Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholinguïstiek

Wat is psycholingu¨ıstiek?

Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholingu¨ıstiek Marc van Oostendorp [email protected] Universiteit Leiden

22 november 2004

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholingu¨ıstiek

Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Psycholingu¨ıstiek Wat is psycholingu¨ıstiek? Taal en hersenen Structuur van het brein Gebied van Broca en gebied van Wernicke Afasie Taalverwerving Kritische periode Taal is soortspecifiek Stadia in de taalverwerving Taalverwerking Taalverwerking Versprekingen Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholingu¨ıstiek

Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Deeldisciplines

I

Neurolingu¨ıstiek: studie van de plaats van het taalvermogen in het brein

I

(Eerste-)taalverwerving: studie van de manier waarop kinderen taal verwerven

I

Taalverwerking: de manier waarop mensen taal begrijpen

I

...


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Deeldisciplines

I


I


I


I

...


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Deeldisciplines

I


I


I


I

...


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Structuur van het brein

Overzicht Wat is psycholingu¨ıstiek? Taal en hersenen Structuur van het brein Gebied van Broca en gebied van Wernicke Afasie Taalverwerving Kritische periode Taal is soortspecifiek Stadia in de taalverwerving Taalverwerking Taalverwerking Versprekingen Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholingu¨ıstiek

Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Hoe zit het brein in elkaar? I

Een menselijk brein weegt gemiddeld ongeveer 1,5 kg

I

De hogere niveaus van intelligentie bevinden zich aan de buitenkant, in de cortex

I

Ook veel voor de taal belangrijkste functies bevinden zich daar waarschijnlijk

I

Een belangrijke onderverdeling is die tussen linker- en rechterhersenhelft; deze worden verbonden door het corpus callosum

I

Waarschuwing: Er volgt een fel-realistisch plaatje


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Het corpus callosum


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Gebied van Broca en gebied van Wernicke


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Structuur van de hersenen en taal

I

Dat de hersenen enkele gespecialiseerde gebieden hebben voor taal,

I

en dat deze zich (doorgaans) aan de linkerkant bevinden

I

was al in de negentiende eeuw bekend. Twee belangrijke gebieden:

I

I I

Gebied van Wernicke Gebied van Broca


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking



I


I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking



I


I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking



I


I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Landkaart van de linkerhersenhelft


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking



I

Gebied van Broca: Verantwoordelijk voor articulatie, aansturing van spraakorganen, inflectionele morfologie, functiewoorden

I

Gebied van Wernicke: Verantwoordelijk voor lexicale informatie


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking



I

Gebied van Broca: Verantwoordelijk voor articulatie, aansturing van spraakorganen, inflectionele morfologie, functiewoorden

I

Gebied van Wernicke: Verantwoordelijk voor lexicale informatie


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

Afasie I

Bepaalde vormen van hersenbeschadiging houden verband met bepaalde vormen van afasie (taalstoornis)

I

Dit verband vormde de eerste aanwijzing voor taalspecialisatie in de hersenen ¨ Broca-patienten spreken haperend en telegrafisch — laten functiewoorden en dergelijke weg. ¨ Wernicke-patienten hebben moeite andere mensen te begrijpen en gebruiken woorden op de verkeerde manier.

I

I


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

Afasie I


I


I

I


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

Afasie I


I


I

I


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

¨ Een Broca-patient

(Over het ontstaan van de afasie:) “Ja denk- ik denk. . . eh. . . half jaar. . . geleden van eh. . . moei. . . heel moei. . . dag en nacht. Maar verders is. . . kom vanzelf. . . van eh. . . zaterdag. . . slecht praten. . . ja. . . echt. . . vermoeiend. . . moet uitspreken maar eigenlijk niet. . . ’t is — ’t is ’t is. . . maar ehm. . . zondag . . . ochtend . . . gewerkt van ’t-de bedrijf ja en twaalf uur thuiskomen en ja ’t is. . . van eh. . . ja platvallen. . . ”


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

Afasie I


I


I

I


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Afasie

¨ Een Wernicke-patient

(Over de oorlog:) “Ja en toen moesten zij d’r uit, wee je. En toen waren w-weg met zonde tand. Zo’n tien-twintig waren van me aus en de de d-d-Duitsland die kwam v-v-van de Rijk en da schieten ze, niet op die derteg in. Eh m’n vader die hep te doen d-d-dan tan, maar die ihoorde gewoon niks mie. Eh nog meer man die haalde die die die die die de die die soldaden. Die was al-’drie dood.”


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I

een Amerikaans meisje dat in 1970 gevonden werd in Temple City, in de VS

I

Tot die tijd had ze vastgebonden gezeten in een kamer

I

Haar vader en moeder hadden niet met haar gesproken

I

Nadat ze gevonden was, werd ze door een taalkundige begeleid

I

Ze kreeg al snel een relatief grote woordenschat, en kon zich uitdrukken

I

Maar ze leerde geen grammatica meer


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I


I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I


I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I


I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I


I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie I


I


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Genie aan het woord

“Father hit arm. Big wood. Genie cry. . . Not spit. Father. Hit face — spit. . . Father hit big stick. Father is angry. Father hit Genie big stick. Father take piece wood hit. Cry. Father make me cry. Father is dead.”


