DE WERELD IN EEN KOKOSNOOT
IN DIVERSITEIT SCHUILT KRACHT
EN WEET, WAAR JE OOK GAAT, DAAR BEN JE Kinderen van hun tijd Basisingrediënten… cultuur … voor een sterke cocktail: Culturele Diversiteit Dynamisch of dynamiet? Diversiteit in culturele identiteit en haar uitdagingen Nood aan een kompas
CULTURELE SENSITIVITEIT No pain, no cure Fasen in de ontwikkeling naar interculturele sensitiviteit Van verkennen naar integreren, van integreren naar verkennen Interculturele sensitiviteitstraining Een Traditionele Training Living Stone Gateways: een andere training
HET KOKOSNOOTMODEL Vijf lagen Zoals een kokosnoot
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
1
IN DIVERSITEIT SCHUILT KRACHT Culturele verscheidenheid is in de samenleving nooit zo nadrukkelijk aanwezig geweest als vandaag. Het is een wezenlijk element geworden van onze maatschappij, zowel in het professionele als in het privéleven. Meer en meer wordt er gewerkt met andere culturen, met ongrijpbare vreemde werelden, met verschillende denk- en gedragspatronen. Deze kruising van culturen resulteert onvermijdelijk in nieuwe denkwijzen en wisselwerking die op hun beurt leiden naar nieuwe ideeën en realisaties. Eén van deze realisaties is het Living Stone Competentiecentrum voor Intercultureel Ondernemen (LSC), opgericht in 2005 door de K.U.Leuven en Joker Toerisme nv, in 2007 vervoegd door Cera. LSC is een vennootschap met Sociaal Oogmerk (V.S.O.) en wil de integratie van culturen inzetten als bron van welvaart en verdraagzaamheid in deze “glokaliserende“1 wereld. Het eerste deel van dit artikel, met als titel “ En weet, waar je ook gaat, daar ben je”, richt zich op enkele gedachten die de oprichters inspireren en aanzetten om interculturaliteit een onbetwistbare plaats in de agenda van het ondernemerschap te geven. Het hoofdstuk “Culturele sensitiviteit” introduceert begrippen rond cultuur en interculturaliteit, verduidelijkt het kokosnootmodel - dat ontwikkeld werd door LSC - en geeft meer inzicht over de aangeboden sensitiviteitstrainingen. Dit ganse gedachtegoed heeft zich jarenlang organisch ontwikkeld met de gedreven inzet van vele geestesgenoten, waarvoor mijn warme dank. LSC is een uiting van het moderne spreekwoord “in diversiteit ligt kracht”, m.a.w. een kruisbestuiving tussen twee culturen: de K.U.Leuven, met zijn expertise in wetenschappelijk onderzoek en Joker Toerisme NV met de sterkte van 25 jaar ervaring in duurzaam toerisme en ondernemerschap. Het onderling delen van kennis, knowhow en bronnen versterkt niet alleen de competentiekracht van het Centrum op nationaal en internationaal niveau, maar versterkt ook individueel beide partijen op hun eigen terrein. Het Centrum is een coöperatie zonder winstgevend oogmerk dat bijdraagt tot de bewustwording van culturele verscheidenheid. Waardering voor diversiteit is niet enkel een sociaal doel dat we onze kinderen in familie en scholen meegeven. De meeste ondernemingen en organisaties zijn verzamelplaatsen van individuen uit verschillende culturele omgevingen. Leren doeltreffend te communiceren met elkaar en tot onderlinge afspraken komen helpt misverstanden uit de weg en vermijdt hieruit resulterende mislukkingen. Het leidt eveneens tot meer motivatie en succes. LSC bereidt zijn klanten, ongeacht of het ondernemers, coöperanten, lokale zakenpartners of reizigers zijn, voor op de confrontatie met andere culturen. Zulk cultureel contact blijft niet langer confronterend maar wordt oprecht lonend. Het leert de deelnemers hoe met andere culturen om te gaan en zich te gedragen zonder de ander te zien als een bedreiging of als drager van stereotiepe kenmerken. Onze deelnemers ontwikkelen een verhoogde gevoeligheid voor het verkenen en integreren van culturen. Zij ervaren dat “ het anders zijn” een rijke bron is voor vernieuwing en ontwikkeling, en een kans voor succes. LSC leert ondernemingen en organisaties hoe ze culturele integratie kunnen inbouwen bij de ontwikkeling van internationale strategieën. Intercultureel ondernemen concentreert zich op de wisselwerking tussen mensen met verschillende culturele achtergronden en de manier waarop globaal en lokaal elkaar versterken. Hoewel de denkwerelden in de vier hoeken van de wereld nooit éénzelfde zullen zijn, leidt het geen twijfel dat interactie tussen culturen deze wereld tot een kleurrijker geheel maakt om in te leven en te werken, maar tegelijkertijd ook tot nadenken stimuleert. Het is een evolutionair gegeven, overleven hangt grotendeels af van een snel antwoord op elke 1 ‘Glokalisering’ werd voor het eerst gebruikt in de Japanse businesspraktijk in de jaren ’80 en werd geïntroduceerd in het Engels door socioloog Roland Robertson rond 1990. Het globale en lokale worden beschouwd als beide kanten van dezelfde munt nu ontwikkelingslanden een rol opnemen in de wereldeconomie en tegelijk hun lokale besturen en gemeenschappen groeien in machtsuitoefening.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
2
verandering in de omgeving. Hoe moeilijker het terrein, hoe sneller een verandering moet intreden, wil men de ondergang vermijden. De zakenwereld is ongetwijfeld een harde wereld en hierin overleven verreist niet alleen waakzaamheid en actief contact met de omgeving maar ook vooruitzien en voorbereid zijn op de toekomst. Het gezegde “Gouverner, c’est prévoir”2 geldt nog steeds.
Een tip: 1. Voeg in een mixer kokosnootmelk samen met een vierde Cachaça (een Braziliaanse likeur gemaakt van suikerriet), een grote scheut rum, een scheutje room en twee ijsblokjes 2. Goed schudden en vul een glas naar uw keuze 3. Zet u gemakkelijk, neem een slokje en begin met het artikel… Een garantie voor een verder prettig lezen.
