DigiDUIZENDBLAD is bestemd voor alle leden, donateurs en verdere belangstellenden

Nieuwsbrief 3 – december 2010

DigiDUIZENDBLAD IVN VERENIGING VOOR NATUUR- EN MILIEUEDUCATIE

DigiDUIZENDBLAD is bestemd voor alle leden, donateurs en verdere belangstellenden

Inhoudsopgave Werkgroep Redactie Bladwijzers

Van het bestuur Cadeau Uit het IVN-archief -1

Binnengekomen stukken Als je van de natuur houdt Ieder kind heeft recht op de natuur

In Memoriam Rita de Baas Jubileumcommissie Verslagen activiteiten

Werkgroep Cursussen Verslag bomencursus

Werkgroep Heemtuin Studie-avonden Najaarsoverleg Logboek

Werkgroep Natuurwandelingen Verslag natuurwandeling 3 oktober Opmerkelijke zaken: nieuwe soorten

Werkgroep PR Van de webmaster

Colofon en ledenmutaties Agenda Uitnodiging Nieuwjaarswandeling

Werkgroep Redactie Voor u ligt de derde en tevens laatste nieuwsbrief van 2010. Het enthousiasme bij de schrijvers was groot en het nummer is onbedoeld iets langer geworden dan wij verwacht hadden. Het was moeilijk te kiezen of in te korten. Voor de goede orde nog even de afspraak: verslagen en meldingen graag niet langer dan ½ A4 in lettertype Arial 11, inclusief afbeelding Informatieve stukken in overleg met de redactie. Wij leren van elk nummer en dit nummer is voorzien van zogenaamde bladwijzers. Door de bladwijzers in te schakelen, kunt u snel een artikel zoeken en terugvinden. Links in het document ziet u een grijze balk. Door op de onderste knop te klikken, kunt u de bladwijzers aanzetten en weer uitschakelen. Ria ter Braake

Van het bestuur Een cadeau van het 65-jarig huwelijkspaar Een aantal maanden geleden vierden Andries en Wil Vermeulen hun briljantenbruiloft. Samen met familie en vrienden hebben ze er een bijzonder feestje van gemaakt. -1-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 Namens de Heemtuinmedewerkers, bestuur en andere IVN-bekenden onze hartelijke felicitaties. Andries en Wil zijn natuurmensen pur sang, die hun hart hebben verpand aan het natuurwerk van het IVN en KNNV. Dit hebben ze ook nog eens tot uiting gebracht door van alle gasten te vragen om geen cadeaus te geven, maar een financiële bijdrage en dat als gift te doneren aan IVN en KNNV. Andries en Wil, hartelijke dank voor deze fijne geste. Hans Wienk

Uit het IVN-archief - aflevering 1 Elke zichzelf respecterende organisatie heeft een archief, waarin het verleden wordt bewaard. Er is natuurlijk een wettelijke bewaartermijn voor bepaalde stukken, zoals jaarrekeningen en dergelijke. Maar je wilt ook voor volgende generaties een overzicht bewaren van ondernomen activiteiten. Een archief is onder andere van belang als er een jubileum gevierd wordt en de geschiedenis kort geschetst moet worden. Pas geleden was ik bij Jan Groensmit op bezoek om wat formaliteiten te regelen. Jan merkte op dat het IVN-archief ook nog bij hem op zolder stond en ik bood aan dat meteen mee te nemen, niet wetende wat mij te wachten stond. Het ging om een aantal bananendozen en twee plastic kratten. Bij ons in de gang staat het nu vol onder de trap. Nu ben ik soms nog wel erg opruimerig en ik heb mij dan ook voorgenomen komende winter eens de bezem door het archief te halen. Ik schat zo in dat heel veel bij het oud papier kan en wat overblijft, is een toegankelijk archief. Maar als je dan begint met opruimen, dan kom je wel heel leuke dingen tegen. En die wil ik u niet onthouden. - Wat om te beginnen opviel, is dat IVN-ers heel creatief zijn in het indienen van bonnetjes bij de penningmeester. Onvoorstelbaar wat allemaal kan dienen om te declareren. Stukjes papier, echte rekeningen, maar vooral heel veel enveloppen. Daarbij had de ouderwetse typemachine grote voordelen, want op veel enveloppen staat netjes getypt wat er inzat. - En wist u dat in 1980 de ledencontributie 15 gulden per jaar was, zoals blijkt uit een welkomstbrief aan een lid. - Zo rond 1980 is overwogen een eigen geigerteller aan te schaffen om zelf radioactiviteit te meten. - Het stencilwerk is een hele tijd verricht op de Wilbertschool en daarna verhuisd naar basisschool ‘De Marke’ in Losser, alles met dank aan Anton Righart. - Er is een rekening van Annink Pot in Beckum zonder datum. Te zien aan de hoeveelheid chocomel met slagroom was dit mogelijk een nieuwjaarswandeling. - Wat ik zelf wel aardig vond, is dat op 14 november 1980 de Stichting Natuur en Milieu Overijssel is opgericht, mede door burgemeester Arnold van Walsum uit Vroomshoop waar ik toen nog woonachtig was. Jaren later ben ik nog een aantal jaren bestuurslid van deze stichting geweest. - Op 1 juni 1980 ging de heer Dijkman, als hoofd van de openbare basisschool de ‘Oelerschool’, met de VUT. Namens het IVN hebben de dames Leuverink en Vermeulen zijn afscheidsreceptie bezocht. - En tot slot nog een raadsel. Ik kwam tot nu toe twee geboortekaartjes tegen. Een kaart van onze zoon Erik uit 1996 en een kaart van 1 mei 1980. Wie denkt te weten van welke zoon dit laatste kaartje was kan zich wenden tot de redactie. Albert Becker

