Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase
Docentenhandleiding Tweede Fase Inhoudsopgave Hoe werkt u met geschiedeniswerkplaats?.......................................................................................3 Organisatietips omtrent de invoering van de methode Geschiedeniswerkplaats ..............................3 Tijdvakkendossier ........................................................................................................................................................12 Voorbereiding................................................................................................................................... 12 Werkwijze......................................................................................................................................... 12 Kenmerkende aspecten...................................................................................................................14 Maak een tentoonstelling!............................................................................................................... 14 Voorbereiding............................................................................................................................... 14 Werkwijze..................................................................................................................................... 14 Kaartenbak van kenmerkende aspecten.......................................................................................... 15 Voorbereiding............................................................................................................................... 15 Verwerking................................................................................................................................... 15 Schema Powerpoint...................................................................................................................... 17 Hoofdstuk introduceren..................................................................................................................18 Canon..............................................................................................................................................19 Aanleiding......................................................................................................................................... 19 Discussie....................................................................................................................................... 19 Stand van zaken............................................................................................................................ 19 Voorstellen................................................................................................................................... 19 Lestips............................................................................................................................................... 20 Maak je eigen geschiedeniscanon................................................................................................ 20 De canon van de geschiedenis gekoppeld aan de tien tijdvakken ................................................ 21 Vakvaardigheden.............................................................................................................................26 Indelen in tijdvakken........................................................................................................................ 26 Indelen in tijdvakken, perioden en samenlevingen .......................................................................... 26 Tijdsindelingen gebruiken................................................................................................................. 27 Verandering en continuïteit onderscheiden..................................................................................... 27 De betekenis van het verleden voor het heden aangeven ............................................................... 28 Het verleden beoordelen.................................................................................................................. 28 Heden en verleden verklaren........................................................................................................... 28 Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven............................................................................... 28 Historisch onderzoek doen............................................................................................................... 29 De betekenis van tijdvakken uitleggen............................................................................................. 29 Samenwerkingsverbanden..............................................................................................................30 Nationaal archief.............................................................................................................................. 30 Teleblik............................................................................................................................................. 30 Aanbevolen websites......................................................................................................................31 Zoeken.............................................................................................................................................. 31 Algemeen.......................................................................................................................................... 31 Archeologie ...................................................................................................................................... 32 De Nederlandse Opstand ................................................................................................................. 32 Crisis / WO II .................................................................................................................................... 32 Holocaust / Auschwitz ..................................................................................................................... 33 Verenigde Staten.............................................................................................................................. 33
1
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase Israël................................................................................................................................................. 34 Nederlands-Indië.............................................................................................................................. 34 Politieke prenten ............................................................................................................................. 34 Staatsinrichting ................................................................................................................................ 34 Kunst / fotografie (voor beeldmateriaal) ......................................................................................... 34 Historische romans/films.................................................................................................................. 35 Materiaal studiedag Tweede Fase...................................................................................................36 1 Examenprogramma geschiedenis havo en vwo 2007.................................................................... 36 2 Geschiedeniswerkplaats: didactische keuzes ................................................................................ 40 3 Studiewijzers op drie niveaus........................................................................................................ 42 4 HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase ................................................................ 48 BIJLAGE Hoofdzaken leerlingenformulier........................................................................................51 BIJLAGE voorbeeld-pta's..................................................................................................................88 BIJLAGE Doorlopende leerlijnen in Geschiedeniswerkplaats ..........................................................91
2
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase
Hoe werkt u met geschiedeniswerkplaats? Organisatietips omtrent de invoering van de methode Geschiedeniswerkplaats Voorbereiding -Kopieer de antwoorden van de hoofdstukken en maak hiervan nakijkmappen. Zorg dat u voldoende heeft (en deze op een veilige plaats kunt opbergen). Nummer de antwoordmappen (bijvoorbeeld van 1 t/m 30). Zo weet u of u altijd alle mappen weer in bezit krijgt. -Het werkboek bevat schema’s. U doet er verstandig aan de schema’s via de site op te vragen en deze aan leerlingen uit te delen als ze behandeld worden. Geef duidelijk aan, dat er niet in het werkboek geschreven kan worden. -Om leerlingen in de redelijk beperkte tijd goed kennis te laten maken met de tien tijdvakken is het aanleggen van een tijdvakdossier een nutte verwerkingsopdracht die zowel zelfstandig als in meer klassikaal verband kan worden verwerkt. -Laat leerlingen niet alleen het boek kaften, maar ook het opdrachtenboek. -Leerlingen werken vaak op verschillende manieren. Het is echter van groot belang dat uw aantekeningen op een juiste wijze in het schrift belanden. Geef daarom aan dat leerlingen werken met een A4-schrift, zodat hand-outs, stencils en bijvoorbeeld schema’s op een overzichtelijke manier in het schrift kunnen worden geplakt. -Zorg dat leerlingen in het schrift duidelijk aangeven welke (onderdelen van) antwoorden worden opgeschreven. Er zijn introductievragen, verwerkingsvragen, oriëntatievragen, kennisvragen en toepassingsvragen. Opdrachtenboek historisch overzicht - Op bladzijde 4 van het opdrachtenboek staat uitgelegd welke onderdelen de leerling kan verwachten. -De structuur van het opdrachtenboek is zeer duidelijk. Elke paragraaf wordt verwerkt middels ‘verwerkingsvragen’ en ‘oriëntatiekennis’. Elke laatste vraag van de rubriek oriëntatiekennis heeft een samenvattende vraag. Juist bij deze vragen is er vaak een schema welke leerlingen invullen. -De Kennisquiz in het opdrachtenboek kunt u gewoon als huiswerk opgeven. De kennisquiz is echter ook een goed moment de kennis van leerlingen te toetsen. U kunt deze quiz als een kleine proeftoets afnemen (circa 20 minuten) welke u na afloop klassikaal bespreekt. -Het onderdeel Historisch Denken behandelt de vakvaardigheden van geschiedenis. Ongetwijfeld maken deze vaardigheden onderdeel uit van uw dagelijkse lespraktijk. Leerlingen die sneller werken dan normaal kunnen bij deze onderdelen dieper op geschiedenis in gaan.
3
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase -Het onderdeel Toepassen, bekend van de huidige examenbundel van Wolters, vormen een goede voorbereiding op het eindexamen. -Elk hoofdstuk kent Keuzeopdrachten, waarvan één via de site wordt aangeboden. Ook wordt er telkens één Webquest aangeboden. U kunt leerlingen een opdracht laten kiezen, maar houdt rekening met de tijd die voor de opdracht moet worden uitgetrokken. -De i-clips vormen een uitdagende ict-omgeving voor de leerling. Er zijn per hoofdstuk meerdere onderdelen. U kunt de i-clips gebruiken als extra voorbereiding op een toets. U kunt leerlingen bepaalde onderdelen als huiswerk opgeven. Vervolgens kunt u in de elektronische leeromgeving van Schoolwise - waarin de i-clips worden aangeboden - de resultaten per leerling bekijken. Handboek historisch overzicht -U ziet, als u de inhoudsopgave bekijkt, dat de lengte van de hoofdstukken nogal kan verschillen. Zo telt hoofdstuk 1 drie paragrafen en hoofdstuk 9 maar liefst acht pagina’s. -Het handboek heeft een ingeplakte tijdbalk. In uw lessen kunt u hiernaar verwijzen. De achterkant van deze poster bevat per tijdvak niet alleen de kenmerkende aspecten, maar ook een korte uitleg erbij. -Naast een introducerende tekst op het tijdvak wordt in de tekst ‘de wereld in de tijd van…’ gekeken naar eerst ‘het tijdvak’, ‘de wereld’, ‘Europa’ en vervolgens naar ‘Nederland’. De tijdbalk bevat tevens de belangrijkste jaartallen uit dit hoofdstuk. -Elk hoofdstuk bevat een opsomming van de kenmerkende aspecten en de kernbegrippen en belangrijkste overige begrippen. Juist dit onderdeel geeft leerlingen een duidelijk handvat bij de voorbereiding van een toets. -Het havo-boek telt telkens twee verdiepingsparagrafen, terwijl het vwo-boek drie teksten telt. Ze zijn letterlijk een verdieping en dus een aanvulling op de tekst van het hoofdstuk. Het is handig om deze wél mee te nemen in de reguliere lessenreeks. U kunt bijvoorbeeld een kenmerkend aspect aan de hand van een verdiepingsparagraaf uitleggen in plaats van aan de hand van de betreffende paragraaf. Toetskalender Het is interessant te zien hoe andere scholen met het nieuwe examenprogramma om gaan. Daarom vindt u hieronder een pta aan voor havo en vwo van een school uit Groningen. Naast een pta treft u ook een studiewijzer welke door de school gebruikt wordt in relatie met de leerlingen.
4
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase Voorbeelden Havo: voorbeeld 1 -behandeling 10 tijdvakken in klas 4 -examenonderwerpen in klas 5 + verplicht domein Staatsinrichting Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie – oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Moderne Tijd
Periode 5 6 7 8
Onderwerp Staatsinrichting Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2 Herhaling oriëntatie / Examenvoorbereiding
Tijdvak 1+2 3+4 5+6+7 8 + 9 + 10
5 t/m 10
1 t/m 10
voorbeeld 2 -behandeling 10 tijdvakken + verplicht domein Staatsinrichting -examenonderwerpen in klas 5 + examentraining Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie t/m Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Moderne Tijd Staatsinrichting
Periode 1 2 3 4
Onderwerp Herhaling oriëntatie Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2 Examentraining
Tijdvak 1 t/m 4 5+6+7 8 + 9 + 10 5 t/m 10
1 t/m 10
Voorbeeld VWO (CM) voorbeeld 1 -examentraining in laatste periode -behandeling10 tijdvakken in klas 4 -klas 5 + 6 thematisch (totaal 6 thema’s, incl. staatsinrichting en examenstof) Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie-oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Moderne Tijd
Tijdvak 1+2 3+4 5+6+7 8 + 9 + 10
Periode
Onderwerp
Tijdvak
5
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase 5 6 7 8
Staatsinrichting Thema 1 Thema 2 Thema 3
5 t/m 10
Periode 9 10 11 12
Onderwerp Herhaling oriëntatie Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2 Examentraining
Tijdvak 1 t/m 10
Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie-oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Vroegmoderne/Moderne Tijd
Tijdvak 1+2 3+4 5+6 7+8
Periode 5 6 7 8
Onderwerp Moderne Tijd Staatsinrichting Thema 1 Thema 2
Tijdvak 9 + 10 5 t/m 10
Periode 9 10 11 12
Onderwerp Thema 3 Herhaling oriëntatie Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2
Tijdvak
voorbeeld 2 -zonder examentraining
1 t/m 10
Voorbeeld VWO (EM) voorbeeld 1 -behandeling 10 tijdvakken in klas 4/5 -klas 5 + 6 gedeeltelijk thematisch (totaal 5 thema’s, incl. staatsinrichting en examenstof) Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie-oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Vroegmodern/Modern
Tijdvak 1+2 3+4 5+6 7+8
Periode 5 6
Onderwerp Moderne Tijd Herhaling oriëntatie
Tijdvak 9 + 10 1 t/m 10
6
Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase 7 8
Staatsinrichting Thema 1
5 t/m 10
Periode 9 10 11 12
Onderwerp Thema 2 Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2 Examentraining
Tijdvak
voorbeeld 2 -behandeling 10 tijdvakken in klas 4/5 -klas 5 + 6 gedeeltelijk thematisch (totaal 5 thema’s, incl. staatsinrichting en examenstof) Periode 1 2 3 4
Onderwerp Prehistorie-oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Vroegmodern/Modern
Tijdvak 1+2 3+4 5+6 7+8
Periode 5 6 7 8
Onderwerp Moderne Tijd Thema 1 Thema 2 Herhaling oriëntatie
Tijdvak 9 + 10
Periode 9 10 11 12
Onderwerp Staatsinrichting Examenonderwerp 1 Examenonderwerp 2 Examentraining
Tijdvak 5 t/m 10
1 t/m 10
Studiewijzer We gaan uit van: 50 minuten per les 3 lessen per week
-2 toetsuurbespreking -2 toetsuren
9 lesweken totaal 27 lessen waarvan 2 toetsmomenten 25 lessen per periode Onder te verdelen in: -8 instructieuren -8 huiswerkuren -5 icturen -2 activerende didactiek
7
8
Periode 1
Tijdvakken Jagers en Boeren
Kenmerkende aspecten - De levenswijze van jagers en verzamelaars - Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen - Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen -
Grieken en Romeinen
-
Monniken en Ridders
-
(12 kenmerken) 2
Steden en Staten
-
Ontdekkers en Hervormers (10 kenmerken)
-
3
Regenten en Vorsten
-
Pruiken en Revoluties
-
-
-
9
De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur De groei van het Romeinse imperium waardoor de GrieksRomeinse cultuur zich in Europa verspreidde De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten De verspreiding van het christendom in geheel Europa Het ontstaan en de verspreiding van de islam De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben De expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van de kruistochten Het begin van staatsvorming en centralisatie Het begin van de Europese overzeese expansie Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat Het streven van vorsten naar absolute macht De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie De wetenschappelijke revolutie Rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme) Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme
10
Periode 1
Les 1 2 3 4 5
Onderwerp/Kenmerk Jagers en Boeren (1) Jagers en Boeren (2) Huiswerk (1) Huiswerk (2) ICT (1)
6 7 8 9 10 11 12
Grieken en Romeinen (3) Grieken en Romeinen (4) Grieken en Romeinen (5) Huiswerk (3) Huiswerk (4) Huiswerk (5) ICT (2)
13 14 15 16 17 18 19
Monniken en Ridders (6) Monniken en Ridders (7) Monniken en Ridders (8) Huiswerk (6) Huiswerk (7) Huiswerk (8) ICT (3)
20 21 22 23 24
Toets (1) Bespreking toets (2) ICT / Webquest (4) ICT/ Webquest (5) Activerende didactiek (1) (docentenhandleiding, DHL) Activerende didactiek (2) (docentenhandleiding, DHL) Toets (3) Bespreking toets (4)
25 26 27 Studiewijzer
Huiswerk
ICT
Opdrachtenboek Opdrachtenboek i-clips tijdvak 1
Opdrachtenboek Opdrachtenboek Opdrachtenboek i-clips tijdvak 2
Opdrachtenboek Opdrachtenboek Opdrachtenboek i-clips tijdvak 3
i-clips i-clips DHL DHL
11 Studiewijzer (leegveld) Periode 1
Les 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Onderwerp/Kenmerk
Huiswerk
ICT
12
Tijdvakkendossier Om leerlingen in de redelijk beperkte tijd goed kennis te laten maken met de tien tijdvakken is het aanleggen van een tijdvakdossier een nuttige verwerkingsopdracht die zowel zelfstandig als in meer klassikaal verband kan worden verwerkt.
