INHOUD
Voorwoord
v
Lijst van tabellen
xxiii
Lijst van figuren
xxix
DEEL 1
BASISBEGRIPPEN VAN KOSTPRIJSCALCULATIE
1
HOOFDSTUK 1. De techniek van kostprijscalculatie
3
1.
Inleiding
3
2.
Probleemstelling bij kostencalculatie: uitgangsvoorbeeld
3
3.
Begrip kostprijs 3.1 Definitie van het begrip ‘kostprijs’ 3.2 Bepaling van de prestatie 3.3 Bepaling van de kostensoorten a. Onderscheid tussen kosten en uitgaven b. Samenstellende elementen van de kostprijs 3.4 Waardering van de kosten a. Werkelijke versus toelaatbare kosten b. Kostprijscalculatie op basis van de werkelijke kosten (historische kostprijscalculatie) c. Kostprijscalculatie op basis van de toelaatbare kosten (standaardkostprijscalculatie) d. Aanschaffingswaarde of vervangingswaarde
11 12
Vaste en variabele kosten 4.1 Definities 4.2 Grafische voorstelling
13 13 14
4.
Intersentia
4 4 4 6 6 7 10 10 10
ix
INHOUD
4.3 4.4
Gevolgen voor de standaardkostprijs Capaciteitsgrenzen en budgetperiode
15 16
5.
Directe en indirecte kosten 5.1 Bijkomende gegevens voor het uitgangsvoorbeeld 5.2 Definities 5.3 Kostprijsfiche voor type I en II 5.4 Capaciteitsbezettingsverschil op de vaste, indirecte kosten
18 18 19 20 22
6.
Marginale of differentiële kosten
25
7.
Integrale kostprijs versus partiële kostprijs
26
8.
Besluit
27
HOOFDSTUK 2 Specifieke waarderingsproblemen
29
1.
Inleiding
29
2.
Waardering van het materiaalverbruik 2.1 Hoeveelheidsbepaling 2.2 Prijsbepaling 2.3 Vergelijking van de verschillende voorraadwaarderingssystemen
29 29 30 30
3.
Waardering van de afschrijvingen 3.1 Bepalende factoren 3.2 Levensduur 3.3 Afschrijvingsritme 3.4 Afschrijvingsbasis: aanschaffingswaarde of vervangingswaarde 3.5 Residuwaarde
32 32 32 33 34 36
4.
Rente op eigen en vreemd vermogen
36
5.
Besluit
37
HOOFDSTUK 3 De kostenplaatsenmethode
39
1.
Inleiding
39
2.
Kostenplaatsenmethode
39
3.
Homogene kostenplaatsen
44
4.
Soorten kostenplaatsen
45
5.
Analytische boekhouding
46
6.
Uitgangsvoorbeeld 6.1 Bijkomende gegevens 6.2 Kostenverdeelstaat
47 47 49
x
Intersentia
INHOUD
7.
Fabricagekostprijs versus verkoopkostprijs 7.1 Fabricagekostprijs van de geproduceerde goederen 7.2 Fabricagekostprijs van de verkochte goederen 7.3 Verkoopkostprijs van de verkochte goederen 7.4 Resultaat over de periode
53 53 54 54 54
8.
Besluit
56
DEEL 2
HISTORISCHE KOSTPRIJSCALCULATIE EN RESULTAATBEPALING
57
HOOFDSTUK 4 Kostprijscalculatie en resultaatbepaling bij massaproductie
59
1.
Inleiding
59
2.
Kenmerken van massaproductie
59
3.
Kostprijscalculatie bij massaproductie
60
4.
