Botanische Tuinen Utrecht Jaarverslag 2014
1
De mooiste planten uit de hele wereld
Tuinen voor wetenschap en publiek
Botanische Tuinen Utrecht Jaarverslag 2014
4
“Nooit is de tuin afgerond, nooit is hij afdoend te definiëren, hij is alleen vorm te geven, uit te diepen en te ondergaan.” Rob Leopold, Aardse Paradijzen, 1999.
Voorwoord
Voor ons was 2014 een heel bijzonder jaar, waarin we het 75ste lustrum van onze tuin vierden. Het vroege, zonnige en warme voorjaar zorgde voor tegen de 8.000 bezoekers in de eerste maand. Met totaal bijna 95.000 bezoekers was het een absoluut topjaar wat publiek betreft. En dan hebben we daar de ruim 9.000 bezoekers van Circus Bianco, dat in september in de Tuinen neerstreek, en de meer dan 90.000 bezoekers van het Chinese lichtfestival China Light Utrecht (november t/m december) nog niet meegerekend. We hebben het jubileum afgetrapt met de uitgave van een prachtig magazine waarin uitvoerig aandacht is besteed aan alle uiteenlopende activiteiten van de Tuinen op het gebied van onderzoek & onderwijs, conservation en publiek. De officiële opening van het jubileumjaar vond plaats op Bolwerk Sonnenborgh waar het in 1639 ooit begon. De kersverse burgemeester van Utrecht, Jan van Zanen, verrichtte samen met de voorzitter van het college van bestuur van de Universiteit Utrecht, Marjan Oudeman, de openingshandeling. Het hele jaar door waren er allerlei activiteiten rondom het jubileum en ook het jaarthema stond in het teken
van 375 jaar Botanische Tuinen Utrecht. De afsluiter was de uitgave van een jubileumboek in december waarin de geschiedenis van de Utrechtse hortus voor het eerst op schrift is gesteld. Dit boek is in 2015 gepresenteerd. De viering van een dergelijk jubileum brengt veel extra activiteiten met zich mee en kost veel energie maar we hebben er ook veel voor terug gekregen. Naast dit jubileum is, parallel aan de ontwikkeling van de nieuwe corporate website van de Universteit, ook de website van de Botanische Tuinen geheel vernieuwd. Ook dit jaar hebben we weer gemerkt dat de belangstelling vanuit de diverse onderzoeksgroepen en het facultaire onderwijs toeneemt, iets wat de positie van de Tuinen in de universitaire gemeenschap verder verstevigt. Kortom, dit jaar is een zeer goede uitgangspositie gecreëerd om in 2015 verder te gaan met de plannen voor Botanische Tuinen Utrecht 2.0. De opmerkingen onderaan de pagina’s van dit jaarverslag zijn afkomstig uit ons Gastenboek en laten zien hoe zeer de Tuinen ook door het algemene publiek worden gewaardeerd. Arie Oudijk, directeur
3
Recreatie en educatie
4
In 2014 kwamen maar liefst 93.613 bezoekers naar de Tuinen, bijna 24% meer dan in 2013 (75.952). Binnen deze groep zaten 4.602 kinderen (in 2013 waren dat er 3.373) en 2.645 Junior Museumkaarthouders (tegen 1894 in 2013). Ongeveer de helft van het totaal aantal bezoekers heeft gratis toegang (o.a. houders van een vriendenkaart, medewerkers en studenten van de UU, HU en medewerkers van het UMC en TNO) en een substantieel deel maakt gebruik van de Museumkaart (MK: 24.286). Voor deze laatste groep ontvangen de Tuinen een financiële vergoeding. Verder waren er in 2014 diverse kortingsacties zoals met de landelijke vereniging Groei en Bloei, Minicards, Holland Factory, Albert Heijn en de ANWB.
Groepsbezoek en rondleidingen Regelmatig bezoeken mensen in groepsverband de Botanische Tuinen en boeken dan vaak ook een rondleiding. Bij reservering van ruimte voor de viering van bijvoorbeeld een verjaardag of een jubileum wordt eveneens dikwijls een rondleiding bijgeboekt. Wij vinden
rondleidingen belangrijk omdat ze de gelegenheid bieden ons verhaal te vertellen. Onze rondleiders worden ‘in huis’ opgeleid en regelmatig bijgeschoold. In 2014 werden 100 rondleidingen aangevraagd voor in totaal ca. 2.200 mensen. Daarnaast verzorgden we, zoals ieder jaar, diverse gratis rondleidingen als onderdeel van evenementen in de tuin.
Educatie Educatie is een belangrijk onderdeel van het werk van de Tuinen. Met tentoonstellingen, bebording en (kinder-) activiteiten proberen wij onze bezoekers bewust te maken van het wezenlijke belang van planten voor al het leven op deze planeet. Met wisselende jaarthema’s richten we de focus op steeds andere aspecten van de plantenwereld. De opzet is bezoekers op een laagdrempelige manier kennis te laten maken met de wondere wereld van de planten. Ook op Facebook proberen we bij de plaatjes een verhaal te vertellen en achtergrondinformatie te geven. In onze Tuinwinkel zijn, naast leuke cadeauartikelen, ook veel
Het is ‘schitterend’ en erg leerzaam | Merveilleux endroit!! Merci | Wat is er veel te zien!!! | Complimenten aan de gids van 14.00 uur |
boeken over planten, dieren, natuurbescherming en milieueducatie te koop, zowel voor kinderen als volwassenen. Bovendien verkopen de Tuinen bijvoorbeeld loeppotjes en ander speelgoed voor kinderen dat ze stimuleert zelf op onderzoek uit te gaan. De jaarlijkse kinderspeurtocht beoogt hetzelfde. In 2014 is een aantal nieuwe borden geplaatst: tien A4borden in de Collectiekassen met bestuivingssyndromen van orchideeën, een nieuw bord bij het heksenthema in de Thematuin en een bord in de Rotstuin over het mineraal olivijn als CO2-binder.