Voorbereiding Tijd het lopende schooljaar Benodigdheden Map A4formaat Doel Om leerlingen in de redelijk beperkte tijd goed kennis te laten maken met de tien tijdvakken is het aanleggen van een tijdvakdossier een nutte verwerkingsopdracht die zowel zelfstandig als in meer klassikaal verband kan worden verwerkt.
Werkwijze Het tijdvakdossier kan op meerdere manieren vormgegeven worden: -als een dossier over één tijdvak -als een dossier over alle tijdvakken U kunt het tijdvakdossier als een praktische opdracht laten uitvoeren. Het dossier kan dan voldoen aan de volgende voorwaarden: 1.de leerling legt een aparte map aan, zodat niet alleen de leerling, maar ook de docent een goed overzicht heeft van de –gedane– werkzaamheden. 2.deze map telt tien verschillende onderdelen, waarin de tien tijdvakken worden geplaatst. 3.per tijdvak worden een aantal vragen beantwoord: - hoe heet het tijdvak - een nauwkeurige beschrijving van het icoon van het tijdvak - wat zijn de jaartallen van het tijdvak - welke kenmerkende aspecten horen bij het tijdvak - welke begrippen horen bij het tijdvak - wat zijn de belangrijkste personen - wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen Er kan vanuit verschillende perspectieven gewerkt worden: de wereld, Europa of Nederland.
13 U kunt er ook voor kiezen leerlingen de vensters van de canon in het dossier te verwerken. Kijk daarvoor op www.entoen.nu. (Zie ook de tip ‘maak je eigen geschiedeniscanon’.) Door Anno zijn tijdvakposters verspreid onder docenten geschiedenis. Ze zijn ook na te bestellen via de site www.anno.nl. (http://onderwijs.anno.nl/anno.onderwijs/anno.onderwijs/i000259.html ) Deze posters, oorspronkelijk bedoeld voor het vmbo, zijn ook goed toepasbaar in de tweede fase. U kunt leerlingen vragen deze posters kritisch te bekijken en op te laten nemen in het dossier. Laat leerlingen een verhaal schrijven van 1A4 over één tijdvak of poster. Het verhaal maakt dan onderdeel uit van het tijdvakdossier. Leerlingen kunnen een eigen poster ontwerpen. Stel daaraan de volgende voorwaarden: -
duidelijke titel (het tijdvak) persoon afbeelden ontwikkeling afbeelden gebeurtenis afbeelden een schriftelijke toelichting (verantwoording van de gemaakte keuzes)
Verdieping van het tijdvakdossier is mogelijk door een aantal vervolgopdrachten: -
-
-
leerlingen een opstel te laten schrijven over een kenmerkend aspect. leerlingen zoeken zelfstandig naar primair bronmateriaal. Stel de eis dat minimaal 3 bronnen gevonden dienen te worden. Aan de hand van deze bronnen schrijft de leerling een betoog over bijvoorbeeld J.J. Rousseau en zijn rol in de Verlichting. leerlingen een (zelfstandig gekozen) tijdvak kritisch onder de loep te laten nemen: zijn er begrippen die ontbreken? hebben we een kenmerkend aspect vergeten? zijn we personen of andere belangrijke ontwikkelingen vergeten te noemen? ook kunt u proberen samenhang te laten ontdekken: Stel het begrip ‘revolutie’ centraal. In welke tijdvakken is er sprake van een revolutie? (Jagers en Boeren; landbouwrevolutie: Pruiken en Revoluties; democratische revoluties: Burgers en Stoommachines; industriële revolutie.
Andere mogelijkheden zijn: het begrip ‘democratie’ ‘oorlog en vrede’ of ‘ontdekkingen’. Een andere vorm dan het aanleggen van een dossier welke door de docent beoordeeld zal worden is het houden van een powerpoint-presentatie. Daarbij kunt u de klas in groepen verdelen die elk een tijdvak onder de loep nemen. Leerlingen delen vervolgens de informatie met elkaar (expert-model).
14
Kenmerkende aspecten Kenmerkende aspecten droog en saai? Niet als u met uw leerlingen een tentoonstelling maakt of een kaartenbak met bijbehorende PowerPoint!
Maak een tentoonstelling! Voorbereiding Tijd 2 lesuren Doel Maak een tentoonstelling over de tien tijdvakken, of maak een tentoonstelling over de kenmerken van dit tijdvak. Het maken van een tentoonstelling is een leuke, afwisselende werkvorm voor de leerling waarbij een actieve houding wordt verwacht. De leerling wordt uitgedaagd creatief om te gaan met de stof uit het geschiedenisboek. U kunt met het resultaat vele kanten op: aan aankleding voor het klaslokaal of bijvoorbeeld als tentoonstelling in de mediatheek. Misschien kunt u het resultaat in de gang hangen. Wellicht bent u zó tevreden, dat de tijdvakkenposters van de diverse uitgevers overbodig zijn geworden!
Werkwijze Wij gaan in deze opdracht uit van de tien tijdvakken. U verdeelt de klas in groepen (hoeveelheid afhankelijk van de grootte van de klas en welke elementen (zie onder) u nog meer wilt toevoegen). -u legt uit wat de opdracht is. De opdracht heeft u op een stencil uitgedeeld: -maak een tentoonstelling -elke groep presenteert een tijdvak -elke groep presenteert dit op A1-formaat -voor de bezoeker van de tentoonstelling moet duidelijk zijn wat het tijdvak voorstelt -de leerling verwerkt de kenmerkende aspecten -de kenmerkende aspecten worden toegelicht met afbeelding en tekst -u kunt meerdere elementen toevoegen: -is er een groep die zorgt voor de ruimte van de expositie? -maakt iemand een aparte folder voor de tentoonstelling? -wordt de tentoonstelling geopend voor publiek? -willen we objecten toestaan de tentoonstelling? -willen we ook twee- of driedimensionale elementen?
15 -mogen leerlingen ‘knippen-en-plakken’ van internet? -willen we een uniforme uitstraling? -worden de gemaakte posters apart toegelicht? Wellicht kunt u samenwerking zoeken met een tentoonstelling of andere (archief)instantie bij u in de buurt. Deze beschikt niet alleen over kennis en expertise, maar kan u ook voorzien van objecten die tentoon gesteld kunnen worden. Ook kunt u lokale geschiedenis verweven met de geschiedenis uit het tekstboek. Als voorbeeld: De veenkoloniën en het tijdvak burgers en stoommachines. Of: Zwolle als Hanzestad en het tijdvak ontdekkers en hervormers.
Kaartenbak van kenmerkende aspecten Voorbereiding Tijd -introductie en uitdelen (10 minuten) -invullen kaart (5 minuten) -invullen 2e kaart (5 minuten) -kaarten verzamelen en vergelijken (10 minuten) -afsluiting (5 minuten) Totaal circa 35 minuten. Benodigdheden Doos of bak (bv. schoenendoos) Kartonnen kaarten Powerpoint-bestand ‘tip kaartenbak’ op de site Doel Op een andere manier omgaan met kenmerkende aspecten. Dit vergemakkelijkt het leren. Deze opdracht kan als introductie of als afsluiting op de tien tijdvakken dienen. Natuurlijk kunt u ook na de behandeling van elk kenmerkend aspect een kaart invullen.
Verwerking Inleiding Variant 1 ‘Wat weet je nog van de tien tijdvakken en de kenmerkende aspecten?’ (Bij deze opdracht waarbij het boek uitdrukkelijk niet gebruikt mag worden.) Variant 2 ‘Welke kenmerkende aspecten worden het meest/minst genoemd en waarom?’ (Bij deze opdracht waarbij het boek wel gebruikt mag worden.)
16
Organisatie De klas wordt verdeeld in groepen van twee. Iedereen krijgt een kaart. De leerling vult de kaart (gedeeltelijk) in: daarop schrijft deze 1 kenmerkend aspect, bij welke periode en tijdvak het kenmerkend aspect hoort en 1 begrip, inclusief uitleg. De leerling krijgt hiervoor een vaste tijd, circa 5 minuten. Na 5 minuten geeft de leerling de kaart aan de buurman/-vrouw. Deze vult de kaart aan met nog 1 kenmerkend aspect en nog 1 begrip. Lesvariaties: Het kenmerkende aspect én het begrip moeten bij elkaar passen. Bij de periode en het tijdvak moeten ook jaartallen ingevuld worden. Een leerling krijgt een nummer (1 t/m 10). Het nummer komt overeen met het nummer van het tijdvak (1 t/m 10) Als de opdracht klaar is worden de kaarten met dezelfde periode verzameld. In een klas van 30 leerlingen hebben 3 leerlingen hetzelfde tijdvak (10 x 3). Deze kunnen in een klassikaal gesprek met elkaar vergeleken worden.
17
Schema Powerpoint
18
Hoofdstuk introduceren Deze algemene tip is van toepassing op elk tijdvak. 1 De leerlingen maken een tweekolommenschema in het schrift: - in de linkerkolom schrijven leerlingen de kenmerkende aspecten van het tijdvak op. - in de rechterkolom plaatsen leerlingen de begrippen bij de kenmerkende aspecten. Op deze manier hebben leerlingen kort kennis gemaakt met het tijdvak en zijn de belangrijkste begrippen geïntroduceerd. 2 Een andere mogelijkheid om het hoofdstuk te introduceren is leerlingen het tijdvak te laten doorbladeren. Wat valt de leerling op? Kan er aangesloten worden bij voorkennis over dit tijdvak? (Wie kent immers niet Willem van Oranje?) Zijn er al spontane vragen? 3 Ook kunt u - nadat leerlingen het hoofdstuk hebben doorgebladerd - vragen welk kenmerkend aspect zij het belangrijkste vinden. Of zijn er voorkeuren voor een specifiek kenmerk? Wellicht kunt u in volgende lessen inspelen op de behoefte van de leerling. Zo wordt het kenmerkende aspect ‘De Europese expansie’ minder diepgaand behandeld als ‘De kerkhervorming’. Wellicht zijn leerlingen tóch meer geïnteresseerd in het eerstgenoemde aspect. Vervolgens kunt u alsnog een link leggen door te wijzen op het feit dat de Europese expansie gepaard ging met de verspreiding van het (katholieke) geloof.
19
Canon Aanleiding De minister van Onderwijs heeft in 2005 de ‘relevantie van het onderwijs voor de samenleving’ willen versterken door te komen tot een canon voor het onderwijs. Ze stelde in haar taakopdracht het volgende: ‘Het gaat mij om een canon met als doel het bewerkstelligen van gedeeltelijke (cultuur)historische kennis en daarnaast ook van bredere culturele en maatschappelijke kennis over Nederland in een internationale, vooral Europese context.’ De opdracht heeft geresulteerd in ‘De canon van Nederland’, bestaande uit 50 vensters die de totale Nederlandse geschiedenis beslaat. Daarvoor is ook een speciale website in het leven geroepen: www.entoen.nu. Het rapport is ook te downloaden via www.postbus51.nl (zoek op ‘canon’).
Discussie De reacties op dit rapport en dus op de uiteindelijke canon zijn niet altijd positief geweest. Het gaat dan bijna altijd om het ontbreken van bepaalde vensters, kortom, de keuzes die zijn gemaakt. Zo hebben christelijke historici een eigen canon ontwikkeld (klik hier>>). Er wordt zelfs gepleit voor een ‘vrouwencanon’ (klik hier >>).
Stand van zaken Op verzoek van het vorige kabinet heeft de Canoncommissie in het afgelopen half jaar reacties verzameld op het rapport. Dit leidde tot de aanpassing van een venster: de boekdrukkunst is vervangen door de wetenschapper Christiaan Huygens. “Alle leerlingen tussen de acht en veertien jaar moeten de canon van de Nederlandse geschiedenis leren. De vijftig onderwerpen worden opgenomen in de kerndoelen van het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs.” Dit schrijft minister Plasterk (OCW) in reactie op het advies van de Canoncommissie. Het rapport van de commissie werd op 16 oktober 2006 door voorzitter Van Oostrom aangeboden aan het kabinet.
Voorstellen Het kabinet neemt de belangrijkste aanbevelingen van de commissie over. * De canon wordt opgenomen in de kerndoelen van de bovenbouw van het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. In overleg met het onderwijsveld wordt besloten wanneer dat gebeurt. Volgens Plasterk is het mogelijk vanaf schooljaar 2008-2009. * Het kabinet wil nascholing van leraren over de canon stimuleren. Met de betrokken lerarenorganisaties en -opleidingen wordt overlegd over het ontwikkelen van een 'canoncursus'. * De canonstichting krijgt een jaarlijkse subsidie van 200.000 euro voor de verdere uitbouw van de canonwebsite voor leraren en leerlingen. * In het najaar van 2007 wordt een Dag van de Canon georganiseerd in alle provincies en de vier grote
20 gemeenten. Dit moet de samenwerking tussen culturele en onderwijsorganisaties rondom de canon versterken.
