DORPSVISIE FARMSUM. een dorp met toekomst. 30 september concept CONCEPT

DORPSVISIE FARMSUM een dorp met toekomst 30 september 2010

C

O

N

C

EP T

concept

plangebied

Inhoudsopgave

3

1

proloog

| 5

2.

InleIdIng

| 7

2.1

aanleiding

2.2

















7

doel dorpsvisie















9

2.3

Werkwijze

















9

2.4

leeswijzer

















9

3.

dorpsprofIel farmsum

3.1

historische ontwikkeling











11

3.2

dorpsbeschrijving











12

3.3

ruimtelijke karakteristieken











13



schatkaart











22

3.4

Kwaliteiten, knelpunten en kansen

4.

ontWIKKelIngsrIchtIng

4.1

scenariodenken / thema’s en voorkeuren uit het dorp



29

4.2

de cruciale locaties



30

5.

ruImelIjKe vIsIe

5.1

de uitdaging















35

5.2

voorkeursrichting













35



visiekaart













44

5.3

consequenties voor huidig beleidskader en (gemeentelijke) ambities 46

5.4

projectenagenda



colofon











| 11

| 29







| 35















46

| 47

1. proloog PM door Thea van der Veen

5

Delfzijl centrum

Ni

eu

we

we

Da m

st

er di ep

g

Oost

Doklanden Farmsum kern

Borgshof Brug 15

kwerd Farmsumerpoort

Afwateringskanaal

Oosterveld

l

aa

Eemskana

al

huidige situatie Farmsum

s

m

Ee

n ka

terhorn

InleIdIng 1.1

Aanleiding

de gemeente delfzijl heeft in 2003 een Beleidsvisie dorpen vastgesteld. de Beleidsvisie onderscheidt in de gemeente diverse soorten dorpen en benoemt per type dorp ambities en uitgangspunten voor ontwikkeling en behoud. een belangrijk uitgangspunt hierbij is het versterken van de ruimtelijke identiteit en werk- en woonkwaliteit van de dorpen om zo de vitaliteit van de dorpen en de diversiteit in de gemeente als geheel te versterken. naar aanleiding van deze Beleidsvisie zijn er in verschillende dorpen in de gemeente dorpsvisies of dorpsontwikkelingsplannen gemaakt. farmsum hoort hier nu ook bij. Bij de Beleidsvisie dorpen heeft de gemeente ingezet op een benadering van het dorp aan de hand van haar historische ontwikkeling en pleit de gemeente voor samenwerking met de dorpen waarbij het eigen karakter, de identiteit en de leefbaarheid van de dorpen centraal staan. In de visie wordt farmsum als een wierdedorp in een stedelijke structuur gedefi nieerd en wordt de bijzondere positie van het dorp in deze structuur erkend. omdat het dorp farmsum en delfzijl ruimtelijk gezien aan elkaar zijn gegroeid kan de ontwikkeling van farmsum niet los van delfzijl worden gezien. Bij stedelijke plannen van delfzijl worden de ruimtelijke kwaliteiten van farmsum erkend en waar mogelijk versterkt. de gemeente signaleert in haar visie dat deze structuren in werkelijkheid minder goed te ervaren zijn. hiernaast spelen binnen de ruimtelijke structuur van farmsum ook opgaven en wensen. deze opgaven vragen om een dorpsvisie waarin in samenwerking met het dorp de gewenste ontwikkelingsrichting wordt aangegeven. deze dorpsvisie is samen met de klankbordgroep farmsum opgesteld door hKB stedenbouwkundigen, in opdracht van de gemeente delfzijl.

7

bijeenkomst klankbordgroep

9

1.2

Doel dorpsvisie

farmsum is een leefbaar dorp met veel werkgelegenheid. de voorzieningen liggen niet zozeer allemaal in farmsum, maar wel zeer nabij in delfzijl. om de vitaliteit van het dorp en de bereikbaarheid van de voorzieningen voor de toekomst te waarborgen zet de dorpsvisie van farmsum in op versterking van de kwaliteit en leefbaarheid. het begrip leefbaarheid heeft een grote samenhang met ruimtelijke ordening, bijvoorbeeld op het gebied van menging van functies, (verkeers-) verbindingen naar de omgeving en ruimtelijke kwaliteit en identiteit in het dorp. het doel van deze dorpsvisie is daarom: - het duiden van de ruimtelijke kwaliteiten die in farmsum aanwezig zijn; - een visie ontwikkelen op de gewenste ontwikkeling van het dorp voor de komende 20 jaar, die breed gedragen wordt door de inwoners van farmsum en die de leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit van het dorp verbeteren; - met de visie de wensen en ambities in het dorp te integreren in het gemeentelijke beleid; - met de visie een inspirerende basis bieden om lokale initiatieven te stimuleren ook mee te investeren in de ruimtelijke kwaliteit en leefbaarheid van farmsum.

1.3

Werkwijze

1.4

Leeswijzer

farmsum heeft in het stedelijk weefsel van delfzijl ruimtelijk, maar ook sociaal een bijzondere positie. dat de bewoners farmsum duidelijk als een dorp ervaren, hangt niet alleen samen met de ruimte, maar ook met de mensen. het dorpsgevoel is gebleven en farmsum vormt een gemeenschap op zich. Bij de totstandkoming van deze dorpsvisie is daarom intensief samengewerkt met een klankbordgroep bestaande uit vertegenwoordigers uit de diverse wijken en (leeftijds)groepen van farmsum. deze groep diende tevens als aanspreekpunt voor het dorp. daarnaast zijn tijdens het proces verschillende informatieavonden georganiseerd en zijn sleutelfiguren geïnterviewd. de output heeft telkens tot aanpassingen en aanscherpingen van de dorpsvisie geleid, waarbij ook binnen de gemeentelijke projectgroep de inhoud is bediscussieerd en aangescherpt. In hoofdstuk 2 zullen allereerst de kwaliteiten en karakteristieken besproken worden die samen met de bewoners vertaald zijn in “de schatkaart”. ook zijn in dit hoofdstuk enkele knelpunten benoemd die de dorpsvisie wil aanpakken. In hoofdstuk 3 wordt kort stilgestaan bij het proces en de resultaten van het scenariodenken, waarna het huidige beleid naar voren komt en hoe dit eventueel moet worden aangepast. In hoofdstuk 4 worden de essenties van de dorpsvisie uitgelegd en afgesloten met de belangrijkste prioriteiten uit deze visie die de gemeente wil oppakken.