Een hapje en een drankje Catering Botanica zorgt voor een hapje en een drankje in het tuincafé met aangrenzend terras. Daarnaast verzorgt Botanica de catering voor veel bijeenkomsten in de Tuinen en Kassen, waar in toenemende mate vraag naar is. In 2014 is een grote tent aangekocht om een extra mogelijkheid te hebben voor lunches of feesten in de tuin. In 2015 zal gezocht worden naar een mogelijkheid om naast de tent een toiletvoorziening te realiseren.
Het uitgangspunt van Botanica is zoveel mogelijk duurzaam te werken met gebruik van biologische producten. De catering sluit hiermee aan bij de uitgangspunten van de Tuinen.
Vriendenstichting Wachendorff De Stichting Wachendorff is een vriendenstichting voor zowel de Botanische Tuinen Utrecht als voor het Von Gimborn Arboretum in Doorn, dat een aantal jaren geleden door de Universiteit werd afgestoten. In 2014 telde de Vriendenstichting 1.120 donateurs met een gezinskaart en 767 met een individuele kaart. Samen dus 1.887, ongeveer evenveel als in 2013. Een gedeelte van de lidmaatschapsgelden komt ten goede aan publieksgerichte projecten en verbeteringen in de Tuinen zoals bebording of nieuwe aanplant. De bijdrage van € 10.000,- in 2013 voor het maken van het Jubileummagazine was een bijdrage voor 2 jaar. Voor 2014 is geen extra bijdrage uitgekeerd.
Het is bijzonder mooi en goed verzorgd | Ik heb ontzettend genoten. | Wat een prachttuin!! |
5
6
Publieksactiviteiten 2014
Speciale jubileumactiviteiten
1 maart Groei-&-Bloei-dag
1 april–1 december Jaarthema 375 jaar Botanische Tuinen
2 maart Stinzendag
April-mei
Rondleidingen op de voormalige locaties
15/16 maart
Vol van de Bol!
6 april
Feestelijke opening Jubileum door
jubileumeditie Zuid-Afrika
burgemeester Jan van Zanen en College
12 april
Rotsplantendag
voorzitter Marjan Oudeman
10 mei
Lustrum Utrechtse Biologenvereniging (UBV)
met medewerking van acteurs van De
24 en 25 mei
Fête de la Nature
Tijdloods
14 juni-14 sept.
Tropisch Vlinderfestival
Mei t/m september Een serie van 10 Jubileumlezingen en
15 Juni
Groen moet je Doen Symposium en rondleidingen
avondopenstellingen i.s.m. de Utrechtse
tuin i.s.m. Gemeente Utrecht. Opening door
Biologen Vereniging
wethouder Kees Geldof
1 juni
Uitvoering Linnaeuskoor door
5 juli
Festival deBeschaving
het Linnaeus koor Amsterdam
12/13 juli Imkerweekend
26 juni
USP zomerfeest
12/13 juli
Culturele zondag: CZ on tour
12 juli
Fietstocht langs Utrechtse locaties
17 augustus
Zomer Vol Verhalen
Botanische Tuinen in kader van
i.s.m. de Stelling van Utrecht
Culturele Zondag
6 september Najaarsverkoopdag
11 t/m 14 september Gaudeamus Muziekweek i.s.m.
5 t/m 28 september Circus Bianco, een evenement van
Stichting Gaudeamus
de Stadsschouwburg Utrecht
25 september
Eerste Landelijke Hortusdag i.s.m. NVBT
4 oktober
Publieksdag Orchideeënvereniging ‘t Gooi
21 november
China Light Utrecht
t/m 4 januari 2015
Kinderactiviteiten 16 april
Maak je eigen bijenhotel
11 juni Plant-bijt-hand-middag 12 juli &
Onderzoeksdagen Billenklap: Poppen en beren op
10 september
het blad van de Reuzenwaterlelie
22/23 oktober
Herfstknutselen
26 november
Vogelhapjes maken
Workshops Diverse workshops in samenwerking met Modeste Herwig zoals plantenkennis, plantenfotografie en het ontwerpen van een seizoensborder.
e Tuinen ch
39
s 16
sind
ht
Un
jaar
375
iv e r
ec
Botan is
Activiteiten en evenementen
t sit eit U
r
In dit jubileumjaar hebben de Tuinen een groot aantal activiteiten georganiseerd. Veel activiteiten stonden in het teken van 375 jaar Botanische Tuinen. Een aantal daarvan vond ook plaats buiten onze eigen locatie. Daarnaast hebben drie grote evenementen op de Tuinen plaatsgevonden die door derden waren georganiseerd: festival deBeschaving, Circus Bianco (i.s.m. de Stadsschouwburg) en China Light Utrecht. Dergelijke evenementen brengen veel bezoekers die anders niet naar de Tuinen zouden komen en waarvan een deel mogelijk ook nog eens speciaal voor de tuin zal terug komen. Als Botanische Tuinen vormen we het hart van het Utrecht Science Park en we zijn dan ook blij dat de eerste USP zomerborrel ter gelegenheid van onze verjaardag in de Tuinen werd gegeven en wel met zo’n succes dat het in 2015 een vervolg zal krijgen. Het gedicht van Ingmar Heytze dat we bij deze gelegenheid kregen, hangt inmiddels op de muur van het Fort (zie p. 2).
Opening Jubileumjaar Met het naspelen van de aankomst van zaden uit Leiden voor de eerste Utrechtse hortus op Sonnenborgh, werd 6 april het jubileum officieel geopend. Op het bolwerk
stonden naast de gasten de Utrechtse hoogleraar Regius en zijn hortulana Aeltgen Aerts (gepersonifieerd door acteurs van Stichting Tijdloods). Henricus Regius nam de Leidse zaden met burgemeester Jan van Zanen en collegevoorzitter Marjan Oudeman symbolisch in ontvangst. Deze laatsten onthulden tevens het eerste jubileumbord.