Lestips 1. Haal de actualiteit in uw klas en maak samen met uw leerlingen een eigen canon van de geschiedenis. 2. Wilt u in een compacte opdracht uw leerlingen een relatie laten leggen tussen de canon en de tien tijdvakken? Hier vindt u een passende opdracht.
Maak je eigen geschiedeniscanon Voorbereiding Tijd In principe 1 lesuur, maar u kunt het ook uitgebreider aanpakken. Deze opdracht is ook geschikt als afsluiting van een tijdvak. Benodigdheden Mogelijk enig documentatiemateriaal met betrekking tot de canon. Mogelijk een plek in de klas om de canon op te hangen. U kunt de leerlingen ook een powerpoint laten maken. Doel In deze opdracht maken leerlingen een eigen canon, gebaseerd op de tien tijdvakken. De leerling wordt gestimuleerd keuzes te maken en zijn of haar keuze te onderbouwen. Immers, maar één venster voor een tijdvak dwingt tot het maken van een gefundeerde keuze. Omdat het werkelijke aantal van 50 vensters in de redelijk beperkte tijd te veel zal zijn, gaan we in deze opdracht uit van 10 vensters (passend bij 10 tijdvakken). Tip! (De opdracht kan wellicht gecombineerd worden met het tijdvakdossier, waarin reeds het tijdvak verkend is.) Weblinks: -www.entoen.nu -http://canon.yurls.net Kern Werkwijze -De klas wordt verdeeld in 10 groepjes. -Elke groep krijgt een tijdvak toebedeeld. -Leerlingen bestuderen het tijdvak en kiezen een persoon, gebeurtenis, gebouw dat ze kenmerkend achten voor deze periode. Ze bedenken als het ware een eigen venster. -Er wordt verantwoording afgelegd over de keuze.
21
Afsluiting De leerlingen presenteren geven middels argumenten weer waarom zij voor het eigen venster hebben gekozen. Denk bijvoorbeeld aan vragen als: Waarom is jullie venster kenmerkend voor het tijdvak? Welke kenmerkende aspecten worden middels jullie venster aan de orde gesteld? Tip! U kunt als docent ook de opdracht geven om verschillende invalshoeken te kiezen: Wetenschap, kunst, cultuur, literatuur, politiek en economie. Of u geeft van te voren aan of de leerlingen een verschijnsel, een persoon of een gebeurtenis als venster mogen kiezen. Dit voorkomt dat de leerlingen bijvoorbeeld alleen personen kiezen. U kunt leerlingen ook een venster laten bedenken dat handelt over het tijdvak (cq. één of meerdere kenmerkende aspecten), maar een duidelijk verband heeft met de regionale geschiedenis.
De canon van de geschiedenis gekoppeld aan de tien tijdvakken Voorbereiding Tijd: ca. 25 minuten Benodigdheden: Handboek historisch overzicht en indien mogelijk toegang tot internet Doel/werkwijze: In deze verdiepingsopdracht kijken we naar de volgende zes vensters van de canon: Hunebedden Romeinse Limes Willibrord Erasmus Beeldenstorm Statenbijbel Deze vensters ga je in verband brengen met de Tien Tijdvakken en de kenmerkende aspecten. Daarvoor beantwoord je de onderstaande vragen. Kern De leerlingen bestuderen de 14 hoofdlijnen van de canon op de site van www.entoen.nu. In deze beschrijving worden de 50 ‘vensters’ in een breder kader geplaatst: Lage landen bij de zee omvat de vensters ‘De beemster’ en ‘Watersnood’. (Mocht u geen toegang tot internet hebben, dan kunt u de betreffende tekst printen en aan uw leerlingen uitdelen.)
22
Opdrachten 1 Hieronder staan zes vensters. Bij welke van de volgende ‘hoofdlijnen’ zijn de zes vensters als groep het meest van toepassing? Lage Landen bij de zee Aan de periferie van Europa Een gekerstend land Een Nederlandse taal Een verstedelijkt land De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden De ‘bloei’ van de Gouden Eeuw Koopmansgeest en koloniale macht 2 Geef voor elk van de vensters in maximaal twee zinnen aan waarom je ze kunt plaatsen bij deze ‘hoofdlijn’. 3 Twee van de vensters behoren tot één tijdvak. Welke vensters zijn dat? Noteer ook het tijdvak. 4 Hieronder staan de perioden uit de geschiedenis. Daarnaast zes vensters uit het Canon. Koppel de juiste vensters aan de periodes. (Let op: één periode blijft over!) Prehistorie Oudheid Middeleeuwen Vroegmoderne Tijd Moderne Tijd
Statenbijbel Hunebedden Erasmus Romeinse Limes Willibrord
5 De Statenbijbel heeft op meerdere manieren invloed uitgeoefend. Neem de verdiepingsparagraaf ‘Statenbijbel’ in het handboek historisch overzicht door (Tijd van regenten en vorsten). Welke twee ‘hoofdlijnen’ passen bij deze verdiepingsparagraaf? Lage Landen bij de zee Aan de periferie van Europa Een gekerstend land Een Nederlandse taal Een verstedelijkt land De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden De ‘bloei’ van de Gouden Eeuw
23 Koopmansgeest en koloniale macht 6 Koppel de letters aan de nummers. Gebruik zonodig het register van je handboek. A Hunebedden 1 kerstening B Romeinse Limes 2 protestantisme C Willibrord 3 humanisme D Erasmus 4 cultuur E Beeldenstorm 5 imperium F Statenbijbel 6 opstand 7 Hieronder staan zes genummerde fragmenten uit de volgende vensters: Hunebedden / Romeinse Limes / Willibrord / Erasmus / Beeldenstorm / Statenbijbel Noteer de nummers bij de vensters. 1 Hoog en laag, rijk en arm, man en vrouw, oud en jong bestormden kerken, vernielden heiligenbeelden en andere kunstwerken en plunderden kloostervoorraden. 2
Hun samenleving was een schriftloze samenleving.
3
De Staten-Generaal werd gevraagd de vertaling te financieren.
4 De lokale adel beschouwde de missionarissen als Frankische handlangers en hield vast aan oude gebruiken en goden als Wodan en Donar. 5 Hij was niet bereid met de katholieke kerk te breken en hoopte dat de ontstane verschillen met gezond verstand te overbruggen waren. 6
Ten noorden van de rivier begon in de ogen van de Romeinen de onbeschaafde wereld.
8 Noteer van elk venster – behalve de Statenbijbel - bij welk kenmerkend aspect ze passen. Gebruik hiervoor je handboek. 9 Geef antwoord op de volgende vraag: Erasmus was een… protestant katholiek Verlichtingsdenker humanist 10 Geef antwoord op de volgende vraag: Willibrord was een…
24 protestant katholiek Verlichtingsdenker humanist 11 Geef antwoord op de volgende vraag: De Beeldenstorm vond plaats in de… 14e eeuw 15e eeuw 16e eeuw 17e eeuw 12 Welke personen zijn van toepassing op de Romeinse Limes? Gebruik daarvoor in je handboek paragraaf 2.4. Caesar, Augustus en Julius Civilis Caesar, Nero en Julius Civilis Nero, Augustus en Constantijn Nero, Constantijn en Friezen Antwoorden: 1 Een gekerstend land 2 Eigen antwoorden 3 Erasmus en Beeldenstorm. Beide horen bij het tijdvak Ontdekkers en hervormers. 4 Een gekerstend land Een Nederlandse taal 5 Prehistorie = Hunebedden Oudheid = Romeinse Limes Middeleeuwen = Willibrord Vroegmoderne Tijd = Erasmus en Statenbijbel Moderne Tijd = geen 6 A=4 B=5 C=1
25 D=3 E=6 F=2 7 Hunebedden = 2 Romeinse Limes = 6 Willibrord = 4 Erasmus = 5 Beeldenstorm = 1 Statenbijbel = 3 8 Hunebedden = Het ontstaan van de landbouw en landbouwsamenlevingen Romeinse Limes = De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa. Willibrord = De verspreiding van het christendom in geheel Europa Erasmus = Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling Beeldenstorm = Het conrflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat 9 Erasmus was een humanist. 10 Willibrord was een katholiek. 11 De Beeldenstorm was in de 16e eeuw. 12 Caesar, Augustus en Julius Civilis
26
Vakvaardigheden Indelen in tijdvakken Het verleden bestaat uit een lange tijd waarin alle mogelijke gebeurtenissen en ontwikkelingen hebben plaatsgevonden. Om hiermee te kunnen werken hebben Nederlandse historici de tijd ingedeeld in tien tijdvakken. De tien hoofdstukken van het handboek historisch overzicht gaan over die tien tijdvakken. Hoofdstuk 1 gaat bijvoorbeeld over de tijd van jagers en boeren, ook wel genoemd de prehistorie. Hieronder zie je het tijdvakkenkader met alle tijdvakken, namen en jaartallen. Elk tijdvak heeft meerdere namen. Om de tijd te kunnen indelen moet je alle namen en jaartallen uit dit overzicht kennen. Uiteindelijk moet je ook aan elk tijdvak een aantal belangrijke kenmerken kunnen verbinden. Tijdvak Jaartallen Namen 1 tot 3000 v.C. tijd van jagers en boeren / prehistorie 2 3000 v.C.-500 tijd van Grieken en Romeinen / oudheid n.C. 3 500-1000) tijd van monniken en ridders / vroege middeleeuwen 4 1000-1500 tijd van steden en staten / hoge en late middeleeuwen 5 1500-1600 tijd van ontdekkers en hervormers / renaissancetijd / 16e eeuw 6 1600-1700 tijd van regenten en vorsten / Gouden Eeuw / 17e eeuw 7 1700-1800 tijd van pruiken en revoluties / eeuw van de verlichting / 18e eeuw 8 1800-1900 tijd van burgers en stoommachines / industrialisatietijd / 19e eeuw 9 1900-1950 tijd van de wereldoorlogen / eerste helft 20e eeuw 10 1950-heden tijd van televisie en computer / tweede helft 20e eeuw
Indelen in tijdvakken, perioden en samenlevingen Naast het tijdvakkenkader moet je nog twee periodiseringen kennen. - De indeling in vijf historische perioden: Periode Jaartallen
Namen
27 A B C D E
tot 3000 v.C. 3000 v.C.-500 n.C. 500-1500 1500-1800 1800-heden
prehistorie oudheid middeleeuwen vroegmoderne tijd moderne tijd
- De maatschappijhistorische tijdsindeling: I Samenleving van jagers-verzamelaars II Landbouwsamenleving III Landbouwstedelijke samenleving IV Industriële samenleving V Informatiesamenleving
Tijdsindelingen gebruiken Als je met geschiedenis bezig bent moet je kunnen werken met chronologische schema’s, zoals een tijdbalk, en met tijdsindelingen, zoals jaren, eeuwen, tijdvakken, perioden en jaartellingen. Je moet diverse jaartellingen kennen, zoals de christelijke, de joodse en de islamitische. Je moet meerdere tijdsindelingen kennen. Je moet kunnen uitleggen dat periodiseringen en tijdsindelingen niet vast staan, dat je er verschillend over kunt denken, en dat dit te maken heeft met de plaats waar en de tijd waarin iemand leeft, en wat iemand ermee duidelijk wil maken.
Verandering en continuïteit onderscheiden Om het verleden te begrijpen moet je weten dat er verschillende soorten ontwikkelingen zijn. Er zijn langzame veranderingen, zoals de groeiende macht van de geestelijkheid in de middeleeuwen. Er zijn snelle veranderingen, zoals de verovering van Jeruzalem door kruisridders in 1099. Er zijn ook dingen die in de loop van de tijd niet of nauwelijks zijn veranderd, zoals de kans op overstromingen in Nederland. We noemen dat: continuïteit. Ook bij continuïteit kun je onderscheid maken naar tijd: de periode waarin (op een bepaald gebied) relatief weinig veranderde kan vijftig jaar geduurd hebben, maar ook vijf eeuwen. Je begrijpt een situatie vaak beter als je deze vergelijkt met een andere situatie: op dezelfde plaats of op een andere plaats, in dezelfde tijd of in een andere tijd. De kruistochten kun je bijvoorbeeld vergelijken met de Arabische verovering van Palestina en van Spanje, of met de latere Europese expansie in Amerika, Azië en Afrika. Bij een vergelijking kijk je naar overeenkomsten en verschillen.
28
De betekenis van het verleden voor het heden aangeven Als je de betekenis van historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen voor het heden wilt aangeven, let je vooral op de gevolgen van die gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen. Die gevolgen kun je bijvoorbeeld vergelijken op overeenkomsten en verschillen: de ene gebeurtenis laat blijvende sporen na, de ander is zo goed als vergeten. Historische gebeurtenissen hebben geen betekenis in zichzelf. Het zijn de mensen die erop terugkijken, die daar betekenis aan geven. Dat betekent dat voor de ene groep een historische gebeurtenis een heel andere betekenis zal hebben dan voor een andere groep.