10

1820

1910

1970

2007

historische ontwikkeling Delfzijl en Farmsum

2. dorpsprofIel farmsum 2.1

11

Historische ontwikkeling

farmsum is ontstaan in het open, onbedijkte kwelderland. farmsum is een onderdeel van de wierdenreeks farmsum, Weiwerd, heveskes, oterdum, termunten, pogum, ditzum, hatzum, critzum, jemgum en Bingum. de wierden tussen termunten en pogum zijn door de inbraken van de zee (dollard) weggespoeld. Bij het stijgen van de waterspiegel was verhoging van de grond noodzakelijk geworden. een kunstmatige heuvel, de wierde, ontstond. vaak in eenmaal opgeworpen, maar door het afval van de bewoning in de loop der eeuwen aanzienlijk vergroot. In de vroege middeleeuwen groeiden enkele huiswierden aan elkaar en vormden zij de start van het wierdedorp farmsum. In die tijd ontstonden ook de eerste bedijkingen. het bedijkte gebied van farmsum waterde af op de eems via de farmsumerzijl. de afwatering geschiedde via het farmsumerdiep/Weiwerdermaar die door farmsum liep in noordelijke richting naar de zeedijk.

Weiwerdermaar

Eemskanaal NZ

In het dorp stond in de late middeleeuwen naast de kerk in het noordelijke deel een grote borg, de ripperdaborg. op deze borg woonden vanaf de 14e eeuw de ripperda’s en in latere tijden het geslacht rengers. nadat deze familie was uitgestorven, is de borg in begin 19e eeuw gesloopt. het deel van de wierde waar de borg stond is daarna afgegraven en is nog altijd grotendeels onbebouwd. het hoogteverschil van de wierde is met name rond het pijpplein en bij de (in 1869 herbouwde) kerk te merken. hier staat tevens de beeldbepalende pastorie. farmsum bezit enkele boeiende straten: de molenstraat met compacte, aaneengesloten bebouwing en de nieuweweg met jongere vrijstaande woningen, waaronder stijlvolle villa’s. ten noorden daarvan liggen de oude sluizen van het eemskanaal en de sporen van die van het damsterdiep. Bij de oude zeesluis en het afwateringskanaal is in 1811 de molen aeolus opgericht. de korenmolen is in 1976 naar de Borgshof verplaatst. ten zuiden van farmsum is in 1965 de omlegging van het nieuwe eemskanaal met grote zeesluizen gekomen. bron 323x groningen, peter Karstkarel aan deze kant wordt het dorp omringd door bedrijventerreinen en de naoorlogse uitbreidingswijk oosterveld. deze woonwijk kent veel rijwoningen, met aan de randen meer differentiatie doordat hier het wonen met werken gecombineerd wordt. tussen het damsterdiep en farmsum-kern is rond 1995 het voormalige roggenkampterrein herontwikkeld, waarbij bedrijvigheid plaats heeft gemaakt voor de ruim opgezette en waterrijke woonwijk doklanden.

Molenstraat

oude kerk rondom 1860

12

2.2

Dorpsbeschrijving

farmsum is als dorp ruimtelijk aan delfzijl vastgegroeid. het dorp heeft ongeveer 2.500 inwoners met verhoudingsgewijs veel bedrijvigheid (320 bedrijven). Bron:www.farmsum.net op het chemiepark en het industriepark farmsumerpoort werken veel mensen uit de gemeente delfzijl, maar ook van buiten de gemeente. ook langs het eemskanaal zitten een aantal bedrijven. aan de nieuweweg zijn winkels en bij de haven aan de oosterveldweg is de rabobank gevestigd in het eemsmondgebouw. In de oude school aan de dijkstraat zit de kringloopwinkel emmaus. voor hun dagelijkse boodschappen zijn de dorpsbewoners aangewezen op delfzijl. deze voorzieningen zijn gemakkelijk per fiets of auto te bereiken en men kan gebruik maken van de servicebus die door het dorp rijdt. de bewoners van farmsum hebben een rijk verenigingsleven. In dorpshuis aeolus vinden veel activiteiten plaats: vergaderingen, computerclub en computercursussen, kaarten, sjoelen, bloemschikken, bingo, reumasoos, linedance, slankclub, dartclub, enz. een ontmoetingsplek voor jong en oud. In de Borgshof is naast het dorpshuis en de molen ook een sop (sportontmoetingsplaats) waar de jeugd kan voetballen, tafeltennissen en basketballen. de voetbalvereniging vv farmsum deelt de faciliteiten met oosterhoek in de nabijgelegen wijk tuikwerd. In het dorp zijn twee scholen: cBs de rengersborg en daltonschool de ripperdaborg. Bij de rengersborg is een peuterspeelzaal, Kids2b, voor beide scholen. samen vormen de scholen de Brede school farmsum. niet alleen kinderen uit farmsum gaan naar deze scholen. ook uit tuikwerd en meedhuizen komen leerlingen. de scholen staan in de Borgshof dichtbij het dorpshuis. In de wijk oosterveld is een speeltuin met gebouw waar ook diverse activiteiten worden gehouden. In deze wijk staat een molukse kerk. de speeltuinvereniging is erg actief en organiseert allerlei activiteiten o.a. een feestweek en de run van oosterveld. naast deze activiteiten worden door de vereniging dorpsbelangen en volksvermaken farmsum het 5 mei feest en eens per jaar festiviteiten rondom de molen georganiseerd. voor de kinderen is er het sinterklaasfeest rond 5 december. In de kerk worden naast de diensten geregeld orgelconcerten gehouden. ook worden ter gelegenheid van de 5meiherdenking speciale concerten gegeven en is er een paar keer de tentoonstelling mara, over de joodse inwoners die niet teruggekeerd zijn na de oorlog, gehouden. van het gebouw bij de kerk kan gebruik gemaakt worden voor bruiloften, begrafenissen en toneeluitvoeringen. verder zijn er een sportschool en een dansschool.

13

farmsum staat bekend om haar bedrijvigheid. er zijn in het dorp veel woon-werklocaties of bedrijven die via hun werknemers een sterke sociale relatie met farmsum hebben. ook zijn er veel bedrijven op de farmsumerpoort en het chemiepark die zich onder de paraplu van groningen seaports maatschappelijk verbonden (willen) voelen met het dorp.