EN WEET, WAAR JE OOK GAAT, DAAR BEN JE (Confucius) Twintig jaar geleden kwam ik voor het eerst in Mali om een nieuwe reisbestemming voor Joker te ontwerpen. Eeuwenlang groeide Mali langsheen de Niger rivier en was het de bakermat van verschillende indrukwekkende koninkrijken en steden zoals Djenné en Timbouktu. Maar tijdens de koloniale periode werd de Sahel, eens behorend tot het meest ontwikkeld deel van zwart Afrika, gedegradeerd tot een arbeidsreservoir voor de koloniale economie in Senegal. Tijdens de daarop volgende periode ontaardde Mali tot één der armste landen ter wereld. De ontdekking van de Dogon falaise van Bandiagara in de Mopti regio, met een driehonderd dorpen verspreid over de zandstenen rotswand, was voor mij een complete verrassing. De dorpen lagen er al meer dan vijfhonderd jaar onveranderd bij. De Franse reisgids ‘ Guide du Routard’ beperkte zich toen tot wandelingen van twee, drie of vier uur. Wij wandelden zeven volle dagen. Ons voedsel en dranken werden gedragen want behalve uien, een kip of geit, konden we er niets kopen, en het inheemse basisvoedsel was hetzelfde ’s morgens, ’s middags en ’s avonds: de kleverige tô3. Slapen deden we op het dak bij de ‘chef du village’ want er was geen enkele toeristische accommodatie buiten een ‘ campement’ in Sangha. Wanneer we bij het krieken van de dag wakker werden schoven dertig tot veertig vrouwen met hun zieke kinderen in rijen aan – blanken werden aanzien als dokters en er was maar één dispensarium voor de driehonderd dorpen. We wasten ons met vier in één emmer water – voor de Dogon vrouwen betekende elke emmer water immers een tocht van 40 minuten langs gladde paadjes op en af de falaise. Kinderen liepen verschrikt van ons weg, vrouwen betastten niewsgierig onze blanke huid. Buiten de radioaansluiting in het grotere dorp Sangha was er geen andere vorm van ‘moderne’ communicatie. Tijdens deze zevendaagse trektocht hebben we geen enkele andere toerist ontmoet. Ik vond Mali een kleurrijke mengelmoes van volkeren en ondanks de armoede kwamen een aantal elementen sterk naar boven: muziek, geuren, kleuren en bovenal de waardigheid van het volk. Dit was het tijdloze Afrika. Maar ik weet niet zeker of het dat was. Misschien waren het de goedlachse dorpelingen, de drukte in de gehuchten, de ruwe schoonheid van alles rondom mij. Misschien was het de intense kleur van het licht. Wat het ook was, voor mij is er geen twijfel. Mali was niet alleen een fascinerende ontdekking. Mali heeft mijn ziel versterkt. Ik ben sindsdien vaak teruggegaan. Nu zijn er afdammingen en veel waterputten bijgekomen die het werk van de vrouwen verlichten. Hier en daar verspreid als een groen patchwork in de steenwoestijn liggen perceeltjes met tomaten, kolen, sla, mango’s en kruiden, naast de deemoedige ajuinen. Medische verzorging en onderwijs beginnen te verbeteren. Er zijn mobiele telefoons en Internet. Nike heeft er dezelfde symbolische waarde als in het Westen. Toerisme is definitief aan een opmars bezig
2 Emile de Girardin, (1806-1881), Frans schrijver en politicus 3 Een pudding van gierst.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
3
en vele toeristen bezoeken nu dit indrukwekkende gebied. In elk dorp zijn er hotels en souvenirwinkels. Een gevolg is dat jongeren hun geluk niet meer in de hoofdstad Bamako of elders moeten gaan zoeken, maar hier blijven. De wereld van de Malinezen is ongetwijfeld ingrijpend veranderd en verandert nog steeds. Soms zo onverwacht tot op het randje van het onherkenbare. De jongere generaties maken onmiskenbaar deel uit van een groter wereldgeheel. Niet zonder valkuilen: goedkopere buitenlandse import van textiel, motorfietsen, werktuigen en keukenapparaten hebben de lokale productie verdrongen. Tussen 1997 en 2003 leed Mali 30 miljoen US$ verlies per jaar aan exportinkomsten omwille van de gesubsidieerde katoenteelt in ontwikkelde landen4. Hier ook behoort het omgaan met globalisatie tot het leven van elke dag. Het is een feit dat ‘kennis’ die vroeger uitsluitend via de ‘anciens’ overgedragen werd, nu ook via de vele contacten met buitenlanders en internet aan de jongere generatie wordt doorgegeven. Malinezen luisteren naar moderne jazz en drinken Cola. Maar de authentieke houten maskers waarvan ze geloven dat ze krachten bezitten, worden weggehouden. Voor toeristen danst men met namaakmaskers. Deel uitmaken van de globale wereld betekent niet verzaken aan hetgeen waarin men gelooft of vergeten wie men is.
Kinderen van hun tijd Niet alleen Mali is veranderd. De hele wereld verandert. In Ayacucho (Peru) lopen moeders in brede rokken en met een ouderwets bolhoedje naast hun dochters in jeans en met navelpiercing. In Dakar (Senegal) en in andere Afrikaanse grootsteden wordt naar westers model het aantal kinderen beperkt en wordt de zorg voor de ouderen meer en meer aan de staat overgelaten. In Shanghai (China) ruilen de jonge meisjes niet graag hun vrijheid voor een huwelijk. En overal draagt men dezelfde T-shirts en Nike’s, drinkt men Cola en Nescafé, en kijkt men naar “Friends “ en “Desperate Housewives”. Het valt niet te ontkennen dat als gevolg van de globalisering het Amerikaanse cultuurmodel dominant en wereldwijd als voorbeeld fungeert. Maar hoe diep ligt die invloed? Is het slechts een commerciële beïnvloeding, gelimiteerd tot “culturele hardware” zoals technologie en modekleding, of liggen de tentakels dieper tot in de “culturele software” met invloed op idealen en waarden? Culturen worden opgebouwd vanuit twee invloeden: een eerste vanuit het erfgoed en gebaseerd op waarden en normen van de voorouders, tradities, religie; en een tweede in ’het nu’ gegroeid door eigentijdse invloeden, wereldwijde wisselwerking en informatiedoorstroming. Het is deze tweede lijn die in belangrijke mate de evolutie van een cultuur determineert. In die zin zijn zonen ‘meer kind van hun tijd dan zoon van hun vader’. Culturen zijn dynamisch en zullen zich steeds meer verstrengelen. Het opnemen van elementen uit andere culturen is een logisch gevolg van de mondialisering. Dit is een positief proces zolang iedereen zijn waardigheid kan behouden. Indien we vandaag meer aandacht geven aan onze eigenheid is het omdat we meer en meer gelijk geworden zijn. Mondialisering kan slechts twee richtingen uitgaan: diversiteit waar iedereen het recht heeft om als individu gerespecteerd te worden ofwel uniformiteit waar elke alternatieve manier van denken verkeerd is. Tot voor kort werd er minder aandacht besteed aan het verdwijnen van culturen dan aan het uitsterven van dier- en plantsoorten. Nochtans betekent uniformiteit dorheid en diversiteit rijkdom: “ Le plaisir de découvrir la différence de l’autre”5. Culturele diversiteit zal echter blijven bestaan omdat mensen nu eenmaal nood hebben aan een onderscheidende identiteit.