Het verleden beoordelen Bij het beoordelen van het verleden moet je uitspraken kunnen ondersteunen met behulp van drie soorten argumenten. In de eerste plaats moet je rekening houden met het onderscheid tussen een historisch feit (een uitspraak die als bewezen kan worden beschouwd, omdat er voldoende betrouwbare bronnen voor bestaan) en een mening (een uitspraak, waarvoor geen bronnen bestaan en die als persoonlijk standpunt van iemand kan worden beschouwd). Je let dus op het betrouwbaar bewijsmateriaal dat kan worden aangevoerd. In de tweede plaats moet je rekening houden met de tijd- en plaatsgebondenheid van personen uit het verleden en het heden, waaronder jij zelf. Elk mens is in zekere mate gebonden aan de tijd waarin, en de plaats waar hij leeft. Iemand die vanuit een latere tijd op iets terugkijkt zal een historische ontwikkeling altijd anders interpreteren en beoordelen dan een tijdgenoot die de afloop niet kent. In de derde plaats moet je rekening houden de heersende normen (wat mensen normaal vinden) en waarden (wat mensen belangrijk vinden) van de tijd waarin, en de plaats waar iets is gebeurd, maar ook van de tijd waarin en de plaats waar de beoordelaar zich bevindt.
Heden en verleden verklaren Je moet in het kader van een historische vraagstelling verklaringen kunnen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen, en daarbij onderscheid kunnen maken tussen verschillende soorten oorzaken, zoals economische, politieke, culturele en sociale oorzaken. Je moet ook indirecte oorzaken, die al langer speelden, kunnen onderscheiden van directe oorzaken, van kort tevoren. (De directe oorzaak wordt ook wel de aanleiding genoemd.) Je moet belangrijke van minder belangrijke oorzaken kunnen onderscheiden. Je moet ook gevolgen op korte en op langere termijn kunnen onderscheiden.
Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven
29 Je kunt diverse soorten ontwikkelingen in het verleden onderscheiden. Sommige ontwikkelingen zijn lang geleden begonnen en gaan nog steeds door, zoals ontbossing door mensen, die ruimte nodig hebben voor landbouw. We noemen dit een ontwikkeling op lange termijn. Sommige ontwikkelingen zijn kort geleden begonnen, zoals het gebruik van personal computers. Dat is een ontwikkeling op korte termijn. In de tweede plaats is het belangrijk te letten op gelijktijdigheid en ongelijktijdigheid. Historische ontwikkelingen vonden niet overal gelijktijdig plaats. De industrialisatie vond bijvoorbeeld in Engeland plaats vanaf de 18e eeuw, in Europa en Noord-Amerika vanaf de 19e eeuw en in vrijwel alle andere landen vanaf de 20e eeuw.
Historisch onderzoek doen Om een onderzoek te kunnen doen moet je een historische onderzoeksvraag en een daarop aansluitende hypothese kunnen formuleren. De vraag moet dus gaan over mensen in het verleden. Dat kan een beschrijvend vraagstelling (over kenmerken van situaties en ontwikkelingen) of een verklarende vraagstelling (over oorzaken en gevolgen) zijn. Een vraagstelling bestaat uit een hoofdvraag en uit deelvragen, bijvoorbeeld over diverse soorten gevolgen van een bepaalde oorlog. Een hypothese is een veronderstelling over de beantwoording van de vraag, die wordt opgesteld om aan de hand van bewijsmateriaal na te gaan of de beantwoording juist is, en om eventueel te komen tot een beter antwoord. Bij een oorlog kan bijvoorbeeld de hypothese worden onderzocht dat deze niet alleen politieke, maar ook economische en culturele gevolgen heeft gehad. Bij het verzamelen van informatie moet je bronnen kunnen beoordelen op drie aspecten. Een bron is bruikbaar als deze informatie bevat over de onderzoeksvraag. Een bron is betrouwbaar als deze gegevens kan opleveren die als feit kunnen worden beschouwd. Een bron is representatief als deze gegevens kan opleveren over iets dat vaker voorkwam, of iets dat typerend was voor een situatie.
De betekenis van tijdvakken uitleggen Voor het centraal examen moet je de tien tijdvakken met bijbehorende kenmerkende aspecten kennen en kunnen toepassen. Je moet ook elk kenmerkend aspect kunnen uitleggen aan de hand van het handelen of de ideeën van een historische persoon, gebeurtenis, ontwikkeling of verschijnsel. Als je dat kunt, kan je bij de bestudering van het verleden altijd goed oriënteren (je weg vinden). Kennis die je op deze manier kunt toepassen noemen we oriëntatiekennis. Met een goede beheersing van oriëntatiekennis kijk je meer met een historische bril naar het heden. Je houdt meer rekening met het verleden. Je begrijpt hoe kennis van de tien tijdvakken invloed heeft op jouw oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid. Maar je ziet ook in dat de betekenis die aan tijdvakken wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden. Voor jou zijn bepaalde tijdvakken vast belangrijker dan voor anderen. Zo blijft geschiedenis een discussie zonder eind. Tijdvakken zijn een hulpmiddel om goed je weg te kunnen vinden door de onmetelijke hoeveelheid personen, gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen die we ‘geschiedenis’ noemen.
30
Samenwerkingsverbanden Geschiedeniswerkplaats werkt met verschillende organisaties samen met als doel variatie te bieden en kwaliteit te verbeteren
Nationaal archief Het nationaal geheugen van Nederland! Bewaart de archieven van de centrale overheid, de provincie Zuid-Holland en het voormalige gewest Holland. Met een Uitgebreide Zoekfunctie, ook voor afbeeldingen! Bij het Nationaal Archief ligt bijna duizend jaar geschiedenis van Nederland opgeslagen in 93 kilometer archieven, waaronder ook kaarten, tekeningen en foto’s. De archieven zijn afkomstig van: • De centrale overheid • Het graafschap Holland en de gewestelijke / provinciale bestuursinstellingen in Zuid-Holland • Particuliere instellingen en privé-personen. www.nationaalarchief.nl Als u wilt weten welke archieven het Nationaal Archief precies bezit, kijkt u dan bij het archievenoverzicht
Teleblik Teleblik bevat duizenden uren radio- en televisiemateriaal, voornamelijk uit de archieven van de publieke omroepen. Het gaat om historische en recente bronnen, zoals Het Klokhuis, Willem Wever, Jeugdjournaal, Schooltv, 8 uur Journaal, Tegenlicht en Andere Tijden, maar ook oude Polygoon Journaals. De databank bevat duizenden hele uitzendingen en op maat gesneden fragmenten. Deze fragmenten duren tussen de twee en vijf minuten en gaan over een afgebakend onderwerp. Geschiedeniswerkplaats maakt in de leerlingen-ICT, de I-clips, gebruik van audiovisueel materiaal uit deze databank.
31
Aanbevolen websites Zoeken www.antiqbook.nl Antiquarische boeken zoeken http://nl.wikipedia.org/wiki/Hoofdpagina Wikipedia http://geschiedenis.pagina.nl/ Startpagina Geschiedenis
Algemeen www.werkplaats.wolters.nl Open site die bij de examenkaternen van Geschiedeniswerkplaats hoort. www.slo.nl Stichting leerplanontwikkeling www.eindexamen.nl Het examenblad www.vgnkleio.nl VGN www.digischool.nl/gs/ Digischool geschiedenis www.scholieren.com/ Veel voorbeelden te vinden van (profiel)werkstukken en praktische opdrachten. www.teleblik.nl/ Actuele en historische bronnen uit de archieven van de publieke omroepen en het Polygoon Journaal online beschikbaar voor het onderwijs www.njbg.nl/ Nederlandse Jeugdbond voor Geschiedenis www.anno.nl Frisse onderwerpen en aantrekkelijke bronnen. E natuurlijk.. de geschiedeniskrant! www.cultuurwijzer.nl Een groeiend en gevarieerd aanbod over cultuur in Nederland www.collectieutrecht.nl/ Een geschiedenis van de provincie Utrecht in woord en beeld www.digischool.nl De digitale school www.nationaalarchief.nl/ Site van het nationaal archief met veel bronmateriaal en leuke opdrachten www.geheugenvannederland.nl Het Geheugen van Nederland is een grote digitale verzameling van illustraties, foto's, teksten, films en audiofragmenten, allemaal van eigen bodem www.geschiedenis.nl Geschiedenis en de actualiteit, historische personen, recensies…Kortom, een zeer uitgebreide site
32 www.onsverleden.net/ Site over een aantal toonaangevende onderwerpen met bronnen en tijdbalken www.studybuddy.nl/nederlands/start.html Beeldmateriaal, zoals kaarten en foto’s www.wereldorientatie.net/ Wereldoriëntatie inclusief oude schoolboekprenten www.inghist.nl/ Instituut voor Nederlandse Geschiedenis met veel online bronmateriaal www.ru.nl/ahc/vg/vg.htm Virtueel Museum voor de Vaderlandse Geschiedenis www.slotloevestein.nl/ Informatie over het kasteel en de Hollandse Waterlinie
Archeologie www.sintermeerten.nl/projecten/geschiedenis/projecten/Oetzi/%D6tzi1.htm Over Ötzi het ijslijk www.archeos.nl/ Deze website gaat over de archeologie van Nederland. www.sna.nl/ Stichting voor de Nederlandse Archeologie
De Nederlandse Opstand http://dutchrevolt.leidenuniv.nl/nederlands/default.htm Opstand en strijd in de Nederlanden (ca. 1550-ca. 1650) onderdeel van de site van de universiteit Leiden www.wilhelmus.nl/ Over ons volkslied
WO I www.worldwaronecolorphotos.com/ Kleurenfotos’uit de Eerste Wereldoorlog!
Crisis / WO II www.zijkozenvoorverzet.nl/welkom.html Deze site gaat over het Verzet in Nederland. www.mei1940.org/ Site over de Tweede Wereldoorlog www.niod.nl Site van het Nederlands instituut voor oorlogsdocumentatie heeft een mooi beeldarchief. www.annefrank.org Site van de Anne Frank stichting en museum. www.verzetsmuseum.org/home.html De site van het Verzetsmuseum Amsterdam.
33 www.go2war2.nl/default.asp Een uitgebreide site van een specialist van de WOII.
Holocaust / Auschwitz http://fcit.usf.edu/holocaust/default.htm Zeer zorgvuldige site over de holocaust. www.nmkampvught.nl/ Informatie over Kamp Vught. www.kamparchieven.nl Voor een onderzoek naar concentratiekampen in Nederland. www.deathcamps.org/ (Engelstalig) Meer informatie over ‘Aktion Reinhard’ en de Poolse concentratiekampen. www.jewishgen.org/ForgottenCamps/(Engelstalig) Site over de jodenvervolging. www.yadvashem.org/ (Engelstalig) Informatie over Yad Vashem (monument van Israël) voor het herdenken van de joodse slachtoffers van de holocaust. Het monument bestaat uit een herdenkingsruimte, een historisch museum, een kunstgalerij, een 'Hal van de Namen', een archief, een bibliotheek, het 'Dal van de verwoeste gemeenschappen' en een park gewijd aan de 'Rechtvaardigen onder de volkeren', niet-joden die tijdens de vervolging joden hebben gered. www.auschwitz.dk/ (Engelstalig) Site over de Holocaust www.auschwitz.org.pl/html/eng/start/index.php (Engelstalig) Kamp Auschwitz-Birkenau dat inmiddels al monument en museum dient. www.auschwitz.nl/ Nederlands Auschwitz Comité. www.remember.org/auschwitz/ (Engelstalig) Virtuele tour door Auschwitz. http://remember.org/then-and-now/ (Engelstalig) Dezelfde plaatsen als tour, met tekeningen van oud-gevangenen van hun kampervaringen.
Verenigde Staten www.loc.gov/ (Engelstalig) Site van de Library of Congress met mooie fotocollectie. www.loc.gov/rr/print/list/listguid.html (Engelstalig) Veel foto’s van de Verenigde Staten geordend op thema. www.americaslibrary.gov/cgi-bin/page.cgi (Engelstalig) Toegankelijke algemene site. Typisch Amerikaans. www.loc.gov/rr/main/ (Engelstalig) De ‘Reading Room Library of Congress’ een interessante , maar pittige site!
34
Israël www.cidi.nl/dossiers/ai/kaart01.html Site van het centrum voor informatie Israel. Met handige kaarten.
Nederlands-Indië www.indische-pers.nl/index.html De pers in Nedelands-Indië met veel mooie platen. www.nedindie.nl/ Uitgebreide begrippenlijst.
Politieke prenten www.politicalcartoons.com/ (Engelstalig) De site is helemaal gewijd aan hedendaagse cartoons. www.socsci.kun.nl/ped/owk/activeworlds/prenten/ Het politieke prentenarchief
Staatsinrichting www.parlement.nl/ De Eerste en Tweede Kamer
Kunst / fotografie (voor beeldmateriaal) www.beeldengeluid.nl/index.jsp Het Nederlands Audiovisueel Archief met kort filmmateriaal. www.anpfotoarchief.nl/special.pp?specialid=10&page=2 Het ANP Historisch Archief met goede foto’s voor vaderlandse geschiedenis. www.scrapbookpages.com/ Foto’s van allerlei historische plaatsen. www.rijksmuseum.nl/index.jsp?lang=nl De site van het Rijksmuseum met mooi beeldmateriaal.
Televisie http://geschiedenis.vpro.nl/ Onder andere informatie met betrekking tot Andere Tijden (korte artikelen over de uitzendingen, bibliografieën) www.schooltv.nl/index.jsp SchoolTV www.bbc.co.uk/history/ BBC geschiedenissite (breed: archeologie, A-Z historische figuren)
35
Tijdschriften www.historischnieuwsblad.nl/ Historisch Nieuwsblad www.spiegelhistoriael.nl/ Spiegel Historiael www.vgnkleio.nl/ Vereniging van docenten Geschiedenis en staatsinrichting in Nederland (VGN) en het bijbehorende tijdschrift Kleio www.elsevier.nl/ Elsevier www.vn.nl/vn/show Vrij Nederland http://groene.alias.nl/ Groene Amsterdammer http://www.time.com Time Magazine inclusief uitgebreid archief
Historische romans/films http://histoforum.digischool.nl/romans/historo3.htm Historische romans per periode. www.digischool.nl/ Veel links met betrekking tot historische films.
