Dossier. Dag van de Verpleging. In dit dossier

Dossier Dag van de Verpleging Op 12 mei doen verpleegkundigen wat ze misschien wel vaker zouden mogen doen: de aandacht vestigen op het belang van hun beroep. De Dag van de Verpleging werd 50 jaar geleden voor het eerst in Nederland gevierd. Extra reden om eens stil te staan bij de betekenis van deze dag voor de verpleegkunde. En bij de vraag of deze dag nog wel leeft.

In dit dossier • • • • • • •

50 jaar trotse verpleegkundigen Twee hbo-v studenten onderzoeken de betekenis van de Dag van de Verpleging Nieuwsgierigheid naar het verleden loont Een eigen vlag en lied De Dag van de Verpleging heeft een eigen vlag en een bijbehorend vlaggenlied Van hulpje tot serieus beroep De verpleging van 1945 tot 1964

tvz | Tijdschrift voor verpleegkundig experts - 2014 nr. 2

TVZ002_Dossier_Intro.indd 11

4/8/2014 3:00:43 PM

Dossier

Dag van de Verpleging

50 jaar trotse verpleegkundigen Dit jaar viert Nederland de vijftigste editie van de Dag van de Verpleging. Twee studenten hbo-v aan Hogeschool W indesheim onderzochten wat tot nu toe de invloed van deze dag is op de ontwikkeling van de verpleegkundige beroepswaarden en de beroepsidentiteit. En: leeft de Dag van de V erpleging anno 2014 eigenlijk nog wel? Charlene van ’t Ende en Andrea Meerse, studenten hbo-v Hogeschool Windesheim

De Dag van de Verpleging wordt jaarlijks gevierd op 12 mei. Dit is de geboortedag van Florence Nightingale, een van de bekendste grondleggers van de moderne verpleegkunde. In de loop der jaren is de viering veranderd van een feestdag waarop verpleegkundigen zelf aandacht vestigen op het belang van hun beroep, naar een dag waarop de zorginstellingen waardering tonen aan ‘hun’ verpleegkundigen. De Dag van de Verpleging wordt internationaal gevierd en komt oorspronkelijk uit Amerika. De International Council of Nurses (ICN) houdt de dag sindsdien internationaal in ere.

Verpleegsters in de jaren ‘60. (foto: Florence Nightingale Instituut)

De ICN heeft er de volgende doelen voor vastgesteld: - Het verbeteren van kennis en educatie. - Het voortzetten van het streven naar verbeteringen binnen de professie. - Anderen aanmoedigen om verpleegkundige te worden.

De Dag van de Verpleging in Nederland In Nederland werd de Dag van de Verpleging in 1964 voor het eerst gevierd. De organisatie ervan werd hier opgestart door de in 1948 opgerichte ‘Federatie van Verenigingen die de Belangen van de Verpleging en de Verplegenden behartigen’. De Federatie hoopte dat de Nederlandse verplegenden zich op 12 mei zouden bezinnen op hun persoonlijke relatie tot hun werk. Ze vond het belangrijk dat ook gehuwde verpleegsters zouden blijven doorwerken, zodat zij in de verpleging een werkelijke loopbaan konden hebben. De Dag van de Verpleging was dan een moment waarop zij zich opnieuw de idealen voor ogen zouden stellen die zij hadden ten tijde van hun keuze voor dit beroep. Het was ook een dag om jonge mensen die nog geen beroepskeuze had-

den gemaakt, attent te maken op het beroep van verplegende. En dan met name op de waarden die het beroep vertegenwoordigde, zowel in geestelijke als in materiële zin. Daarvoor werden allerlei materialen ingezet: van kleurplaten tot voorlichtingspakketten. Het was niet de bedoeling – aldus de Federatie – van 12 mei een dag te maken waarop de verplegenden met een bloemetje of andere vriendelijke attenties werden verrast (Friese Koerier, 1964). In 1974 werd de Federatie opgeheven. Er kwam een nieuwe organisatie: Stichting Voorlichting en Publiciteit Verplegende en Verzorgende Beroepen, opgericht door de toenmalige katholieke, christelijke en neutrale beroepsorganisatie. Zij namen de viering van de Dag van de Verpleging over. In 1980 hief deze Stichting zich echter plotsklaps op: de oorspronkelijke doelstelling - het werven van nieuwe verpleegsters - was geleidelijk veranderd in ‘beroepskeuzevoorlichting’ aan jonge mensen op middelbare scholen. Dat vergde heel andere materialen dan die er tot dan toe waren. De Stichting waarschuwde expliciet dat zij de ‘bekende oranje folders’ over de diverse verpleegopleidingen niet langer zou verspreiden (Redactie, 1980). Sinds de opheffing van de Stichting is de aandacht voor de Dag van de Verpleging in Nederland aanzienlijk verminderd.

Ieder jaar een thema Ieder jaar draagt de ICN een thema aan voor de Dag van de Verpleging. De thema's moeten zorgen voor discussie en betvz | Tijdschrift voor verpleegkundig experts - 2014 nr. 2

TVZ002_Dossier 1.indd 12

4/8/2014 3:58:23 PM

actief gestimuleerd. Ook uitvoerende verpleegkundigen werden aangemoedigd om actief mee te praten over de toekomst van hun opleiding en beroep (Federatie, 1970). Zij kregen meer inspraak, werden mede verantwoordelijk voor de zorg aan patiënten. Dit werd beïnvloed door de democratisering in de maatschappij.

Foto: Arno Massee

1971: de man in de verpleging

wustwording onder verpleegkundigen over de actuele ontwikkelingen in hun beroep. In overleg met de World Health Organization stelt de ICN een wetenschappelijk onderbouwd informatiepakket samen rond het gekozen thema. Elk deelnemend land kan op basis daarvan het thema vertalen naar de eigen situatie. Daarnaast is ieder instelling ook vrij om aan het thema een eigen invulling te geven. Het thema dat de ICN dit jaar heeft gekozen luidt: Nurses: A force for change – A vital resource for health. Het informatiepakket is gericht op vragen rondom de arbeidsmarkt voor verpleegkundigen en de werkdruk, tegen de achtergrond van de financiële crisis, migratie en patiëntveiligheid.