Binnengekomen stukken Als je van natuur houdt Dan teken je de petitie. De plannen van het kabinet-Rutte voorzien niet veel goeds voor de natuur. Aan het verbinden van natuurgebieden komt abrupt een einde. Planten, dieren en mensen krijgen niet de ruimte die nodig is. En dat terwijl natuur zo belangrijk is voor het welzijn van ons allemaal. Kijk verder op: http://www.natuurmonumenten.nl/actie -2-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 Ieder kind heeft recht op natuur! Op dinsdag 28 september 2010 ondertekende de voorzitter van het Landelijk Bestuur, Chris Hofkamp namens IVN het manifest ‘Ieder kind heeft recht op natuur!’ Tegelijkertijd ondertekenden 30 andere organisaties dit manifest. Het manifest is opgesteld door IVN in samenwerking met IUCN en het NatuurCollege. Met dit manifest geven wij aan dat wij het belangrijk vinden, dat kinderen: • toegang hebben tot (kindwaardige) natuur in zijn of haar dagelijkse leefomgeving; • dagelijks buiten kunnen spelen in en met de natuur; • de natuur uit eigen ervaring leren kennen, beleven, waarderen en respecteren; • de basis leren van (over)leven in en met de natuur; • de oorsprong leren kennen van zijn/haar voedsel; • een besef ontwikkelen van andere levensvormen en de onderlinge samenhang van alle leven. Naast dit manifest is er ook een petitie met dezelfde doelstellingen die burgers kunnen ondertekenen. Deze petitie loopt tot 31 maart 2011. Daarna wordt de petitie met handtekeningen aangeboden aan de Tweede Kamer. Vindt u het ook belangrijk dat kinderen recht hebben op natuur? Kijk dan op de website www.iederkindheeftrechtopnatuur.nl en onderteken de petitie ‘Ieder kind heeft recht op natuur!’

In Memoriam Rita de Baas Op 12 november 2010 is overleden ons IVN-lid Rita de Baas op de leeftijd van 90 jaar. Haar gezondheid ging de laatste jaren achteruit, maar ze heeft zo lang mogelijk in haar eigen huis kunnen wonen. De laatste weken werd ze verzorgd in het Leonardus Hospice. De crematie vond op haar verzoek plaats in besloten kring. Ik ken Rita van de heemtuin, waar ze al lang en volop bezig was, toen ik daar voor het eerst kwam in 2000. Als ik het goed heb, was ze al vanaf het begin van de heemtuin daarbij betrokken. Ze was er altijd volop en enthousiast aan het tuinieren in het Boerentuintje, wist heel veel van plantjes en was graag bezig met lastige determinaties. Totdat dat niet meer ging, omdat haar ogen te slecht werden om de kleine details te zien. Ik herinner me ook het enthousiasme waarmee Rita met de computer ging werken. Geweldig vond ze het dat je zo de inventarisatie van de bibliotheek en de bordjes met plantennamen geregeld bij kon werken, zonder dat je alles opnieuw moest intypen. Het tuinieren lukte op een gegeven ogenblik niet meer, maar Als ik ga, moet je niet huilen, toen heeft ze nog jaren voor de koffie gezorgd. Dat was echt want echt weg ben ik eigenlijk niet. haar klus op de dinsdagochtend, waardoor de anderen Mijn lichaam is nu duizend dingen, gewoon door konden werken. Tot ook dat niet meer ging heb daarom niet zoveel verdriet. door toenemende doofheid. Naast de heemtuin was Rita ook betrokken bij het Ik ben de wind, ik ben de regen. Duizendblad. Ze corrigeerde kopij op taal- en spelfouten en Ik ben de zon, het jonge gras. wees waar nodig op inhoudelijke onjuistheden. En als het Ik ben de sneeuw en duizend dingen. blad af was, bracht ze het ook rond in haar wijk. Ik ben weer degene die ik was. In de laatste jaren heb ik haar af en toe thuis opgezocht. En als je wakker wordt, Bijvoorbeeld toen ze me na een interview in de TC Tubantia bekijk dan de bomen en de blauwe lucht, opbelde en zij: je zegt daarin dat en dat, maar ik begrijp niet kijk naar de vlinders en de bloemen, hoe je dat kunt denken – kom me dat eens uitleggen. kijk naar de vogels in de vlucht. Kortom zeer betrokken en met een open geest. In de week voordat Rita overleed, hebben we elkaar nog even via de Want al die dingen ben ik telefoon gesproken. Haar leven was voltooid, het was goed sinds ik mijn lichaam achterliet. zo. Die duizend dingen zijn mijn leven, Op haar kaart stond een treffende tekst, die ik graag dus zie je: doorgeef aan degenen die niet zelf een kaart hebben Echt weg ben ik niet. ontvangen. Ina ter Kuile