Rondleidingen historische locaties Op alle vijf historische locaties van de Tuinen werd een rondleiding en/of lezing georganiseerd over de betreffende locatie. De Tuinen hebben al deze locaties ook een paneel (jubileumbord) aangeboden met daarop de rol van de betreffende locatie in de geschiedenis van de Utrechtse hortus.
Jaarthema 375 jaar Botanische Tuinen Utrecht Het jaarthema stond dit jaar, uiteraard, in het teken van ons jubileum. De tentoonstelling ‘Approprieren ende beplanten met Cruijden’ bracht de bijna vier eeuwen geschiedenis van de Tuinen en de botanie in Utrecht in woord en beeld, terwijl de bordenwandeling ‘Dwalen door de eeuwen’ inging op het ontstaan van botanische tuinen
Nooit geweest was verrassend. Heel mooi. | Supermiddag in jullie zeer gevarieerde en prachtige tuinen gehad. Bedankt. |
7
8
en de ontwikkeling van de botanie in het algemeen. Voor de kinderen was de speurtocht ‘Op expeditie!’ uitgezet, die hen o.a. meenam naar de tijd van de grote plantenverzamelaars. In de eenjarigenborder waren allerlei ‘historische’ soorten uitgezaaid. Er is gekozen voor een aantal soorten die ook al begin 17de eeuw bekend waren, ten tijde van de aanleg van de eerste Utrechtse hortus.
opsloeg. Ruim 9.000 bezoekers kwamen naar één van de voorstellingen en maakten daarbij meteen kennis met de Tuinen. Op 21 november tenslotte, opende China Light Utrecht een show met tientallen verlichte objecten langs een route door de Tuinen. De opbouw, die al weken voor de opening begon, was een attractie op zich. De show zelf trok zo’n 90.000 bezoekers en duurde tot 4 januari.
Jubileumlezingen
Dieren in de tuin
Met een aantal lezingen in de Tuinen, hebben we extra aandacht gevraagd voor de uiteenlopende aspecten van het werk van de Tuinen en is o.a. onderzoek van diverse Utrechtse onderzoekers gepresenteerd.
Als Botanische Tuinen vinden we het belangrijk informatie over planten in hun ecologische context te geven en daarom besteden we ook aandacht aan de dieren en diertjes in de tuin. Zo is het Tropisch Vlinderfestival al jaren een publiekstrekker en biedt het de mogelijkheid meer te vertellen over nectar- en waardplanten. Het imkerweekend is een ander moment om de relatie plantinsect nader te belichten. Ook onderzoekers die zich bezighouden met bijen en bijensterfte zijn tijdens dat weekend aanwezig zoals Jeroen van der Sluis en Lennart Pisa van het Copernicus Instituut. Ook onze bijenwand met nestgelegenheid voor solitaire bijen komt dan aan bod.
Festival deBeschaving, Circus Bianco en China Light Utrecht In 2014 is voor de vierde keer deBeschaving georganiseerd, een uniek festival waar wetenschap, theater en muziek hand in hand gaan. De verbouwing van de Stadsschouwburg Utrecht leidde tot een bijzondere samenwerking waardoor in september het circus- en muziekspektakel Bianco hier zijn tenten
Prachtige tuinen. Complimenten voor al de mensen die alles onderhouden. Wij komen terug!|
9
Promotie & publiciteit
10
Het is voor de Tuinen niet altijd even eenvoudig gratis publiciteit in ‘de media’ te krijgen. Wereldnieuws hebben we zelden te melden. Daarom is het des te belangrijker om ook te kijken naar andere vormen van communicatie zoals sociale media en het plaatsen van advertenties. Evenementen georganiseerd door derden, zoals deBeschaving, Circus Bianco en China Light Utrecht, leverden ons veel naamsbekendheid op. Ons jubileum was ook een uitgelezen gelegenheid om zelf het initiatief te nemen met de publicatie van een eigen Jubileummagazine en een boek over de geschiedenis van de Tuinen, ‘Bloeiende Wetenschap’. In het kader van het jubileum is ook een week lang een poster van de Tuinen te zien geweest in abri’s op locaties in Utrecht en Utrecht Leidsche Rijn en in het kader van het Muziekfestival Gaudeamus was een week lang een minitentoonstelling over de Tuinen te bekijken in het net geopende muziekcentrum Tivoli Vredenburg.
TV, radio en geschreven media In februari 2014 verscheen een groot verhaal in de Nederlandse uitgave van National Geographic over de
universitaire tuinen in Nederland. Verder besteedde het Nederlands Dagblad uitgebreid aandacht aan het 50-jarig jubileum van de Rotstuin en bracht het AD een groot artikel over het 375-jarig bestaan van de Tuinen. De tuinglossy De Tuin in vier seizoenen plaatste een ingestuurd artikel over het jubileum met veel foto’s van de Tuinen. Daarnaast werd een aantal kleinere verhalen in groenbladen en kranten gepubliceerd en waren de Tuinen regelmatig te zien en te beluisteren op regionale tv en radio. Ook verscheen een aantal vak- en wetenschappelijke publicaties door eigen medewerkers geschreven (zie p. 12 en 19).
Facebook en andere sociale media Facebook is voor ons een belangrijke manier om direct in contact te komen met ons (potentiële) bezoek. Het is niet alleen leuk ons eigen enthousiasme voor de tuin te delen met foto’s en verhalen, het is minstens zo leuk alle complimenten die daarop binnenkomen te lezen en te zien hoe sommige foto’s van de tuin letterlijk de hele wereld rondgaan! In 2014 hebben we voor het eerst gebruikgemaakt van de mogelijkheid via Facebook te
Wonderful garden – fabulous beauty- had a wonderful time, especially your lovely butterflies. Thanks so much |
adverteren. Mede daardoor steeg het aantal volgers van 2.009 op 1 januari naar 4.382 op 31 december. Op twitter zijn we wat minder actief, maar de Tuinen worden er regelmatig genoemd en vaak geretweet. We hebben ruim 1.200 volgers.
