I J K <
60 min
VENSTER 32 OPDRACHT 6 200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
DE OERFAL
500
van 51 gevangenen uit de oude e benamingen voor de bevrijding eurtenis in de Tweede ‘De overval’ en ‘de kraak’ zijn beid ember 1944. Een bijzondere geb dec 8 op ort, ispo khu Blo de , met de klas hebben Leeuwarder gevangenis d. In deze opdracht gaan jullie het oor geh ben heb van zen Frie l Wereldoorlog, waar vee over oorlogsdilemma’s.
Risico’s
fal’ hebben, gaat het Wanneer mensen het over ‘De Oer gevangenis op 8 rder uwa over de overval op de Lee Friese Knokploeg een de rijd december 1944. Hierbij bev de Duitse bezetters. zo’n 50 mensen uit de handen van n, Eppie Bultsma Het was een plan van Piet Oberma rd door een grote evoe uitg d en Wim Stegenga, dat wer arlijke actie viel geen groep verzetsstrijders. Bij de geva oten. verg d bloe enkel schot en werd geen
Keuzemomenten
d gezien als een De overval van 1944 wordt nog altij cties in ons land etsa verz de van de meest aanspreken rom in 1962 daa is Er g. in de Tweede Wereldoorlo g worden er ordi nwo tege een �ilm over gemaakt, en evoerd. Een opg over n nge nog veel theatervoorstelli Oerfal’, dat ‘De el htsp nluc ope voorbeeld hiervan is het Dit stuk d. wer eeld gesp in 2013 voor de eerste keer ook de laat r maa , zelf val over gaat niet alleen over de enen zien. okk betr de van nten bijbehorende keuzemome
11en30Kaart_Venster32.indd 11
600
700
800
Dilemma’s
ral laten zien Het openluchtspel ‘De Oerfal’ wil voo g in Fryslân orlo eldo Wer ede hoe mensen in de Twe t er zo kom er kijk De n. met doodsangst omginge zes op keu hun og oorl de achter waar mensen in e, loyaliteit, liefd , chap nds vrie baseerden. Vertrouwen, eid zijn hierin ona�hankelijkheid en verbondenh bepaalde situaties? in je doe belangrijke thema’s. Wat opdracht gaan Wie kun je nog vertrouwen? In deze mma’s uit de dile deze van tal jullie zelf met een aan hiedenis van gesc de dt wor Zo . oorlogstijd aan de slag ar. toen relevant, persoonlijk en invoelba
900
1000
1100
1200
Poster van ‘De Oerfal’
1400
1500
1600
Sc`enes uit ‘De Oerfal’
ng om drie Voor deze opdracht is het de bedoeli htspel ‘De Oerfal’. nluc ope het uit n fragmenten te bekijke mma. Eerst zijn Elk �ilmpje presenteert zijn eigen dile erin te komen, er per �ilmpje een aantal vragen om ht die bij alle drac e-op ussi en daarna is er een disc te vinden op zijn ten men frag fragmenten past. De 32. ster ven bij .nu, n30 de website www.11e
1300
1700
1800
1900
2000
no
l Scènes uit De Oer fa u 30.n (kijk op www.11en w, bij venster 32), tou er. papi paperclips, pen en 17-07-14 11:00
VENSTER 32 OPDRACHT 6
Discussie-opdracht bij de fragmenten
De stellingen
2.
Het plan, maar wat als het misgaat?
2.
Meedoen? Waarom zou ik meedoen?
Wie neem ik mee en waarom?
11en30Kaart_Venster32.indd 12
17-07-14 11:00