-3-

Nieuwsbrief 3 – december 2010

Verslagen jubileumactiviteiten Wandelen in de groene maand Op zaterdag 25 september hebben we ter gelegenheid van ons 50-jarig jubileum vanaf de Heemtuin aan de Landmansweg een jubileumwandelprogramma georganiseerd. Samen met de leden van het Wandelplatform Hengelo (Nivon, Hengelose Wandelunie, Historisch Museum en VVV) waren de volgende wandelingen uitgezet: een lange wandeling van circa 6,5 km door Hengelo Noord (onder andere langs Houtmaat, plassen van Rientjes en Bartelinkslaantje), een natuurwandeling door de Heemtuin en twee cultuurhistorische wandelingen door de wijk. Zoals wel vaker in september waren er op deze zaterdag diverse activiteiten in Hengelo, waardoor de belangstelling uiteindelijk nogal tegenviel. Voor de cultuurhistorische wandeling onder leiding van gids Meint Bosma was gelukkig een geïnteresseerde groep belangstellenden aanwezig. Onze Heemtuin ligt in feite op de grens van ’t Rot en het Noorke Veld. Erve ’t Beukert – achter onze tuin – is een oude historische naam. Andere oude boerderijen, die helaas niet meer bestaan zijn onder andere Holtmaatskamp (bomengroep hoek Castorweg/Havezatenlaan herinnert er nog aan), ’t Lamm (hoek Castorweg/Oldenzaalsestraat), Hollink en De Breuks (overzijde Oldenzaalsestraat ter hoogte van het rijtje gemeentewoningen). De Rotleiding is de watergang die vanaf Klein Driene over de inmiddels 100-jarige begraafplaats aan de Oldenzaalsestraat stroomt. De Polluxweg was ooit al de verbinding tussen Castorweg en Landmansweg en het deel wat nu nog over is heet de Verlengde Polluxweg bij de sportvelden van Tubantia. Hoogtepunt van de wandeling was het bezoek aan de 100-jarige begraafplaats. Het oudste gedeelte is ontworpen door de beroemde tuinarchitect Leonard Springer. De eerste begrafenis vond er ooit plaats op 10 november 1910, een graf van de familie Leuvelink. De entreepoort van de begraafplaats is deels in Bentheimer zandsteen opgetrokken en wordt ondersteund door een aantal Dorische zuilen. Op de begraafplaats bevindt zich een aantal bijzondere graven van onder andere huisarts Maas, industriefamilie De Monchy, socialistische voorvechter Gerrit Bennink, grafkelder familie Stork, verzetstrijder Jules Haeck en ook nog een zogenaamd ‘Hannover graf’. Unieke planten en bomen maken van deze plek eigenlijk een soort park: een imposante eik (Quercus imbricaria), een 25 meter hoge conifeer (Taxodium) bij de vijver en een Magnolia tripetala bij de entree. Vier oude beuken (Fagus sylvatica) zijn vermoedelijk al bij het ontwerp ingepast. De groep vleugelnoten (Pterocarya fraxinifolia) zijn aparte bomen van circa 20 meter hoog, die lange slierten dragen als bloem en als vrucht. Tussen Heemtuin en begraafplaats ligt zo ogenschijnlijk een rustige wijk, waarover met een beetje naspeurwerk best nog wel wat te vertellen valt.

Feestelijke natuurinformatiedag voor onze leden op zondag 17 oktober Om 10.30 uur vertrokken zeventien deelnemers vanaf de parkeerplaats winkelcentrum Hengelose Es naar Erve Ellenboer, het landgoedcentrum van Singraven. Daar werden we opgewacht door de heer Harm Meek, onder wiens leiding we een rondwandeling over het landgoed maakten. Een gedeelte over gebied dat niet voor publiek toegankelijk is. Daarna vertrok de groep naar het museum Natura Docet, waar we een heerlijke lunch kregen aangeboden. Vervolgens werden we door de conservator Dr. Eric Mulder aan het werk gezet. We moesten uilenballen uitpluizen. Een leuke klus, die door de aanwezigen erg werd gewaardeerd. Na nog een kort bezoek aan het museum en een kopje koffie/thee keerden we tevreden terug naar Hengelo. De foto’s staan inmiddels op de website. TIP: tot en met 27 februari is er nog een prachtige tentoonstelling in het museum, namelijk Nachtbrakers: alles over uilen. Ria ter Braake -4-

Nieuwsbrief 3 – december 2010

Werkgroep Cursussen Natuurcursus bomen in november, een mini-impressie Natuurcursus over het hoe, wat en waarom van bomen maar ook omgang met bomen Je denkt dat je er al wel wat van weet. Gelukkig zijn er altijd mensen die er meer van weten. Natuurlijk werd er gezwamd over de belangrijke relatie tussen bomen en paddenstoelen, werd er heel soms van de hak op de tak gesprongen, of een stevige boom opgezet over insecten en hun relatie met bomen. Maar wist u ook al: • Dass man Eichen soll weichen, Buchen soll man suchen (bij onweer)? • Dat je onder de kroonprojectie van een boom weg moet blijven? • Dat paddenstoelen de prachtigste namen (en een essentiële functie in de kringloop) hebben: dikrandtonderzwam, spekzwoerdzwam, korsthoutskoolzwam enzovoort? • Dat de hoogste boom bij paleis Het Loo staat (Douglasspar, 49 meter)? • Dat de Fleringse Kroezeboom een van de oudjes is (400-500 jaar)? • Dat er ook onder de bomen autochtonen zijn (na de laatste ijstijd op eigen kracht hier beland)? • Dat de Romeinen de Tamme kastanje, Okkernoot (Walnoot), Wilde Mispel, Wijnrank, Witte paardenkastanje, Zwarte moerbei, Oosterse plataan en de Katwilg hier hebben ingevoerd? • Dat vanaf de 15e eeuw de commerciële boomkwekers opkwamen? • Dat pas vanaf 1980 de bosbeheerders ‘dood’ hout lieten liggen? • Dat de ark van Noach van hout van de Zwarte els moet zijn gemaakt? En dit is nog maar een heel kleine greep uit al die interessante informatie over de bomen onder ons. Herman Mulder