1967: de patiënt als mens Een aantal thema’s drukte de situatie waarin de verpleging in die tijd verkeerde uitzonderlijk goed uit. In 1967 bijvoorbeeld was het thema De mens die verpleegkundige zorg behoeft. Tot dan toe was de rolverdeling binnen de zorginstellingen veelal door hiërarchie bepaald. De

arts stond bovenaan, de verpleegkundige voerde zijn opdrachten uit en de patiënt werd gezien als een kind, dat niet wist wat voor hem of haar belangrijk was. In 1967 keken verpleegkundigen meer naar de gehele mens achter de ziekte, dit onder invloed van het thema én de ook in Nederland aanvaarde definitie van verplegen van Virginia Henderson. Hierdoor kwam de focus te liggen op de patiënt als mens en werden de verhoudingen tussen arts, verpleegkundige en patiënt gelijkwaardiger. Patiënten zelf werden ook mondiger en eisten meer invloed op de keuze voor de behandeling van hun ziekte.

1970: kritiek mag! In 1970 werd 150 jaar ontwikkeling van de verpleegkunde gevierd. Op deze Dag van de Verpleging werd enerzijds stil gestaan bij alle ontwikkelingen die het beroep had doorgemaakt en anderzijds ruimte gemaakt om de toekomst aan de orde te stellen. Dit wederom onder leiding van de publiciteitscommissie van de Federatie (Federatie, 1970). Een kritische houding van verpleegkundigen werd nu

Hoewel in de psychiatrie rond 1964 ruim 50 procent van de verplegenden man was, waren de verpleegkundigen binnen de algemene gezondheidszorg vooral vrouwen. Vanaf de jaren ‘70 werden ook in de agz echter steeds vaker mannelijke verpleegkundigen gesignaleerd. De man in de verpleging was dan ook het thema voor de Dag van de Verpleging in 1971. De algemene gezondheidszorg was sedert 1941 (de invoering van het Ziekenfondsbesluit) al hard gegroeid maar groeide rond 1970 extreem snel. Dat had te maken met een toenemende zorgvraag als gevolg van vergrijzing, bevolkingsaanwas, verkeersonveiligheid en hart- en vaataandoeningen (Federatie, 1971). Door deze groei kon simpelweg niet langer worden volstaan met slechts 3 procent mannelijke verpleegkundigen. Zelfs niet terwijl de groep verpleegsters groeide doordat meer vrouwen na hun huwelijk bleven werken. Staatssecretaris van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Dr. R.J.H. Kruisinga uitte zijn ontevredenheid over de continuïteit in de zorg. Hij wilde bevorderen dat mannen ook een carrière in de algemene gezondheidszorg zouden gaan ambiëren en stuurde aan op een hogere beroepsopleiding. Kruisinga vond hooggeplaatste verpleegsters en een aantal eerdere bewindslieden aan zijn zijde. De opleiding kwam er en de overheid sti-



4/8/2014 3:58:24 PM

Dossier


muleerde vooral mannen om de hogere beroepsopleiding verpleegkunde te volgen. Dit leidde er ook toe dat de titel ‘verpleegster’ moest worden vervangen door een onzijdig woord. Deze werd vanaf nu ‘verpleegkundige’. Ook vroedvrouwen kregen een nieuwe aanspreektitel en heetten voortaan verloskundigen (Van Hout, 1971; Aan de Stegge, 2012).

Professionalisering De thema’s die in de loop der tijd in Nederland zijn gekozen voor de Dag van de Verpleging, sloten aan bij de ontwikkelingen die op dat moment in de zorg speelden. Door de jaren verschoof de aandacht van voorlichting aan een massa jonge meisjes naar verdere professionalisering van het beroep en verbetering van de educatie. Sinds 40 jaar bestaan er verschillen in opleidingsniveau. De inservice opleidingen zijn inmiddels afgeschaft. In 2012 werd een nieuw beroepsprofiel voor de verpleegkundige voorgesteld met het oog op 2020 (Lambregts en Grotendorst, 2012). Behalve in de opleiding wordt nu ook voor de werkvloer een helder onderscheid voorgesteld tussen de hbo-verpleegkundige en de mbo-verpleegkundige, die ‘zorgkundige’ zou moeten gaan heten. Sinds 1972 is er al discussie over de juiste balans tussen deze twee functieniveaus aan of rond het bed. Het jaar 2020 zou het einde kunnen markeren van een langjarige ontwikkeling, die in de tijd min of meer samenvalt met de periode waarin Nederland de Dag van de Verpleging viert.

‘Leeft’ de Dag nog? In hoeverre leeft de Dag van de Verpleging anno 2014 nog onder verpleegkundigen? Twee hbo-v- studenten van Hogeschool Windesheim gingen met deze vraag aan de slag in het kader van hun afstudeeronderzoek. Ze bestudeerden oude

TvZ’s en interviewden een aantal voormalig verpleegkundigen en vertegenwoordigers van Verpleegkundig Advies Raden van een agz en een ggz instelling. Daarnaast hielden zij een enquête onder verpleegkundigen van de twee betrokken instellingen. Van de 40 verpleegkundigen die werden benaderd, hebben 23 de vragenlijst ingevuld. Deze verpleegkundigen

konden in de enquête aangeven hoe belangrijk zij de Dag van de Verpleging vinden op een schaal van 1 tot 10. De meesten van hen gaven de Dag het cijfer 7 (30,43%). Daarna kwamen de 6 en de 9 op een gedeelde tweede plaats (beiden 13,04%). De op dit moment werkzame verpleegkundigen vinden de Dag van de Verpleging dus niet onbelangrijk. In de tvz | Tijdschrift voor verpleegkundig experts - 2014 nr. 2


4/8/2014 3:58:29 PM

enquête gaven zij aan dat zij de waarde 'deskundigheid' hoog in het vaandel hebben staan. Zij leken goed te beseffen dat de Dag van de Verpleging kan bijdragen aan hun deskundigheid en aan het ervaren van ‘beroepsidentiteit’. De voormalig verpleegkundigen daarentegen hadden nauwelijks nog herinneringen aan de Dag van de Verpleging. Zij gaven aan dat de Dag van de Verpleging in hun tijd vooral een gezellige viering was met een gebakje bij de koffie of een presentje. Zij leken zich daarvoor enigszins te generen, omdat zij wel heel veel waardering hadden voor de in hun tijd zeer actieve en geëmancipeerde hoofdzusters. De vertegenwoordigers van de twee nu bestaande VAR’s – vooral die in de ggz – hebben de vaste wil om op de Dag van de Verpleging te blijven zorgen voor bezinning en te blijven streven naar verbetering van kennis, educatie en zorg. Kortom: er lijkt alle reden om aan te nemen dat de Dag van de Verpleging in Nederland nog een mooie toekomst tegemoet kan zien.