2.3

Ruimtelijke karakteristieken (schatkaart)

ooit ontstaan op twee wierden langs het damsterdiep, kent farmsum een lange en rijke historie wat heden ten dage een karakteristiek dorpsbeeld oplevert. de groene wierden, de kerk, het maritieme karakter, de molen en de historische linten vormen een bijzonder contrast met de stedelijke en bedrijfsontwikkelingen die rondom farmsum hebben plaatsgevonden. met deze laatstgenoemde ontwikkelingen is farmsum ruimtelijk aan delfzijl gegroeid en is zij onderdeel geworden van een stedelijk netwerk. de ruimtelijke karakteristiek van het wierdedorp is op sommige plekken echter nog goed terug te vinden en bepaalt in grote mate de kwaliteit van het dorp. deze ruimelijke kwaliteit wordt bepaald door de kenmerkende waterstructuur, de groenstructuur, de infrastructuur en de typerende bebouwing. hieronder volgt per onderdeel een omschrijving hiervan.

de lokale muziekvereniging Wilhelmina actief in de oude school

14

2.3.1 Waterstructuur typerend voor farmsum zijn de vele waterwegen die het dorp doorkruisen en begrenzen. het afwateringskanaal is voor farmsum een belangrijk kanaal. hierlangs werden na de aanleg van de zeekering de oosterveldpolder en polder de Koveltemp via het gemaal duurswold afgewaterd richting de eems. de natuurlijke watertjes die hier ook op aansloten zoals het farmsumerdiep en de Weiwerdermaar zijn intussen gedempt. de vijvers achter de fl ats van de Borgweg zijn hier nog restanten van. de eems is vanaf de zeedijk te aanschouwen. het damsterdiep was vroeger economisch gezien de belangrijkste waterweg. deze gegraven waterweg verbond groningen met de eems. aan de oevers van dit water zijn de eerste havenactiviteiten begonnen en hieraan danken zowel farmsum als delfzijl hun groei. In 1876 is het oude eemskanaal gegraven waardoor de haven uitgebreid kon worden en grotere schepen door de sluizen konden. het damsterdiep kwam daarmee op een andere peilmaat te liggen en toen is de sluis in onbruik geraakt. tussen het oude eemskanaal bestond via een draaibrug een verbinding met het afwateringkanaal. ook deze is inmiddels gedempt. nieuwe grotere sluizen naar de eems is in 1965 ten zuidoosten van farmsum ontwikkeld, waarbij ook een nieuwe vaarweg (het eemskanaal) ontstond en wederom een sluis in onbruik raakte. de nieuwe waterweg vormt aan de zuidzijde van het dorp de overgang naar de Weiwerderpolder en biedt een goede waterverbinding naar de bedrijvigheid langs het oosterhornkanaal. de meeste watergebonden bedrijvigheid in farmsum bevindt zich thans in de farmsumerhaven, langs de eemskanaalarmen en langs de zeesluizen.

15

Eemskanaal

Damsterdiep

Afwateringskanaal

16

2.3.2 Groenstructuur de groenstructuur in het dorp wordt gedomineerd door de twee wierden in de kern. de noordelijke wierde met de kerk is hoog gelegen en wordt omkraagd door een statige rij bomen. de zuidelijke wierde is door afgraving lager gelegen en kent een open en groen karakter. aan de overzijde van de hogelandsterweg zet de groenstructuur zich voort in de twee begraafplaatsen en een groene strook die de overgang vormen van de bedrijvigheid naar de wijk oosterveld. de vele oevers zijn vanwege hun waterkerende functie open en groen. de dijken zijn hierdoor zeer structurerend in de dorpsstructuur. Beplanting concentreert zich langs infrastructuur alwaar het een buff erwerking heeft, zoals langs de oosterveldweg en de houtweg. In tegenstelling tot de meeste dorpen heeft farmsum, door het stedelijk weefsel dat het dorp omringt, een beperkte relatie met het omliggende landschap. Zicht op het landschap van de Weiwerderpolder is alleen mogelijk vanaf de dijk van het eemskanaal, welke voor een groot deel is afgesloten door industrie. het gebied leent zich voor interessante fi etsroutes, die kunnen aanhaken op de route langs de dijk.

17

Borgshof

Zeedijk

Groene oevers

18

2.3.3 Infrastructuur de historische wegenstructuur van farmsum is organisch rondom de wierden gevormd. dit is in de molenweg en Koestraat nog goed terug te vinden. de hoofdontsluiting wordt van oudsher gevormd door de nieuweweg, houtweg en proosdij. deze historische wegen kenmerken zich door een smal wegprofi el met relatief veel bochten. met de komst van het eemskanaal hebben de laatste twee hun doorgaande karakter en relatie met omliggende dorpen verloren. de ontsluitingsfunctie is door de oosterveldweg en de hogelandsterweg overgenomen. deze twee wegen hebben een sterk doorgaand karakter. parallel aan de oosterveldweg ligt een goederenspoor dat richting industrie gaat. Zowel langs de oude als nieuwere infrastructuur zijn veel kunstwerken (sluizen en bruggen) te vinden die het vele water overbruggen en het maritieme karakter van het dorp benadrukken. hoewel niet altijd even goed te herkennen, zijn er langs de diverse oevers en dijken verschillende recreatieve paden te vinden. langs de eemskanaal Zuidzijde is de doorgaande wandelroute door de aanwezigheid van bedrijven verdwenen.

19

Hogelandsterweg

Molenstraat

Oosterveldweg

20

2.3.4 kenmerkende bebouwing Qua bebouwing biedt farmsum een zeer gevarieerd beeld, zowel in schaal als in bebouwingstypologie. deels is dit te herleiden uit de vele bedrijvigheid die in het dorp te vinden is. het is echter ook ontstaan door de verschillende bouwperiodes waarin latere uitbreidingen van het dorp (oosterveld ca. 1970, doklanden ca. 1995) hebben plaatsgevonden. de meest kenmerkende bebouwing bevindt zich echter langs de historische linten (molenweg, pijpplein, proosdij, houtweg en nieuwstad) op en richting de wierden. ook zijn er nog restanten van boerderijen in het dorp te vinden. de resten van de bekende ripperdaborg zijn afgebroken, maar het terrein is terug te vinden door de banieren op de Borgshof. op het terrein staat tevens de koren- en pelmolen aeolus. van de modernere bebouwing is het tuindorpbuurtje ten westen van het afwateringskanaal bijzonder. de ridenbergstraat en ripperdastraat worden hier gekenmerkt door rode bakstenen en rode dakpannen. andere opvallende gebouwen in het dorp zijn te vinden langs het water: de loods van niestern sander, het eemsmondgebouw, de pakhuisachtige bebouwing langs het Zijlvest en het industriële bedrijfsverzamelgebouw aan eemskanaal Zuidzijde met een bijzondere dakvorm. ook de buitendijkse werfbebouwing op eemskanaal noordzijde versterkt het maritieme karakter van farmsum.

