Basisbegrippen van de taalwetenschap: Taalverandering en taalcontact

Historische taalkunde

Taalcontact

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Taalverandering en taalcontact Marc van Oostendorp [email protected] Universiteit Leiden

6 december 2004

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Taalverandering en taalcontact

Universiteit Leiden


Taalcontact

Taalverandering en taalcontact Historische taalkunde De studie van taalverandering Wetenschap en taalverandering Modellen van taalverandering De comparatieve methode Stervende talen Taalcontact Pidgins en creooltalen Sranan Tongo Ontleningen


Universiteit Leiden


Taalcontact

De studie van taalverandering



Universiteit Leiden


Taalcontact


Deelonderwerpen

I

Taalverandering: wat zijn de factoren die bepalen dat talen veranderen? En hoe gaat die verandering in zijn werk?

I

Taalcontact: Wat gebeurt er als sprekers van de ene taal min of meer intensief omgaan met sprekers van een andere taal?

I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact


Deelonderwerpen

I


I


I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact


Deelonderwerpen

I


I


I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact

Wetenschap en taalverandering



Universiteit Leiden


Taalcontact


Straatsburgse Sermoenen I

Latijn: Per Dei amorem et per christiani populi et nostram commumem salutem, . . .

I

Roman (oorspronkelijk): Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun saluament . . .

I

Oudfrans: Por dieu amor et por del crestiien poeple et nostre comun salvement, . . .

I

Middelfrans: Pour l’amour Dieu et pour le sauvement du chrestien peuple et le nostre commun . . .

I

Modern Frans: Pour l’amour de Dieu et pour le salut commun du peuple chrétien et le notre


Universiteit Leiden


Taalcontact




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact


Taalverandering is universeel

I

I

Elke taal lijkt altijd op alle niveaus (zij het niet altijd even snel) verandering aan taalverandering Vrijwel alle Europese talen kennen één oorsprong: Proto-Indo-Europees I

I

Uitzonderingen: Baskisch, Fins, Hongaars, . . .

Historische taalkunde is een van de oudste taalkundige disciplines


Universiteit Leiden


Taalcontact



I

I


I




Universiteit Leiden


Taalcontact



I

I


I




Universiteit Leiden


Taalcontact



I

I


I




Universiteit Leiden


Taalcontact


Taalverandering en wetenschap I

Veel mensen hanteren (onbewust) het ’Golden Age Principle’" I

I

I

At some stage in the past, language was in a state of perfection

Taalkundig gezien zijn er echter weinig reden om te menen dat dit een daadwerkelijk geldig principle is. Op zich is het interessant dat taalverandering voor veel mensen een bron van ergernis is I

Voorbeeld: ‘hun hebben’


Universiteit Leiden


Taalcontact




I

I





Universiteit Leiden


Taalcontact




I

I





Universiteit Leiden


Taalcontact




I

I





Universiteit Leiden


Taalcontact




I

I





Universiteit Leiden


Taalcontact


Verloedering


Universiteit Leiden


Taalcontact

Modellen van taalverandering



Universiteit Leiden


Taalcontact


Boommodel I

De ontdekking van het Proto-Indo-Europees behoort tot de meest glorieuze van de de taalwetenschap

I

In de 18e eeuw verklaarde William Jones zo de verwantschap tussen Grieks, Latijn en Sanskriet In de 19e werd de comparatieve methode verfijnd:

I

I

I

Regelmatigheidshypothese: klankverandering verloopt regelmatig en transparant Verwantschapshypothese: Fonologische overeenkomst tussen talen houdt verband met genetische verwantschap


Universiteit Leiden


Taalcontact


Problemen met genetische bomen

Het boommodel kan leiden tot enkele misverstanden: I

talen worden gezien als monolithische eenheden zonder interne variatie

I

overgang van moedertaal naar dochter wordt gezien als abrubt

I

houdt geen rekening met taalcontact


Universiteit Leiden


Taalcontact


Wellentheorie

De ‘Wellentheorie’ (Schmidt 1872) vult het boommodel aan: I

Als je een steen in de vijver gooit, spreiden de golfjes zich rondom dat punt

I

Zo werkt taalverandering ook


Universiteit Leiden


Taalcontact

De comparatieve methode



Universiteit Leiden


Taalcontact


Taalvergelijking: Germaans ndl du eng fr zw de no ijsl

vader Vater father fader fader far faðir

vallen fallen fall falle falla falde falle fjórir

huis Haus house hûs hus hus hus hús

bruin bruin brown brún brun brun brun brúnn


Universiteit Leiden


Taalcontact


Taalvergelijking: Indo-Europees

PIE Oud-Engels Grieks Latijn Oudkerkslavisch Oudiers Sanskriet

*p@te:r faðr patE:r patEr aTIr pIt@r

*ma:te:r m2ðr " mE:tE: r ma:tE:r mati ma:TIr ma:t@r


Universiteit Leiden


Taalcontact


Taalfamilies


Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen

Taaldood

I

Op dit moment worden er naar schatting vijf- tot zesduizend verschillende talen gesproken