2014: tijd voor bezinning Of het functiegebouw er in 2020 echt anders uit zal zien, is nog ongewis. De economische crisis stuwt de belangstelling voor het verpleegkundig beroep in 2014 tot grote hoogte op, maar toch zullen er op korte termijn weer tekorten aan verpleegkundigen zijn; nu als gevolg van demografische ontwikkelingen. Dit dreigende tekort aan verpleegkundigen zal vermoedelijk voor een deel opgevuld worden met e-health-technologie en er wordt ook vaker gesproken over zorgrobots. De Dag van de Verpleging had al in 1977 het thema Brug tussen mens en techniek en in 2009 Verpleegkundigen aan de leiding in zorginnovaties. Deze thema´s zijn ook nu weer actueel.

De Dag van de Verpleging geeft verpleegkundigen een mooie kans om te reflecteren op hun eigen beroep. Ze kunnen zich afvragen welke waarden zij toepassen in hun beroepsuitoefening of welke innovaties zij (willen) integreren in hun handelen. In de praktijk wordt de Dag van de Verpleging echter niet altijd op deze manier vormgegeven. De Dag van de Verpleging kan een moment zijn voor verpleegkundigen om gezamenlijk naar hun beroep te kijken en trots te zijn op wat zij bereikt hebben, zeker als zij dit afzetten tegen waar ze vandaan komen. De verpleegkundige is in Nederland nog niet zo lang een professional met een ‘carrière’ in haar vak. Goed geklede, propere en betrouwbare verpleegsters die primair het welzijn van de patiënten voor ogen hadden, zijn veranderd in hoog opgeleide, deskundige, zelfstandige en innovatieve mannen en vrouwen met de beschermde titel van ‘verpleegkundige’. Reflectie op dit emancipatieproces kan hen in deze drukke tijd vol technologie en vernieuwingen ruimte bieden om terug te kijken naar waar het allemaal om was begonnen, namelijk de bewuste keuze om goede zorg te geven aan mensen die dit nodig hebben. ■

Federatie (1971). 12 mei Dag van de V erpleging, motto: De man in de verpleging, een claim op tienduizenden. TvZ, 81, 157. Friese Koerier (1964). 12 mei Dag van de Verpleging. Kranten.delpher.nl, laatst gezien: 23/01/2014. Gravenberch, S. & Helder, L. (1998). Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht. Berchem: EPO. Hout, Th.M.G. van (1971). De mannelijke verloskundige. TvZ, 81, 424-428. ICN (2013). Our Vision. International Council of Nurses (ICN), www.icn.ch, laatst gezien: 20-01-2014. Lambregts, J. & Grotendorst, A (2012). Leren van de toekomst, Verpleegkundigen & Verzorgenden 2020. Houten: Bohn Stafleu, van Loghum. Meereboer, T. & Bolhuis, P. (2006). Feest. Maieutiek BV. Nightingale, F. (2005). Over ziekenverpleging, wat men om de herstelling te bevorderen, te doen en te vermijden heeft . Heruitgave van Notes on Nursing in de Nederlandse vertaling uit 1862 door Anne Dorothée Busken Huetvan der Tholl, bezorgd door Prof. dr. Mart J. van Lieburg en drs. Nannie Wiegman (pp.37-231). Rotterdam: Erasmus Publishing. Publiciteitscommissie (1965). 12 mei Dag van de Verpleging. TvZ, 75, 459-461.

Noot Met dank aan: Henk Bakker, Chel Coenen, Tine Casimir-de Graaf, Frieda Dorrenboom-Krijgsman, Maya Fétéris-Hoft, Tine Henkelman, Heidi de Kam, Peter Koopman, Wierd Meijering, Tonny

Redactie (1980). Stichting Voorlichting en Publiciteit. TvZ, 90, 443. Schamp, P. (2004). Rapportage. Assen: Uitgeverij Van Gorcum. Stegge, aan de, C. (2012). Gekkenwerk. De

van de Pasch, Nelleke Sleeuwenhoek, Cecile aan

ontwikkeling van het beroep ‘psychiatrisch

de Stegge en Wubbien Wesselink.

verpleegkundige’ in Nederland, 1830-1980 . Maastricht: Universitaire Pers Maastricht.

Literatuur Dijken, T. van (1964). 12 mei Dag van de Verpleging. TvZ, 74, 842-844. Federatie (1970). Landelijke bijeenkomst, TvZ, 80, 297.

Tweede Kamer (1962). Vaststelling van hoofdstuk XV (Sociale Zaken en Volksgezondheid) 196), Staten Generaal Digitaal, www.statengeneraaldigitaal.nl, laatst gezien: 04/02/2014.



4/8/2014 3:58:30 PM

Dossier

Dag van de verpleging

Dag van de Verpleging 1964 - 2014 Op 12 mei 1964 werd de eerste Dag van de verpleging gehouden. Hier bieden wij een overzicht van de thema’s die in al die jaren voorbij zijn gekomen, inclusief het thema van 2014: ‘Verpleegkundigen: krachtig in verandering, vitaal voor gezondheid’. Dit is de vertaling, door V&VN, van het internationale thema ‘Nurses: A Force for Change – A vital resource for health’ van de International Council of Nurses. Maatschappelijke gezondheidszorg 1965

1964 Eerste Dag van de Verpleging Ingesteld door de Commissie Voorlichting en Publiciteit van de Federatie.Gericht op de Algemene ziekenhuizen. 1966 B-verpleging

De mens die verpleegkundige zorg behoeft 1967 1968 Zondag in de Gezondheidszorg Verpleging tussen ethiek en techniek 1969

1971

1970 1820-1970 – 150 jaar ontwikkeling van de verpleegkundige

Verpleegster wordt verpleegkundige Meer en meer mannen kiezen voor een loopbaan als verpleegkundige in de agz. Mede dankzij stimuleringscampagnes van de overheid. Er is een groot tekort aan verpleegkundigen omdat de zorgvraag explosief groeit, vooral door de vergrijzing, bevolkinsgroei, verkeersonveiligheid en hart- en vaataandoeningen.