Waardering van de goederen in bewerking 4.1 Het begrip equivalente eenheden 4.2 Voorbeeld 1: er is geen beginvoorraad goederen in bewerking a. Stap 1: basisvergelijking in fysieke eenheden b. Stap 2: berekenen van equivalente eenheden c. Stap 3: totale ingezette kosten d. Stap 4: berekenen van een kost per equivalente eenheid e. Stap 5: waarde eindvoorraad en totale fabricagekostprijs afgewerkte producten f. Conclusie 4.3 Voorbeeld 2: er is een beginvoorraad goederen in bewerking a. Stap 1: basisvergelijking in fysieke eenheden b. Stap 2: berekenen van equivalente eenheden c. Stap 3: totale ingezette kosten d. Stap 4: gemiddelde kost per equivalente eenheid e. Stap 5: waarde eindvoorraad en totale fabricagekostprijs afgewerkte producten 4.4 Voorraadwaarderingssysteem: FIFO, LIFO i.p.v. gemiddelde waarde 4.5 Voorraadwaardering goederen in bewerking in de praktijk
60 60 61 62 63 64 64
5.
Kostprijs van de geproduceerde goederen versus kostprijs van de verkochte goederen
Intersentia
64 64 65 66 67 68 68 69 70 71 71
xi
INHOUD
6.
Resultaatbepaling over de periode
72
7.
Besluit
74
HOOFDSTUK 5 Kostprijscalculatie en resultaatbepaling bij productie op order
75
1.
Inleiding
75
2.
Kenmerken van productie op order
75
3.
Probleemstelling
76
4.
Belang van kostprijscalculatie bij productie op order
77
5.
Voorcalculatie: standaardkostprijscalculatie 5.1 Schatting van de directe kosten 5.2 Schatting van de indirecte kosten 5.3 Voorgecalculeerde kostprijs van de orders
77 77 78 79
6.
Nacalculatie: werkelijke kostprijs 6.1 Werkelijke directe kosten 6.2 Werkelijk toegerekende indirecte kosten 6.3 Nagecalculeerde kostprijs van de orders 6.4 Capaciteitsbezettingsverschil
81 81 83 84 86
7.
Resultaatbepaling over de periode
87
8.
Besluit
88
HOOFDSTUK 6 Gemeenschappelijke producten, bijproducten, uitval en afval
89
1.
Inleiding
89
2.
Gemeenschappelijke producten (joint products) 2.1 Probleemstelling a. Chemiebedrijf b. Chemiebedrijf plus 2.2 Definitie gemeenschappelijke producten 2.3 Verdeling van gemeenschappelijke kosten a. Mogelijkheden b. Fysieke hoeveelheden c. Verkoopwaarde op het split-off-moment d. Nettoverkoopwaarde e. Constant brutomargepercentage f. Geen allocatie van de gemeenschappelijke kosten 2.4 Joint costs bij beslissingscalculaties
89 89 89 90 90 91 91 92 93 93 95 96 96
xii
Intersentia
INHOUD
3.
Bijproducten 3.1 Probleemstelling 3.2 Definitie bijproducten 3.3 Kostprijscalculatie van bijproducten
4.
Uitval 4.1 Probleemstelling: motorfietsenfabrikant 4.2 Definitie uitval 4.3 Kostprijscalculatie van opnieuw te bewerken uitval (reworked units) 4.4 Kostprijscalculatie van tweedekwaliteitsproducten (spoilage)
100 100 101
5.
Afval 5.1 Probleemstelling: motorfietsenfabrikant plus 5.2 Definitie afval 5.3 Kostprijscalculatie van verkoopbaar afval (scrap) 5.4 Kostprijscalculatie van niet-verkoopbaar afval (waste)
104 104 104 104 105
6.
Integraal schema resultaatbepaling en kostprijscalculatie
106
7.
Besluit
107
98 98 98 98
101 101
HOOFDSTUK 7 Full costing versus direct costing
109
1.
Inleiding
109
2.
Probleemstelling
110
3.
Definities
110
4.
Resultaatbepaling en kostprijscalculatie
111
5.
Resultaatbepaling en kostprijscalculatie: uitgewerkt voorbeeld 5.1 Situatie 1: verkoop = productie 5.2 Situatie 2: verkoop < productie 5.3 Situatie 3: verkoop > productie
112 112 114 115
6.
Besluit
116
Intersentia
xiii
INHOUD
DEEL 3
HET GEBRUIK VAN KOSTENINFORMATIE BIJ HET NEMEN VAN BELEIDSBESLISSINGEN
117
HOOFDSTUK 8 Belangrijke begrippen bij beslissingscalculaties
119
1.
Inleiding
119
2.