36
Materiaal studiedag Tweede Fase 1 Examenprogramma geschiedenis havo en vwo 2007 Wat in onderstaande tekst gecursiveerd is, geldt alleen voor het examenprogramma vwo. Domein A: Historisch besef 1. De kandidaat kan: - gebeurtenissen uit zijn eigen leven alsmede verschijnselen, gebeurtenissen en personen uit de geschiedenis met behulp van een tijdbalk of een andere vorm van chronologische schematisering ordenen en daarbij de volgende aanduidingen van tijd en tijdsindeling gebruiken: jaren, eeuwen, tijdvakken, perioden en jaartellingen; - met gebruik van voorbeelden uit de perioden- en tijdvakkenindeling van eindterm 2, de westerschristelijke jaartelling en een ander voorbeeld van een jaartelling of periodisering/meerdere andere voorbeelden van jaartellingen of periodiseringen uitleggen dat chronologische indelingen interpretatief van aard zijn en (mede) afhangen van de standplaats die men inneemt en/of de vraag die men wil beantwoorden. 2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken: - tijdvak 1: van jagers en boeren (- 3000 voor Christus) / prehistorie; - tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.C.-500 n.C.) / oudheid; - tijdvak 3: tijd van monniken en ridders (500-1000) / vroege middeleeuwen; - tijdvak 4: tijd van steden en staten (1000-1500) / hoge en late middeleeuwen; - tijdvak 5: tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600) / renaissancetijd / 16e eeuw; - tijdvak 6: tijd van regenten en vorsten (1600-1700) / Gouden Eeuw / 17e eeuw; - tijdvak 7: tijd van pruiken en revoluties (1700-1800) / eeuw van de verlichting/ 18e eeuw; - tijdvak 8: tijd van burgers en stoommachines (1800-1900) / industrialisatietijd / 19e eeuw; - tijdvak 9: tijd van de wereldoorlogen (1900-1950) / eerste helft 20e eeuw; - tijdvak 10: tijd van televisie en computer (vanaf 1950) / tweede helft 20e eeuw. 3. De kandidaat kan: - de tijdvakken van eindterm 2 plaatsen in de periodes prehistorie, oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne Tijd en moderne tijd; - uitleggen dat de indeling in perioden en tijdvakken een westers perspectief op de geschiedenis vertegenwoordigt en wat de beperkingen en bezwaren daarvan kunnen zijn. 4. De kandidaat kan: - in historische processen de samenhang tussen veranderingen en continuïteit beschrijven; - de betekenis van historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen voor het heden aangeven; - verschillende soorten historische verandering onderscheiden; - door het onderscheiden van continuïteiten van langere en kortere duur onderkennen hoe elementen afkomstig uit verschillende tijdvakken zich gelijktijdig in één tijdvak kunnen manifesteren (de gelijktijdigheid van het ongelijktijdige). 5. De kandidaat kan: - een vraag en een daarop aansluitende hypothese formuleren; - voor een vraag bruikbaar bronnenmateriaal verwerven en gegevens eruit selecteren.
37 6. De kandidaat kan: - in het kader van een historische vraagstelling verklaringen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen; - onderscheid maken tussen verschillende soorten oorzaken. 7. De kandidaat kan bij het geven van oordelen over het verleden rekening houden met: - het onderscheid tussen feiten en meningen; - tijd- en plaatsgebondenheid van interpretaties en oordelen afkomstig van personen uit het verleden en afkomstig van hedendaagse personen, onder wie hij zelf; - de rol van waardepatronen in heden en verleden; - het ondersteunen van uitspraken met behulp van argumenten. Domein B: Oriëntatiekennis 8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2: - de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen; - bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken; - uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt; - uitleggen dat de betekenis die aan tijdvakken wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden. Voor tijdvak 1 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de levenswijze van jagers-verzamelaars; - het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen; - het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen Voor tijdvak 2 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat; - de klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur; - de groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde; - de confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa; - de ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten. Voor tijdvak 3 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de verspreiding van het christendom in geheel Europa; - het ontstaan en de verspreiding van de islam; - de vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid; - het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur. Voor tijdvak 4 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving; - de opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden; - het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben; - de expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, onder andere in de vorm van de kruistochten; - het begin van staatsvorming en centralisatie.
38 Voor tijdvak 5 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - het begin van de Europese overzeese expansie; - het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling; - de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke Oudheid; - de protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had; - het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat. Voor tijdvak 6 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - het streven van vorsten naar absolute macht; - de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek; - wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie; - de wetenschappelijke revolutie. Voor tijdvak 7 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen; - voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme); - uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme; - de democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap. Voor tijdvak 8 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving; - discussies over de ‘sociale kwestie’; - de moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie; - de opkomst van emancipatiebewegingen; - voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces; - de opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme. Voor tijdvak 9 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie; - het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme; - de crisis van het wereldkapitalisme; - het voeren van twee wereldoorlogen; - racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de joden; - de Duitse bezetting van Nederland; - verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering; - vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme. Voor tijdvak 10 gelden de volgende kenmerkende aspecten: - de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog; - de dekolonisatie die een eind maakte aan de westerse hegemonie in de wereld; - de eenwording van Europa;
39 - de toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren 1960 aanleiding gaf tot ingrijpende sociaalculturele veranderingsprocessen; - de ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen. Domein C: Thema's 9. De kandidaat kan: - aan de hand van twee / vijf (voor profiel cultuur en maatschappij) / vier (voor profiel economie en maatschappij) nader omschreven concrete thema's met gebruikmaking van de eindtermen uit domein A een beargumenteerd antwoord geven op inhoudelijke vragen over het betreffende thema; - op grond van situaties in de verschillende tijdvakken ontwikkelingen op langere termijn beschrijven. Domein D: Geschiedenis van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie 10. De kandidaat kan: - verband leggen tussen het ontstaan van vrijheidsrechten en politieke rechten in bepaalde historische tijdvakken en kenmerkende aspecten van die tijdvakken; - belangrijke denkers noemen en hun opvattingen over de relatie tussen staat en onderdanen; - uitleggen onder invloed van welke factoren de rechtsstaat zich in Nederland heeft ontwikkeld en welke actoren erbij betrokken waren; - uitleggen onder invloed van welke factoren de parlementaire democratie zich in Nederland heeft ontwikkeld sinds 1795; - de ontstaansgeschiedenis van de belangrijkste politieke stromingen en partijen weergeven sinds 1848. Domein E: Oriëntatie op studie en beroep
40
2 Geschiedeniswerkplaats: didactische keuzes Geschiedeniswerkplaats is in de bovenbouw van havo en vwo bruikbaar in diverse leeromgevingen (= lessen en andere situaties waarin leerlingen aan het vak werken). Het is de bedoeling dat leerlingen steeds zelfstandiger gaan leren, maar de docent bepaalt in welke mate dat moet gebeuren. In theorie worden hierbij drie fasen onderscheiden: de docentgestuurde, de begeleidende en de zelfsturende fase. De docent stemt de leeromgeving af op de diversiteit van leerlingen, de randvoorwaarden en het pedagogisch-didactisch klimaat in de school en het moment in de examenperiode (=bovenbouw). Onderdelen Opdrachtenboek historisch overzicht (zie uitleg in Inleiding op pagina 4) Docentgestuurde fase Begeleidende fase Zelfsturende fase Introductievragen: - verplicht maken - verplicht maken - naar eigen keuze (in bij hoofdstukopening - klassikale correctie - zelfcorrectie overleg met docent) vooruitblikken op het - klassikale bespreking - selectief bespreken hoofdstuk in klas of groepjes Verwerkingsvragen: - verplicht maken - verplicht maken - naar eigen keuze (in per paragraaf hoofdzaken uit - klassikale correctie - zelfcorrectie overleg met docent) handboektekst halen - klassikale bespreking - selectief bespreken in klas of groepjes Oriëntatiekennis: speciale - verplicht maken - verplicht maken - verplicht maken opdrachten over de - klassikale correctie - zelfcorrectie - zelfcorrectie kenmerkende aspecten van - klassikale bespreking - selectief bespreken - selectief bespreken elk tijdvak in groepjes in de les in groepjes buiten de les Kennisquiz: - verplicht maken - verplicht maken - naar eigen keuze (in test jezelf (diagnostische - klassikale correctie - zelfcorrectie overleg met docent) toets) - klassikale bespreking Historisch denken: oefenen - verplicht maken - verplicht maken - verplicht maken in historische vaardigheden / - klassikale correctie - zelfcorrectie - zelfcorrectie denkwijzen - klassikale bespreking - selectief bespreken - selectief bespreken in klas of groepjes in groepjes buiten de les Toepassing: opdrachten met - verplicht maken - verplicht maken - naar eigen keuze (in bronnen - klassikale correctie - zelfcorrectie overleg met docent) - klassikale bespreking - selectief bespreken in klas of groepjes Verdieping: opdrachten bij - docent kiest leerstof - docent kiest leerstof - leerling kiest leerstof de verdiepingsparagrafen: - verplicht maken - verplicht maken - zelfcorrectie - Nader bekeken - klassikale correctie - zelfcorrectie - selectief bespreken - Literatuur - klassikale bespreking - selectief bespreken in groepjes buiten de - Wetenschap (alleen vwo) in klas of groepjes les Keuzeopdrachten: ande-re - docent kiest - docent kiest met - leerlingen kiezen
41 verwerkingsvormen; suggesties voor onderzoek
opdracht - uitvoering in de les
Onderdelen Opdrachtenboek thema's Docentgestuurde fase Oriëntatie: opdrachten over - verplicht maken archiefstuk, thema- overzicht - klassikale correctie en centrale vraag - klassikale bespreking Speurdersvraag: onderzoek op site van Nationaal Archief Ver - Voor je begint: - verplicht maken wer - Lezen, begrijpen, - klassikale correctie ken leren - klassikale bespreking - Deelvraag samenvatten - Hoofdstukvraag Toepassen: bronopdrachten zie in schema hierboven Verdieping (1 en 2) zie in schema hierboven Keuzeopdrachten zie in schema hierboven Historisch denken zie in schema hierboven Onderdelen i-clips Per hoofdstuk: instaptoets, tijdbalkopdracht, kennistoets, toepassingstoets, webquest, keuzeopdracht, examentrainer
- docent kiest onderdelen voor hele klas - verplicht uitvoeren
klas opdracht - verplicht uitvoeren
samen opdracht - uitvoering buiten de les
Begeleidende fase - verplicht maken - zelfcorrectie - selectief bespreken - verplicht maken - bespreken - verplicht maken - zelfcorrectie - selectief bespreken in klas of groepjes
Zelfsturende fase - naar eigen keuze (in overleg met docent)
zie in schema hierboven zie in schema hierboven zie in schema hierboven zie in schema hierboven
zie in schema hierboven zie in schema hierboven zie in schema hierboven zie in schema hierboven
- naar eigen keuze (in overleg met docent) - naar eigen keuze (in overleg met docent)
- docent spreekt per - naar eigen keuze (in leerling onderdelen af overleg met docent) - verplicht uitvoeren
42
3 Studiewijzers op drie niveaus Samenvatting van het boekje Studiewijzer: de spoorboekjes voorbij aan de hand van citaten (Procesmanagement Voortgezet onderwijs, Den Haag 1997.) Wat is een studiewijzer Onderzoek wijst uit dat studiewijzers voornamelijk (nog) worden gebruikt als een schriftelijke instructie die leerlingen voorschrijft wat ze moeten doen, een spoorboekje met het verlanglijstje van de leraar met goed bedoelde, maar weinig stimulerende commando's. Definitie (van PMVO): Een studiewijzer is een sturingsinstrument dat een leerling in staat stelt zijn eigen leerdoelen te bereiken in actieve samenwerking met leraar en medestudenten. Studiewijzers worden, als intermediair tussen docenten, gezien als krachtige instrumenten (vliegwielen) om ontwikkelingsprocessen in scholen in beweging te brengen en te houden. Dé studiewijzer bestaat niet. Hoe de ideale studiewijzer eruit ziet, is afhankelijk van de manier waarop de school denkt over leren en onderwijzen. Inhoud, vorm en functionaliteit van de studiewijzer groeien mee met de schoolontwikkeling op de weg van frontaal-klassikaal, via begeleidend naar zelfsturend onderwijs. Ongeacht de fase waarin de school zich bevindt, lijkt een studiewijzer die de leerling de mogelijkheid biedt om eigen keuzes te maken in de oriëntatie op, het uitvoeren van en het reguleren van het leren, het krachtigst te zijn. Drie functies van een goede studiewijzer 1 Hij stimuleert een actieve en zelfstandige rol van leerlingen. 2 Hij stuurt een efficiënt en effectief leerproces aan, dat door de leerling wordt ervaren als zijn eigen leerproces; 3 Hij biedt mogelijkheden voor verschillende leerstijlen. Drie fasen in de ontwikkeling van studiewijzers (zie de hierna volgende uitwerking) Fase 1 planningdocument: - spoorboekje - studieplanner - lesplan - planningskaart
Fase 2 planningsinstrument met studeeraanwijzingen: - vakwijzer - werkwijzer - moduleplan
Fase 3 sturinginstrument: - modulehandleiding - modulewijzer - studiehandleiding - studiewijzer
Zeven bouwstenen voor een studiewijzer (uitgebreid met voorbeelden behandeld in hst. 4): 1 Verantwoording Waarom deze leerstof? 2 Leerdoelen Wat je moet (kennen en kunnen') ("Kennen" is kunnen noemen, beschrijven, aangeven enz.) 3 Leerstof en leerstofplanning Korte beschrijving, samenhang met overig onderwijs, kernbegrippen, werkmateriaal (pagina's boek enz.) en vakvaardigheden (waar deze aan de orde komen). 4 Didactische werkvormen en lesorganisatie De docent maakt zichtbaar welke werkvormen kunnen worden ingezet om de beoogde doelen te realiseren. Hij geeft daarmee aan in welke mate de sturing van het leerproces verschuift naar de leerling en binnen welke marges de leerlingen hun eigen lessen kunnen organiseren.