De man in de verpleging 1971 1972 Gezondheidszorg ook onze zorg Mensen met mensen in de 1973 gezondheidszorg Internationaal Jaar van de vrouw 1975

1974 Geen thema. Redactie van TvZ kiest zelf een onderwerp: Schizofrenie, vanwege de wens het stigma op de psychiatrie te doorbreken. 1976 Gezondheidszorg ieders zorg

Brug tussen mens en techniek 1977

Internationaal jaar van het kind 1979

1978 Gezondheid is meer Instelling van de TvZ publicatieprijs

niet bekend 1981

1980 Basisgezondheidszorg Stichting Voorlichting en Publiciteit stopt 1982 Vrouwen uit de verpleging?

Verplegen en verzorgen 1983 onder druk

1984 Zorgen in eigen beheer

niet bekend 1985

Gezondheid op het werk 1987

1986 niet bekend tijdschrift Verpleegkunde geïntroduceerd 1988 Veilig moederschap

Gezondheidszorg op school 1989

Geestelijke Gezondheid - 1991 Verpleegkundigen in Actie

1990 Verpleegkundigen en een gezonde leefomgeving

1984 Tegen een achtergrond van bezuinigingen en taakverzwaring maken de beroepsverenigingen zich druk over de positie en geringe invloed van verpleegkundigen op beleidsniveau. Anno 2014 zijn er enkele zorgbestuurders met een verpleegkundige achtergrond en adviseert een ‘chief nursing officer’ de minister van VWS. Maar echt invloedrijke Verpleegkundige Adviesraden zijn nog een zeldzaamheid.

1992 Gezond ouder worden

Kwaliteit, kosten en Verplegingswetenschap 1993 1994 Gezonde families voor gezonde wereldnaties Gezondheid van vrouwen: verpleegkundigen 1995 maken de weg vrij

1996 Betere gezondheid door Verplegingswetenschap

Gezonde Jonge Mensen = 1997 een betere toekomst 1998 Partners voor de gezondheid in de gemeenschap Viering van de verpleegkundige geschiedenis, 1999 de toekomst opeisen 2000 Verpleegkundigen - altijd voor je klaar Verpleegkundigen, altijd er voor u: 2001 Verenigd tegen geweld 2002 Verpleegsters er altijd voor u: Zorgen voor gezinnen Verpleegkundigen vechten voor AIDS Stigma: 2003 Zorg voor alle

2004 Werken met de armen; tegen armoede

2012 Patiëntveiligheid: vervalsing is dodelijk 2005 2006 Veilige personeelsbezetting redt levens Patiëntveiligheid: een gezonde werkomgeving 2007 is voorwaarde voor kwaliteit van zorg Verpleegkundigen aan de leiding in zorginnovaties 2009

2008 Kwaliteit, veiligheid, deskundigheid en professionaliteit 2010 Verpleegkundige leidend in de chronische zorg

Toegankelijke zorg 2011 2012 Van onderzoek naar praktijk ‘overbrug de kloof’ Moeder & kind en infectie ziekten 2013

Verpleegkundig onderzoek kreeg een boost dankzij het ZonMw programma ‘Tussen weten en doen’. Maar hoe zorg je dat onderzoek ook zijn weg vindt naar de praktijk? De verpleegkundig lectoraten spelen hierbij sinds 2002 een belangrijke rol.

2014 Krachtig in verandering, vitaal voor gezondheid


TVZ002_Dossier_tijdlijn.indd 16

4/8/2014 4:26:05 PM

Dossier


Nieuwsgierig naar het verleden Andrea Meerse (22) en Charlene van ’ t Ende (23), twee studenten hbo-verpleegkunde aan Hogeschool Windesheim te Zwolle, deden onderzoek naar het verleden en heden van de Dag van de Verpleging. Zij vertellen over wat hen aantrok in dit onderwerp en hoe hun afstudeeronderzoek leidde tot een onverwachte, maar interessante discussie met medestudenten.

Charlene: ‘Hogeschool Windesheim had op 12 mei 2010 al eens een studiedag georganiseerd over “humor in de zorg”. Dat was een leuke dag. Toen besefte ik nog niet dat de Dag van de Verpleging al bijna 50 jaar oud was.’ Andrea vult aan: ‘Op mijn stageadres kreeg ik bijvoorbeeld ooit een stuwband cadeau op 12 mei. Ook was er een keer een dag met stands, waar alle differentiaties in de verpleegkunde zich presenteerden en profileerden. Nu, na dit project, weet ik preciezer hoe de Dag van de Verpleging is ontstaan en wat de bedoeling van de stichters was. Charlene en ik hebben bovendien de beroepsrollen van de hbo-verpleegkundige prima kunnen ontdekken. Ik vond het een boeiend project. Misschien komt dat ook wel omdat ik me altijd al aangetrokken voelde tot beleidsvragen. Ik heb een aanstelling in de ouderenzorg en zou straks heel graag betrokken worden bij het kwaliteitsbeleid van de instelling waar ik werk. Ik vind het belangrijk dat medewerkers meegaan met innovaties, en heb de indruk dat ik verzorgenden daartoe kan motiveren.’

Charlene: ‘Wij vonden de beroepswaarden die centraal staan bij de Dag van de verpleging belangrijk. Hogeschool Windesheim had dit jaar academiebreed een project over ‘waarden-volle professionals’ en wij ervoeren dat als positief. Na tien weken moesten we een presentatie geven in de klas. Tijdens onze presentatie brak er een gigantische discussie los. “Waarom moet die Dag gevierd worden? Wat een onzin! We zijn toch geen Florence Nightingales meer?! Waarom moet die dag zo vaak op Moederdag vallen?”, enzovoorts. Wij bleven hier kalm onder. We hebben onze klasgenoten verteld wat de voormalige zusters in 1964 voor ogen stond. En toen werd het stil. Toen hen eenmaal duidelijk was dat het geen dag was voor een gebakje, maar een serieuze dag van strijd voor ‘de verworvenheden in het verpleegkundig beroep’, vonden onze medestudenten de viering opeens een stuk belangwekkender. We kregen een interessante discussie over de zogenaamde ‘beroepswaarden’ in de verpleging. Daar heb ik goede herinneringen aan; het leerde ons hoe waardevol ons geschiedenisproject geweest was. Per-

Foto: Josette Alkema

Cecile aan de Stegge

Andrea Meerse (li) en Charlene van ´t Ende (re) deden onderzoek naar de Dag van de V erpleging.