Relevante kosten en relevante opbrengsten
119
3.
Differentiële kosten, incrementele kosten
121
4.
Opportuniteitskost
121
5.
Contributiemarge
122
6.
Korte termijn versus lange termijn
123
HOOFDSTUK 9 Break-evenanalyse
125
1.
Inleiding
125
2.
Probleemstelling
125
3.
Methodes om het break-evenpunt te bepalen 3.1 Definitie 3.2 Basisvergelijking 3.3 Contributiemargemethode 3.4 Grafische methode
126 126 126 127 129
4.
Toepassingsmogelijkheden van de break-evenanalyse 4.1 Veiligheidsmarge 4.2 Capaciteitsbenutting in het break-evenpunt 4.3 Winstobjectief (voor en na belastingen) 4.4 Sensitiviteitsanalyse
131 131 131 132 134
5.
Impliciete veronderstellingen van de break-evenanalyse 5.1 Lineair opbrengstenverloop 5.2 Lineair kostenverloop 5.3 Alle kosten zijn op te delen in vaste en variabele kosten 5.4 Geen onderscheid tussen productie en verkoop 5.5 Enkel volume beïnvloedt de kosten en de opbrengsten 5.6 Constante productmix
136 136 137 138 138 138 139
6.
Besluit
140
xiv
Intersentia
INHOUD
HOOFDSTUK 10 Speciale orders met lage verkoopprijs
141
1.
Inleiding
141
2.
Probleemstelling
142
3.
Onderbezetting of volledige bezetting
143
4.
Onderbezetting 4.1 Integrale kostprijs bij normale bezetting 4.2 Integrale kostprijs bij werkelijke bezetting 4.3 Variabele kostprijs (direct costing) 4.4 Welke methode hanteren?
144 144 144 145 146
5.
Voorwaarden voor het aanvaarden van een speciaal order met een verkoopprijs onder de integrale kostprijs 5.1 Onderbezetting 5.2 Eenmalig order 5.3 Gescheiden markten 5.4 Geen bijkomende investeringen
147 147 148 148 148
6.
Volledige bezetting
149
7.
Besluit
151
HOOFDSTUK 11 De ‘make-or-buy’-beslissing
153
1.
Inleiding
153
2.
Probleemstelling
153
3.
Situatiegebonden
154
4.
Situatie 1: de vrijgekomen capaciteit wordt niet benut
155
5.
Situatie 2: de vrijgekomen capaciteit wordt benut
156
6.
Situatie 3: Vervanging van de machine
158
7.
Kwalitatieve factoren
159
8.
Besluit
160
HOOFDSTUK 12 De verkoopprijsbeslissing
163
1.
Inleiding
163
2.
Probleemstelling
164
3.
Beïnvloedende factoren bij de verkoopprijsbeslissing 3.1 Inleiding
164 164
Intersentia
xv
INHOUD
3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
Marketingstrategie Kostprijs van een product Marktvorm Verkoopprijs van de concurrenten Vraag naar het product Andere factoren Besluit
164 165 166 167 167 168 168
4.
Verkoopprijsbepaling gebaseerd op de kostprijs (cost-based pricing) 4.1 Cost-plus pricing a. Definitie b. Kostenbasis c. Opslagpercentage 4.2 Target return pricing 4.3 Evaluatie van de prijsbepaling op basis van kosten
5.
Afnemergerichte prijsbepaling (buyer-based pricing) 175 5.1 Definitie 175 5.2 Evaluatie van afnemergerichte prijsbepaling (buyer-based pricing) 176
6.
Prijsbepaling op basis van de prijs van de concurrentie (competitionbased pricing) 6.1 Prijsvolgerschap (going rate pricing) a. Definitie b. Evaluatie van prijsvolgerschap 6.2 Sealed-bid pricing a. Definitie b. Evaluatie van sealed-bid pricing
177 177 177 177 178 178 179
Besluit
179
7.
169 169 169 169 171 172 173
HOOFDSTUK 13 De productmixbeslissing en de theory of constraints
181
1.
Inleiding
181
2.
Probleemstelling
181
3.
De optimale productmix
182
4.