21

waterfront Zijlvest

Molen Aeolus

neoclassicistische kerk

22

schatKaart

24

2.4

Kwaliteiten, knelpunten en kansen

uit de ruimtelijke analyse en de gesprekken met sleutelfiguren, de klankbordgroep en uit het voorwerk van de stuurgroep zijn in het dorp verschillende knelpunten gesignaleerd.

2.4.1 Kwaliteiten de opbouw en opzet van de ruimtelijke karakteristieken maken van farmsum een dorp met een kenmerkende en besloten dorpsstructuur. de wierdestructuur is in de kern nog goed zichtbaar. het dorp heeft door haar ligging nabij delfzijl veel voorzieningen op loop- of fietsafstand en daarnaast twee basisscholen. Zowel binnen als buiten de kern biedt het dorp een grote veelzijdigheid aan functies (wonen én werken), beelden en mensen. het maritieme karakter en waterrijke beeld is echter een constante, die tevens de nodige dynamiek aan het dorp geeft. de meeste beweging komt echter uit de dorpsbewoners zelf, die met veel inzet en trots veel evenementen in het dorp organiseren.

2.4.2 Knelpunten Bevolkingsontwikkeling


vanaf 1990 is het inwonertal van de gemeente delfzijl met meer

dan 5.000 gedaald. de laatste vijf jaar verminderde het steeds met zo’n 200 à 300 per jaar; in 2008 waren het zelfs meer dan 600. In de komende jaren zal het inwonertal verder afnemen. de afname van het inwonertal zal zich zowel in de kern delfzijl als in de dorpen manifesteren. de opgave die dit specifiek voor farmsum met zich meebrengt is kwantitatief en kwalitatief moeilijk te duiden. ondanks dat farmsum specifieke kwaliteiten heeft, die bewoners bindt en misschien zelfs wel trekt, is het niet realistisch uit te gaan van een scenario van stijgende inwonertallen. Wel dient bij eventuele woningbouw-, herstructurerings- en/of sloopopgaven ingezet te worden op het versterken en behouden van deze kwaliteiten om zo op termijn een duurzame woningvoorraad te creëren. Zodoende blijft een aantrekkelijk woonmilieu gewaarborgd. Ouderenvoorzieningen het dorp heeft aangegeven een behoefte en tekort aan kwalitatief hoogwaardige, levensloopbestendige, ouderen(huur)woningen te signaleren. Woningcorporatie stichting acantus herkent zich hierin niet gezien er beperkt vraag blijkt naar dergelijke appartementen aan de eemskanaal Zuidzijde uit 2006. voldoende aanbod of niet: de specifieke vraag naar seniorenwoningen in farmsum verdient nadere aandacht. het dorp denkt dit probleem op een duurzame manier te kunnen ondervangen door in de toekomst woningen te vervangen door levensloopbestendige woningen, welke passen bij de ruimtelijke kenmerken van farmsum (geen hoogbouw).

25

Volumemarkt de sluiting van de supermarkt tussen de nieuwstad en het afwateringskanaal illustreert de toenemende druk op het behoud van het voorzieningenniveau buiten het centrum van delfzijl. gezien de centrale en beeldbepalende locatie is het van belang voor het dorp dat deze locatie een goede invulling krijgt. de wens van het dorp is dat zich hier opnieuw detailhandel ontwikkelt, maar ook ontwikkelingen zoals zorgvoorzieningen staat men positief tegenover. deze dorpswensen druisen echter in tegen het gemeentelijk beleid, welke een clustering van voorzieningen voorziet in de kern delfzijl. de gemeente zal daarom geen actieve rol vervullen in de invulling van deze locatie. Toekomst voor bedrijven / werk door de mix van wonen en werken biedt farmsum een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor met name het midden- en kleinbedrijf. deze werkfuncties die zo bepalend zijn voor het dorpse karakter staan echter onder druk door de strenger wordende (milieu)regelgeving en het beleid om wonen van werken te scheiden. dit gaat ten koste van het aantal arbeidsplaatsen en de aantrekkingskracht op (startende) ondernemers uit het dorp.

26

Verkeer de drie belangrijkste verkeersaders in het dorp zijn de hogelandsterweg, de oosterveldweg en de nieuweweg. de hogelandsterweg doorkruist het dorp en loopt van de oosterveldweg (n991) via farmsum, delfzijl en holwierde naar de n33. per werkdag maken gemiddeld 5.600 voertuigen gebruik van deze weg, hiervan is ongeveer 4 procent vrachtverkeer. de maximumsnelheid die gereden mag worden op de hogelandsterweg is 50 km/uur. de hogelandsterweg heeft echter een stedelijke uitstraling (brede weg, voorzien van een middenberm en parallelwegen). hierdoor ervaart de weggebruiker niet dat er door een dorp gereden wordt. op de oosterveldweg bedraagt de gemiddelde werkdagintensiteit ongeveer 5.400 voertuigen. ook op deze weg bevindt zich ongeveer 4 procent vrachtverkeer. de maximumsnelheid op de oosterveldweg bedraagt 80 km/uur buiten de bebouwde kom, wat op sommige locaties geluidsoverlast in het dorp geeft. de nieuweweg verbindt farmsum met delfzijl. het is dus een belangrijke ontsluitingsweg voor, met name, delfzijl. door de komst van de action aan de nieuweweg is een parkeerprobleem ontstaan. hierdoor rijdt buslijn 140 (delfzijl - Winschoten) niet meer via de nieuweweg. doordat er veel geparkeerd wordt op de nieuweweg, gebeuren hier af en toe parkeerongevallen. het oude centrum van farmsum kent veel smalle straatjes, waar het voor twee auto’s lastig is elkaar te passeren. Ruimtelijke versnpippering van wijken en routes door de ruimtelijke opzet van farmsum is er sprake van een versplintering van dorpswijken. de hogelandsterweg snijdt het dorp in tweeën, waardoor er ruimtelijk en functioneel een scheiding wordt ervaren tussen de kern en oosterveld. eenzelfde soort barrière vormt het oude eemskanaal tussen doklanden en de kern. recreatieve routes / ommetjes zijn hierdoor versnipperd. daarnaast vormt de bedrijvigheid op farmsumerpoort een zichtbarrière richting het omringende landschap. dit heeft tot gevolg dat de ruimtelijke en maatschappelijke relatie tussen de wijken oosterveld, doklanden en farmsum-kern onder druk staat. Groenkwaliteit en ontoegankelijk water de groenkwaliteit blijft in de naoorlogse wijken oosterveld en doklanden achter ten opzichte van de groenkwaliteit in de kern. In farmsum-kern is de achterweg een zorgpunt, waar het deels lege woonwagenkamp een onaantrekkelijk beeld geeft. daarnaast is veel van het zo kenmerkende water in het dorp niet goed bereikbaar en/of geprivatiseerd. dit is te wijten aan ontoegankelijke oevers, te weinig aanlegmogelijkheden voor recreatieve boten, doodlopende waterlopen of de ligging van oude binnenvaartschepen. Milieu- en bodemverontreiniging door de vele bedrijvigheid rond farmsum heeft het dorp te maken met geur- en geluidsoverlast. nergens valt deze milieuhinder buiten de wettelijke normen, maar voor de toekomst kan dit voor het dorp en/of de bedrijvigheid beperkingen opleveren. recent bodemonderzoek heeft aangetoond, dat er ernstige