Werkgroep Heemtuin Studieavonden: 1. Vlieg, vlinder, vlieg Dit is de titel van de film, die tijdens de studieavond op 25 januari 2011 getoond zal worden. Het is een film van de Nederlandse documentaire maakster Josephine Hamming over de trektocht van de Atalanta. Een trektocht van St. Petersburg naar Casablanca en terug. De film toont de gevaarlijke tocht dwars door Europa van deze bijzondere trekvlinder. De inleiding wordt verzorgd door onze vlinderspecialist John Nijhuis. Na afloop van de film zal John graag in het kort een toelichting geven op de film en iets vertellen over andere trekvlinders en is er gelegenheid voor het stellen van vragen.

2. Mossen Dit is het onderwerp voor de studieavond op 22 februari 2011. Er wordt een workshop gehouden over de meest voorkomende mossen. De avond wordt verzorgd door Jan Zwienenberg. Tevens is er een PowerPointpresentatie. Vergeet je loep niet mee te nemen! Een vervolg van deze avond is een wandeling met begeleiding van Jan in de Heemtuin. De datum voor deze wandeling wordt tijdens de studieavond bekend gemaakt. Aanvang beide avonden: 19.30 uur Locatie: de Voskamp, Carl Munkstraat, Hengelo (Hasseleres) De avonden zijn toegankelijk voor alle actieve leden en vrijwilligers IVN. Er zijn geen kosten aan verbonden. -5-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 Najaarsoverleg De heemtuinvrijwilligers komen twee maal per jaar bijeen voor overleg. Maandag 8 november was het zogenoemde najaarsoverleg aan de beurt. De werkgroep is nu zo groot dat we uitweken naar een andere vergaderlocatie. De huiskamerbijeenkomsten zijn voorbij. Drie nieuwe vrijwilligers konden we verwelkomen in de vroegere Sociale Verzekeringsbank (nu Jarabee en Scala): Thea Agelink, Esther Rijpma en Hans Zengerink. Aan de orde kwamen een terugblik op het afgelopen halfjaar (zoals de Open Zondagen, het uitstapje, de herfstschoningsdag/landelijke natuurwerkdag, het jubileum, de kweekhoekbemensing enzovoort). Verder ‘zaten’ we stil bij de maatschappelijke stages, de slechte toegangsweg, onze herplantplicht, de bestrating voor het Heemhoes (VSO ’t Genseler gaat dat doen in het kader van De Slinger), het wel en wee van onze vrijwilligers en het stadspark (nog weinig vooruitgang, de aangewezen locatie heeft potenties, tweede programma van eisen nagenoeg klaar, nog weinig initiatief van gemeentelijke zijde). Natuurlijk ook ruim tijd voor een vooruitblik op 2011: de eerste plannen voor de Open Zondagen, de winterstudieavonden, de hakdagen en ons eigen uitstapje. Ten slotte werd de taakverdelingslijst aangepast… ieder weet weer wat hem of haar in 2011 te ‘wachten’ staat: een natuurlijk 2011. Herman Mulder

Het logboek September We hebben met leerkrachten van VSO ’t Genseler overlegd over de herbestrating direct voor het Heemhoes. Het wandelen in de Groene Maand en in het kader van het 50-jarig bestaan van de IVN-afdeling Hengelo trok, ondanks het mooie weer, weinig publiek. Toch bleek de begraafplaats aan de Oldenzaalsestraat bijzonder interessant. Oktober Voorbereidingen voor de herbestrating getroffen. Af en toe hoopt de afwas op het aanrecht zich op! Schoolwandelingen in het thema Herfst weer heerlijk druk. Eind oktober waren de akkers ingezaaid met de winterharde granen: wintergerst, winterrogge, wintertarwe en spelt. November Traditiegetrouw was de eerste zaterdag van november weer ons seizoenslot: de najaarsschoningsdag tevens Landelijke Natuurwerkdag. Een handvol nieuwe mensen hielp ons die dag ‘aan het einde’ van ons werkseizoen. Heel veel werk verzet, belangstelling van de pers en van het Landschap Overijssel, en even traditiegetrouw afgesloten met weer die heerlijke erwtensoep. Herman Mulder

Werkgroep Natuurwandelingen Wandeling Boekelerhof op zondag 3 oktober 2010 Nadat de gebiedsbeheerder was komen controleren of er niet fout geparkeerd werd en we hem konden geruststellen omdat wij daar ‘scherp’ op letten, heette Rewert circa veertig mensen (waaronder vier kinderen) hartelijk welkom. Daarna vertelde Joop waar we allemaal naar konden kijken, zoals paddenstoelen, insecten en de bosomgeving in het algemeen. Na de mededeling dat vragen ook aan Ria, Ada en John gesteld konden worden, gingen we op weg bij circa 20 graden en een zonnetje. In het begin van de Boekelerhoekweg (zandpad) konden we vaststellen, dat niet iedereen op dezelfde wijze als wij met de natuur omgaat. Stille getuigen daarvan waren een bankstel en een grote stapel overtollig kinderspeelgoed, et cetera, die gewoon in de bosrand gekieperd waren. Ik stel voor dat we wilde zwijnen voortaan bosvarkens noemen en de mensen die dit soort activiteiten ontplooien ‘Zwijnen’.