soonlijk heb ik vooral gewaardeerd dat wij door onze begeleiders gedwongen werden om over onze schroom heen te stappen ten opzichte van gezagsdragers. We moesten letterlijk overal op af. Naar de voorzitter van V&VN, naar een inspecteur, naar een voormalig directeur verpleegkunde, noem maar op. Zij ontvingen ons allemaal bijzonder welwillend en we zijn hen dankbaar voor hun informatie. Nu we zoveel invloedrijke mensen op verschillende vlakken van de zorg hebben leren kennen, kunnen we vanuit verschillende perspectieven naar de zorg kijken en elkaar scherp houden in plaats van ons alleen maar te richten op onze eigen interesses. Als verpleegkundige zou ik in Nederland graag actief zijn voor een ontwikkelingsorganisatie of voor een organisatie in de ggz-sector.’ ■


TVZ002_Dossier_2.indd 17

4/8/2014 12:51:58 PM

Dossier


Een eigen vlag en lied De Dag van de Verpleging heeft een eigen vlag en een bijbehorend vlaggenlied. De eerste versie van de vlag werd in 1964 ontworpen ter gelegenheid van de allereerste Dag van de V erpleging op 12 mei van dat jaar. Cecile aan de Stegge

De eerste vlag, uit 1964, werd gemaakt voor het psychiatrisch ziekenhuis Brinkgeven te Deventer. Ontwerper was de heer J.G. ter Brugge, land- en tuinbouwkundig medewerker aan dit psychiatrisch ziekenhuis. Later werd het ontwerp ter beschikking gesteld aan de officiële organisator van de Dag van de Verpleging in Nederland: de Commissie Voorlichting en Publiciteit van de ‘Federatie van Verenigingen die de Belangen van de Verpleging en de Ver-

plegenden behartigen’, kortweg de Federatie. Er werd overlegd met de Stichting Banistiek en Heraldiek en met een vlaggenfabriek, waarop een aantal wijzigingen in het ontwerp werden aanbracht. Over dit aangepaste ontwerp was men zo enthousiast, dat werd voorgesteld om de vlag te laten maken voor alle zorginstellingen in Nederland. Aldus geschiedde: op de volgende Dag van de Verpleging in 1965 wapperde de vlag door heel Nederland. Ook werd de vlag dat jaar tentoon-

gesteld in de Jaarbeurs van Utrecht, compleet met de werkomschrijving (Publiciteitscommissie, 1965).

The lady with the lamp Het ontwerp van de vlag is geïnspireerd op Florence Nightingale, ‘the lady with the lamp’. Mensen zouden die lamp direct associëren met het verzorgende deel van het verpleegkundige vak. Dit was echter slechts een klein gedeelte van de taken van een verpleegkundige zoals Florence haar zag. De olielamp op de vlag moest daarom ook gezien worden als een teken van verlichting en van de aankondiging van een nieuw tijdperk, waarin meer ruimte zou worden gegeven aan voorlichting en preventief werken. De ondergrond van de vlag stelt een kobaltblauwe lucht voor. Rechtsonder staat een zwarte kandelaar met een witte kaars die een geel licht uitstraalt op het insigne met ooievaar linksboven. ■ De vlag van de Dag van de V erpleging, zoals die in 1965 werd verspreid onder alle zorginstellingen in Nederland. Origineel ontwerp: J.G. ter Brugge Afmeting: 2 x 3 meter.

Foto: Jan van Hasselt

Uitgeleend door: Stichting Historisch Verpleegkundig Bezit (SHVB)



4/8/2014 12:53:14 PM

Roosendaal, 12 mei 1966: de Zusters van Charitas hijsen de vlag

Het vlaggenlied zoals het gezongen werd bij de Zusters van Charitas in Roosendaal. Tekst: J.P. Heije

Foto: Dimence Groep

voor de Dag van de Verpleging en zingen daarbij het vlaggenlied.

Beschikbaar gesteld door: Maya Fétéris-Hoft, destijds in opleiding bij de

De eerste vlag werd ontworpen in 1964 voor psychiatrisch

Zusters van Charitas te Roosendaal.

ziekenhuis Brinkgeven in Deventer.

Bron melodie: volksliedjes.overtuin.net



4/8/2014 12:53:22 PM

vakkennis

DÉ OM MOOI VOOR DE DAG TE KOMEN! Altijd al eens een vakblad willen proberen? Verwen jezelf met een jaarabonnement* op je favoriete vakblad en proﬁteer van extra voordeel.

Ontvang meer dan 40% korting en een Douglas Giftcard* t.w.v. ¤ 15,-

Jaarabonnement van ¤ 81,06 nu ¤ 45,-


Tijdschrift voor verpleegkundigen

Tijdschrift voor Verzorgenden

TvZ: Als excellente zorg jouw standaard is. In het blad lees je over politiek, beleid, onderwijs en wetenschap binnen de gezondheidszorg. TvZ is betrouwbaar, blik verruimend en biedt evidence-based practices.

Samen met TvV de schouders eronder voor betere zorg! TvV is praktisch, recht door zee en herkenbaar voor alle verzorgenden. In TvV lees je onder andere meer over overheidsmaatregelen, kleinschalig wonen en de dagelijkse praktijk.



Nursing

Activiteiten Sector

Nursing, omdat beter worden je vak is! Nursing is actueel, exclusief, dichtbij en positief. Het is toegankelijk geschreven en bevat praktische informatie in de vorm van casussen, ervaringsverhalen en vakinhoudelijke artikelen over de dagelijkse praktijk.

AS biedt alle activiteitenbegeleiders nieuwe en creatieve dagactiviteiten en houdt je op de hoogte van de meest recente ontwikkelingen! Of je nu werkzaam bent in de ouderenzorg, psychiatrie of de zorg voor gehandicapten, AS is het vakblad voor jou!

Bestel online via www.vakbladvoordeel.reedbusiness.nl of bel naar 0314-358 358 * Je ontvangt bij het afsluiten van een jaarabonnement een cadeaukaart t.w.v. ¤ 15,-. Het tegoed op de cadeaukaart is onbeperkt geldig, maar kan niet contant worden uitbetaald. Wens je het abonnement niet te continueren dan kun je voor ontvangst van het laatste nummer opzeggen.