27

bodemverontreiniging aanwezig is op verschillende locaties in farmsum, zoals rondom de Bredelaan, de Koestraat, de molenstraat en de (voormalige) Weiwerdermaar. de herkomst van de verontreinigingen is niet altijd duidelijk. Wel is het voor de gemeente van belang dat er bij het huidige en/of toekomstige gebruik (openbaar groen en/of infrastructuur) geen humane, ecologische of verspreidingsrisico’s aanwezig zijn. Geluid oosterhorn is gebonden aan milieuregelgeving. Zo ook aan regelgeving omtrent geluidsbelasting van de nabijgelegen woningen. Indien het bedrijventerrein meer uitbreidingsruimte wil, zullen geluidswerende maatregelen op een groot aantal woningen moeten worden getroff en. Zo ook op een deel van de woningvoorraad in farmsum. voor de fi nanciering is groningen seaports verantwoordelijk en heeft hiervoor ook budget gereserveerd. Indien er aanpassingen in de (bestaande) woningvoorraad plaatsvinden, is het daarom een geschikt moment ook geluidswerende maatregelen een plek te geven ruimtelijke en milieu knelpunten

2.4.3 Kansen nu de ruimtelijke kenmerken en identiteit van farmsum geduid zijn (zie de schatkaart) kan toegewerkt worden naar ontwikkelingen die de ruimtelijke kwaliteiten van en de leefbaarheid in het dorp kunnen versterken. het opheff en van de ruimtelijke barrières, het versterken van de beleving van het water en een betere kwaliteit van de groenstructuur zijn hier voorbeelden van. door ruimte te maken voor dorps werken, kan voor de toekomst een duurzame en vitale dorpseconomie ontstaan. door ruimtelijke ingrepen niet te spreiden, maar te clusteren op strategische locaties, kan met minder middelen een groter eff ect worden bereikt.

28

3. ontWIKKelIngsrIchtIng 3.1

Scenariodenken / thema’s en voorkeuren



uit het dorp

uit de gesprekken met sleutelfiguren, de klankbordgroep en door het voorwerk van de stuurgroep is een duidelijk beeld ontstaan van de identiteit en ruimtelijke kwaliteit van farmsum. (zie hoofdstuk 2) dit is vertaald in de schatkaart. In deze gesprekken zijn tevens de knelpunten geïnventariseerd die in de dorpsvisie een plek dienen te krijgen (zie bijlage 1 voor de sWot): - lege plek op locatie gesloopte bebouwing rengersweg; - ontbreken van een ontmoetingsplek doklanden; - matige kwaliteit woningen / verpaupering in oosterveld en in de historische kern; - versleten openbare ruimte; - slecht onderhoud / ontoegankelijkheid groen; - aanpak verkeersveiligheid; - parkeerprobleem; - locatie voormalige volumemarkt; - rommelig terrein woonwagenkamp. het versterken van de ruimtelijke en maatschappelijke relatie tussen de wijken oosterveld, doklanden en de historische kern van farmsum is door de klankbordgroep benoemd als meest belangrijke prioriteit. daarnaast werden tijdens het proces verschillende kansen gesignaleerd om de identiteit van en de leefbaarheid in het dorp te verbeteren. In de visie is dit vertaald in het vastleggen en versterken van de ruimtelijk samenhang en inzetten op de eigen kwaliteiten. de prioriteiten die hier uit voort komen zijn in in de visie hoofdstuk 5.4 vertaald naar een projectenagenda waarmee het dorp in de toekomst aan de slag kan.

29

30

3.2

De cruciale locaties

vijf locaties blijken bij deze twee opgaven van cruciaal belang. tezamen met het dorp is gekeken naar mogelijke toekomstscenario’s voor deze locaties. deze scenario’s zijn zowel met de klankbordgroep, als tijdens een dorpsbrede ‘stemavond’ bediscussieerd. de exacte scenario’s en uitkomsten zijn terug te vinden in bijlage 2. de uitkomsten worden vervolgens samengevoegd en vertaald in de visiekaart in hoofdstuk 4. daar waar bij scenario’s door het dorp geen eenduidige keuze is gemaakt, is gekeken welke aspecten uit de scenario’s breed gedragen werden.