Eigen uitgaven Al meer dan tien jaar hebben de Tuinen jaarlijks een krant uitgegeven met achtergrondverhalen en het jaarprogramma. Voor dit jubileumjaar hebben we ervoor gekozen een speciale, full colour, glossy uit te geven waarin we in 80 pagina’s de Utrechtse Tuinen anno 2014 presenteren. De uitgave is grotendeels betaald door de Vriendenstichting en met veel enthousiasme ontvangen. In onze Tuinwinkel werden in 2014 ruim 889 exemplaren verkocht. Daarnaast is het tijdschrift onder onze relaties verspreid en is het ook in 2015 nog te koop. Naast het jubileummagazine is ook weer een jaarfolder gemaakt die werd verspreid via de gebruikelijke kanalen (VVV’s, campings, bibliotheken, musea, hotels e.d.). In 2014 verscheen, door alle drukte pas in december, ook het jaarverslag over 2013.
Tot slot is in het kader van het jubileum een boek over de geschiedenis van de Botanische Tuinen uitgegeven in samenwerking met Uitgeverij Matrijs en grotendeels gefinancierd door het Utrechts Universiteitsfonds, het Carel Nengerman Fonds, het Elise Mathilde Fonds en het Provinciaal Utrechts Genootschap. Het boek ‘Bloeiende Wetenschap’ werd geschreven door historicus Armand Heijnen. Verder werden, zoals elk jaar, enkele in eigen beheer gemaakte boekjes uitgedeeld aan vrijwilligers die zich 10 jaar lang voor de Tuinen hebben ingezet.
Nieuwe website en intranet Eind 2013 is de Universiteit begonnen met de opzet van een nieuwe corporate website. Ook de Tuinen zijn hierin meegenomen. De website is in februari 2015 online gegaan, maar het meeste werk ervoor is al in 2014 gedaan. Tevens is in 2014 universiteitsbreed intranet uitgerold waardoor het eenvoudiger wordt alle activiteiten en/of bijzondere gebeurtenissen intern te delen.
Ik heb mijn angst voor vlinders overwonnen, bedankt! | Hulde aan de tuinlieden. Wij komen terug. |
11
Eigen publicaties 2014 Tuin en Landschap, vakblad voor de Groenvoorziening (Gerard van Buiten): Asarum: het bodembedekkende hart van de schaduw (3) Stinzenplanten anders (4) Verwanten van Papaver (8) Pionierplant Penstemon (11) De veelzijdig bloemrijke kaasjekruidfamilie (14/15) 50 jaar rotsplant in laagland (16/17 met Wendy Bakker) Uitmuntende uien (19)
12
Kruipers voor een droge, zonnige standplaats (23) Efficiënt onderhoud van vaste planten (25 Onze Eigen Tuin De Utrechtse Rotstuin (Lente, Gerard van Buiten) De Tuin in vier seizoenen 375 jaar Botanische Tuinen Utrecht. Planten ter lering en vermaak (Zomer, Akkie Joosse) NVOX Summerschool Junior (oktober 2014 nummer 8, Bente Rademaker) De Tuinbaas (kwartaalblad van het Gilde van tuinbazen) Evaluatie van het nieuwe Pellenc accugereedschap (Gerard van Buiten)
Tuinprojecten
In een tuin is altijd wel wat te doen en de seizoenen kennen zo hun eigen vaste werkzaamheden. Daarnaast worden regelmatig kleinere en grotere projecten uitgevoerd om de Tuinen nóg mooier te maken en de faciliteiten voor bezoekers te verbeteren.
met blauwpaarse bloemen (Euryale ferox) en een Heilige lotus (Nelumbo nucifera) geplant. In de tropische kas is opnieuw een Reuzenwaterlelie (Victoria cruziana) geplant, opgekweekt uit zaad van de Botanische Tuin Gent.
Nieuwe keuken en nieuw meubilair Verbouwing hal Kassencomplex Eind 2013 is begonnen met de verbouwing van het entreegedeelte van het Kassencomplex. Deze verbouwing is in 2014 afgerond en de beplanting is hierop aangepast. Hierdoor is een mooie, open doorgang gecreëerd tussen de Serre die als ontvangstruimte wordt gebruikt en de collecties in de Koude Kas.
Brug over de Libellenpoel In de Diertjestuin ligt een mooi poeltje waar veel kikkers, padden, libellen en waterjuffers te vinden zijn. Ook voor de nieuwe brug over deze poel hebben we weer gekozen voor gerecycled plastic: sterk, een gegarandeerd lange levensduur en volledig recyclebaar.
Waterlelies
In de personeelskantine van het Kassencomplex is een nieuwe keuken geplaatst en voor het terras bij het Entreegebouw is nieuw meubilair aangeschaft.
Balkanhelling en borders Diertjestuin vernieuwd Om de vijf jaar worden de verschillende delen van de Rotstuin helemaal vernieuwd. Alle planten gaan eruit, de grond wordt bewerkt en verbeterd, alles wordt opnieuw ingeplant en de trappen en paden worden hersteld. In 2014 was de Balkanhelling, die achter de hoofdremise van het Fort ligt, aan de beurt. Er werd tevens een nieuwe trap aangelegd zodat het publiek weer over de remise kan lopen. Op het uitzichtpunt bovenop is een picknickbank gezet. Ook de vlinderborders in de Diertjestuin zijn helemaal vernieuwd.