De optimale productmix bij één knelpunt 4.1 Nieuwe probleemstelling 4.2 Nieuwe oplossing: contributie per eenheid knelpuntfactor
185 185 185
5.
De optimale productmix bij verschillende capaciteitsbeperkingen 5.1 Nieuwe probleemstelling 5.2 Nieuwe oplossing: lineaire programmering 5.3 Lineaire programmering: opbouwen van het model
186 186 187 187
xvi
Intersentia
INHOUD
5.4 5.5 5.6
Lineaire programmering: grafische voorstelling Lineaire programmering: oplossing door ‘trial-and-error’ Schaduwprijzen
188 189 190
6.
Theory of constraints (TOC) 6.1 Situatieschets 6.2 Het doel van een onderneming 6.3 TOC-maatstaven 6.4 Uitgewerkt voorbeeld: de productmixbeslissing onder TOC 6.5 Goldratt’s ‘ongoing improvement plan’
191 191 192 192 193 196
7.
Besluit
198
HOOFDSTUK 14 De investeringsbeslissing
199
1.
Inleiding
199
2.
Probleemstelling: rationalisatie-investering
200
3.
Stappen in het investeringsbeslissingsproces
201
4.
Inleidende begrippen uit de financiële wiskunde 4.1 Tijdswaarde van het geld 4.2 Samengestelde interest
202 202 203
5.
Beoordelingsmethoden bij investeringen 5.1 Vooraf 5.2 Gemiddeld boekhoudkundig rendement a. Definitie en beslissingscriterium b. Voorbeeld c. Voor- en nadelen 5.3 Terugverdienperiode (payback) a. Definitie en beslissingscriterium b. Voorbeeld c. Voor- en nadelen 5.4 Netto contante waarde (net present value) a. Definitie en beslissingscriterium b. Voorbeeld c. Voor- en nadelen d. Bepaling van het minimumrendement 5.5 Interne rendementsgraad (internal rate of return) a. Definitie en beslissingscriterium b. Voorbeeld: ‘trial-and-error’ c. Voorbeeld: annuïteitentabel d. Voor- en nadelen
205 205 205 205 206 207 207 207 208 209 209 209 210 212 212 212 212 213 214 216
Intersentia
xvii
INHOUD
6.
Uitbreiding van de probleemstelling 6.1 Vooraf 6.2 Belastingeffecten 6.3 Huidige en toekomstige verkoopwaarde van activa a. Nieuwe probleemstelling: vervangingsinvestering b. Nieuwe oplossing 6.4 Veranderend netto bedrijfskapitaal a. Nieuwe probleemstelling: uitbreidingsinvestering b. Nieuwe oplossing
7.
Sensitiviteitsanalyse
221
8.
Besluit
222
DEEL 4
216 216 216 217 217 218 220 220 221
STRATEGISCHE KOSTEN EN WINSTGEVENDHEIDSANALYSE 223
HOOFDSTUK 15 Activity-based costing
225
1.
Probleemstelling
225
2.
Rationele versus irrationele verdeling van de indirecte kosten
225
3.
Keuze van de verdeelsleutel bij toerekening van de indirecte kosten 3.1 Stappen 3.2 Vorming van homogene kostenmassa’s 3.3 Berekening van de toeslagen
226 226 226 228
4.
Tekortkomingen van de traditionele kostprijscalculatie
228
5.
Kostprijsbepaling op basis van activiteiten 5.1 Algemeen model 5.2 Identificatie van de activiteiten 5.3 Bepaling van de kosten van de activiteiten 5.4 Bepaling van de ‘cost drivers’ van de activiteiten 5.5 Bepaling van het volume van de ‘cost drivers’ 5.6 Bepaling van de kost per eenheid ‘cost driver’ voor elke activiteit 5.7 Berekening van de eenheidskostprijs per product of dienst
229 229 231 231 232 234 234 235
6.
Kostenhiërarchie
235
7.
Soorten ‘cost drivers’
237
8.
Winstgevendheidsanalyse op basis van activity-based costing
238
9.
Besluit
239
xviii
Intersentia
INHOUD
HOOFDSTUK 16 Time-driven activity-based costing
241
1.