1

3

2

4

de cruciale locaties

5

31

3.2.1 Nieuweweg en omgeving historisch gezien vormt de nieuweweg vanuit delfzijl de belangrijkste entree van farmsum. deze historische verbinding tussen de twee kernen heeft een zeer smal wegprofiel met hierlangs versleten en onaantrekkelijke bebouwing en veel geparkeerde auto’s. niet bepaald de dorpsentree die het dorp verlangt en verdient. gewenste toekomstrichting Bij het samenstellen van een toekomstscenario voor deze plek bleek er geen duidelijke voorkeur voor één specifiek scenario te zijn. daarom is met behulp van stemming gekeken naar uitgangspunten met het breedste draagvlak. hieruit kwam naar voren dat het dorp een ruimere en meer heldere scheiding tussen delfzijl en farmsum verlangt. een openbare tussenruimte kan de kade van de damsterhaven toegankelijker en groener maken. met een nieuwe ‘kop’ ziet het dorp kans om een nieuw herkenningspunt/entree te ontwikkelen, waardoor helder gemarkeerd wordt waar farmsum begint.

3.2.2 Eemskanaal Zuidzijde deze locatie is gelegen tussen de kern van farmsum en de woonwijk doklanden. ooit is deze plek ontwikkeld als industriepark aan het eemskanaal. veel van de bedrijvigheid is inmiddels verplaatst naar de farmsumerpoort of het chemiepark. de bedrijvigheid op doklanden is, behoudens de werf, helemaal verdwenen en vervangen door woningbouw. op eemskanaal Zuidzijde vormt de resterende bedrijvigheid op dit moment een ruimtelijke en functionele barrière tussen doklanden en de kern van farmsum. daarnaast geeft de overgebleven bedrijvigheid geluidsoverlast en zijn door de bedrijfsfuncties veel van de oevers niet of nauwelijks toegankelijk. hierdoor is de verbinding tussen de wijken niet optimaal en wordt de woonkwaliteit in farmsum niet volledig benut. gewenste toekomstrichting tijdens het scenariodenken werd duidelijk dat in het dorp een duidelijke wens leeft om het gebied drastisch te transformeren naar woon- of woon-werklocaties. het dorp ziet goede kansen om de kade meer openbaar te maken (herstel oude route) en het water meer recreatief te gebruiken. de kade kan meer onderdeel worden van dagelijkse routes en kan recreatieve bedrijvigheid aantrekken.

32

3.2.3 Hogelandsterweg de hogelandsterweg is op dit moment verkeerstechnisch gezien een belangrijke ontsluitingsroute van verkeer tussen farmsumerpoort en appingedam/delfzijl. door dit zware verkeer is het historische karakter van een dorpsweg vervangen door brede rijbanen en informele afslagen door rotondes. daarnaast is er een verkeerslicht geplaatst. dit heeft de (subjectieve) verkeersveiligheid deels verbeterd, maar de weg vormt ruimtelijk een zeer grote barrière tussen oosterveld en farmsum-kern. gewenste toekomstrichting het omleggen van de weg buiten het dorp is volgens het dorp de beste oplossing om de relatie tussen de twee dorpsdelen te versterken. maar omdat het gemeentelijke vervoersplan hier vooralsnog niet in voorziet, is tijdens het scenariodenken met name gediscussieerd over praktische oplossingsrichtingen binnen de dorpsgrenzen. hieruit is naar voren gekomen dat het dorp graag de dorpse identiteit van de weg wil versterken (meer groen, minder parallelwegen) en de barrièrewerking van de hogelandsterweg met name ter hoogte van de molenstaat wil verminderen.

3.2.4 Noord-zuidscheg het borgterrein vormt een belangrijk onderdeel van de groen- en recreatiestructuur van farmsum. ten zuiden van dit park bevinden zich ook andere groen-/blauwkwaliteiten zoals de begraafplaats, het afwateringskanaal, de weilandjes tussen oosterveld en farmsumerpoort en ook de dynamiek van de farmsumerhaven. deze kwaliteiten zijn echter door het ontbreken van routes en/of de barrière van de hogelandsterweg erg versplinterd en slecht toegankelijk. gewenste toekomstrichting het dorp heeft tijdens het scenariodenken zeer duidelijk kenbaar gemaakt dat men de groenkwaliteit, ondanks dat deze wat versnipperd is, erg waardeert als buffer tussen oosterveld en farmsumerpoort. extra bedrijvigheid in deze zone ontwikkelen is voor het dorp niet wenselijk. Wel ziet men goede kansen om de verschillende groengebieden met elkaar te verbinden en de bufferwerking die de zone heeft te versterken met extra groen. door langs de oever van het afwateringskanaal een route te creëren met als einde een zichtpunt richting het eemskanaal, worden deze kwaliteiten bereikbaar voor alle bewoners en bezoekers van het dorp.

33

3.2.5 Rengersweg In het kader van herstructurering zijn eind 2009/begin 2010 door de woningbouwvereniging woningen langs de rengersweg gesloopt. dit heeft impact gehad op oosterveld, maar daarnaast ook voor een ruimtelijk probleem gezorgd. Want hoe en wat wordt er op de lege plek herontwikkeld? een ding is duidelijk: oosterveld is een sociaal sterke gemeenschap die snel een invulling wil. gewenste toekomstrichting tijdens het scenariodenken werd duidelijk dat niet alleen op de rengersweg een wens bestaat tot kwaliteitsverbetering, maar in het gehele naoorlogse deel van oosterveld. In de straten staan veel auto’s en er is weinig groen aanwezig. dit rommelige en verpauperde straatbeeld wil het dorp aanpakken door tussen de rijwoningen enkele woningen te slopen. hierdoor ontstaan in de wijk meer twee-onder-eenkappers met eigen oprit en meer ruimte voor groen in de straten. een groene invulling voor de nu lege plek sluit aan op deze gedachte, waarbij op termijn eventueel ruimte kan worden gereserveerd voor vervangende nieuwbouw in de vorm van levensloopbestendige woningen. de verbinding tussen de wijk oosterveld en farmsum-kern kan volgens het dorp verder versterkt worden door de huidige speelvoorziening tussen Waarman en het eemskanaal te verplaatsen richting de Borgshof. randvoorwaarde is wel dat de oversteekbaarheid van de hogelandsterweg voor kinderen sterk verbetert.

34

4. ruImtelIjKe vIsIe 4.1

De uitdaging

het dorp realiseert zich dat er op dit moment weinig programma en/of financiële middelen voorhanden zijn om ruimtelijke ontwikkelingen in gang te zetten. deze visie betreft daarom ook een langetermijnvisie die, mede door de landschappelijke en stedenbouwkundige verankering langs bestaande structuren, aansluit op het gemeentelijke en provinciale beleid om te streven naar ruimtelijke kwaliteit. de contouren die op de visiekaart worden aangegeven zijn geen harde grenzen. Ze geven een ontwikkelingsrichting aan die past bij de structuur en identiteit van farmsum. afhankelijk van toekomstige initiatieven kan binnen de dorpsvisie voor diverse functies binnen het dorp een plek worden gevonden. op deze manier dragen ontwikkelingen bij aan de versterking van de identiteit en samenhang van farmsum. Initiatieven buiten de contouren of richtingen dienen zeer kritisch te worden bekeken.