43 5 Studielastbeschrijving en roostertechniek Hoeveel tijd moet ik als leerling reserveren om, met mijn leerstijl en affiniteit voor een bepaald vak, de daarbij behorende leerstof onder de knie te krijgen? Ontwerp als sectie een studielastindicatie voor leertaken van maximaal vijf uren (m.u.v. bijzondere taken); stel gedragsregels; plan bereikbaarheid docenten; onderscheid minimaal schoolwerk naast thuiswerk. 6 Studeeraanwijzingen Deze zijn gericht op studievaardigheden. 7 Toetsing en registratie van vorderingen Wat, hoe en wanneer wordt getoetst; welke mogelijkheden voor zelfevaluatie. Een studiewijzer maken en analyseren Dit hoofdstuk bestaat uit twee delen: - een eenvoudige handleiding om snel twee typen studiewijzers te ontwikkelen; - een schema waarmee u kunt vaststellen hoever u of hoever de sectie of de school is in de ontwikkeling van studiewijzers. Aan de hand van dit schema kunnen eventuele verdere stappen worden gepland, Beschrijving van twee typen studiewijzers Scholen zijn niet allemaal op hetzelfde punt van ontwikkeling van het studiehuis. Het ligt daarom voor de hand verschil te maken in tenminste twee soorten studiewijzers. Een soort voor de sectie die nog niet of nauwelijks daarmee in aanraking is gekomen (type 1) en een soort voor de sectie die al enige ervaring met studiewijzers heeft (type 2). Overigens hoeft het maken van een eenvoudige studiewijzer niet heel veel tijd te kosten. Als basis kan een bestaande jaarplanner of de inhoud van de agenda van vorig jaar dienen. Welk type kiest nu de sectie? De werkwijze is als volgt. Bepaal eerst aan de hand van enkele vragen of u een eenvoudige of een wat completere studiewijzer gaat maken en stel vervolgens vast wat u in die studiewijzer zet aan de hand van een puntsgewijze beschrijving. Relevante vragen - Zijn de leerlingen gewend aan studiewijzers? - Zijn de leerlingen gewend aan zelfstandig werken, bijvoorbeeld in facultatieve lessen ? - Wordt er tijdens vaklessen bewust ( voor leerlingen ) gewerkt aanbrengen van specifieke studievaardigheden? - Mogen leerlingen zelf keuzes maken als het gaat om plannen? - Werkt u vaak met instap-, voortgangs- of oefentoetsen? Type I Als u bovenstaande vragen overwegend met 'nee' moet beantwoorden, is het verstandig een eenvoudige studiewijzer te maken. De leerling kan dan zien hoe een goede planning eruit ziet en krijgt op papier een aantal afspraken over de gang van zaken in de komende periode. Zo'n studiewijzer heeft: 1 een eenvoudige verantwoording: twee alinea's over de plaats van de leerstof in het geheel en het belang van de leerstof voor de leerling. 2 een opsomming van de leerdoelen, verdeeld in kennisdoelen en (algemene) vaardigheidsdoelen: '3 een nauwkeurige leerstofomschrijving (ook welke pagina's en welke opgaven uit welk boek) en een precieze omschrijving van wat het huis werk is en wat er in elke les gebeurt. Nummer de lessen, zodat u de data niet hoeft aan te passen als er een les uitvalt. Vergeet niet uitlooplessen te plannen. Ga uit van twintig a dertig minuten huiswerk per les: 4 een kort overzicht van welke werkvormen u van plan bent te gebruiken in welke les:
44 5 een schatting van de studielast per week: 6 enkele op het huiswerk gerichte studeeraanwijzingen: 7 een oefentoets of de aankondiging ervan, met vermelding van het type ( eindtoets MC, open vragen, opstel) . De meeste ruimte wordt ingenomen door punt 3, de nauwkeurig omschrijving van de leerstof. De rest mag bij elkaar ongeveer één A4'tje zijn. De totale studiewijzer voor een trimester voor een vak bedraagt dan twee á drie pagina's. Enkele aandachtspunten: - Staat erin welke voorkennis de leerling moet hebben om dit stuk leerstof goed te kunnen volgen? Dit hoort in punt 1, eenvoudige verantwoording. - Is er niet teveel (lees meer dan 25 minuten per lesuur) hulswerk gepland? Dit is een veel voorkomende misser in het begin. - Staan er geen overbodige dingen In? Voorbeelden zijn: 'Neem je boeken mee', 'Maak steeds je huiswerk', 'Als de planning met klopt, moet hij worden aangepast', 'Alle leerstof moet af voor het einde van deze periode'. Type 2 Nu naar scholen die al wat verder zijn. De basis van type 2 is ongeveer hetzelfde als van type 1 maar er is meer rekening gehouden met de grotere mate van zelfstandig werken van de leerling. Hoe zelfstandiger de leerling aan het werk moet, des te vollediger moet de studiewijzer zijn. Deze studiewijzer heeft: 1 een uitgebreidere verantwoording: ook relaties met andere vakken, de actualiteit, vervolgstudie en beroepspraktijk kunnen nu worden genoemd; 2 leerdoelen die geëxpliciteerd worden: bij welke onderdelen oefen je welke (algemene) vaardigheden; 3 net zo'n nauwkeurige leerstofomschrijving als bij type 1, maar nu niet per les ingedeeld maar per week (of veertien dagen) én de vermelding welke lessen verplicht zijn en welke facultatief; 4 een nauwkeurige beschrijving van wat de leerlingen kunnen verwachten als ze een verplichte of facultatieve les bezoeken én welke voorwaarden eraan verbonden zijn; 5 een globale schatting van de studielast; 6 meer op zelfstandig werken gerichte studeeraanwijzingen; 7 de oefentoets én de uitwerking daarvan. Qua omvang moet nu worden gedacht aan: - voor punt 1 en 2 samen één pagina; - voor punt 3 één a twee pagina's; - voor punt 4, 5, 6 en 7 (zonder oefentoets) twee pagina's. Dit type kan natuurlijk nog verder worden uitgebreid als de leerling gewend is aan een grote eigen inbreng in zijn studie. Het is uiteraard sterk afhankelijk van de specifieke situatie van de school of zelfs van de sectie, Tenslotte ook hier enkele aandachtspunten: - Staat er beschreven waar de studieruimten voor de leerlingen zijn? Dit hoort in punt 4. - Is het duidelijk wanneer er begeleiding is? Dit hoort in punt 4. - Heeft u aangegeven welke vaardigheden specifiek geoefend worden? Dit hoort in punt 2. - Zijn er eenduidige afspraken over werk wat ingeleverd moet worden? Dit hoort in punt 4. - Is het duidelijk of er herkansing is voor de toets (en) en onder welke condities? Dit hoort In punt 7. Plaatsbepaling in het ontwikkelingsproces
45 Niet alle scholen zijn even ver in hun ontwikkeling van docentgestuurd naar leerlinggestuurd onderwijs, Maar misschien zijn ook niet alle secties even ver, of willen ze niet even ver gaan. Het kan ook best zijn dat het ene gedeelte van het programma zich nu eenmaal beter leent voor leerlinggestuurd onderwijs dan het andere. Het is mogelijk dat zelfs binnen hetzelfde vak de ontwikkeling bij het ene aspect van het onderwijsproces verder is dan bij het andere. De planning kan bijvoorbeeld al voor een groot deel zijn overgedragen aan de leerlingen, terwijl de docent nog grotendeels de keuze van de werkvormen bepaalt. Het schema hieronder is gekoppeld aan de zeven bouwstenen die in hoofdstuk 4 zijn onderscheiden. Gepoogd is de geleidelijke verschuiving van de functies van docent naar leerling in beeld te brengen, Tussen de kolommen moet daarom geen strenge schelding worden aangebracht: er zal steeds sprake zijn van gradaties. Het schema kan op twee manieren worden gebruikt: - de docent of de sectie die een studiewijzer wil maken, kan per 'bouwsteen' vaststellen hoe ver hij wil gaan en op grond daarvan vastleggen wat hij in zijn studiewijzer zet en hoe hij dat doet. In zijn studiewijzer. - wie een bestaande studiewijzer wil evalueren kan het schema gebruiken als diagnose-instrument. Nadrukkelijk moet worden gesteld dat er geen sprake kan zijn van goed of slecht. Elke studiewijzer die voor de leerling duidelijk en overzichtelijk is, die hem aanzet en uitdaagt tot werken, leidt tot goed en doelmatig onderwijs, ook als het aanbod vooral docentgestuurd is. 1 Verantwoording: waarom wordt deze leerstof gegeven? Fase 1 Fase 2 - De docent zoekt de relevantie - De docent zoekt de relevantie van de leerstof in relatie met de van de leerdoelen en de leerstof toetsen en het examen. in de samenhang met eerdere - De docent noemt de verplichte leerstof en met een leermiddelen. vervolgopleiding en een beroep. - De verantwoording heeft meer - De docent somt mogelijke leerhet karakter van een en hulpmiddelen op. verplichting dan van een uitdaging.
2 Leerdoelen: welke kennis, welk inzicht? Welke vaardigheden? Fase 1 Fase 2 - De leerdoelen zijn gericht op - De leerdoelen zijn gericht op kennis en vaardigheden, kennis, inzicht en vaardigheden. ontleend aan de toeten en het - De leerdoelen zijn meer examen. geformuleerd in termen van - De docent reguleert het proces dan van product. leerproces. - Zowel de docent als de leerling reguleert het proces.
Fase 3 - De docent zoekt de relevantie van de leerdoelen enl de leerstof in de samenhang met vroegere leerstof, met onderwerpen bij andere vakken en in de vervolgopleiding, het beroep en de samenleving. - De leerling kiest een eigen leerweg om de doelen te bereiken. - De verantwoording daagt de leerling uit.
Fase 3 - De leerdoelen zijn gericht op kennis, inzicht en vaardigheden. - Er is nadrukkelijk gewezen op integratie en toepassing. - De doelen zijn geformuleerd in termen van proces. - De leerling kiest een eigen weg naar de doelen en bewaakt ook het eigen leerproces.
46
3 Leerstof en leerstofplanning: welke inhouden in welke volgorde? Fase 1 Fase 2 Fase 3 - De docent bepaalt welke - De docent bepaalt welke - De docent bepaalt welke leerstof op welk moment en op leerstof minimaal door de leerslof minimaal door de welke wijze door de leerling leerling moet worden verwerkt. leerling moet worden verwerkt. moet worden verwerkt. - De leerling krijgt enige ruimte - De leerling plant zijn - De docent regisseert de voor een eigen planning en werkzaamheden zelf. voortgang van het leerproces. eigen keuze uit de leerstof. - De docent noemt een aantal - De docent en de leerling deadlines. bewaken de voortgang van het - De leerling kiest een eigen leerproces. deadline. 4 Didactische werkvormen en lesorganisatie: in welke mate verschuiven leerfuncties? Fase 1 Fase 2 Fase 3 . De docent bepaalt de . De docent geeft de leerling - De leerling kan, binnen werkvormen, de werktijden en keuze uit een aantal bepaalde grenzen een eigen de werkplaatsen. werkvormen. werkvorm kiezen om het - Er is veel ruimte voor doceren, - Er is veel aandacht voor leerdoel te bereiken. weinig ruimte voor eigen doceren, maar ook voor - De docent stuurt het proces onderzoek. onderzoek en door middel van - De docent organiseert het zelfwerkzaamheid. (groeps-)opdrachten en proces. - Er zijn veel opdrachten. studeeraanwijzingen. - De leerling organiseert voor - De leerling organiseert zijn een deel het eigen proces. leerproces binnen de schoof en - De taken van de leerling en de vakkaders. docent zijn beschreven. 5 Studielastbeschrijving en organisatie: hoeveel flexibiliteit hebben we en hoeveel verantwoordelijkheid geven we? Fase 1 Fase 2 Fase 3 - De docent stelt voor elke taak - De docent stelt de studielast - De docent stelt de studielast de studielast vast. vast en evalueert die met zijn vast en evalueert die regelmatig - De taak wordt voor minstens leerlingen, maar de leerling kan met zijn leerlingen. zestig procent in het leslokaal voor een deel van de - De studielast is uitgesplitst onder leiding en begeleiding van opdrachten eigen accenten naar voorbereiden, verwerken de docent uitgevoerd. plaatsen. en reflecteren. - Naast de verplichte lessen zijn - De leerling bepaalt wat hij als er ook facultatieve lessen. hoofdtaak ziet. - Voor een deel van de lessen - Er zijn weinig kan de leerling ook zelf zijn instructiemomenten, er is veel werkplek zoeken. begeleiding. - De leerling kiest zelf zijn werkplek. 6 Studeeraanwijzingen: hoe versterken we de zelfwerkzaamheid en bevorderen we efficiënt studeren/
47 Fase 1 - De docent geeft veel praktische tips; hij gebruikt daarbij veelal de gebiedende wijs.
Fase 2 - De docent geeft veel aanwijzingen die gericht zijn op een juist gebruik van vaardigheden. - De docent bevordert met die aanwijzingen een effectief leerproces.
Fase 3 - De aanwijzingen zijn gericht op vak- , maar vooral ook op algemene vaardigheden. - De keuzemogelijkheden worden toegelicht. - Veel aanwijzingen zijn bestemd voor de oriëntatie en de reflectie.