4 Country of Mali Interim National Development strategy: A Millenium Development Goals Based Framework of Action, Columbia University School of International and Public Affairs, November 2005. 5 T.S.JOUFFROY (Frans filosoof 1796-1842) in Cours d’Esthétique, gepubliceerd door Jean Philibert Damiron.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
4
Basisingrediënten… Cultuur Maar wat betekent cultuur? Per definitie is cultuur een schepping van de mens die met anderen gedeeld of aan anderen opgelegd wordt, en die aan de volgende generaties via gebruiken en tradities doorgegeven wordt. Cultuur geeft ons een kader waarin we onze identiteit kunnen definiëren en onze houding, waarden en gedrag bepalen. Eender welke interactie met anderen is een vertolking en een waarneming vanuit onze eigen culturele identiteit. Door dit te duiden merken we hoe cultuur ingrijpt in het dagelijkse leven, zowel in het wereldlijke als in het geestelijke. Dit maakt van de Homo Sapiens meer dan een bundel vlees en beenderen. Vandaar dat cultuur niet alleen de specifieke manier is waarop een groep mensen hun leven beleven maar eveneens de eigen manier waarop een groep naar de anderen kijkt. Als dusdanig betekent cultuur voor mensen wat water voor een vis betekent. Neem het weg en de gevolgen zijn rampzalig.
… voor een sterke cocktail: Interculturaliteit De interactie, onderlinge uitwisseling en communicatie tussen mensen afkomstig uit verschillende culturen noemt men interculturaliteit. Interculturaliteit is de kruisbestuiving tussen Noord en Zuid, Oost en West. Het is een integratiemodel bij uitstek waarbij elk individu de wisselwerking met andere culturen erkent en aanvaardt. Interculturaliteit streeft een pluralistische verandering van de maatschappij na waarbij de grenzen tussen culturen voortdurend in beweging zijn of vervagen. Instellingen, bedrijven en verenigingen zullen ondervinden dat voor een succesvolle realisatie van hun doelen, het integreren van culturen belangrijker is dan het managen van diversiteit. Culturele verscheidenheid mag dan het sociale levenspatroon verrijken, maar het is interculturaliteit die het verschil maakt bij het ondernemen van morgen, net zoals creativiteit en innovatie dit vandaag doen. Multiculturaliteit en interculturaliteit worden dikwijls, ongewild, door elkaar gebruikt. Het zijn echter twee verschillende invullingen bij het omgaan met culturele diversiteit.
Multiculturaliteit: het vroegere model van “ buigen of barsten ” met dominante en ondergeschikte culturen werd vervangen door het “multiculturele” model dat de cultuurverschillen erkent en de culturele entiteiten respecteert. Dit model streeft een harmonieuze samenleving na tussen gevestigde en later ingekomen culturen, met behoud evenwel van de respectievelijke verschillen. Een overgang naar een meer rechtvaardige maatschappij vindt men terug in het “Gelijke Kansen” beleid. Dit beleid beoogt de bescherming van de zwakste leden door regels in te stellen voor positieve discriminatie van maatschappelijke kansarmen of minderheidsgroepen.
Interculturaliteit gaat een stap verder dan multiculturaliteit. Culturen worden aangemoedigd om met elkaar om te gaan en te buigen en smelten. Interculturaliteit focust in de eerste plaats op de meerwaarde die ontstaat uit de wisselwerking van culturen. In tegenstelling tot wat men vaak beweert, raakt interculturaliteit niet aan de authenticiteit: de Masai krijgers kijken TV en gebruiken Internet. Hun manier van leven en bijgevolg ook de cultuur die zal doorgegeven worden aan de volgende generatie, is radicaal veranderd. Maar niettemin dragen ze hun mobiele telefoon naast hun traditionele speer! Interculturaliteit werkt als een caleidoscoop: je brengt verschillende elementen samen en telkens je een slag draait schuiven licht, kleur en vorm in elkaar tot een perfect beeld voor één moment van eeuwigheid. Het resultaat is telkens weer anders en telkens verrassend en nieuw.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
5
Dynamisch of dynamiet? Verschillen van culturele identiteit en hun uitdagingen Er zijn verschillende vormen van cultuur: van de dominante naar de ondergeschikte (nationale, familiale, religieuze, bedrijfs- organisatieculturen). Elke interactie tussen deze vormen, niettegenstaande de belangrijke voordelen, heeft mogelijke valkuilen. De reden is dat elk contact met een nieuwe denkwereld of gedragspatroon buitenstaanders verwijdert van het eigen referentiekader en hen in directe confrontatie plaatst met een andere perceptie van de wereld. Dit leidt tot verschillende interpretaties en misverstanden. Een voorbeeld: men kan de wereld ervaren als Gestalt6 of als belevingsveld. Als Gestalt: de zintuigen nemen beelden op die tot concrete structuren verwerkt worden en gemakkelijk communiceerbaar zijn. Als veld: denk aan een magnetisch veld dat door de zintuigen niet direct kan waargenomen worden, maar wel vanuit zijn werking – magneten trekken spijkers aan. Op dezelfde wijze ervaart een persoon dingen vanuit zijn (omgevings)veld door waarnemingen, aangevuld met reflecties en emoties. Deze veldbelevingen zijn ook een realiteit. Vergelijk de formele