4.2

Voorkeursrichting (visiekaart)

de dorpsvisie ambieert het handhaven en versterken van de leefbaarheid en kwaliteit van farmsum. uit de gesprekken met sleutelfiguren, de klankbordgroep en door het voorwerk van de stuurgroep is gebleken dat hierbij van belang zijn: - het versterken van de verbindingen tussen de drie wijken in farmsum (oosterveld, doklanden en farmsum-kern) wat een positieve bijdrage betekent voor de identiteit, gemeenschapszin en saamhorigheid in het dorp als geheel; - versterken van de leesbaarheid van de historische structuur van het wierdedorp; - goede wandel- en fietspaden tussen het dorp en de belangrijke voorzieningen in de omgeving; - veilige openbare ruimte en groen met dorpse kwaliteit/identiteit van de recreatieve voorzieningen zoals fietsen, wandelen en varen. - een goede verhouding tussen wonen en werken: grootschalige bedrijvigheid op voldoende afstand, kleinschalige bedrijven verweven in het dorp. vanuit het denken in scenario’s op de vijf cruciale locaties door het dorp zijn breed gedragen richtingen ontstaan. deze denkrichtingen zijn de ingrediënten voor de visie geweest. Belangrijkste elementen op de kaart zijn de overgangsgebieden, de verbindingen, de transformatiegebieden en de entrees van farmsum.

35

36

4.2.1 overgangsgebieden farmsum is een wierdedorp met een eigen identiteit ten opzichte van zijn omgeving. deze identiteit wil het dorp voor de toekomst waarborgen en op strategische locaties versterken. de overgang tussen delfzijl en farmsum, ooit twee onafhankelijk vestingen, wordt weer beleefbaar gemaakt door een openbare overgangszone. In deze zone wordt de smalle entree van de nieuweweg ruimer, toegankelijker en groener gemaakt door de kade van de damsterhaven erbij te betrekken. de open ruimte tussen de dorpswijk oosterveld en de bedrijvigheid van farmsumerpoort wordt voor de toekomst gewaarborgd door deze overgang meer groenkwaliteit te geven en beter toegankelijk te maken vanaf de Borgshof en het water. de twee begraafplaatsen in het gebied worden hierbij onderdeel van een grotere groenstructuur, die als een heldere buff er fungeert tussen wonen en bedrijvigheid. de groenbuff er op de overgang tussen de oosterveldweg en de dorpskern wordt versterkt en gebruiksvriendelijker gemaakt door de aanplant van extra bomen en verbeterde paden. door het woonwagenkamp dat op termijn (vanwege gemeentelijke beleid) vrijkomt kan op de achterweg een kwaliteitslag gemaakt worden door de vrijgekomen ruimte te benutten voor parkeren en extra groen. op deze manier wordt de buff erwerking tussen het wonen en de bedrijvigheid van oosterhorn versterkt en blijft de intimiteit van de dorpskern behouden.

overgangsgebieden

38

4.2.2 verbindingen de leefbaarheid van een dorp hangt nauw samen met de bereikbaarheid van voorzieningen en de omgeving. met name de verbindingen tussen de drie wijken in farmsum (oosterveld, doklanden en farmsum-kern) wil het dorp versterken. een goede en veilige verbinding tussen de Borgshof en oosterveld stelt de kinderen uit de wijk in staat gemakkelijk de hogelandsterweg over te steken. door vrachtverkeer enkel vanaf de houtweg te ontsluiten, komt er minder zwaar verkeer door de wijk oosterveld, waardoor deze rustiger en veiliger wordt. het gebruik van bestaande langzaamverkeerroutes wordt verbeterd door deze met elkaar te verbinden. door het doortrekken van het fi etspad vanaf Brug 15 ontstaat een aantrekkelijke verbinding via tuikwerd naar appingedam. deze verbinding wordt nog extra aantrekkelijk door het pad te vervolgen langs de eemskanaal Zuidzijde richting de damsterhaven, waar een bijzonder informatiezichtpunt kan worden ontwikkeld. op deze manier wordt de oude historische kaderoute hersteld en ontstaan meer mogelijkheden tot het lopen of fi etsen van ommetjes. vanuit dezelfde ambitie wordt het kadepad van het Zijlvest doorgetrokken onder de n991 richting de sluizen, waardoor aangesloten kan worden op de route langs de zeedijken. hiermee wordt farmsum aangehaakt op de langzaamverkeersroute tussen delfzijl en termunterzijl. de waterbeleving van farmsum wordt daarnaast versterkt door de kade van het afwateringskanaal toegankelijk te maken tot aan het eemskanaal. ook hier kan een bijzonder zichtpunt/ontmoetingsplek ontwikkeld worden. het gebruik van het dorpse water wordt aantrekkelijk gemaakt door oude waterlopen en sluisjes tussen het afwateringskanaal en het oude eemskanaal te herstellen. hierdoor ontstaat een fi jnmazige en avontuurlijke waterstructuur geschikt als bijvoorbeeld kanoroutes.