TVZ002_Dossier_3.indd 20 S1 url 215 x 285.indd 1 32344-1_campagne douglas

4/8/2014 12:53:24 PM 06-02-14 14:18

Dossier


De verpleging van 1945 tot 1964

Van hulpje tot serieus beroep Kort na de Tweede Wereldoorlog greep de tuberculose om zich heen in ons land. De overheid zette de hoogste functionarissen van de afdeling Volksgezondheid in om de uitbraak het hoofd te bieden. Dit wekte de interesse in de rol van verpleegsters. In de jaren die volgden groeide het ‘hulpje van de dokter’ langzaam uit tot een goedopgeleide, zelfstandige beroepsbeoefenaar. Met als bekroning de eerste Dag van de V erpleging in 1964. Een overzicht van de belangrijkste voorvechters en ‘verpleegsterskwesties’ in de periode 1945 – 1964.

Cecile aan de Stegge

Een van de hoofdrolspelers in de naoorlogse jaren was Willem Drees: eerst als minister van Sociale Zaken en later als premier. Onder zijn leiding gingen beroepsorganisaties samenwerken en bogen werkgroepen en commissies zich over de ontwikkeling van het verpleegkundig beroep. Later in zijn leven verzuchtte Drees nog eens in een interview dat hij graag nóg meer voor de verpleegsters had willen betekenen.

1945: Inspectie neemt het voortouw Kort na de oorlog kwam er voor het eerst een verpleegster in de Geneeskundige Inspectie. De toenmalige hoofdinspecteur, de heer W. Banning, was een sociaal geneeskundig georiënteerde man die vond dat alle verpleegsters veel meer moesten leren dan verpleegtechnische vaardigheden. Zusters die in de wijk gingen werken moesten volgens hem ook voorlichting kunnen geven en gezinnen kunnen begeleiden. Banning

vond dat daarvoor een brede ‘persoonlijkheidsvorming’ en een grondige scholing vereist was. Zo zouden de verpleegsters kunnen zorgen voor (ook geestelijke) hygiëne, een gezonde leefstijl en de meest adequate wijze van huishouden. Banning was voorstander van een deels praktische en deels theoretische vooropleiding die een goede aansluiting zou garanderen tussen het huishoud en het verpleegkundig onderwijs. Om dit doel te bereiken breidde hij de Geneeskundige Inspectie per november 1945 uit met zuster S.H. (Fie) Hooykaas. Deze verpleegster was in bezit van zowel het A- als het B-diploma en een actief lid van de Vereniging voor Directrices en Adjunct-directrices. Hooykaas kreeg opdracht om vanuit de Geneeskundige Hoofdinspectie toe te zien op de vooropleiding, de opleiding, de eindexamens en de praktijk van het werk van algemene ziekenverpleegsters. Zij drong er met succes op aan dat de financiering van alle basisopleidingen verpleegkunde gecentraliseerd zou wor-

den. Zo kreeg de Geneeskundige Hoofdinspectie intensieve bemoeienis met de basisopleidingen. Banning had gehoopt dat de algemene en psychiatrische ziekenhuizen hun inservice-leerlingen onderling zouden gaan uitruilen, zodat verpleegsters makkelijker beide diploma’s zouden kunnen halen. Dit idee kreeg steeds duidelijker gestalte voor hem, onder meer door zijn intensieve contacten met de Verenigde Staten. De ziekenhuisdirecties in Nederland bleven echter nog lange tijd gericht op hun korte termijnbelang als werkgevers van de goedkope arbeidskrachten die leerlingverpleegsters nu eenmaal waren. Ook een schriftelijk pleidooi voor hbo- en mbodagonderwijs in de verpleegkunde van de vooruitstrevende psychiater A.C. Lit, werd weggewoven als een ‘illusie’.

1948: Federatie voor ‘verpleegsters-kwesties’ Directeur-generaal van de Volksgezondheid C. van den Berg liet de diverse verpleegkundige verenigingen al in 1945 weten dat hij hoopte dat zij een ‘Federatie van Verenigingen van verplegenden’ zouden vormen. Het departement kon dan voortaan met deze Federatie onderhandelen over de typische ‘verpleegsterskwesties’. Vanuit zeven uiteenlopende beroepsorganisaties in de verpleging werd op 6 oktober 1945 dan ook een ‘federatieve commissie ad hoc’ gevormd die met Van den Berg in gesprek ging. Daarna zou het nog tot 1 januari 1948 duren voordat de Federatie der Nederlandsche



4/8/2014 3:02:07 PM

Dossier


Verenigingen die de belangen van de Verpleging en de Verplegenden behartigen (FNVVV), een notarieel feit was. Toen die Federatie er eenmaal was, kwamen zuster Hooykaas en de vernieuwingsgezinde artsen op het Departement van Sociale Zaken en Volksgezondheid steeds vaker in contact met relatief hoog opgeleide en zelfbewuste hoofdverpleegsters die zij respecteerden. Deze vrouwen bleken zich op het Angelsaksische opleidingsmodel te oriënteren en ze verlangden naar dagonderwijs in de verpleegkunde. Op dit moment hadden beleidmakers en verplegenden elkaar betrekkelijk gemakkelijk kunnen vinden, zou je denken. Toch ging die ontwikkeling tergend langzaam. Een belangrijke belemmering: de conservatieve Nederlandse opvatting dat verpleegsters die trouwden het vak moesten verlaten.

1951: Commissie Persoonlijkheidsvorming De invloed van de verpleegsters werd geleidelijk aan steeds krachtiger. Op 15 februari 1950 werd Piet Muntendam in het tweede Kabinet Drees benoemd tot eerste staatssecretaris van Volksgezondheid. Muntendam was sociaal geneeskundige en in 1936 gepromoveerd op de sociale betekenis van (chronische) reumatiek. Op 26 januari 1951 installeerde hij de Commissie Persoonlijkheidsvorming. Dit was de eerste officiële commissie in de twintigste eeuw die zou vergaderen over zowel het verpleegkundige vak als over de verpleegkundige beroepsgroep. De Commissie was samengesteld uit ambtenaren van het ministerie van Volksgezondheid én van het ministerie van Onderwijs. Bovendien waren er ook vijf verpleegsters in benoemd, zoals de bekende docente Bets Bilgen uit het Wilhelmina Gasthuis te

Zuster Hooykaas was in 1945 de eerste verpleegkundige bij de geneeskundige inspectie.