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Kritische periode I

De taalproblemen van kinderen als Genie worden wel gezien als aanwijzing voor het bestaan van een kritische periode

I

Alleen in die periode (tot de puberteit) kun je taal leren

I

Het is echter moeilijk om alle sociaal-emotionele problemen van dit soort kinderen los te zien van hun taalproblemen

I

Met Genie is het helaas niet meer goedgekomen; ze verblijft in een inrichting


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Kritische periode I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Kritische periode I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Kritische periode

Kritische periode I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taal is soortspecifiek


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Aangeboren taalvermogen Veel taalverwervingsonderzoek gaat uit van de hypothese dat het taalvermogen is aangeboren. Argumenten: I

Er is een kritische periode voor taalverwerving

I

Er zijn gespecialiseerde delen in de hersenen voor taalverwerking

I

Taalverwerving volgt een eigen pad. Taal is soortspecifiek:

I

I I

Alle mensen ontwikkelen taal Andere dieren hebben geen ‘taal’


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I

I I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Alle mensen ontwikkelen taal Een sterk argument voor deze hypothese werd in 1986 gevonden in Nicaragua: I

Op doofheid rustte lange tijd een taboel

I

Dove mensen werden lange tijd weggestopt, en leerden geen enkele taal, ook geen gebarentaal

I

Toen een dovenschool werd geopend, ontwikkelden de kinderen binnen korte tijd een eigen (gebaren-)taal

I

Al snel werd duidelijk dat deze gebarentaal alle eigenschappen had van een natuurlijke taal.


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Nicaraguaanse Gebarentaal


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Stadia in de taalverwerving


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Vroege stadia in de taalverwerving

1. Voor de geboorte: I

Er zijn aanwijzingen dat baby’s al in de moederbuik aspecten van hun moedertaal verwerven.

2. Prelinguale fase: I I

Tot een maand of 4: oefenen spraakorganen Maand 4-6: brabbelen


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking








Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking








Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking








Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking








Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking


Vroege syntactische taalverwerving

1. Eenwoordzinnen (rond de 1e verjaardag) I

mama, papa, auto

2. Tweewoordzinnen (1,5 a` 2): I I

koekie eten, bal hebben Dit is de eerste syntaxis! Engels: eat cookie, have ball.


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




mama, papa, auto




Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




mama, papa, auto




Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




mama, papa, auto




Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking




mama, papa, auto




Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Woordherkenning

I

Mensen kunnen (gesproken) woorden razendsnel herkennen

I

Dit blijkt onder andere uit shadowing experiments waarbij mensen een (band-)opname naspreken

I

De meeste mensen kunnen dit met een vertraging <1s

I

Een populair model om dit te verklaren is het cohortmodel.


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Woordherkenning

I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Woordherkenning

I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Woordherkenning

I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Een cohort

I

[k] → {/kAst/, /kwAtrijn/, /kad@/, . . . /kOm/, /kOpj@/, /kOmkOm@r/, . . . /kEi/, /kran/, /klAun/ }

I

[kO] → {/kOm/, /kOpj@/, /kOmkOm@r/, . . . }

I

[kOm] → {/kOm/, /kOmkOm@r/, . . . }

I

[kOmk] → {/kOmkOm@r/ }


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Een cohort

I


I


I

[kOm] → {/kOm/, /kOmkOm@r/, . . . }

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Een cohort

I


I


I

[kOm] → {/kOm/, /kOmkOm@r/, . . . }

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Een cohort

I


I


I

[kOm] → {/kOm/, /kOmkOm@r/, . . . }

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Segementatie

I

“Ik heb een Scandinavische vriendin die nogal raar ruikt.”

I

“Zweedse?”


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Segementatie

I

“Ik heb een Scandinavische vriendin die nogal raar ruikt.”

I

“Zweedse?”


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Ambigu¨ıteit

I

De jongens zagen het meisje met de verrekijker: I

I

I

I

De jongens keken naar het meisje; ze gebruikten daarbij een verrekijker. De jongens keken naar het meisje; het meisje had een verrekijker. De jongens zagen het meisje doormidden; het meisje heeft een verrekijker. De jongens zagen het meisje doormidden; ze gebruiken daarbij een verrekijker.


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Ambigu¨ıteit

I


I

I

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Ambigu¨ıteit

I


I

I

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Ambigu¨ıteit

I


I

I

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Ambigu¨ıteit

I


I

I

I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I

Jan legt het snoep op tafel in de kast.

I

Jan vertelde het meisje dat de hond beet dat de man was weggegaan.

I

Schepen vergaan in een storm zijn zelden verzekerd.


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Taalverwerking

Intuinzinnen

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen

Versprekingen: fonemen

I

Anticipatie: een knup op de knop (een druk op de knop).

I

Perseveratie: iemand feliciferen

I

Metathesis: ik weer het niet meet (weet niet meer)

I

Toevoeging: vier vlazen met bloemen


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


I


I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen

Versprekingen: grotere eenheden

I

een bloem met vazen

I

ik heb pijn in mijn penen

I

wilt u koffie in uw neus


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


I

een bloem met vazen

I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen


I

een bloem met vazen

I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen

Mondegreens

I

The ants are my friends, they’re blowing in the wind

I

The answer my friend is blowing in the wind

I

http://www.kissthisguy.com/


Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen

Mondegreens

I


I


I



Universiteit Leiden


Taal en hersenen

Taalverwerving

Taalverwerking

Versprekingen

Mondegreens

I


I


I



Universiteit Leiden

Basisbegrippen van de taalwetenschap: Psycholinguïstiek

Recommend Documents