beschrijving van een schilderij in een cataloog met de indrukken die datzelfde schilderij kan opwekken. Veelal (niet exhaustief) lieert men Gestalt met het Westen en verklaart men hiermee de voedingsbodem voor wetenschappen en technologie; veldbeleving wordt meer aan het Oosten toegewezen als bron van mysticisme en esthetiek. Culturele conflicten zijn, misschien, te vermijden. Zij ontstaan veelal niet door de culturele verschillen an-sich, maar eerder door het “ niet kennen”, door verkeerde interpretaties van houdingen en gedragspatronen die verschillend zijn. Zo wordt in Aziatische en Arabische landen het aanraken met de linkerhand als een belediging ervaren, gezien deze hand minderwaardig is aan de rechter. Een klassieker is de beleving van tijd in verschillende culturen: Malinezen zeggen: “Vous avez l’horloge, nous avons le temps”; voor de Indonesiërs “tijd is elastisch zoals rubber” en dan is er het Spaanse “mañana” in de zin dat morgen ook nog op tijd is. Dit zijn slechts een handvol voorbeelden die misschien een glimlach oproepen, maar er zijn meer ingrijpende voorbeelden rond religie, waarden t.a.v. het leven, vrouwen, geld, enz. De meeste conflicten, en jammer genoeg de meest ernstige, ontstaan vaak vanuit een superioriteitsgevoel of wat ik hier het “wij- syndroom“ noem. Neem bijvoorbeeld de Westerse overtuiging dat de Westerse ondernemingscultuur, onze sociale zekerheid en democratie als norm gelden zonder dit in vraag te stellen, of te plaatsten in een andere cultuurhistorische en sociaaleconomische context. Of het geloof dat het centrum van de wereld altijd in “ons” Westen ligt, nu en de volgende duizend jaar. Het is duidelijk dat dit contraproductief werkt. Zo is er momenteel wereldwijd een verschuiving van ideologische naar culturele identiteit als een reactie op het westerse denken en economische dominantie, waarbij godsdienst veelal de determinerende factor is, In extreme vorm leidt dit tot fundamentalistische bewegingen die de wereld verdelen in “wij”de goeden, en “zij”de slechten. De voetbaloorlog in 1969 tussen El Salvador en Honduras dient als een verontrustende waarschuwing over wat verkeerd kan gaan met het “wij-syndroom”. De oorlog duurde 6 dagen en maakte 2000 doden, en dit omwille van verschillende kleuren van voetbalsjaals. Er werd niet stilgestaan bij de sterke gelijkenissen tussen slachtoffers en aanvallers, men beperkte zich tot één enkel identiteitsgegeven, namelijk het al of niet behoren tot deze of gene voetbalclub. Dit syndroom is echter olie op het vuur bij incidenten tussen mensen met verschillende huidskleur en/of etnische groepen. Wanneer er dan bewust gemanipuleerd wordt naar angst, kan het rampzalige gevolgen hebben . Wij vrezen het onbekende. En we haten wat we vrezen. Gemanipuleerde angst leidt uiteindelijk tot moord: ofwel sla ik eerst, ofwel laat ik de kans aan mijn tegenstrever om niet alleen mij
6 Het Duitse woord ‘Gestalt’ staat voor configuratie of patroon verscheen voor het eerst een eeuw geleden in de geschriften van Max Wertheimer, W. Köhler en K. Koffka.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
6
te doden, maar ook mijn familie en vrienden. Dan bereikt het “wij syndroom” haar hoogtepunt in georganiseerd hooliganisme en erger nog, in genociden over de ganse wereld. . Iedereen moet aangemoedigd worden om iemands culturele identiteit te beschouwen als een som van invloeden uit verschillende oorsprongen, als een gegeven dat voortdurend in beweging is en evolueert. Culturele identiteit heeft een dynamisch karakter. Zoals ook de werkelijkheid is. Het samenraapsel van elementen die een culturele identiteit vormen vindt zijn oorsprong in een vermenging van de eigen cultuur met andere dominante en subculturen. Zo is iemand van Szechuan ook een Chinees. Ik ben tegelijkertijd Vlaming, Belg, en Europeaan, beïnvloed door Japanse Zen, Mali’s Griots7 en Argentijnse tango, verlekkerd op Hondurese Rum, Franse wijn en de wereldwijde Coca Cola. Cultuur bepaalt niet alleen onze houding, onze waarden en gedragingen, maar ook de manier waarop we naar anderen kijken. Door dit te duiden en te vertolken ontdekken we wat culturele identiteit werkelijk is en hoe het ingrijpt in ons dagelijkse leven. Het is deze bewustwording van de eigen cultuur die eveneens de grondlaag legt voor een culturele kruisbestuiving. Onverdraagzaamheid daagt op wanneer de identiteit van een persoon begrensd wordt tot slechts één element en men niet door de ogen van een ander probeert te kijken. Er zijn twee voorwaarden voor het leggen van een voedingsbodem voor verdraagzaamheid: de eerste is het besef en het aanvaarden van zijn eigen culturele multipliciteit – met andere woorden het zichzelf zien met zijn kleurrijke cultuur midden in de wereld.. De tweede is dat de verschillende culturen moeten open staan voor elkaar terwijl ze zich plaatsen en integreren in een universele wereld met behoud van hun individuele waarden en dynamiek. Internationale bedrijven bouwen hun identiteit op net zoals individuen. Integratie en verstrengeling van dominante en subculturen zijn ook hier essentieel voor een betere werking. Waarbij ook hier conflicten kunnen vermeden worden.