-6-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 In de bosrand waar veel Douglas-sparren waren verwijderd, stonden heel wat boomstobben vol met grote groepen honingzwammen (de Sombere honingzwam om precies te zijn). Aan de hand van deze honingzwammen legt Joop uitgebreid uit wat paddenstoelen eigenlijk zijn, dat je alleen de vrucht van het organisme ziet, hoeveel sporen ze produceren en wat parasieten, saprofyten en mycorrhiza-vormers zijn. In het eerste stuk – een nogal vochtig, gemengd bos – waren aardig wat soorten te zien, waarover een en ander verteld kon worden: Rodekoolzwam (heet eigenlijk Amethistzwam), Hertezwam, Kastanjeboleet, diverse soorten melkzwammen, Microcollybia, Echte kopergroenzwam, Dennevoetzwam en Kleverig koraalzwammetje om er maar enkele op te noemen. Verderop was goed een duivelsei te zien en de Grote stinkzwam (foto de Wit jr.), die daar uitkomt was in ieder geval te ruiken. Op een tak zatenenkele kleine, maar mooie Vermiljoenhoutzwammen. Ook Kleine stinkzwammen stonden er, evenals de Tonderzwam op een omgevallen Beuk, Blauwe kaaszwammetjes, Dennevlamhoeden, Doolhofzwammen, Gele korstzwam en het Wit oorzwammetje op enkele dunne takjes. Een vrij groot exemplaar van de Sponszwam trok ook de nodige aandacht. In de laan van het vroegere ‘Hof te Boekelo’ vonden we een tamelijk bijzondere soort: Gezoneerde stekelzwam. En verder nog Hertezwammen, Nevelzwammem, Gele knolamaniet, Parelamaniet, Vliegenzwam, Grijsgroene melkzwam en Gerimpelde trechterzwam. Ook stonden er Narcisridderzwammen, waar iedereen aan mocht ruiken om zich de geur van vroeger – lichtgas – te herinneren, althans voor zover de leeftijd dat toeliet. Voor wat betreft vlinders: aan het begin van de tocht was een Bont zandoogje te zien en later nog een vrouwtje Citroenvlinder. Na ruim twee uur genieten van het mooie weer en de omgeving ontvingen we een ruime vrijwillige bijdrage voor de IVN-kas en keerde een ieder huiswaarts. Voor meer foto’s zie onze website: www.ivn-hengelo.nl Joop de Wit

Opmerkelijke zaken bij natuurwandelingen - deel 12 Nieuwe soorten? Tijdens de natuurwandeling nabij en op de Boeldershoek kwam bij mij het idee op iets te schrijven over plantensoorten die zich vestigen op nieuwe, door de mens aangelegde terreinen. De afvalberg van Twence met de bedekking ervan, gaf de gelegenheid om op de zuidhelling druiven te kweken. Daarmee de mogelijkheid scheppend om ‘Cave de Bouldershouque’-wijn te produceren. Een kortlopend projectje. Op de berg zelf zaait men nu en dan bepaalde soorten, zoals dit jaar zonnebloemen en witte mosterd. Dicht bij huis ziet men op ruderale gronden (open, verwilderde terreinen) planten uit zaad opschieten die juist op deze terreinen groeien. Deze lichtminnende pionierplanten verdwijnen weer als de plek met hogere kruiden of struiken wordt begroeid. Vingerhoedskruid, melde, distels, grassoorten enzovoort. Wie langs de A1 rijdt ziet in de zomer prachtige, roze bloemen langs de bermen staan: Engels gras (Armeria maritima). Deze soort groeit normaal op schorren en slikken aan zee, dus op zoute gronden. Aangezien er in de winter nogal wat zout wordt gestrooid, is dit niet zo’n gek verschijnsel! Toen De Staats Mijnen (DSM) nog mijnen exploiteerden, ontstonden grote bergen van steen en gruis. Deze zwarte grond was relatief warm. Op de zuidhellingen hiervan groeiden na enige tijd Zuid-Europese plantensoorten. Door het afschrapen van weidegrond, heidegrond of brongebieden komen na enige tijd die planten, die men daar juist wil laten groeien! De acceptatie- en aanpassingsvaardigheid van de natuur is heel groot. Dat dit niet alleen geldt voor planten moge duidelijk zijn, wie kijkt naar het succes bij het Naardermeer, de Lonnekermeren of de Oostvaardersplassen. Wat een rijke fauna is daar ontstaan! Bijzondere toevluchtsoorden voor de natuur vormen bermen. Zowel spoor-, water- als wegbermen. Al in 1979 schreef Dr. P Zonderwijk een boek getiteld: De Bonte Berm, Zomer en Keuning, Ede. Daarin worden flora en fauna belicht, die ontstaan als gevolg van extensief bermbeheer. -7-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 Aangepast maaien en maaiselonttrekking leiden tot heel verschillende vegetaties en daarmee ook de dierenwereld, afhankelijk van bodemsoort, -structuur en -vochthuishouding. Tegenwoordig heeft het warmere weer invloed. Uitgestorven soorten komen niet meer terug. Maar als de mens de natuur de ruimte geeft grijpt zij deze kans met al haar wortels! Toon Lanzing