In het waterreservoir buiten de kassen zijn een waterlelie Dit mag niet verdwijnen. Prachtig gewoon. | Het is zo mooi dat je bang bent dat een idioot dit weg wil halen. |
13
Aantal werknemers per 31-12-2014
14
Directeur
Aantal vrijwilligers en rondleiders per 31-12-2014 1
1fte
Collectiebeheer
3
2,6 fte
Publiek
4
2,6 fte
Hortulanus
1
1 fte
Medewerkers tuin
11
10,8 fte
Gastmedewerker Flora van de Guiana’s
1
Vrijwilligers balie
47
Vrijwilligers tuin
33
Rondleiders
29
Cursus
Aantal
Aantal soorten uit de tuin gebruikt voor
Aantal soorten in de tuin,
Aantal dagen
(niveau)
studenten
het practicum (kassen)
bestudeerd op locatie (kassen)
docent
1 (1)
220
20 (10)
2
2 (3)
50
60
17
3 (2)
85
130 (70)
200 (100)
16
4 (2)
45
30 (15)
3
5 (2)
60
10 (3)
2
6 (2)
60
7 (3)
40
-
-
8 (2)
25
-
100 (0)
wisselend 7
Absolutely stunning!!! Such beauty to marvel at. | We hebben heel veel ideeën opgedaan voor de op te richten botanische
De mensen en het geld
Begroting De Botanische Tuinen zijn een onderdeel van de Faculteit Bètawetenschappen. Voor de financiering ontvangt de Faculteit Bètawetenschappen een bijdrage vanuit de centrale middelen van de Universiteit Utrecht. De totale begroting van de Botanische Tuinen, inclusief personeelskosten en exclusief huisvesting, bedraagt €1.398.000,- waarvan €1.094.000,- afkomstig uit centrale gelden. De overige baten zijn afkomstig van kaart- en winkelverkoop, verhuur ruimtes, interne vergoedingen en eventuele externe gelden zoals subsidies. In totaal werkten in 2014 twintig betaalde krachten bij de Tuinen. In het voorjaar zijn er in de Tuinen ook stagiair(e)s te vinden van École Nationale Supérieure de la Nature et du Paysage uit Blois in Frankrijk, een opleiding waarmee de Tuinen al jaren samenwerken. Daarnaast was in 2014 ook een viertal MBO-stagiairs actief vanuit de opleiding Eco en Wildlife van Helicon Opleidingen voor Groenonderwijs. Verder worden de Tuinen bijgestaan door een grote groep vrijwilligers, o.a. voor rondleidingen, baliewerk, ondersteuning administratief werk en tuin-
werkzaamheden. Ook de winkelinkoop en de boekenverkoop worden door vrijwilligers geregeld en vrijwilligers worden regelmatig ingezet bij activiteiten. In 2014 zijn drie tuinmedewerkers die werkten via een hoveniersbedrijf in dienst genomen. Tevens is er één gastmedewerker actief, die werkt aan de Flora van de Guiana’s. Tijdens de eindejaarsbijeenkomst hebben we afscheid genomen van een 8-tal balievrijwilligers omdat ze de leeftijdsgrens van 80 hadden bereikt. Deze mensen kregen een speciaal voor dit doel gemaakt speldje dat hun gratis toegang tot de Tuinen geeft. Het totaal aantal vrijwilligers is gelijk gebleven.
tuin in Nicaragua. | Een leerzaam middag struinen | Zéér, zeer de moeite waard, écht genieten! | Een prachtig aangelegde Hortus.
15
Onderwijs
16
De volgende cursussen (departementen biologie en aardwetenschappen) maken gebruik van levend plantenmateriaal en/of docenten van de Tuinen.
Biologen Vereniging en de opleiding Biologie, zijn erg in trek bij studenten. Inmiddels krijgen de studenten hier bij het volgen van meerdere cursussen, ook studiepunten voor.
1.
Cursus Evolutie en Biodiversiteit
Primair onderwijs
2.
Cursus Biodiversiteit en Landschap
3.
Cursus Natuurbehoud, Duurzaamheid en Plantendiversiteit
4.
Cursus Paleo-ecologie
5.
Cursus Evolutiebiologie
6.
Cursus Microbiële interacties
7.
Cursus Plantenadaptatie en -afweer
Verschillende scholen uit Utrecht hebben het scholenprogramma ‘Wereldplanten, op stap met professor Billenklap!’ uitgevoerd. Ruim 200 kinderen hebben in klassikaal verband het schoolprogramma gedaan. Het streven is in de toekomst meer scholen te bedienen, hiervoor is echter meer menskracht nodig. Dit wordt opgenomen in het toekomstplan dat eind 2015 verschijnt.
8.
Introductie in de Nederlandse Flora
Aanvullende (veldwerk)cursussen voor studenten Vier van de veldwerkcursussen (de vogel-, insecten-, herpetologie- en floracursus) die buiten studietijd worden gegeven, vinden deels plaats in de Tuinen. Deze cursussen, waarbij nauw samengewerkt wordt tussen de Utrechtse
Daarnaast hebben de Tuinen voor het eerst meegedaan met Summerschool Junior, een programma waarin basisschoolleerlingen kennismaken met wetenschap óp de Universiteit. De 115 deelnemende kinderen kregen in groepen een rondleiding door de tuin en deden vervolgens een aangepaste versie van een vruchtenpracticum dat ook
Mooi onderhouden en veelzijdig aan planten. | Wat fijn dat deze tuin nog kan blijven bestaan!
aan eerstejaars studenten Biologie wordt gegeven. De reacties waren zeer positief zodat de Tuinen ook in 2015 weer in het programma opgenomen zijn.
Overig onderwijs De deelnemers aan de internationale cursus ‘Tropical Plant Families’ van de Universiteit Leiden kwamen één dag op bezoek in de Utrechtse kassen en maakten gedurende de gehele drieweekse cursus mede gebruik van Utrechts materiaal en kennis. Studenten van de Universiteit van Wageningen kwamen één dag naar Utrecht voor excursies in de kassen (75 studenten) in het kader van de cursus ‘Inleiding in de plantkunde’. Een vijftal studenten (bachelor- en masterniveau) liep in 2014 een (onderzoeks)stage in de tuin of vroeg om informatie over tropische planten als voorbereiding op stages in de tropen. Naast het reguliere onderwijs binnen de NDP-cursus (zie boven) deden drie groepjes studenten in het kader van deze cursus ook door onze medewerkers begeleid onderzoek in de tuin.