NOOD AAN EEN KOMPAS Het is een alledaags zicht in Buenos Aires: oudere mensen die ’s avonds de vuilbakken doorzoeken. Men raakt eraan gewoon. Het zijn zulke handelingen die stereotiep “het Zuiden” definiëren. Maar in 2006 verraste hetzelfde beeld me in mijn geboortestad Leuven. Dat was niet zomaar aanvaardbaar. Onbelangrijk? Een louter persoonlijke sentimentele observatie? Misschien niet wanneer ik weet dat Indische maatschappijen in België ondernemingen opkopen terwijl Belgische NGO’s fondsen werven voor ontwikkelingsprojecten in Mumbai (zuster Jeanne Devos) en in Calcutta (WIN) in hetzelfde India. Vandaag zijn dezelfde culturele, sociale en economische lagen overal in de wereld aanwezig. “Het Zuiden” bevindt zich nu ook in het Noorden, het Westen, het Oosten en vice versa. De definitie van “Noord” en “Zuid” is door elkaar geschud. En als het visuele verschil tussen Noord en Zuid, Oost en West nog meer vervaagt, dan hebben we terug het oude kompas nodig. Die duidt nog steeds het magnetische Noorden aan. Voorlopig althans. Organisaties en ondernemingen handelen meer en meer met verre landen en dit fenomeen is geen éénrichtingsverkeer; groeipolen zoals India en China schudden het Westen grondig door mekaar. Het veroveren van de Westerse markten geeft hen bovendien enorme volumes aan internationale koopkracht. In 2006 wordt hun exportsurplus tegenover USA en EU op 400 miljard dollar geraamd. Dit wordt wereldwijd door hen ingezet als geopolitieke hefboom: verovering van externe grondstoffen, het opkopen van bedrijven in het Westen, invloed in Eurazië, Afrika en Latijns Amerika. Hoeveel mensen staan stil bij het feit dat China de negatieve handelsbalans van de Verenigde Staten ondersteunt? Tegelijkertijd werkt de andere reus “India” op eigengereide wijze verder aan zijn globalisatie.
7 Malinese griots zijn tegelijk wijzen, dichters, filosofen, politici, bemiddelaars, tovenaars. Zij zijn de behoeders en bestendigers van een eeuwenoude cultuur.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
7
Niet verder dan zijn neus kijken is noch een hedendaags kenmerk, noch een Westers voorrecht. Geschiedenisboeken staan vol met voorbeelden van grote keizerrijken en koninkrijken die als kaartenhuisjes in elkaar zakten. Organisaties en ondernemingen maken hierop geen verschil. Vele hebben daardoor al heel wat problemen het hoofd moeten bieden. De beweringen “mijn dorp is de wereld” en “de wereld is mijn dorp” behoren tot het domein van de literaire verbeelding en zijn achterhaald. Door het blijven vastklampen aan de oude interpretatie hinkt onze manier van denken achterop. Vooroordelen en stereotypes, ook die betreffende uiterlijkheden, ondermijnen overal onze kijk op de wereld: zo volgen de Engelsen de regels, maar zijn het verschrikkelijke koks; dragen de Fransen baretten, zijn ze onvriendelijk maar excellente chefs; zijn alle Duitsers bekwame techniekers maar hebben ze geen zin voor humor en zijn Amerikanen vet en rijk. Stereotypes zijn bij uitstek een onschuldige bron voor grappen: In een perfecte wereld zouden alle chefs Fransen zijn, de politie Britten, en de mechanici Duitsers. Maar stel je het leven voor indien de chefs Britten, de mechanici Fransen en de politie Duitsers waren…..
CULTURELE SENSITIVITEIT Alexander De Grote, de beroemde Macedonische leider uit de Oudheid, mag dan al een grillig en verwoestend gedrag gehad hebben, toch was hij zeker groots, al was het maar omwille van één reden. Tijdens zijn bewind werd misschien het eerste rapport van gevoeligheid voor culturen genoteerd. Tijdens zijn veldtocht in het Perzische keizerrijk in de periode 330-327 BC, realiseerde Alexander zich dat de wereld veroveren niet het enige was. Men moest het veroverde ook beheren. En hij kwam de inheemse bevolking tegemoet door respect te tonen voor hun tradities, benoemde inlanders op belangrijke posten, kleedde zich volgens de plaatselijke gebruiken en spoorde zijn generaals aan om te huwen met inheemse vrouwen. Hijzelf huwde met Roxane, een inheemse prinses uit de Sogdian regio. Hiermee bedoel ik niet dat zakenonderhandelingen in het buitenland ook een plaatselijk huwelijk moeten inhouden, maar het is voedsel om over na te denken! Ralph Emerson schreef ooit dat het geheim van het leven in dialoog ligt en het grootste succes in vertrouwen. Niets is minder waar en deze twee geheimen liggen dan ook aan de basis voor de ontwikkeling van cultureel bewustzijn en interculturele gevoeligheden. Men kan een andere cultuur slechts leren ontdekken door wisselwerking en tweespraak. De daaruit volgende bevindingen versterken bovendien het zelfvertrouwen in de eigen culturele identiteit. Echt contact met culturele diversiteit vereist een open geest, het afwerpen van stereotype beelden, het loslaten van traditionele zekerheden. Slechts dan wordt het integreren van nieuwe elementen en het verruimen van eender welk referentiekader mogelijk. Andere culturen zien zoals ze werkelijk zijn verscherpt het inzicht in onze eigen culturele identiteit, en dit betekent niet dat men automatisch wat de ander te bieden heeft, moet aanvaarden of goedkeuren.
NO PAIN NO GAIN
De ontwikkeling van culturele vaardigheden en zijn talrijke componenten leert men niet in korte workshops of cursussen. Het is een individueel, actief levenslang leer- en praktijk proces. Bij elk persoonlijk contact met andere culturen doorloopt men verschillende fasen en deze verschillen van cultuur tot cultuur. Zo kan men bijvoorbeeld sterker betrokken zijn bij de Argentijnse dan bij de Braziliaanse cultuur, hoewel even sterk geboeid door beide. Het hangt af van de ingesteldheid van de betrokkene, zijn kennis en affiniteit, zijn beeldvorming en ervaring met de cultuur in kwestie. Reeds in de jaren 80 en 90 werden pogingen ondernomen om voorbij discriminerende geschilpunten te geraken en naar goed vermogen op een passende manier te werken met culturele verschillen. Er
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
8
werd een kader ontworpen om de reacties van mensen op culturele verschillen te omschrijven. Vanuit dit kader kan men bepalen hoe en welke vaardigheden te ontwikkelen voor interculturele gevoeligheid en samenwerking. Het groeien in culturele sensitiviteit verloopt in een aantal fasen, verschillend voor elke persoon. De fasen die we hier aanreiken werden gewijzigd ten opzichte van de fasen in het oorspronkelijke model, ontworpen door Milton Benettt in 1986 en 1993 en wijd en zijd gekend als DMIS ( Developmental Model of Intercultural Sensitivity) .