Werkgroep PR Van onze webmaster Onderstaande mail kreeg ik via onze website: Wij zijn met een paar leden actief om voor IVN-Texel ook een goed werkende website te krijgen. Het cms-systeem van IVN-Nederland vinden wij na rondkijken bij websites van andere verenigingen te beperkt in zijn mogelijkheden. Uw site viel op door het overzichtelijke menu, de frisse foto's en past goed bij ons idee. Daarom de vragen: Heeft u de site zelf gemaakt of laten maken? Als u het zelf heeft gedaan, met welk programma? En is het mogelijk dat wij uw lay-out over kunnen nemen? met vriendelijke groet, Kees Goedegebure, bestuurslid IVN-Texel Volgens mij allereerst een geweldig compliment voor IVN-Hengelo en een bevestiging dat onze website er goed uit ziet. Onze lay-out is een basis lay-out van het programma, waarin het gemaakt is en dus vrij toegankelijk. Wij hebben hem alleen op sommige punten aangepast voor IVN-Hengelo. Deze tip hebben wij in overleg met het bestuur aan de afdeling doorgegeven. Wij wensen hen succes en zullen zeker eens kijken wat ze er van gemaakt hebben. Jenny Pierik- ter Braake

Werkgroep Schoolactiviteiten In het najaar hadden we het thema ‘Herfst’. Het Centrum voor Natuur en Milieu Communicatie (CNMC) geeft geen gids meer uit, maar heeft een website, waar klassen zich kunnen aanmelden voor onze activiteiten. Helaas heeft dat nog niet goed gewerkt. Waarschijnlijk is het voor leerkrachten niet duidelijk genoeg geweest. Van een enkeling kregen wij door dat ze niet wisten hoe de website werkt. Ik heb geadviseerd dit bij het CNMC aan te kaarten. We kregen een aanmelding van maar elf klassen en dat is dus niet veel! Zelfs erg weinig als je bedenkt, dat er normaal gesproken toch zeker twintig klassen komen. Na beraad kwamen Annie en ik tot de conclusie om de klassen, die de laatste jaren mee hadden gedaan een e-mail te sturen met de vraag, of ze nog mee zouden willen doen. Het zou namelijk kunnen, dat onze lessen niet meer zo in de smaak vallen. Zo gezegd zo gedaan en toen kwamen er toch nog negen à tien aanmeldingen. En er werd ons na wat rondvragen verzekerd dat de lessen nog steeds als goed en prettig worden ervaren. Uiteindelijk zijn er twintig klassen geweest met zo’n 462 kinderen. Het weer zat vooral in de eerste twee weken mee. We merkten toch dat het in de tweede week van oktober eigenlijk al niet goed meer te doen is, vanwege kou en aftakeling van de planten en bomen. Het thema herfst vergt een intensieve voorbereiding. Er moeten namelijk gallen en paddenstoelen gezocht worden. In een uur of drie zoeken hadden wij nog maar zo’n 70 gallen gevonden en sommige gidsen bijna helemaal niets. Laura Meenhuis en haar man hadden geluk, want ze -8-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 vonden op eikjes bij de brug over de snelweg, op een paar bomen wel honderd gallen. Daar waren we erg blij mee. Het is namelijk voor kinderen een fantastische AHA!!! ervaring. Ik hoop altijd dat ze dat hun leven lang niet meer zullen vergeten. En dat het de nieuwsgierigheid over ‘alles wat groeit en bloeit en ons altijd weer boeit’ zal wekken. Tot het volgend jaar in de lente! Annie Dreteler en Gemmy Wienk

Landelijke IVN-dag 2010 Slechts een handjevol leden van onze afdeling waren aanwezig op deze dag, die in/vanuit het Mediapark te Hilversum werd gehouden. De ontvangst was in Studio 22 (van Popstars), waarna men aan verschillende activiteiten kon deelnemen: een bezoek aan Beeld en Geluid met oude natuurfilms en verschillende leuke wandelingen, verzorgd door IVN-Gooi en omstreken. De dag stond uiteraard in het teken van het 50-jarig bestaan van het IVN en meerdere afdelingen werden gehuldigd met eveneens deze verjaardag. Namens onze afdeling mochten Jos en Thijs Uiterwijk een jubileumalbum in ontvangst nemen. Een impressie hiervan staat in Mens en Natuur, inmiddels door de IVN-leden ontvangen en op de website www.ivn.nl/vereniging Ria ter Braake