In het kader van het Junior College Utrecht zijn in de Researchkassen modules Landschapsecologie en Aardwetenschappen uitgevoerd en het Expertisecentrum Onderwijs Geocommunicatie van de UU verzorgde er een nascholing voor docenten Aardrijkskunde. In 2015 wordt een meer professionele ruimte ingericht voor dergelijke onderwijsactiviteiten, het ‘Scholierenlab’.
Werkelijk prachtig en zeer goed onderhouden. | Super museumwinkel. Zoooo leuk om cadeautjes uit te zoeken!
17
Onderzoek
18
In de Tuinen wordt veel onderzoek gedaan, zowel kortlopende, kleine onderzoekjes als langlopende onderzoeksprojecten. De onderzoeksvragen zijn afkomstig van binnen en buiten de universiteit Utrecht. Ook wordt regelmatig plantmateriaal geleverd voor onderzoeken die elders worden uitgevoerd.
Bètafaculteit Binnen de Botanische Tuinen vindt veel onderzoek vanuit de Utrechtse Bètafaculteit plaats. Medewerkers van het Institute for Environmental Biology uit verschillende groepen doen onderzoek in de Tuinen. Zo kijkt de onderzoeksgroep Plant-Microbe Interacties naar de relatie koolwitjes-koolplanten en naar de natuurlijke afweermechanismen van Zandraket (Arabidopsis thaliana), een onkruid dat wereldwijd door duizenden onderzoekers als modelsysteem is geadopteerd. Meer kennis van het natuurlijke afweersysteem van planten kan gebruikt worden voor het ontwikkelen van milieuvriendelijke methoden van gewasbescherming. De onderzoeksgroep heeft hiervoor een deel van het Kassencomplex permanent in gebruik. De onderzoeksgroep Ecology and Biodiversity doet onderzoek naar de mechanismen die biodiversiteit reguleren. Er liepen in 2014 diverse onderzoeken in de Kassen, waaronder een onderzoek naar de effecten van passage door een eendenmaag op zaadkieming. Het
Azolla-onderzoek van de onderzoeksgroep Molecular Plant Physiology stond in 2014 op een wat lager pitje.
Geowetenschappen Ook de Faculteit Geowetenschappen doet onderzoek in de Botanische Tuinen. De Onderzoeksgroep Milieuwetenschappen (Environmental Sciences) van het Copernicus Institute for Sustainable Development kijkt naar overbemesting en de rol die dit speelt bij de achteruitgang van soortendiversiteit in bijvoorbeeld graslanden. In 2014 is vanuit het Copernicus Instituut een nieuw, meerjarig onderzoek gestart in de kassen naar het ontwikkelen van nieuwe natuur in de vorm van natuureilanden in het Markermeer, de zogenaamde Marker Wadden. Met dit onderzoek wordt onder andere gekeken naar de geschiktheid van het gekozen slib voor begroeiing en de stevigheid van de te vormen natuureilanden. Ook in samenwerking met het Copernicusinstituut is een onderzoeksopstelling met bijenvolken geplaatst in de kwekerij bij de Rotstuin. Er wordt gekeken naar pollenverspreiding en er worden bijentellingen gedaan. De onderzoeksgroep Paleo-ecologie doet in de Botanische Tuinen onderzoek naar het effect van de vegetatie op het klimaat (en vice versa). Verder is plantmateriaal van
En de kassen en de tuin ook zoooo mooi. Complimenten! | Ein wirklich sehr sehr schöne Bot. Garten. Gibt viel zu sehen und man
diverse plantengeslachten uit de Utrechtse collectie geleverd aan de onderzoeksgroep Geochemie voor onderzoek naar het voorkomen van lipiden in bepaalde aquatische planten. Via ons netwerk regelen wij ook plantmateriaal dat niet in de Tuinen te vinden is.
Deltares is drooggevallen! Deltares heeft onderzoek gedaan naar het effect van tijdelijke droogval op zoöplankton en waterplanten. Dit onderzoek is in 2014 afgerond. Deltares is een niet aan de universiteit verbonden onderzoeksinstituut op het gebied van water, ondergrond en infrastructuur.
Eigen onderzoek Climate KIC-pioneers In het kader van het pioniersprogramma van Climate KIC Nederland werden drie onderzoeken gedaan, respectievelijk naar luchtzuivering in gebouwen met behulp van planten, de mogelijkheden om permacultuur te verbinden met onderzoek en professionele landbouw en een verkennend onderzoek naar duurzaamheidsinnovatie van het Kassencomplex van de Tuinen en de mogelijkheden bij Nederlandse glastuinbouw.
Olivijn om CO2 te binden
In de Rotstuin wordt op kleine schaal een proef gedaan met olivijn. Dit gesteente bindt tijdens het verweringsproces grote hoeveelheden CO2 en zou, toegepast in tuinen en buitengebieden, een methode kunnen bieden om een deel van de CO2-uitstoot op te vangen en vast te leggen. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door professor Olaf Schuiling i.s.m. het Delftse Deltares Instituut.
Eigen onderzoek op het gebied van Bromelia’s heeft ook in 2014 geleid tot diverse publicaties waaronder de beschrijving van een nieuwe soort en een nieuwe variatie van respectievelijk Dyckia en Tillandsia edithae. Ook is de betreffende onderzoeker betrokken bij de keuze van een nieuwe typesoort voor het geslacht Ananas.
Wetenschappelijke publicaties • Butcher, D. & Gouda, E.J. (2014) Most Ananas are Cultivars. Newsletter of the Pineapple Working Group, International Society for Horticultural Science 21: 9-11. • Butcher, D. & Gouda, E.J. (2014) Most Ananas are Cultivars. Bromeliaceae, Journal of the Bromeliad Society of Queensland Inc 48(1): 14-16. • Esteves, E.P. & Gouda, E.J. (2014) A new Dyckia species
(Bromeliaceae, Pitcairnioideae) from the Brazilian Northeastern region. Phytotaxa 164 (4): 296–300.
Overig onderzoek
• Gouda, E.J. (2014) A new variety of Tillandsia edithae.