Fasen in de groei naar culturele sensitiviteit
Ontkenning Mensen zijn zich in dit stadium niet bewust van culturele verschillen. Men bekijkt de wereld vanuit zijn eigen culturele achtergrond als referentiepunt. Wanneer men met een andere cultuur geconfronteerd wordt gaat men als volgt reageren: - ontkennen (alleen mijn waarden, er zijn geen andere), - afwijzen en verdedigen (wij alleen hebben de waarheid, de rest is fout en bedreigend), - minimaliseren (er zijn verschillen, maar die zijn onbelangrijk). Interesse tonen In dit tweede stadium worden culturele verschillen opgemerkt maar persoonlijke motieven en omgevingsfactoren bepalen de mate van interesse. Men gaat observeren en zich openstellen voor cultuurverschillen en cultuurgelijkenissen. In deze fase bekijken we een cultuur met interesse maar nog steeds door de lens van de eigen cultuur en de verschillen met onszelf worden met terughoudendheid bekeken.
Herkenning en erkenning Wij duiden verschillen en gelijkenissen terwijl we culturele waarden- en gedragspatronen analyseren vanuit onze kennis en ons inzicht op de verschillende cultuurlagen. Verschillende uitgangspunten en wereldbeelden brengen andere gedragingen en waarden met zich mee. Dit aanvaarden en begrijpen maakt het groeien in “beter begrijpen” en waardering voor de anderen – en eveneens van de eigen cultuur- mogelijk. Men leert kijken door de ogen van de anderen.
Een dialoog tot stand brengen Elke toename van vaardigheden in het verkennen van culturen geeft aanleiding tot een groter vertrouwen en een betere communicatie met andere culturen. Culturele diversiteit zal dan gezien worden als een potentiële aanwinst voor succes en niet als een hindernis.
Verinnerlijking Wij scherpen attitudes aan die gericht zijn op het afstemmen op en integreren van andere culturen. Culturele integratie creëert nieuwe waarden en inzichten, verruimt de denkwijze en brengt nieuwe concepten aan. Gevoeligheid voor het interculturele wordt een tweede natuur.
Van verkennen naar integreren, van integreren naar verkennen
Interculturele sensitiviteitstraining Het Living Stone Centrum ziet culturele diversiteit als een bron van nieuwe mogelijkheden, en niet als een aanleiding tot onevenwichtigheid of conflict. Dit gedachtegoed wordt succesvol toegepast in de interculturele sensitiviteittrainingen die ontwikkeld worden door het Centrum. De programma’s
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
9
bereiden de deelnemers voor op een doeltreffende en succesvolle samenwerking en wisselwerking tussen culturen. Interculturaliteit wordt ingepast in het strategisch denken, in dezelfde zin als innovatie en creativiteit. Bovendien leidt het programma tot een sterkere reflectie over de eigen identiteit. Dit nieuwe curriculum voegt een ontbrekende schakel toe aan het Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Interculturele sensitiviteit is ook basis voor begrip en tolerantie. De trainingen zijn gericht naar bedrijven, de socialprofit sector, de publieke sector en naar al diegenen die de ambitie hebben om kracht te halen uit culturele diversiteit. Ze doen beroep op hoofd en hart, rationele en emotionele intelligentie. De deelnemers worden gestimuleerd om verder te gaan dan alleen het registreren van culturele gelijkenissen en verschillen en leren meerwaarde putten uit de wisselwerking tussen culturen. Ze leren succesvoller communiceren, doeltreffender handelen en beslissingen maken door een bewuste observatie en een sterker cultureel bewustzijn. De resultaten hebben zowel invloed op persoonlijk vlak als binnen de organisatorische of professionele omgeving waarin men werkt. Gevoeligheid voor interculturaliteit wordt dan een tweede natuur. Het ontwikkelen van culturele gevoeligheid is een levenslang proces van verkenning naar integratie, van integratie naar verkenning… (figuur 1)
Figuur 1: Cyclus tussen verkennen en integreren
Verkenning Het verkennen of exploreren van andere culturen kan je omschrijven als ‘actief kijken en luisteren’ naar de andere. Actief kijken en luisteren is meer dan een techniek maar gebaseerd op authenticiteit en reële aandacht. Aan de hand van het Living Stone Kokosnootmodel benaderen we de cultuurelementen doorheen hun gelaagdheid en vanuit meerdere invalshoeken. Inzicht en vaardigheden worden ontwikkeld die toelaten beter te observeren en te (h)erkennen Sleutelbegrippen:
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
10
Openheid: is zich in de eerste plaats openstellen voor het andere als anders. Het is het andere zien zoals het is. Dit betekent niet dat men het andere moet aanvaarden zoals het is. Openheid houdt wel in dat men vooroordelen en eigen zekerheden durft loslaten. Actie: zich interesseren, observeren. Gelijkwaardigheid: is de basis voor respect. Het betekent eigen waardeoordelen in vraag stellen in plaats van ze evident te vinden. Dit relativeert de eigen cultuur die zo minder centraal wordt. . Actie: erkennen en herkennen, waarderen.
Integreren Het integreren van culturen is een proces van verinnerlijking. Slechts door het samengaan van rationele kennis (opgebouwd door theorie, observatie, uitwisseling, ervaring) met emotionele intelligentie (betrokken geraken) kan inzicht verworven worden en gevoeligheid voor andere culturen een tweede natuur worden.
Sleutelbegrippen: Ontmoeting: dit vraagt enige inzet en werkt interactief. Het is een dialoog gebaseerd op het besef dat alle betrokken partijen elkaar iets te bieden hebben, ieder vanuit zijn eigen identiteit. Door de ontmoeting met de ander wordt de eigen identiteit sterker gedefinieerd Actie: uitwisselen, betrokken geraken, Verwondering: naïeve verwondering blijft de fundamentele aanzet tot verkenning, tot diepere reflectie. Verwondering raakt hoofd en hart. Door dit inzicht groeien kennis en vernieuwing. Actie: verinnerlijken, zich laten inspireren.
De training is gebaseerd op de twee hierboven omschreven polen: verkennen en integreren van elementen uit verschillende culturen. Ze is modulair opgebouwd en praktijkgericht. Deze opleiding ontwikkelt interculturele vaardigheden bij de deelnemers en versterkt hen bij het samenwerken binnen een omgeving van culturele diversiteit. Het ‘samenbrengen’ van culturen en ideeën, concepten, producten creëert toegevoegde waarden die in het ondernemen van morgen de differentiërende succesfactor zullen zijn.