Inleiding
241
2.
Tekortkomingen van ABC 2.1 ABC in complexe omgevingen 2.2 ABC in dynamische omgevingen 2.3 Gebrekkig inzicht in de capaciteitsbezetting
241 241 242 243
3.
De techniek van time-driven activity-based costing 3.1 Identificatie van de middelengroepen en hun activiteiten 3.2 Bepaling van de kosten van de middelengroepen 3.3 Bepaling van de praktische capaciteit van elke middelengroep 3.4 Berekening van de kost per tijdseenheid 3.5 Bepaling van de benodigde tijdseenheden voor elke activiteit per transactie 3.6 Berekening van de kost per transactie
243 244 244 244 245
4.
Tijdsvergelijkingen 4.1 Begrippen 4.2 Toepassing op het uitgangsvoorbeeld: loonadministratie personeel
247 247 248
5.
Voordelen van TDABC
249
6.
Winstgevendheidsanalyse op basis van time-driven activity-based costing 251
7.
Besluit
DEEL 5
KOSTENBEHEERSING
HOOFDSTUK 17 Kostenbeheersing door middel van verschillenanalyse
245 246
252
255
257
1.
Inleiding
257
2.
Van kostenberekening naar kostenbeheersing
258
3.
Probleemstelling 3.1 Standaardkostprijs 3.2 Werkelijke kosten en werkelijk verbruik 3.3 Historische kostprijs
258 258 260 262
4.
Verschillenanalyse van de variabele, directe kosten 4.1 Flexibel budget 4.2 Prijsverschil en hoeveelheidsverschil
264 264 266
Intersentia
xix
INHOUD
4.3 4.4 5.
Verschillenanalyse van het materiaalverbruik Verschillenanalyse van de directe arbeidskosten
267 269
Verschillenanalyse van de indirecte kosten 5.1 Verschillenanalyse van de variabele, indirecte kosten 5.2 Verschillenanalyse van de vaste, indirecte productiekosten 5.3 Verschillenanalyse van de beheerskosten (= vaste, indirecte kosten)
269 269 272
6.
Uitsplitsing van het globaal verschil
274
7.
Alternatieve voorstelling voor de verschillenanalyse voor de indirecte kosten (vast en variabel geïntegreerd)
276
Besluit
278
8.
273
HOOFDSTUK 18 Kostenbeheersing door middel van kaizen costing en activity-based management
281
1.
Kostenreductie als strategisch wapen
281
2.
Principes van continue verbetering
282
4.
Innovatie versus kaizen
285
5.
De rol van managers in kaizen
286
6.
Kostenbeheersing via activity-based management
288
7.
Het gebruik van TDABC bij continue verbetering
291
HOOFDSTUK 19 Kostenbeheersing van nieuwe producten door middel van target costing
295
1.
Inleiding
295
2.
‘Design to cost’: kostenbeheersing van toekomstige producten
296
3.
Target costing
297
4.
Kenmerken van target costing 4.1 Target costing heeft een marktgerichte focus 4.2 Target costing vereist samenwerking van diverse disciplines in de onderneming 4.3 Het target costing-systeem is geen kostprijssysteem maar wel een kostenbeheersingsysteem 4.4 Target costing legt vooral de nadruk op de directe kosten 4.5 Target costing werkt proactief 4.6 Target costing levert een duidelijk kostenreductieobjectief op 4.7 De ‘target cost’ is een verbintenis 4.8 Target costing concentreert zich op de ontwerpfase van een product
298 298
xx
299 300 300 301 301 302 302
Intersentia
INHOUD
5.
Target costing-methodes 5.1 Aftrekmethode 5.2 Optelmethode 5.3 Toewijzing van de target cost aan deelobjecten
302 302 305 305
6.
Target costing-hulpmiddelen 6.1 Value engineering 6.2 Target cost matrix en value control chart 6.3 Cost tables
306 306 307 310
7.
Het gebruik van ABC bij target costing
310
8.
Target costing en samenwerking met leveranciers
311
9.
Toepassingen van target costing
312
BIJLAGE
317
LITERATUUR
323
OEFENINGEN
327
Intersentia
xxi