In 2014 hebben studenten biologie tijdens de entomologiecursus van de Utrechtse Biologen Vereniging met behulp van malaisevallen dagactieve insecten geïnventariseerd.
J. Bromeliad Soc 64(2): 76-79.
möchte gerne wiederkommen. | Ik vind het heel mooi en belangrijk dat dit behouden blijft voor de toekomst. |
19
Duurzaamheid
Duurzaamheid is voor de Universiteit Utrecht een belangrijk thema. Ook de Botanische Tuinen dragen hier hun steentje(s) aan bij, hetzij door fysiek een bijdrage te leveren hetzij door het faciliteren, etaleren of initiëren van onderzoek naar milieuvriendelijke, duurzame oplossingen.
20
Heerlijk stil! In het voorjaar van 2014 is een aantal elektrische gereedschappen aangeschaft. Dit elektrische gereedschap is veel duurzamer dan de vroegere gereedschappen met een benzinemotor, ze zijn veel lichter én ze maken een stuk minder lawaai. Fijn voor iedereen.
schadelijke diertjes als dopluis, trips en witte vlieg ingezet. Het bedrijf Entocare uit Wageningen levert de biologische bestrijders. Op deze manier wordt het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen steeds meer teruggedrongen. Tussen de planten werd altijd al geschoffeld en alleen voor de verharding werd een enkele keer gebruik gemaakt van bestrijdingsmiddelen op basis van glyfosaat (Roundup). In 2014 zijn diverse alternatieven getest waaronder heet water, azijnzuur en hete lucht. Uiteindelijk is gekozen voor direct branden op de verharding. Een groot nadeel is dat het veel meer arbeid kost én brandstof. Van alle kwaden is dit echter voorlopig het minst slechte.
Gerecycled plastic In de Thematuin zijn en worden ‘balken’ van gerecycled plastic gebruikt en ook voor de nieuwe brug (zie ‘Aan het werk!’) is gebruikgemaakt van dit plastic ‘hout’ dat lang meegaat en opnieuw gebruikt kan worden.
Bestrijdingsmiddelen de tuin uit In het verleden werd, naast biologische bestrijding, in de kassen incidenteel gebruik gemaakt van bestrijdingsmiddelen met neonicotinoïden. Omdat steeds duidelijker werd welke schade bestrijdingsmiddelen met neonicotinoïden aanrichten, zijn de Tuinen inmiddels helemaal afgestapt van het gebruik ervan. In de kassen worden al jaren natuurlijke vijanden van
Samenwerking publieksactiviteiten De Tuinen spannen zich niet alleen zelf in om hun bedrijfsvoering te verduurzamen, maar werken ook samen met anderen binnen de UU en daarbuiten. SURE is hét platform voor duurzame innovatie in de regio Utrecht en in 2014 waren de Tuinen een onderdeel van de SURE week. Verder werken we samen met de Daktuin, SOON en de Gemeente Utrecht. Zo vond het centrale ochtendprogramma van de Utrechtse ‘Groen moet je doen’-dag in de Tuinen plaats. Dit programma werd geopend door de Utrechtse wethouder Kees Geldof. In de middag boden de Tuinen een eigen programma aan.
Prachtige tuin. De kinderen hebben enorm genoten.| De speurtocht was heel leuk!
Collecties
De belangrijkste collecties van de Tuinen zijn uiteraard de plantencollecties. Er zijn in totaal dertien collecties opgenomen in de Nederlandse Nationale Plantencollectie van de Stichting Nationale Plantencollectie. De Nationale Plantencollectie omvat een groot aantal, wetenschappelijk verantwoord beheerde, collecties levende planten. Het gaat om plantencollecties die voor Nederland van bijzondere waarde zijn, bijvoorbeeld voor onderzoek en onderwijs of in cultuurhistorisch of maatschappelijk opzicht. De Nationale Plantencollectie is een gedecentraliseerde collectie en deelcollecties zijn in afzonderlijke, aangesloten tuinen ondergebracht. Volgens de telling van 2014 bevatte de Utrechtse collectie 8.620 soorten, waarvan 3.379 van wildherkomst. Vooral in de kascollecties bevinden zich vele soorten die uniek zijn voor botanische tuinen wereldwijd. Van de circa 3.000 in de Kassen aanwezige soorten, zijn bijvoorbeeld 400 soorten alleen te vinden in Utrecht en 250 soorten slechts in één andere botanische tuin. Ruim de helft van deze unieke soorten komt uit de families Bromeliaceae en Orchidaceae.
Overige onderwijscollecties Naast de plantencollecties herbergt het Kassencomplex nog een collectie preparaten van geneeskrachtige planten (de Farmacognosiecollectie of Historische Geneesplantencollectie) en een collectie plantenfossielen. Beide collecties Ik heb professor billenklap ook een brief gestuurd.
worden gebruikt voor cursussen bij respectievelijk farmacie (alle eerstejaars farmacie krijgen een excursie naar deze collectie), biologie en aardwetenschappen. Behalve voor excursies (60 studenten) worden deze collecties ook gebruikt in het onderzoek als referentiecollectie. De Farmacognosiecollectie valt officieel onder beheer van het Universiteitsmuseum, terwijl de collectie plantenfossielen een deel vormt van de collectie van de Faculteit Geowetenschappen.