Een traditionele training De opleidingsmodules omvatten de kernonderwerpen rond de ontwikkeling van inzichten en vaardigheden in interculturele exploratie en integratie. Dit omvat het Living Stone kokosnootmodel; het omgaan met stereotypen, identiteiten en conflicten; het sensibiliseren voor innovatieve interculturele wisselwerking. De verschillende modules stimuleren de deelnemers bij hun persoonlijke groei van intercultureel bewustzijn en vaardigheid. Inzicht en attitudewijzigingen worden aangebracht aan de hand van theoretische modellen, het inoefenen met case studies, interactie door vraagstelling en dialoog, en observatie gebaseerd op actief luisteren en concrete ervaringen. De modules worden aangepast aan de specifieke wensen van de betrokken onderneming of organisatie. Op maat worden projectpakketten opgebouwd vanuit de concrete resultaatsverwachtingen en vragen van de klant.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
11
Living Stone Gateways: een andere training Vanuit de traditionele training is een formule ontwikkeld waarbij de sensitiviteitstraining in een reis verwerkt is. De Living Stone Gateways zijn interculturele ervaringsreizen die de deelnemers ter plekke met de reële omgeving confronteren,. Het zijn open poorten naar de bezochte cultuur. Tijdens een kort maar intens cultuurbad verkennen en geven zij inzicht in de bezochte cultuur. Aan de hand van het kokosnootmodel wordt de culturele gelaagdheid gesitueerd. Men reist in een beperkte groep van een tiental personen en gaat interactief ervaringen uitwisselen en duiden. Ook deze trainingen worden individueel aangepast aan de deelnemende onderneming of organisatie. De Gateways worden aangeboden in vijf landen met uitgesproken culturele identiteit: Mali, Argentinië, China, India en Roemenië. Een zesde bestemming, Vlaanderen/ België als Gateway naar Europa wordt toegevoegd voor buitenlandse organisaties en ondernemingen.
HET KOKOSNOOTMODEL Het ‘Living Stone Kokosnootmodel’ is een praktijkgericht ‘meerlagen’ -model voor het verkennen van culturen. Algemeen wordt aanvaard dat een cultuur gelaagd is waarbij de bovenliggende lagen gelieerd zijn aan gedragingen, omgangsvormen en de uitingen daarvan, en de kern of binnenste lagen aan waarden en overtuigingen. Waarom de kokosnoot? Zijn exotisme en duurzame eigenschappen maken hem tot de beste visuele kandidaat voor ons trainingsmodel. Tropische stranden met wuivende palmen zijn voor velen het beeld van het paradijs op aarde. De klapperende kokospalm - de klapperboom - is inderdaad een geschenk van de natuur. De boom zelf levert eten, drank, vezels, dakbedekking, medicijnen, olie, hout, brandstof en huishoudelijk gereedschap. De kokosnoot heeft een dikke, groene schil en is tot 30 cm lang en tot 1,5 kg zwaar. De bruine vezelige kokosnoot zoals wij ze kennen is het zaad van de kokosnoot, vergelijkbaar met de pit van een sinaasappel. Het witte vlees en de kokosmelk zijn de voedselvoorraad van het zaad. De kokosnoot zelf is een voorbeeld van perfecte integratie in cocktails en sauzen. En puur is ze ook nog lekker.
Het Kokosnootmodel biedt houvast bij het waarnemen, plaatsen en duiden van de verschillende lagen waarmee een cultuur is opgebouwd. Het is een werkmodel dat structuur brengt in deze lagen en inzicht geeft in de cultuurelementen waaruit deze zijn samengesteld. Het model is niet hiërarchisch gestructureerd. Het heeft een inzicht- en gerichte architectuur waardoor het een middel is bij het observeren en (h)erkennen. Men kan de toepassing van dit model vergelijken met het 4P’s marketingmodel. Product, prijs, plaats en promotie kennen onder elkaar geen hiërarchie en het model is zowel bruikbaar voor restaurant, bank, reisorganisatie als andere. Ook bij het Living Stone model spelen de verschillende lagen holistisch op elkaar in, zijn ze allen belangrijk en is het - naar culturen toe - algemeen inzetbaar. Deze ‘toolkit’ integreert theorieën rond interculturaliteit uit verschillende disciplines.
Het kokosnootmodel bestaat uit vijf lagen, gaande van het zichtbare tot het meer verborgene en onbewuste. Vooraleer je tot het innerlijke doorstoot, observeer je eerst de lagen van uiterlijkheden (schil) en de organisatievormen (schilwand). Die lagen zijn de ‘hardware’ van de cultuur, gevoelig voor invloeden van buitenaf. Hier merk je bijvoorbeeld al vlug de impact van het globalisme. Het sterke bruine zaadkapsel is de symbolische deurbewaker die je voorbij moet om toegang te krijgen tot de ‘software’ van de cultuur. Deze lagen vragen een grotere inspanning om in door te dringen omdat hun wortels zeer diep ingeworteld liggen. Bij de kokosnoot vertaalt zich dit in de voedselvoorraad van het zaad: het zachte vruchtvlees en de kokosmelk. Dit zijn respectievelijk de lagen van de fundamenten en de onbewust meegekregen patronen. Deze kern is niet tastbaar zoals elke cultuur in zijn essentie.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
12
Vijf lagen
Figuur 2. De vijf lagen van het kokosnootmodel geven een cultuur weer, van het uiterlijke naar het innerlijke. De cirkelvormige tekening heeft als doel de aandacht naar het centrum te trekken. Maar de kokosnoot staat ook voor volledigheid ‘ wholeness’ alles is met elkaar verbonden. 8
Laag 5 . Schil van de kokosnoot, of uiterlijkheden en visuele realiteit. De buitenste laag gaat om uiterlijkheden en de visuele realiteit van een cultuur. Verschillen en gelijkenissen manifesteren zich in één oogopslag: • uiterlijke kenmerken van de mens (etniciteit, fysiek…..) • menselijke gedragspatronen (sociale omgangsvormen, begroetingen, etiquette,enz.) • realisaties (architectuur, gastronomie, producten, kunst) • uitdrukkingsvormen (taal, kleuren, symbolen) • wat we zien bij rituelen (geboorte, huwelijk, enz.).