Amsterdam en mej. M.J.A. Groothuizen, bestuurslid van de School voor RK verpleegsters Vronestein te Voorburg. De Commissie kreeg opdracht een taakomschrijving te formuleren voor verpleegsters en daarnaast de kwaliteiten te omschrijven die de leerlingen tijdens hun opleiding moesten verwerven. Toen men

hier eind 1951 mee klaar was, sprak de Commissie zich ook uit over de bestaande opleidingen. Zij vreesde namelijk dat veel ziekenhuisdirecties hun opleiding eerder gebruikten als een middel om personeel te werven, dan om verpleegsters goed op te leiden. Daarom concludeerde ze dat in de nabije toekomst ‘subsidiëring’ tvz | Tijdschrift voor Verpleegkundigen - 2014 nr. 2


4/8/2014 3:02:08 PM

analogie van de reeds lang in Engeland bestaande General Nursing Council. Naast het installeren van deze Commissie Verplegingsaangelegenheden trok Muntendam op de Rijksbegroting voor 1953 honderdduizend gulden uit voor de subsidiëring van drie onderwijsexperimenten. Op 15 oktober 1955 installeerde Muntendams opvolger, J.G. Suurhoff, een zeer breed samengestelde Voorlopige Verplegingsraad. Uiteindelijk werd pas in 1970, na vijftien jaar intensief discussiëren over opleidingsmodellen, een Vaste Commissie Verpleging gevormd bij de Centrale Raad voor de Volksgezondheid. Deze bleef – met inbegrip van één naams- en structuurwijziging - ongeveer 20 jaar bestaan. Staatssecretaris van Volksgezondheid Piet Muntendam installeerde in 1951 de commissie Persoonlijkheidsvorming.

van de verpleegstersopleidingen nodig was opdat verpleegsters zich tot zelfstandige, volwassen persoonlijkheden konden ontwikkelen en uit konden groeien boven hun beperkte rol van ‘uitvoerder van medische opdrachten’. Hoe het opleidingsprogramma er precies moest uitzien, had de Commissie nog niet uitgewerkt. De overheid moest eerst maar een tijdje drie onderwijsexperimenten subsidiëren.

1953: Commissie Verplegingsaangelegenheden Daarnaast beval de Commissie Persoonlijkheidsvorming aan om in elk geval één instantie te creëren, die iedereen zou representeren die bij de opleiding van verplegenden betrokken was. En zo installeerde staatssecretaris Muntendam op 2 maart 1953 de breed samengestelde Commissie Verplegingsaangelegenheden. Deze moest de installatie voorbereiden van een permanent advieslichaam, naar

1954: Sociale maatregelen Toen Muntendam in 1950 staatssecretaris werd, werd de jurist A.A. van Rhijn (CHU en later PvdA) aangesteld als staatssecretaris voor zaken van arbeid. Onder hem vielen werkgelegenheid, unificatie van sociale zekerheid, bedrijfspensioenfondsen, Werkloosheidswet en sociale bijstand. Van nu af aan kon premier Drees dan ook ernst maken met zijn opvatting dat verplegen als een beroep moest worden gezien. Hij zou de ene na de andere sociale maatregel nemen. Zuster Frederieke Meyboom somde de vooruitgang in 1954 op: Dat men inziet, dat van de tegenwoordige verpleegster meer wordt verwacht aan verstandelijk inzicht, aan algemene ontwikkeling en aan zelfkritiek dan van haar voorgangster, is een verheugend en veelbelovend feit. [...] Ook de betere arbeidsvoorwaarden, de behoorlijke huisvesting, de met meer zorg bereide maaltijden, de zekerheid van ouderdomsverzorging, invaliditeits- en ziekteverzekering, de betere salariëring, de grotere aandacht die aan

de persoonlijkheid van de verplegenden wordt besteed, dit alles is een niet te ontkennen en te waarderen winst. [...] Niettegenstaande deze verbeteringen en de soms overdreven offertes aan sollicitanten is de toeloop aan verplegenden, zowel kwantitatief als kwalitatief, sterk gedaald. [...] Is het beroep onrecht aangedaan?

1964: Werkgroep Verpleegsterstekort en eerste Dag van de Verpleging Begin jaren zestig liet minister Veldkamp van Sociale Zaken en Volksgezondheid de problemen met de instroom in de inservice-opleidingen onderzoeken. Onder leiding van de sociaal-psychiater A. Querido werd op 10 augustus 1961 de ‘Werkgroep Verpleegsterstekort’ ingesteld. De werkweek van verplegenden daalde van 48 naar 45 uur en dus was er méér personeel nodig. In 1964 publiceerde de Werkgroep een rapport en erkende daarin dat er een tekort aan verpleegsters was. De Werkgroep beschouwde dit als een

Hilda Verwey-Jonker pleitte er in 1960 voor om juist onder gehuwde vrouwen verplegend en verzorgend personeel te werven.

logisch gevolg van het teruglopende aantal in verpleging geïnteresseerde vrouwen, in combinatie met een grotere vraag naar zorg. Hoe zou men vrouwen weer kunnen interesseren in de zorg? Querido's Werkgroep concludeerde dat eerst onderzocht moest worden of, en zo ja in hoeverre, het verpleegstersberoep ongunstig afstak bij andere beroepen. Ten twee-



4/8/2014 3:02:09 PM

Dossier Column

Dossier

Gemarineerde sprot Nadat hij in 1916 was afgestudeerd aan de medische faculteit in Kiev werd Michael Boelgakov als dokter aangesteld in een dorpsziekenhuisje nabij Smolensk. Hij zou er werken tot 1919. Terwijl Boelgakov zich met tegenzin boog over de kwalen van de onder ontwikkelde boerenbevolking, woedde de revolutie in Rusland. In 1919 borg hij zijn stethoscoop op en werd schrijver. Naast De meester en Margarita schreef hij over zijn ervaringen als arts de novelle A young Doctor’s Notebook, nu verfilmd. Een in het leven teleurgestelde dokter kijkt in de achtdelige zwarte komedie van de BBC terug op zijn jonge jaren. Jaren als trotse arts, wiens grootsteedse ambities echter al snel wegzinken in de zompige achterlijkheid van het platteland. Het sneeuwt voortdurend, de jonge eenzame dokter zoekt tussen de amputaties door liefdeloos verlichting van zijn noden bij de verpleegster terwijl de arts-assistent vergeefs op de aankomst van een zending gemarineerde sprot wacht. Dit gekkenhuis, met de verschrikkingen op de operatietafel en het intellectuele isolement, zijn voor de dokter op den duur alleen te verdragen door zichzelf steeds meer morfine toe te dienen. En nadat de mooie aristocratische Natasja zijn onhandige amoureuze toenaderingen heeft afgeserveerd, zakt hij definitief weg in een delirante r oes. De opiaten hebben zijn idealen en integriteit verslonden en al wat rest is een egocentrische cynicus. Kommer en kwel, maar zeer vermakelijk. Gaat dat zien.