Crassulaceae: Aeonium Alpiene planten Araceae: Arisaema Guianese planten Scrophulariaceae: Penstemon Bromeliaceae: Tillandsioideae Liliaceae: Trillium Costaceae Aristolochiaceae: Asarum Cactaceae: Rhipsalis Polygonaceae: Eriogonum Annonaceae Orchidaceae, Latijns-Amerika
21
Samenwerkingspartners Inhoudelijke nevenfuncties en advisering in 2014
22
• Botanic Gardens Conservation International www.bgci.org • Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen www.botanischetuinen.nl • Stichting Nationale Plantencollectie www.botanischetuinen.nl • Gilde van Tuinbazen www.gildevantuinbazen.nl • Nieuwe Hollandse Waterlinie www.hollandsewaterlinie.nl • Stichting Liniebreed Ondernemen www.hollandsewaterlinie.nl • Stichting Stelling van Utrecht www.stellingvanutrecht.nl • Vogelwacht Utrecht www.vogelwacht-utrecht.nl • Stichting Trésor www.tresorrainforest.org • Natuur- en milieucommunicatie Utrecht www.utrecht.nl/natuur-en-milieucommunicatie • Waag Society www.waag.org • SOON www.soon.nl • De Daktuin www.dedaktuinutrecht.nl • SURE www.sure-utrecht.nl
Eric Gouda, collectiebeheerder • International Director on the Board of Directors of The Bromelia Society International • Editorial Advisory Board Journal of the International Bromeliad Society • Subject editor tijdschrift Phytotaxa • Section Editor van Phytotaxa • Lid van de Board of Directors van de American Penstemon Society • Voorzitter Nederlands-Belgische Bromeliavereniging Hans Persoon, collectiebeheerder en adjunct-directeur • Lid keuringscommissie SNP Gerard van Buiten, hortulanus • Commissielid Rode Lijst project NVBT • Commissielid Kennisoverdracht Gilde van Tuinbazen • Gastredacteur tijdschrift Tuin en Landschap Akkie Joosse, stafmedewerker communicatie • Adviseur Stichting Stelling van Utrecht Arie Oudijk, directeur • Penningmeester NVBT en SNP Petra van den Beemt, office manager • Lid ODC Faculteit Bètawetenschappen
Samen sterk!
De Botanische Tuinen functioneren in een uitgebreid netwerk van samenwerkingsrelaties. Allereerst uiteraard binnen de context van de Universiteit Utrecht met actieve ondersteuning van onderzoek en onderwijs. Maar ook op andere gebieden hebben de Tuinen samenwerkingsverbanden. Op het gebied van planten en tuinen is dat landelijk binnen de Nederlandse Vereniging van Botanische Tuinen (NVBT) én de Stichting Nationale Plantencollectie en internationaal binnen Botanic Gardens Conservation International (BGCI). Op het gebied van conservation is er samenwerking met de Stichting Trésor, die oorspronkelijk vanuit de Tuinen is ontstaan.
Planten voor de Toekomst Binnen de NVBT wordt veel gewerkt aan deskundigheidsbevordering en het delen van ervaring en kennis. Daarnaast werkt deze vereniging als koepel voor belangenbehartiging. Bij de NVBT zijn 24 tuinen aangesloten. In het kader van het project ‘Planten voor de Toekomst’, gefinancierd door de Postcodeloterij, werd in 2014 een serie van 6 ‘proeftuinen’ georganiseerd waarbij nieuwe doelgroepen voor botanische tuinen centraal stonden. Ook medewerkers van de Utrechtse Tuinen deden hieraan mee. In september vond in onze Tuinen de eerste Landelijke Hortusdag plaats, met daarbij een aantal afgevaardigden van alle aangesloten botanische tuinen.
BGCI De BGCI is een internationale organisatie die zich wereldwijd inzet voor het voorbestaan van bedreigde planten. Bij de BGCI zijn voornamelijk botanische tuinen
aangesloten. Deze organisatie maakt het mogelijk dat haar leden hun kennis en expertise in kunnen zetten voor het behoud van bedreigde planten. Daarnaast maakt de BGCI zich sterk voor het ontwikkelen van een Global Plant Conservation Strategy. Bij de BGCI zijn ruim 600 tuinen aangesloten, die onderling zaden uitwisselen onder strikte voorwaarden.
Samenwerking op lokaal niveau Ook lokaal zijn er samenwerkingsverbanden. De Botanische Tuinen zijn gelegen op en rondom Fort Hoofddijk, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, en werken op publieksgebied nauw samen met Stichting Liniebreed Ondernemen. De verdedigingswerken rondom de stad hebben zich verenigd in de Stichting Stelling van Utrecht, een stichting waarvan de Tuinen een van de founding fathers zijn. In 2014 zijn weer een fietstocht langs een aantal forten en een verhalenmarathon, ‘Zomer vol verhalen’, georganiseerd. De Daktuin is inmiddels een terugkerend initiatief in het Utrecht Science Park. Ook in 2014 hebben de Tuinen hier hun medewerking aan verleend. Ook met het Green Office van de UU zijn goede contacten. De samenwerking met de Vogelwacht Utrecht bij het bouwen van een IJsvogelwand heeft succes gehad. In 2014 hadden we ons eerste broedpaar! Ook werken de Tuinen nauw samen met vele groenverenigingen, lokaal én landelijk, zoals de Orchideeënvereniging, de Nederlandse Rotsplantenvereniging en Groei&Bloei.
23
24
Botanische Tuinen in het kort
201
8.620 verschillende planten
4
9 ha grond 2.000 m2 kasruimte toegankelijk voor publiek 2.200 m2 onderzoekskassen 93.613 bezoekers waarvan 4.602 kinderen (tot en met 12 jaar) 2.645 jongeren (Junior MK tot 18 jaar) 20 betaalde medewerkers 80 vrijwilligers 29 rondleiders
Botanische Tuinen Utrecht Fort Hoofddijk, Budapestlaan 17, Utrecht Postbus 80.162, 3508 TD Utrecht Tel. 030-253 1826 E-mail:
[email protected] Internet: www.uu.nl/botanischetuinen Facebook: www.facebook.com/botanischetuinenuu Twitter: @UUBotu Tekst: Akkie Joosse en Nick Meijdam Vormgeving: Conny Groenendijk, ConVorm©, www.convormc.nl Fotografie: Gerard van Buiten, Akkie Joosse, Nick Meijdam, Hans Persoon, Roel Vonk, Gijs Steur, Jordi Huisman en Image Circus (Michael de Louw) Omslagfoto: Kaukasische vergeet-mij-niet (Brunnera macrophylla), Akkie Joosse Juli 2015
www.uu.nl/botanischetuinen www.facebook.com/botanischetuinenuu Botanische Tuinen Utrecht