Laag 4. Schilwand van de kokosnoot, of systemen en instituties. Wij komen vrij gemakkelijk vooruit door de schil tot de laag van systemen en instituties. In deze laag worden relaties geformaliseerd en krijgen zij vorm op basis van afspraken en houdingen. Organisatievormen ontwikkelen zich: • op persoonlijk niveau (familie) • in ondernemingen en organisaties 8 De voorstelling werd geïnspireerd door spirituele modellen zoals de boeddhistische Mandala en de Enneagram van het Middenoosten. De complexe tekeningen richten zich op meditatie, op de verinnerlijking vanuit het ‘uiterlijke naar het innerlijke’.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
13
•
op maatschappelijk niveau.
Laag 3. Het zaadkapsel, een symbolische scheidingslaag. Het sterke bruine zaadkapsel symboliseert het onderscheid tussen ‘ het zichtbare ‘ en ‘het verborgene’ van culturen. Niet alleen een harde noot om te kraken maar ook moeilijk verteerbaar. Net zoals een ijsberg, wat onder water ligt is nog veel groter. Deze dieper liggende lagen zijn de bepalende kracht achter de waarneembare gedragingen. Er zijn meer inspanningen nodig om meer inzicht te krijgen in een cultuur.
Laag 2. Het vruchtvlees of de fundamenten. In deze laag stoot men op de fundamenten van een cultuur. Zij zijn niet zichtbaar maar bepalen wel hoe mensen zich gedragen. De fundamenten ‘voeden’ de cultuur als het ware vanuit: • waarin men gelooft. • normen en waarden. Beide bepalen onze ideeën over goed en kwaad. Normen zijn vaak extern bepaald en worden opgelegd via sociale controle terwijl waarden van nature uit, meer individueel gegroeid zijn. • houdingen (attitudes) en afspraken (conventies) • het omgaan met emoties • het omgaan met geweld, oorlog.
Laag 1. De kokosmelk of universele patronen. Deze laag benadert universele patronen die we in elke cultuur terugvinden, en die binnen paradigma’s gesitueerd worden. Denk aan groepsgevoel tegenover individualisme; gelijkheid tegenover ongelijkheid; high or low power context; status tegenover competentie; regels tegenover flexibiliteit; zakelijk tegenover emotioneel; direct tegenover indirect. Het is de minst tastbare en de minst toegankelijke laag. Zij schrijft voor hoe we omgaan met anderen, met tijd, met natuur; religie drukt hier ook haar stempel op. Deze laag is een bron voor houdingen, stellingen en veronderstellingen die vanaf de geboorte meegegeven worden en vanzelfsprekend lijken. Zo projecteert men tegen beter weten in de eigen geboortegrond als het centrum van de wereld. Deze uitgangspunten zijn voor anderen vaak niet voor de hand liggend. In situaties waar men langdurig geconfronteerd wordt met mensen die zich andere uitgangspunten aanmeten, ontstaan er vaak emotionele reacties. Men voelt aan dat regels die zo gewoon zijn in de ene cultuur, niet van toepassing zijn in een andere.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
14
Zoals een kokosnoot Kokosnoten zijn allemaal gelijk en toch verschillend. Zo zijn mensen ook. In essentie zijn we immers gelijk, naar lichaam, naar geest. Liefde, haat, trouw, ontrouw, sterkte, angst, moeder/kind relatie, het zoeken naar zin zijn allen universele emoties die omwille van een cultureel vernislaagje diverse expressies kennen. Binnen de sensitiviteitstraining wordt dit benadrukt: zoek de gelijkenis in plaats van het verschil is een vast uitgangspunt. In de loop der tijden zijn we meer uit elkaar gegroeid, maar in oorsprong staan we dicht bij elkaar. Twee voorbeelden kunnen dit eenvoudig illustreren: Ongeveer 4000 jaar geleden leefden de eerste Indo-europeanen in het gebied rond de Zwarte Zee en de Kaspische zee. In golven begonnen ze zich te bewegen naar Iran en India, naar Griekenland, Italië en Spanje, naar Engeland en Frankrijk, naar Scandinavië, naar Oost Europa en Rusland. Waar zo ook toekwamen, integreerden ze zich met de volkeren die er woonden. Zowel de Indische Veda’s, de Griekse filosofie als de Gylfaginning zijn geschreven in aan elkaar verwante talen. Bij aanverwante talen horen in regel aanverwante gedachten. Zij geloofden in een meergodenwereld, in een pantheon vol Goden. Goden waren Azen in Scandinavië, Asura in Sanskriet, Ahura in één van de oude Perzische talen. Geschiedenis kende geen echt begin of einde. Zij hadden een cyclische opvatting over de geschiedenis, analoog met de jaargetijden waarbij zomer en winter elkaar afwisselen. De drie grote religies: het Jodendom, het Christendom en de Islam hebben een Semitische achtergrond. Zowel de Koran als de Bijbel zijn geschreven in aan elkaar verwante talen. De Semieten geloofden al heel vroeg in één God. Ze hadden ook een lineaire kijk op de geschiedenis. God schiep de wereld en vanaf dat moment begon de ‘Geschiedenis’ En deze zal eindigen op de ‘dag des oordeels’. Eveneens typerend is de rol van de ‘geschiedenis’ zelf. Men gaat ervan uit dat God in de geschiedenis ingrijpt, of sterker nog dat de geschiedenis alleen bestaat om de wil van God te laten geschieden. Het lijkt nu dat het uit elkaar groeien thans de andere richting opgaat, zoals bij een slingerbeweging. ste In de 21 eeuw ontplooit de wereld zich meer en meer tot een geïntegreerd geheel. Elke dag duidelijker. Vandaag is het onmogelijk voor een cultuur om zich te ontwikkelen zonder invloed van externe aspecten. Zo zal het Westen steeds meer invloeden van het Oosten, Noord en Zuiden opnemen, en omgekeerd Willens nillens wordt men steeds meer met deze globalisering geconfronteerd. Men kan er dan beter op voorbereid zijn en zijn competenties aanscherpen. Zowel voor bedrijf, organisatie als voor de medewerkers is een wederzijdse bevruchting en het daardoor verruimen van denkpatronen een beduidende versterking. Ook maatschappelijk is het integreren van culturen een niet te miskennen bron van welvaart en van tolerantie. Groeien in culturele gevoeligheid is als een wereldreis die nooit eindigt. Steeds blijft er meer te ontdekken. En zoals bij elke reis is ook hier het gaan belangrijker dan het aankomen.
LSC Bob Elsen, De wereld in een kokosnoot 2007
www.lscoop.com
15