A young Doctor’s Notebook Online op Netflix of op dvd Rob Keukens, docent hbo-v/spv

IN BEELD 24 |



de moest de overheid beslissen of eventuele belastende aspecten zouden kunnen worden gecompenseerd, en tot slot of het mogelijk was de doelmatigheid van het werk van verpleegsters te vergroten. De Werkgroep beval aan om leerlingen beter op de werkplek te begeleiden, hen niet langer te verplichten tot intern wonen op het terrein van ziekenhuizen, patiëntenbesprekingen te laten plaatsvinden tussen geneeskundig en verplegend personeel gezamenlijk, en tot slot, om artsen in opleiding te stimuleren om een stage van twee maanden in de verpleging te lopen, zodat zij de verplegenden en het vak van verplegen beter zouden begrijpen. De Werkgroep Verpleegsterstekort wilde de sociale afstand tussen arts en verpleegster dus verkleinen via een multidisciplinair model van werken in de gehele gezondheidszorg. Daardoor zou de integrale gezondheidszorg die Querido voorstond, een hogere vlucht kunnen nemen. Verder beval de Werkgroep aan dat de overheid het verpleegstersberoep voortaan diende te propageren als een ‘carrière’. Daarnaast moesten zorginstellingen personeel gaan werven juist onder de gehuwde vrouwen, zoals Hilda VerweyJonker (lid van de Werkgroep) in 1960 in tijdschrift Het Ziekenhuiswezen had betoogd. Dit zou voor ongehuwden leiden tot meer avond- en nachtdiensten: zij zouden hiervoor gecompenseerd moeten worden met een onregelmatigheidstoeslag. Deze werd inderdaad per 1 juli 1966 ingevoerd voor al het overheidspersoneel. Wat betreft de leidinggevende functies beval de commissie aan om meer vrouwen aan te trekken met een management- of zelfs universitaire opleiding (niet per se van oorsprong verpleegsters). Om de continuïteit in de zorg te garanderen, zouden bovendien meer verplegers moeten worden

aangesteld. Na de publicatie van dit rapport begon de mannelijke verpleegkundige in de algemene gezondheidszorg aan een stevige opmars. Deze zou verder doorzetten na de introductie van de hbo-v in 1972. Op 12 mei van datzelfde jaar de eerste nationale Dag van de Verpleging gehouden. Een mooie bekroning op het werk van mensen als Drees, Banning, Van den Berg, Muntendam, Van Rhijn en zuster Hooykaas. ■ Bronnen Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Archief Zr. Meyboom, Portefeuille 38, Map ‘Ter overdenking’. Beschouwingen over de opleiding van verpleegsters in het algemeen. 1954, 1, 6 en 7. Querido, A. en Weyland, E.I. (1964). Rapport van de Werkgroep Verpleegstertekort, dd. 13 juni 1962. In: Verslagen en mededelingen betreffende de Volksgezondheid 1964, nr. 5, (pp. 726-775). Leidschendam: Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid. Stal, P.L. en Hooykaas, S.H. (1953). Rapport van de Commissie Persoonlijkheidsvorming, uitgebracht aan de Staatssecretarissen van Volksgezondheid en van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Het Ziekenhuiswezen 26, 81-84. Stegge, Cecile aan de (2012). Gekkenwerk. De ontwikkeling van het beroep psychiatrisch verpleegkundige in Nederland,1830-1980. Maastricht: Universitaire Pers Maastricht.


4/8/2014 3:02:10 PM

(advertorial)

Het verpleegkundig uniform in Nederland Op maandagmiddag 12 mei 2014 presenteert de Stichting Historisch Verpleegkundig Bezit tijdens een symposium op Hogeschool Windesheim een nieuw en rijk geïllustreerd boek over het verpleegkundig uniform. uniform en op diverse pogingen om het uniform naar eigen hand te zetten. Zestien historisch belangwekkende uniformen, waarvan 13 uit de collectie van SHVB, zijn professioneel gefotografeerd en staan beschreven.

Het boek Handen uit de mouwen. 150 jaar verpleegkundig uniform in Nederland gaat in op de functie en betekenis van het verpleegkundig uniform, op de verpleegsterskleding van rooms-katholie-

gen (voor vragen kunt u op dinsdag en woensdag tussen 11.00 en 14.00 uur terecht bij: [email protected] of telefoonnummer 033-46 21 752).

De redactie ligt in handen van Cecile aan de Stegge, Catharina Th. Bakker en Kitty de Leeuw. Overige auteurs zijn: Karel Adams, Wim Coster, Ida van Deth-Ruys en Nannie Wiegman. De vormgeving van het boek is verzorgd door Robbert Zweegman en de fotografie door Inge Hondebrink. Het boek kon gedrukt worden dankzij een financiële bijdrage van zorgverzekeraar CZ. Eventuele winst op het boek zal ten goede komen aan het behoud van de collectie van de Stichting Historisch Verpleegkundig Bezit.

Het verpleegkundig uniform door de jaren heen in 75 afbeeldingen

Cecile aan de Stegge, Catharina Th. Bakker, Kitty de Leeuw Handen uit de mouwen. 150 jaar verpleegkundig uniform in

ke religieuzen en diaconessen, op een eeuw lekenverplegers en verpleegsters in uniform, op het uniform van de verplegers in dienst van de geneeskundige troepen, op verzet tegen het dragen van een

Ziekenhuizen of Verenigingen die hun verpleegkundigen ter ere van 50 jaar Dag van de Verpleging met het boek willen fêteren, kunnen bij afname van minimaal 100 exemplaren een reductie op de prijs bedin-

Nederland 144 pagina’s, met 75 afbeeldingen ISBN 978-90-821948-0-7 prijs € 19,95


TVZ002_Dossier_Boek.indd 25

4/8/2014 1:06:00 PM

Dossier. Dag van de Verpleging. In dit dossier

Recommend Documents