I

Volgens sommigen zal daarvan over honderd jaar negentig procent uitgestorven zijn


Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen

Taaldood

I

Op dit moment worden er naar schatting vijf- tot zesduizend verschillende talen gesproken

I

Volgens sommigen zal daarvan over honderd jaar negentig procent uitgestorven zijn


Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen

Taaldood: pro en contra I

Het sterven van talen is geen probleem: I I

I

De sprekers kiezen er zelf voor Er blijft nog een grote rijkdom aan variatie over

Het sterven van talen is wel een probleem: I

I

I

Elke taal is uniek en draagt bij aan het cultureel erfgoed van de mensheid In de woordenschat van talen, en in de verhalen, zit veel wijsheid verborgen De keuze voor een dominante taal is lang niet altijd écht ‘vrijwillig’


Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Stervende talen



I



I

I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Pidgins en creooltalen



Universiteit Leiden


Taalcontact


Oplossingen voor taalproblemen

I

De taal kiezen van een dominante groep

I

Een neutrale taal kiezen

I

Een pidgin

I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I

Een pidgin

I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I

Een pidgin

I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I

Een pidgin

I

...


Universiteit Leiden


Taalcontact


Pidgins

I

Pidgins ontstaan als (volwassen) sprekers met elkaar communiceren zonder gemeenschappelijke taal

I

Woordenschat wordt ontleend aan dominante taal (superstratum)

I

Veel grammatica doet denken aan onderliggende taal (substratum)


Universiteit Leiden


Taalcontact


Pidgins

I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact


Pidgins

I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact


Engelse woorden, Kwaio-grammatica

Solomons Pidgin luk luk-im hamar hamar-im

Glosse ‘look’ ‘see something’ ‘pound, hammer’ ‘pound, hammer something’


Universiteit Leiden


Taalcontact



I

Mi no luk-um pikipiki bulong iu

I

*I did not see-it your pig

I

I did not see your pig

I

*Mi no luk pikipiki bulong iu


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact


Kwaio woorden, Kwaio-grammatica

Kwaio aga aga-si gumu gumu-ri

Glosse ‘kijk’ ‘iets zien’ ‘hameren’ ‘iets hameren’


Universiteit Leiden


Taalcontact


Foreigner Talk

I

Jij niet begrijpen

I

You want-um firewater


Universiteit Leiden


Taalcontact


Foreigner Talk

I

Jij niet begrijpen

I

You want-um firewater


Universiteit Leiden


Taalcontact


Kenmerken van pidgins

I

Vereenvoudigde lettergreepstructuur, weinig complexe klinkers en medeklinkers

I

Minimale inflectie

I

SVO-woordvolgorde, weinig inbedding

I

Kleine woordenschat


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I

Minimale inflectie

I


I

Kleine woordenschat


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I

Minimale inflectie

I


I

Kleine woordenschat


Universiteit Leiden


Taalcontact



I


I

Minimale inflectie

I


I

Kleine woordenschat


Universiteit Leiden


Taalcontact


Creooltalen

I

Pidgins die door moedertaalsprekers geleerd worden

I

maar niet elke creooltaal heeft een aantoonbare pidginfase gekend

I

en bovendien kan het pidgin soms een aanzienlijke mate van voldragenheid kennen


Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo



Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Sranan Tongo

I

Belangrijke taal van (de creolen in) Suriname

I

Wortels gaan terug op de 17e eeuw: (Engelse) slavenhouders vestigden zich in Suriname

I

⇒ Superstratum: Engels

I

Engelsen werden in 1667 verdreven door Nederlanders

I

Veel slaven kwamen uit West-Afrika: Gbe, KiKongo


Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Sranan Tongo

I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Sranan Tongo

I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Sranan Tongo

I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Sranan Tongo

I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taalcontact

Sranan Tongo

Een paar woorden Sranan

Sranan frede musu tompu waka noso lasi

Engels afraid must stump walk nose loss


Universiteit Leiden


Taalcontact

Ontleningen



Universiteit Leiden


Taalcontact

Ontleningen

Leenwoorden uit het Nederlands I

Indonesisch: senang, soebat

I

Italiaans: pasta, piano, parlando

I

Russisch: karwats, knoet, doerak, pierewaaien, apparatsjik

I

Spaans: cargo, casco, passaat, indigo, tilde

I

Jiddisch: kloffie

I

Engels: sjofel, afnokken

I

Zweeds: knäckebröd

I

Frans: affijn

I

Duits: aha-Erlebnis

I

Arabisch: algebra, atlas, bazar, benzine, koffie,


Universiteit Leiden

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Taalverandering en taalcontact

Recommend Documents