7 Toetsing en registratie van vorderingen: hoe evalueren wij en hoe evalueren zij het proces en het product? Fase 1 Fase 2 Fase 3 - Er is een instaptoets met . Er is een instaptoets met de - De leerling bepaalt of hij van daaraan gekoppelde inhaalstof. mogelijkheid van inhaalstof. een instaptoets met inhaalstof - De docent geeft - De docent stelt gebruik maakt. voortgangstoetsen. voortgangstoetsen beschikbaar. - De leerling gebruikt de - De docent bepaalt het moment - De leerling en de docent voortgangstoetsen voor van de eindtoets. registreren de voortgang. zelfevaluatie. - De relatie tussen leerdoelen en - De docent bepaalt het moment - Er is een duidelijke relatie eindtoets wordt niet (expliciet) van de eindtoets. tussen leerdoelen en toetsen. gelegd. - Er is een duidelijke relatie - In de toetsing wordt ook het tussen de toetsen en de proces geëvalueerd. leerdoelen. - Er zijn meer momenten waarop de eindtoets kan worden afgelegd.
48
4 HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase [tussen rechte haken geldt alleen voor vwo] A Historisch denken / historisch besef (examendomein A) Volgens het Behandel ten minste uit het examenprogramma kan de Handboek historisch leerling met betrekking tot elk overzicht: tijdvak: A1 tijdsindelingen gebruiken als per hoofdstuk de eerste referentiekader [en deze tekst van De wereld in de kritisch beoordelen] tijd van
A2 diverse soorten verandering en continuïteit [en gelijktijdigheid van het ongelijktijdige] onderscheiden
per hoofdstuk De wereld in de tijd van
A3 historische vragen [en hypotheses] formuleren en toepassen op bronnen
A4 heden en verleden verklaren A5 het verleden beoordelen
B Historisch overzicht / oriëntatiekennis (examendomein B) Volgens het Behandel ten minste uit het examenprogramma kan de Handboek historisch leerling met betrekking tot elk overzicht: tijdvak: B1 de naam/namen en per hoofdstuk de eerste bijbehorende periode noemen tekst van De wereld in de tijd van B2 alle kenm. aspecten noemen Uitklaptijdbalk achterin B3 bij elk kenmerkend aspect per hoofdstuk een selectie* - één goed voorbeeld geven van uit - - één gebeurtenis - paragrafen
Behandel ten minste uit het Opdrachtenboek historisch overzicht: - per paragraaf een selectie* uit opdrachten onder de titel Oriëntatiekennis - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 9, 21, 33, 123 (en 140/141) - - vwo: 9, 21, 33, 130 (en 146/147) - per hoofdstuk een selectie* uit introductievragen en keuzeopdrachten - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 45, 94 (en 140) - - vwo: 45, 99 (en 146) - per hoofdstuk een selectie* uit introductievragen en keuzeopdrachten - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 110 (en 140) - - vwo: 116 (en 146) - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 81 (en h141) - - vwo: 84 (en 147) - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 69 (en h140) - - vwo: 71 (en 147)
Behandel ten minste uit het Opdrachtenboek historisch overzicht: per hoofdstuk een selectie* uit introductievragen
per paragraaf een selectie* uit opdrachten onder titels: - Verwerkingsvragen
49 - - één ontwikkeling - - één verschijnsel - - één handeling en/of gedachtegang van een persoon en - het kenmerkend aspect hiermee uitleggen [B4 uitleggen hoe kennis van het tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt]
- begrippen (lijst op blauwe bladzijde)
[- per hoofdstuk een selectie* uit de opdrachten: - van introductievragen met vermelding Heden en verleden; - van Toepassen met vermelding Betekenis verleden voor heden aangeven; - Historisch denken op bladzijde: - - havo: 57, 123 (en 141) - - vwo: 59, 130 (en 147)]
CD Thema's (examendomeinen C en D) Themaleerwerkkaternen Volgens het Behandel ten minste per examenprogramma geldt bij katern de gekleurde elk thema dat de leerling: bladzijden: CD1 beschikt over inhoudelijke - Overzicht van het thema kennis en inzicht met betrekking - Hoofdstukken tot de vraagstelling - Begrippen: kernbegrippen - centrale vraag en overige begrippen - hoofdstukvragen (achterin) - deelvragen (per paragraaf) - Wat je moet kennen en kunnen (achterin) CD2 de vaardigheden van Overzichten Historisch domein A beheerst denken en Kenmerkende aspecten (achterin) CD3 ontwikkelingen op langere termijn kan beschrijven
- Oriëntatiekennis - Kennisquiz - Toepassen - Keuzeopdrachten
- Overzicht van het thema
Behandel ten minste per katern van de niet-gekleurde bladzijden: per hoofdstuk een selectie uit opdrachten onder de titel: -Verwerken - Keuzeopdrachten
per hoofdstuk een selectie* uit opdrachten onder titel Toepassen (opdrachten met GWP-logo gaan over een relevant kenmerkend aspect) - Historisch denken (na Oriëntatie, bladzijde 11) - per hoofdstuk een selectie* uit opdrachten onder titel Toepassen met vermelding: - - Verandering en continuïteit onderscheiden - - Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven
* De docent kan de selectie vooraf bepalen en met leerlingen de hoofdzaken in tekst en opdrachten afspreken. Zie hiervoor de leerlingenformulieren. (BIJLAGE)
50
51
BIJLAGE Hoofdzaken leerlingenformulier
52
5 HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase historisch overzicht
Leerlingenformulier 1a * Omcirkel wat van toepassing is.
HOOFDSTUK 1 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam / periode: ____________________________________________________ Gaat over samenlevingsvormen: 1 _______________________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ 3 _________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 1.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 1.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________
53 ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 1.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 1b
historisch overzicht HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 1 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Indelen in tijdvakken. Hierbij moet ik vooral letten op: _________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
54
55
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase historisch overzicht
Leerlingenformulier 2a * Omcirkel wat van toepassing is.
HOOFDSTUK 2 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam / periode: ____________________________________________________ Gaat over samenlevingsvorm (in Europa): _________________________________________________________________ PARAGRAAF 2.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 2.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
56 Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 2.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 2b
historisch overzicht PARAGRAAF 2.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
57 ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 2.5 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 2 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Indelen in tijdvakken, perioden en samenlevingen. Hierbij moet ik vooral letten op: __________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
58
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 3a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 3 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvormen (in Europa) : 1 _____________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 3.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 3.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________
59 ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 3.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 3b
historisch overzicht PARAGRAAF 3.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
60 Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 3 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Indelen in tijdvakken. Hierbij moet ik vooral letten op: _________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
61
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 4a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 4 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvormen (in Europa): 1 ______________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 4.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 4.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________
62 ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
63
PARAGRAAF 4.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 4b
historisch overzicht PARAGRAAF 4.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 4.5 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
64 Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 4 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Verandering en continuïteit onderscheiden. Hierbij moet ik vooral letten op: _________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 5a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 5 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvorm (in Europa): _________________________________________________________________ PARAGRAAF 5.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
65 _____________________________________ (inclusief de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid). Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 5.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
66
PARAGRAAF 5.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 5b
historisch overzicht PARAGRAAF 5.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN
67 In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 5 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: De betekenis van het verleden voor het heden aangeven. Hierbij moet ik vooral letten op: ______________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
68
Hoofdzaken in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 6a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 6 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvorm: ___________________________________________________________________________ PARAGRAAF 6.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 6.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
69 Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 6.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
Hoofdzaken in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 6b
historisch overzicht PARAGRAAF 6.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
70 ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 6 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Het verleden beoordelen. Hierbij moet ik vooral letten op: ________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
71
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase historisch overzicht
Leerlingenformulier 7a * Omcirkel wat van toepassing is.
HOOFDSTUK 7 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvorm (in Europa): _________________________________________________________________
PARAGRAAF 7.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 7.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
72 Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
73
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 7b
historisch overzicht PARAGRAAF 7.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 7.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
74 ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 7 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Het heden en verleden verklaren. Hierbij moet ik vooral letten op: __________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
Hoofdzaken in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 8a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 8 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvormen (in Europa): 1 ______________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 8.1 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
75 Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 8.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
76
PARAGRAAF 8.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Hoofdzaken in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 8b
historisch overzicht PARAGRAAF 8.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
77 PARAGRAAF 8.5 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
PARAGRAAF 8.6 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN
78 In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 8 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven. Hierbij moet ik vooral letten op: ____________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
79
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 9a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 9 gaat over het tijdvak: ____________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvorm (in Europa): _________________________________________________________________ PARAGRAAF 9.1 gaat over de kenmerkende aspecten: 1 ____________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Deze kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 9.2 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
80 Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
81
PARAGRAAF 9.3 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
82
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 9b
historisch overzicht PARAGRAAF 9.4 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 9.5 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
83 PARAGRAAF 9.6 gaat over de kenmerkende aspecten: 1 ____________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Deze kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 9c
historisch overzicht PARAGRAAF 9.7 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
84
PARAGRAAF 9.8 gaat over het kenmerkend aspect: ________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 9 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: Historisch onderzoek doen. Hierbij moet ik vooral letten op: ____________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
85
HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 10a
historisch overzicht * Omcirkel wat van toepassing is. HOOFDSTUK 10 gaat over het tijdvak: ___________________________________________________________________ Jaartallen: __________________ Andere naam: ____________________________________________________________ Bijbehorende periode: ______________________________________________________ Jaartallen: __________________ Gaat over samenlevingsvormen (in Europa): 1 ______________________________________________________________ 2 _________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 10.1 gaat over het kenmerkend aspect: _______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 10.2 gaat over het kenmerkend aspect: _______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
86 Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HOOFDZAKEN in Geschiedeniswerkplaats tweede fase
Leerlingenformulier 10b
historisch overzicht PARAGRAAF 10.3 gaat over het kenmerkend aspect: _______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ van een persoon: _____________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 10.4 gaat over het kenmerkend aspect: _______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
87 Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ PARAGRAAF 10.5 gaat over het kenmerkend aspect: _______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Dit kan ik uitleggen met het volgende voorbeeld van een * gebeurtenis / ontwikkeling / verschijnsel / handeling / gedachtegang van een persoon: ________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ Samenvatting van de uitleg: ____________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________ HISTORISCH DENKEN In het opdrachtenboek besteedt hoofdstuk 10 speciale aandacht aan de volgende vorm van historisch denken: De betekenis van tijdvakken uitleggen. Hierbij moet ik vooral letten op: ______________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________________