Wintertakken Als de herfst teneinde loopt en de bladeren een voor een vallen, komen de knoppen steeds geprononceerder in het takkensilhouet uit. Al zijn er ook bomen en struiken, die ‘altijd groen’ blijven en die toch ook echt over knoppen voor het volgend jaar beschikken. Wat zijn knoppen dan precies? Knoppen zijn die plantenonderdelen, die in zich de groei-elementen voor het komend groeiseizoen bevatten. Elke plantensoort heeft zo zijn eigen knopvorm, -grootte en -inhoud. Bijzondere knoppen kennen wij als spruitjes, die als okselknoppen worden gevormd, of uien, die als kleine eind- of okselknop worden aangelegd. Welke knoptypen zijn er dan? Er zijn eindknoppen en okselknoppen. De eindknoppen zitten aan het takuiteinde en de okselknoppen worden gevormd in de bladoksels. Als het blad valt, zitten daar nog de knop met daaronder het bladlitteken. De eindknop en de direct daaronder gelegen okselknoppen overheersen de meer dieper gelegen okselknoppen. Deze overheersing van de top wordt ‘apicale dominantie’ genoemd. Wordt de plant gesnoeid, dan vervalt deze dominantie en kunnen diepere knoppen gaan uitlopen. Anders lopen zij niet uit en worden dan slapende knoppen genoemd. Van deze eigenschap maken tuinders en kwekers graag gebruik door allerlei struik- en boomvormen te snoeien. Hagen, allerlei figuurstruiken, bolvormige bomen en dergelijke zijn ook alleen maar mogelijk met soorten, die dit grote regeneratievermogen hebben. Bomen en struiken kunnen ook ‘adventieve’ of toevallige knoppen maken. Daarbij speelt het delend weefsel (of cambium), gelegen tussen het bast- en het levende houtweefsel, de hoofdrol. Als dit cambium wordt geprikkeld door beschadiging als gevolg van insectenbeten, of mechanische beschadiging door snoeien of zo, dan vormt dit cambium op die plek nieuwe loten: van de eerste zijn de heksenbezems een voorbeeld, van de tweede de knotwilgen. Wat is de knopinhoud? Knoppen kunnen takknoppen zijn, of bloemknoppen, of gemengde knoppen. -9-

Nieuwsbrief 3 – december 2010 Takknoppen bevatten de tak voor de lente in minivorm. Als deze in de lente uitgroeit, dan wordt de boom of struik langer of breder en vormt alleen een tak met bladeren. Bloemknoppen bevatten één of meer bloemen in een bloemgestel. De bloemen moeten worden bestoven, waarna vruchtzetting volgt. De tak wordt met deze knop niet verlengd. Gemengde knoppen bevatten dus beide elementen. Uit een dergelijke knop groeit dan een tak waaraan ook bloemen verschijnen in de oksels en/of als eindbloem. Magnolia, sierkersen of peren of forsythia bloeien op ‘oud hout’ van vorig jaar, waarbij de bloemknoppen eerder uitlopen dan de takknoppen. Esdoorns hebben gemengde knoppen: de knop loopt uit, de tak wordt gevormd, waarna de bloemtrosjes zich strekken. Bij eiken lopen de takknoppen en de bloemknoppen tegelijk uit. De mooiste voorbeelden van knoppen om te leren kennen zijn die van de paardenkastanje en de rododendron, omdat zij zo groot zijn. De foto van de paardenkastanje laat goed de structuur van de knop zien. Ook de bloemknoppen verschillen. De bloemen in de knop kunnen allemaal vrouwelijk zijn, of allemaal mannelijk. Dan heten de bloemen eenslachtig. De bloeiwijze heet dan ook eenslachtig. Veel katjes zijn zo opgebouwd, waaronder de eiken- en wilgenkatjes. Met deze laatste twee voorbeelden komt een ander aspect naar voren: de een- of tweehuizigheid. De eik draagt aan dezelfde tak zowel mannelijke als vrouwelijke katjes. In één huis wonen dan beide geslachten: eenhuizigheid. De wilg draagt aan dezelfde tak of alleen mannelijke of alleen vrouwelijke katjes, zelfs aan dezelfde boom, elk geslacht woont in zijn eigen huis: tweehuizigheid. En zo kun je aan de knoppen al zien welk type katje er uit komt. Soortenherkenning via de knoppen. Paardenkastanjeknoppen hebben grote schubben, zijn met hars bedekt, de okselknoppen staan tegenover elkaar. Beukenknoppen zijn lang en spits, staan verspreid aan de stengel. Essenknoppen zijn zwart, viltig behaard, staan tegenover elkaar. Elzenknoppen zijn groen en staan op steeltjes. Wie er op let kan aan de hand van de wintertakken en -knoppen veel waarnemen en herkennen. Toon Lanzing

Buitengewoon wonen De kieviten vertrokken weer. We zagen ze nog wel eens op de verzamelplaatsen tussen Borne en Hengelo. De buizerd kwam terug, net als vorig jaar. Ze konden nu weer rustig hun muisjes pikken zonder weggejaagd te worden. Ook de torenvalk vliegt nog steeds en dit jaar had ik het geluk te zien dat hij met een muisje in de poten wegvloog. Er kwam een kudde schapen logeren op de lege terreinen. Ik heb nu gezien hoe de uitdrukking ‘als er één schaap over de dam is’ werkt. Om zich van het ene terrein naar het andere te verplaatsen stonden ze opeen gehoopt in een hoek. En als één schaap over de dam of door de sloot naar het andere terrein liep, volgde de rest vanzelf (als makke schapen). Ook de grote overstroming van 26 augustus ging niet aan ons voorbij. Aan alle kanten stroomden de sloten en wadi’s over en muisjes liepen midden over straat een droog plekje te zoeken.