verbindingen

40

4.2.3 transformatiegebieden de combinatie van wonen en werken met kwaliteit is een belangrijke trekker voor de woningmarkt en bedrijvigheid in farmsum. ontwikkelingsmogelijkheden betreff en de herstructurering van het bedrijventerrein tussen de historische kern van farmsum en doklanden. door hier ruimte te maken voor wonen en werken ontstaan er mogelijkheden om het terrein en de kade beter toegankelijk te maken. er ontstaat tevens ruimte voor meer kleinschalige bedrijvigheid, die past bij de dorpse identiteit van farmsum. met deze ontwikkelingen wordt ook de relatie tussen doklanden en farmsum-kern verbeterd. door een kwaliteitslag in de bestaande woningvoorraad in oosterveld ontstaan in de wijk meer duurzaam wonen en meer ruimte voor groen in de straten. hierdoor ontstaan meer zichtlijnen, verbindingen en speelmogelijkheden in de wijk en wordt de woningvoorraad meer levensloopbestendig (zowel voor starters als senioren). het maritieme karakter wordt in het dorp benadrukt door de nieuwe zeevaartschool (toc: technisch opleidingscentrum) aan de damsterhaven en de aanleg van extra steigers en aanlegmogelijkheden. Kansrijk is de ontwikkeling van extra aanlegmogelijkheden in de damsterhaven. door verplaatsing van oude binnenvaartschepen van het oude eemskanaal naar de farmsumerhaven, ontstaat ook meer ruimte voor recreatief watergebruik langs de eemskanaal Zuidzijde. door de voorzieningen in het dorp op een centrale en goed bereikbare plek te clusteren, ontstaat een logische en dynamische ontmoetingsplek voor de farmsumers. Wanneer de oversteekbaarheid van de hogelandsterweg is geborgd, biedt de bestaande clustering op de Borgshof de uitgelezen kans om de scholen, kinderopvang en het dorpshuis te versterken met de speelvoorziening (nu nog gevestigd in oosterveld).

transformatiegebieden

42

4.2.4 dorpentrees Qua bebouwing, functies en beeld is farmsum een zeer gevarieerd dorp. daarnaast is ook de omgeving van farmsum zeer afwisselend en doorsnijden diverse brede (water)wegen het dorp. hierdoor is het niet altijd duidelijk waar farmsum ophoudt en waar het begint. In de dorpsvisie wordt daarom ingezet op het ruimtelijk herkenbaar maken van de drie belangrijkste dorpsentrees. de zuidoostelijke dorpsentree bij de brug en sluizen van het eemskanaal kan bij eventuele verplaatsing van de speelvoorziening ruimte bieden voor een maritiem landmark. deze kan naast het bestaande informatiepunt ook een attractiepunt worden aan de langzaamverkeersroute langs de kade.

impressie entree Hogelandsterweg

Bij de zuidwestelijke dorpsentree wordt ruimte gemaakt voor een bijzondere plek aan het damsterdiep. deze plek is zichtbaar vanaf de brug van de hogelandsterweg en fungeert als ontmoetingplek/visplek voor bewoners van doklanden.

impressie entree Oosterveldweg

op de kop van doklanden kan op termijn een bijzondere bouwvorm de dorpsentree tussen delfzijl en farmsum vormen. hiermee kan meer ruimte voor de overgangszone en het water vrijgemaakt worden, waardoor eventuele functies in het gebouw een sterke visuele en functionele relatie aan kunnen gaan met het water van het damsterdiep en de damsterhaven, zoals ook de nieuwe zeevaartschool.

impressie entree Nieuweweg

dorpsentrees

44

dorpsvIsIeKaart

45

46

4.3

Consequenties voor huidig beleidskader



en (gemeentelijke) ambities

de dorpsvisie ambieert het handhaven en versterken van de leefbaarheid en kwaliteit van het bestaande dorp. de ruimtelijke ingrepen die hiertoe in hoofdstuk 4 worden voorgesteld zijn, door de intensieve samenwerking met het dorp, breed gedragen. dit is ook randvoorwaarde en uitgangspunt geweest voor de gemeente bij de totstandkoming van deze dorpsvisie. om hieraan gevolg te geven zal het bestaande generieke beleid van de gemeente op sommige aspecten moeten worden aangepast of aangevuld met uitkomsten uit deze visie. dit zal zich op korte termijn uiten in een nieuwe bestemmingsplan, maar ook een continue afstemming vergen tussen dorp en gemeente. dit zal middels overleg via de stuurgroep plaatsvinden.

4.4

Projectenagenda

als onderdeel van de concept-dorpsvisie heeft heeft het dorp een projectenagenda opgesteld, waarin prioriteit gegeven wordt aan acties om de gewenste ontwikkelingen in gang te zetten. het dorp beseft hierbij dat zij voor deze ontwikkeling medeafhankelijk zijn van de gemeente en andere partijen. om die reden is nauw contact met de gemeent (o.a. via de gebiedsregiseur) noodzakelijk en wenst het dorp aan te haken bij ambtelijke werkgroepen die in dit kader in gang worden gezet. de projectenagenda is opgedeeld in acties voor de korte, middellange en lange termijn. deze lijst zal eens in de twee jaar door het dorp herzien moeten worden. Korte termijn: - opstart werkgroep voor aanpak parkeerproblemen nieuweweg en toekomstige invulling ubbensterrein - opstarten werkgroep voor aanpak oversteekbaarheid hogelandsterweg - opstarten werkgroep herstructurering oosterveld/rengersweg - vervolgonderzoek m.b.t. behoefte woon-werklocaties - vervolgonderzoek m.b.t. vraag watergebonden recreatiemogelijkheden - onderzoek verkeerssituatie proosdij en verkeerscirculatie farmsum-kern - afstemmen groeiwensen groningen seaports met dorpswensen Middellange termijn: - agenderen herinrichting hogelandsterweg - haalbaarheidsonderzoek aanpak transformatiegebied tot woon-werklocaties - herstructurering oosterveld + maken groenplan voor heel farmsum - herinrichting hogelandsterweg - verbeteren toegankelijkheid water Lange termijn: - woon-werklocaties ontwikkelen - dorpsentrees versterken

47

colofon Opdrachtgever: gemeente delfzijl Ontwerpteam: hKB stedenbouwkundigen Zuiderpark 21 9724 ah groningen Karin peeters Brigitta van dijk Contactpersoon: Karin peeters Gemeente Delfzijl: aart slecht Klankbordgroep: gebiedsregiseur gemeente delfzijl, gerrit van der Werf (sW&d), thijs ottens, van der Wal, udo Zeeman, arent de vries, henk Korhorn, e. van hooren-pastoor, alex Wichertjes, anita postma, Klaas jan schipper, W. groeneveld, roelf elema, marcha merema, Vormgeving en eindredactie: hKB stedenbouwkundigen Teksten: hKB stedenbouwkundigen gemeente delfzijl © HKB stedenbouwkundigen, Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden mits de bron en de auteurs worden vermeld.



Stedenbouw Landschap

Bestemmingsplannen Ruimtelijke ordening

Advies in huis

WWW.HKBS.NL

Vestiging Groningen Zuiderpark 21 9724 AH Groningen T 050 318 31 00 E [email protected] Vestiging Rotterdam Westblaak 51 3012 KD Rotterdam T 010 436 62 60 E [email protected]