88
BIJLAGE voorbeeld-pta's Havo gewone scholen vanaf 2007 (tijdelijke afwijking examenprogramma) Leerjaar / periode h 1e a v 2e o 3e 4 4e
Examenprogramma se / domeinen ce A Historisch besef se B Oriëntatiekennis
h a v o 5
E Oriëntatie op studie en beroep D Gesch rechtsstaat en parl democratie C Thema's
1e
2e
ce
3e
Geschiedeniswerkplaats* onderdelen tijdvakken 1 t/m 3 (hist overzicht hst 1 t/m 3) tijdvakken 1 t/m 6 (hist overzicht hst 1 t/m 6) tijdvakken 1 t/m 8 (hist overzicht hst 1 t/m 8) tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10) praktische opdracht se-thema Rechtsstaat en democratie ce-thema 1 Nederland en Nederlands-Indië ce-thema 2 Ten oorlog
Toetswijze schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk verslag schriftelijk tentamen centraal schriftelijk centraal examen
Studielast uren (320) 40
Deel van se-cijfer 10 %
40
15 %
40
20 %
40
25 %
10
5%
50
25 %
50 50
Havo pilotscholen / alle scholen na tijdelijke afwijking Leerjaar / periode h 1e a v 2e o 3e 4 4e
h a v o 5
1e
Examenprogramma se / domeinen ce A Historisch besef se B Oriëntatiekennis (wordt getoetst in se én in ce)
E Oriëntatie op studie en beroep D Gesch rechtsstaat en parl democratie C Thema's
2e
3e
B Oriëntatiekennis
ce
Geschiedeniswerkplaats* onderdelen tijdvakken 1 t/m 3 (hist overzicht hst 1 t/m 3) tijdvakken 1 t/m 6 (hist overzicht hst 1 t/m 6) tijdvakken 1 t/m 8 (hist overzicht hst 1 t/m 8) tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10) praktische opdracht op GWP-site se-thema 1 Rechtsstaat en democratie se-thema 2 Eenheid en verdeeldheid in België (inclusief eigen onderzoek) se-thema 3 Samen leven
Toetswijze
Studielast uren (320) 40
Deel van se-cijfer 5%
40
10 %
40
15 %
40
20 %
10
5%
30
15 %
20
10 %
25
10 %
se-thema 4 China en Europa
schriftelijk verslag
25
10 %
tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10)
centraal examen
50
schriftelijke tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk verslag schriftelijk tentamen presentatie en schriftelijk verslag schriftelijk tentamen
* Gebruikte methode Dik Verkuil en Tom van der Geugten (red.), Geschiedeniswerkplaats tweede fase havo, Groningen 2006: - Handboek historisch overzicht en Opdrachtenboek historisch overzicht (en i-clips) hst 1 3 par De tijd van jagers en boeren hst 6 4 par De tijd van vorsten en regenten hst 2 5 par De tijd van Grieken en Romeinen hst 7 4 par De tijd van pruiken en revoluties hst 3 4 par De tijd van monniken en ridders hst 8 6 par De tijd van burgers en stoommachines hst 4 5 par De tijd van steden en staten hst 9 8 par De tijd van de wereldoorlogen hst 5 4 par De tijd van ontdekkers en hervormers hst 10 5 par De tijd van televisie en computer
89 - Themakaternen (en i-clips) thema 1 3 hst Rechtsstaat en democratie (Gesch van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie) thema 2 3 hst Samen leven (Gezin, huishouding, levensonderhoud in West-Europa) thema 3 3 hst China en Europa (Westerse en niet-westerse culturen) thema 4 1 hst Eenheid en verdeeldheid in België (Staats- en natievorming)
Vwo gewone scholen vanaf 2007 (tijdelijke afwijking examenprogramma) Leerjaar / periode v 1e w o 2e 4 3e
Examenprogramma se / domeinen ce A Historisch besef se B Oriëntatiekennis
4e v w o 5
1e
2e 3e
E Oriëntatie op studie en beroep D Gesch rechtsstaat en parl democratie C Thema's
4e v w o 6
1e
2e
ce
3e
Geschiedeniswerkplaats** onderdelen tijdvakken 1 en 2 (hist overzicht hst 1 en 2 tijdvakken 1 t/m 4 (hist overzicht hst 1 t/m 4) tijdvakken 1 t/m 6 (hist overzicht hst 1 t/m 6) tijdvakken 1 t/m 8 (hist overzicht hst 1 t/m 8) tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10) praktische opdracht op GWP-site se-thema 1 Rechtsstaat en democratie se-thema 2 Samen leven se-thema 3 Geloof en verstand se-thema 4 Klassiek se-thema 5 Eenheid en verdeeldheid in België (inclusief eigen onderzoek) ce-thema 1 Nederland en Nederlands-Indië ce-thema 2 Ten oorlog
Toetswijze schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk verslag schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen presentatie en schriftelijk verslag centraal schriftelijk centraal examen
Studielast uren (480) 40
Deel van se-cijfer 5%
40
7%
40
9%
40
11 %
40
14 %
10
4%
40
10 %
35
10 %
35
10 %
35
10 %
25
10 %
50 50
Vwo pilotscholen / alle scholen na tijdelijke afwijking Leerjaar / periode v 1e w o 2e 4 3e
Examenprogramma se / domeinen ce A Historisch besef se B Oriëntatiekennis (wordt getoetst in se én in ce)
4e v w o 5
1e
2e 3e 4e
E Oriëntatie op studie en beroep D Gesch rechtsstaat en parl democratie C Thema's
Geschiedeniswerkplaats* onderdelen tijdvakken 1 en 2 (hist overzicht hst 1 en 2 tijdvakken 1 t/m 4 (hist overzicht hst 1 t/m 4) tijdvakken 1 t/m 6 (hist overzicht hst 1 t/m 6) tijdvakken 1 t/m 8 (hist overzicht hst 1 t/m 8) tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10) praktische opdracht op GWP-site se-thema 1 Rechtsstaat en democratie se-thema 2 Samen leven se-thema 3 Geloof en verstand
Toetswijze schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk verslag schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen schriftelijk tentamen
Studielast uren (480) 40
Deel van se-cijfer 4%
40
6%
40
8%
40
10 %
40
12 %
10
4%
40
8%
35
8%
35
8%
90 v w o 6
1e
se-thema 4 Klassiek
2e
3e
B Oriëntatiekennis
ce
25
8%
se-thema 5 Strijd om Europa se-thema 6 Eenheid en verdeeldheid in België (inclusief eigen onderzoek) se-thema 7 China en Europa
schriftelijk verslag schriftelijk tentamen presentatie en schriftelijk verslag schriftelijk tentamen
30
8%
30
8%
25
8%
tijdvakken 1 t/m 10 (hist overzicht hst 1 t/m 10)
centraal examen
50
** Gebruikte methode Dik Verkuil en Tom van der Geugten (red.), Geschiedeniswerkplaats tweede fase vwo, Groningen 2006: - Handboek historisch overzicht en Opdrachtenboek historisch overzicht (en i-clips) hst 1 3 par De tijd van jagers en boeren hst 6 4 par De tijd van vorsten en regenten hst 2 5 par De tijd van Grieken en Romeinen hst 7 4 par De tijd van pruiken en revoluties hst 3 4 par De tijd van monniken en ridders hst 8 6 par De tijd van burgers en stoommachines hst 4 5 par De tijd van steden en staten hst 9 8 par De tijd van de wereldoorlogen hst 5 4 par De tijd van ontdekkers en hervormers hst 10 5 par De tijd van televisie en computer - Themakaternen (en i-clips) thema 1 3 hst Rechtsstaat en democratie (Gesch van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie) thema 2 3 hst Samen leven (Gezin, huishouding, levensonderhoud in West-Europa) thema 3 3 hst Geloof en verstand (Religie en levensbeschouwing in Nederland) thema 4 3 hst Klassiek (Oude culturen en de westerse wereld) thema 5 3 hst Strijd om Europa (Internationale betrekkingen en oorlogvoering) thema 6 1 hst Eenheid en verdeeldheid in België (Staats- en natievorming) thema 7 3 hst China en Europa (Westerse en niet-westerse culturen)
91
BIJLAGE Doorlopende leerlijnen in Geschiedeniswerkplaats 1 Historische inhoud Brede basis in de onderbouw De onderbouwdelen van Geschiedeniswerkplaats gaan over de historische onderdelen van de in 2006 vastgestelde kerndoelen 36 tot en met 48. De in kerndoel 37 genoemde tien tijdvakken zijn over de leerjaren verdeeld, met - naar het advies van de commissie De Rooy - duidelijke aandacht voor 27 kenmerkende aspecten in vmbo en 37 in havo en vwo. Ook worden alle 50 vensters van de Canon van Nederland behandeld. Deze twee verplichte lijsten zijn efficiënt in de leerstof met elkaar vervlochten. In de onderbouw leren leerlingen expliciet over de historische tijdsindelingen: in vijf periodes, tien tijdvakken en vijf soorten samenlevingen. Leerlingen die examen gaan doen in geschiedenis nemen deze kennis mee naar de bovenbouw. Op de laatste pagina van de informatieboeken voor vwo/havo/vmbo-t en de leerwerkboeken voor vmbo is in een overzicht verantwoord, in welke hoofdstukonderdelen verplichte leerstof wordt behandeld. Naast de verplichte leerstof bevatten de onderbouwdelen ook andere leerstof. Met de historische inhoud van de onderbouwdelen kunnen leerlingen een brede basis aan kennis en inzicht ontwikkelen, als voorbereiding op het meer gerichte en dieper gaande examenprogramma. In havo en vwo wordt hiermee ook het advies van De Rooy gevolgd over een concentrische behandeling van de tien tijdvakken, met telkens meer kenmerkende aspecten: 20 in basisonderwijs, 37 in onderbouw havo/vwo en 49 in bovenbouw havo/vwo. Hoger niveau in de bovenbouw In de bovenbouw wordt dieper op bepaalde leerstof ingegaan. In de Handboeken historisch overzicht voor havo en vwo worden de tien tijdvakken met 49 kenmerkende aspecten systematisch op een hoger abstractieniveau dan in de onderbouw behandeld, gericht op de in het examen vereiste oriëntatiekennis. Met de themakaternen passen leerlingen deze oriëntatiekennis op een telkens hoger niveau toe. Het examenprogramma vmbo is nog niet vernieuwd volgens het advies van De Rooy. Het gaat over het historisch overzicht vanaf 1900 en staatsinrichting in het centraal examen en enkele thema's in het schoolexamen. Deze examenstof sluit voor een deel aan bij de leerstof over de tien tijdvakken met 27 kenmerkende aspecten in de onderbouw. In de uitgaven van Geschiedeniswerkplaats voor de bovenbouw vmbo zal waar mogelijk worden aangesloten bij de voorkennis van leerlingen.
2 Historische vaardigheden Expliciet benoemd en apart uitgelegd Bij geschiedenis ontwikkelen leerlingen hun kennis, inzicht, vaardigheden en houding. Historische vaardigheden ontwikkelen leerlingen het beste als ze de vaardigheden niet alleen regelmatig beoefenen, maar daarbij ook steeds meer gaan inzien waarmee ze bezig zijn. Hiervoor is nodig dat vaardigheden expliciet worden benoemd en apart worden uitgelegd, los van de diverse historische inhouden. In de delen van Geschiedeniswerkplaats voor de tweede fase havo en vwo en de onderbouwdelen voor vwo, havo/vwo en vmbo-t/havo worden bij vaardigheidsopdrachten de betreffende vaardigheden benoemd. Dit geeft de docent de mogelijkheid om op elk gewenst
92 moment in het programma expliciet stil te staan bij een bepaalde vaardigheid, met de daarbij behorende vaktermen. Leerlingen kunnen de uitleg zo vaak als nodig lezen, waardoor ze
steeds beter begrijpen wat de vaardigheid inhoudt. Zo leren ze steeds beter historisch te denken en ontwikkelen ze het in het examenprogramma vereiste historisch besef. Vakvaardigheden en historisch denken In de onderbouwdelen voor vwo, havo/vwo en vmbo-t bevindt zich achter in de informatieboeken een lijst van vijftien vakvaardigheden, met een uitleg aan de hand van afbeeldingen uit het betreffende boek. Boven de vaardigheidsopdrachten in de werkboeken wordt de vaardigheid genoemd en wordt naar de uitleg verwezen. In de delen voor de tweede fase bevindt zich achter in het Opdrachtenboek historisch overzicht een overzicht met uitleg van tien vormen van historisch denken. Dit overzicht is ook opgenomen achter in de themaleerwerkkaternen. In elk van de tien hoofdstukken van het Opdrachtenboek historisch overzicht is een van de tien vormen van historisch denken nader uitgewerkt met opdrachten, telkens aan de hand van de inhoudelijke stof van het betreffende hoofdstuk. Hiermee ontwikkelen leerlingen stap voor stap hun historisch besef, op een door de docent te bepalen moment in het leerproces. Bij de thema's gaat het er vooral om dat leerlingen 'op grond van situaties in de verschillende tijdvakken ontwikkelingen op langere termijn (kunnen) beschrijven' (examenprogramma domein C). Daarom is er bij elk thema in het begin van het katern een speciale bladzijde over verandering en continuïteit onderscheiden, met oefenopdrachten over het betreffende thema. Van onder- naar bovenbouw In Geschiedeniswerkplaats ontwikkelen leerlingen hun historische vaardigheden stap voor stap door regelmatige herhaling, telkens op een hoger niveau: steeds complexer wat betreft inhoud, vraagstelling en beantwoording. In de onderbouw is er een opklimmend niveau in de drie leerjaren; in de bovenbouw is er een opklimmend niveau vanaf het Opdrachtenboek historisch overzicht naar de themakaternen. De opdracht Eigen onderzoek in het thema Eenheid en verdeeldheid in België is op het hoogste niveau wat betreft historisch onderzoek doen; het niveau van de opdrachten in het katern China en Europa zijn op het hoogste niveau betreft de overige vormen van historisch denken. In Geschiedeniswerkplaats is de indeling en uitleg van vaardigheden afgestemd op het verschil in niveau tussen onder- en bovenbouw. De lijst van vijftien in de onderbouwdelen is fundamenteler en breder uitgewerkt, in een voor het aanleren van vaardigheden logische volgorde. De lijst van tien in de tweede fase-delen is meer ingedikt en meer toegespitst is op de abstracter geformuleerde exameneisen, met meer aandacht voor oriëntatiekennis en het omgaan met de diverse tijdsindelingen. De volgorde is gericht op systematische training van de vaardigheden op gevorderd niveau. In het onderstaande overzicht is de relatie tussen de twee lijsten weergegeven. Het overzicht maakt de doorgaande leerlijn tussen onder- en bovenbouw duidelijk. In de onderbouw ontwikkelen leerlingen een fundament van vaardigheden; in de tweede fase bouwen ze daar doelgericht op voort. Om leerlingen in het derde leerjaar van havo en vwo extra goed voor te bereiden op het vak geschiedenis in de bovenbouw, bevatten de werkboeken vwo-3 en havo-3 per hoofdstuk de taak 'Oefenen met oriëntatiekennis'. Hierin wordt verwezen naar de uitleg van dit voor leerlingen
93 nieuwe begrip in het vakvaardighedenoverzicht achter in het informatieboek. Deze taken bieden de leraar de mogelijkheid om in aansluiting op het niveau van zijn diverse leerlingen stap voor stap een brug te slaan van onder- naar bovenbouw. Vijftien vakvaardigheden in GWP-onderbouw 5 Historische indelingen gebruiken
7 Situaties en verschijnselen uit verschillende tijdvakken met elkaar en met het heden vergelijken 8 In ontwikkelingen verandering en continuïteit onderscheiden 13 Uitleggen wat historische situaties en verschijnselen te maken hebben met het heden en het eigen leven
Tien vormen van historisch denken in GWP-tweede fase a Indelen in tijdvakken b Indelen in tijdvakken, perioden en soorten samenlevingen c Tijdsindelingen gebruiken d Verandering en continuïteit onderscheiden e De betekenis van het verleden voor het heden aangeven f Het verleden beoordelen
4 Historische informatie kritisch beoordelen, zoals onderscheid maken tussen feiten, verzinsels en meningen 11 Ermee rekening houden dat gedrag en ideeën van mensen bepaald worden door hun plaats, tijd en achtergrond 9 Soorten oorzaken en gevolgen onderscheiden, zoals oorzaken g Heden en verleden van meer en minder belang verklaren 12 Ermee rekening houden dat hedendaagse en toekomstige verschijnselen worden beïnvloed door historische verschijnselen 8 In ontwikkelingen verandering en continuïteit onderscheiden h Ontwikkelingen op langere termijn beschrijven 1 Diverse onderzoeksvragen bedenken en gebruiken i Historisch onderzoek 2 De bruikbaarheid van bronnen vaststellen doen 3 Informatie uit diverse bronnen halen 10 Historische gegevens verwerken, bijvoorbeeld in teksten, en niet met opzet misleidend of verdraaid weergeven 14 Conclusies trekken 6 Historische gegevens in hun context plaatsen j De betekenis van 15 Een standpunt innemen en met argumenten uitleggen tijdvakken uitleggen / oriëntatiekennis