- 10 -

Nieuwsbrief 3 – december 2010 De voederhuisjes en silo werden weer opgehangen toen het kouder werd. Dagelijkse gasten hierop zijn naast de ‘normale soorten’ ook de Boomklever (wat een mooie tekening heeft die van kop naar snavel) en de Glanskopmees. De Grote bonte specht komt ook weer pinda’s halen, vaak met vrouw en kinderen. En tot onze grote verbazing kwam er een jong waterhoentje onze vijvertje (3x3) bewonderen. Is zeker prima bevallen, want hij/zij kwam later terug met twee soortgenoten en pikt ook z’n graantje mee op de voederplaats. En dat terwijl er prachtige vijvers rondom liggen. Het maakt de mens wel lui, al dat moois. Heerlijk in het zonnetje in de erker zitten met verrekijker in de hand en vogelboekje op schoot. En ons miniwebmastertje geniet tijdens de oppasdag net als opa en oma al van de vogeltjes. Met haar tien maanden ziet ze het verschil tussen grote en kleine vogels al echt en probeert ons dat duidelijk te maken. Ria ter Braake

Ledenadministratie:

COLOFON

Ria ter Braake, Parelmoervlinder 2 7552 EB Hengelo, tel. 074 277 15 33 e-mail: [email protected] De minimale contributie bedraagt € 18,00 huisgenootleden € 8,00 donateurs € 12,50 Degene die NIET via automatische incasso betalen, betalen € 1,00 extra aan administratiekosten (bedragen 2010) Het gironummer van IVN afdeling Hengelo is 1135397 Opzegging lidmaatschap per 1 januari 2012 dient schriftelijk te geschieden voor 1 november 2011 bij de ledenadministratie (wij sturen deze door naar Amsterdam)

IVN afdeling Hengelo Sinds 1960, voortgekomen uit de Natuurbeschermingswacht opgericht op 14-7-1947 Bestuur Voorzitter: Rewert Wolthoff, tel. 074 277 83 82 e-mail: [email protected] Secretaris: Albert Becker, tel. 074 243 33 54 e-mail: [email protected] Penningmeester: Hans Wienk, tel. 074 277 03 90 e-mail: [email protected] Werkgroepen – coördinatie: Cursussen: Marjo Mulder, tel. 074 277 32 73 e-mail: [email protected] Schoolactiviteiten: Gemmy Wienk, tel. 074 277 03 90 e-mail: [email protected] Heemtuin: Ina ter Kuile, tel. 074 277 42 88 b.g.g. 291 61 58 e-mail: [email protected] Natuurwandelingen: Toon Lanzing, tel. 242 19 06 Publiciteit: Albert Becker, tel. 074 243 33 54 e-mail: [email protected] Redactie: Ria ter Braake, tel. 074 277 15 33 e-mail: [email protected]

Ledenmutaties: Wij verwelkomen als nieuw lid: M. Brands, Hengelo T. Collignon, Hengelo G. Guffroy, Hengelo Afmeldingen: Y. Kuipers, Hengelo G. Salemink, Hengelo, wegens overlijden D. Salemink, huisgenootlid, Hengelo R. de Baas, Hengelo, wegens overlijden De adresgegevens worden verwijderd voordat de Nieuwsbrief op de website wordt geplaatst

- 11 -

Nieuwsbrief 3 – december 2010

AGENDA januari

za zo di za di za zo

22 23 25 5 22 12 3

juni

wo zo zo zo zo

6 24 8 22 5

augustus

zo zo zo

12 26 7

oktober

zo

2

februari maart april

mei

IVN Heemtuin: hakochtend (datum is onder voorbehoud) Nieuwjaarswandeling IVN-Hengelo, zie uitnodiging onderaan Studieavond – zie Werkgroep Heemtuin IVN Heemtuin: hakochtend (datum is onder voorbehoud) Studieavond – zie Werkgroep Heemtuin IVN Heemtuin: voorjaarsschoningsdag (seizoenstart) IVN-Natuurwandeling Oele, thema Voorjaarsbloeiers Start: 14.00 uur, Oelerschooltje, Vöckersweg 26 in Oele Algemene ledenvergadering – alvast noteren in uw agenda IVN Heemtuin: open zondag, thema Paaseieren zoeken / Pasen IVN Heemtuin: open zondag, thema Voorjaarsbloemen IVN Heemtuin: open zondag, thema Beestjes IVN-Natuurwandeling Driene, thema Insecten Start: 14.00 uur, hoek Drieneresweg/Dorperhoekweg IVN Heemtuin: open zondag, geen thema / Pinksteren IVN Heemtuin: open zondag, thema Bomen IVN-Natuurwandeling ’t Holthuis, thema: Hoog zomer! Start: P-plaats ’t Holthuis, Postweg Deurningen/Oldenzaal IVN-Natuurwandeling Twickel, thema: Paddenstoelen Start: P-plaats tegenover Landschapswinkel

De Heemtuin is gelegen aan de Landmansweg 141 te Hengelo Meer informatie over activiteiten van de IVN-afdeling Hengelo vind je op onze website: www.ivn-hengelo.nl In maart verschijnt Duizendblad, het jaarnummer, met daarin het jaarverslag. Kopij jaarverslag inleveren uiterlijk 1 februari. Kopij jaarnummer inleveren uiterlijk 1 maart. Bij het redactieadres: Montferlandstraat 7, 7559 LR Hengelo of per e-mail: [email protected]

Uitnodiging Nieuwjaarswandeling voor leden en donateurs van de afdeling Hengelo op zondag 23 januari 2011 om 10.30 uur locatie: Restaurant Savenije, Dorpsstraat 149 in Lonneker Wandelen over het oude spoorbaantje Enschede-Oldenzaal, over de flanken van de Lonnekerberg, langs de Lonnekermolen en over het landgoed De Welle.

- 12 -