didactisch materiaal inspirerende voorbeelden

didactisch materiaal | inspirerende voorbeelden

didactisch materiaal | inspirerende voorbeelden

inhoud

Sterk bewust van de rol die taal kan spelen bij het overdragen vanstereotypen over vrouwen en mannen, kozen we er aanvankelijk voor omvrouwelijke en mannelijke vormen naast elkaar te gebruiken,bijvoorbeeld hij/zij, hem/haar, begeleid(st) er, coördinator,-trice… Voor een vlotte leesbaarheid van de publicatie kozen we uiteindelijk voor de mannelijke vorm. Uiteraard heeft dit niet de bedoeling vrouwen uit te sluiten of onzichtbaar te maken; het waren tenslotte hoofdzakelijk vrouwen (coördinatrices, begeleidster, groepen) die de methodiek hielpen ontwikkelen. Maar de methodiek richt zich zowel op vrouwen alsop mannen!

Gebruiksrecht Van Ik naar Wij | Du Je au Nous van vzw Flora http://creativecommons.org/choose/www.florainfo.be is in licentie gegeven volgens een Creative Commons Naamsvermelding

- Niet Commercieel

- Gelijk Delen

3.0 Unported licentie

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.

Vzw Flora  verleent gebruikers van de methodiek Van Ik naar Wij | Du Je au Nous de toestemming  om de methodiek vrijelijk te verspreiden, te kopiëren en te bewerken onder volgende voorwaarden: naamsvermelding, niet gebruiken voor commerciële doeleinden en onder dezelfde licentievoorwaarden delen met anderen.

Didactisch materiaal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Energizers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Ontspanningsoefeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Gespreks- en reflectievormen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Analyseraam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Besluitvorming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Werkplan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Evaluatiemethoden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Inspirerende voorbeelden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Trajectverhalen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Verslag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Tijdsvoorstellingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Leefregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Burgerinitiatieven. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Netwerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

didactisch materiaal

p . 0 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

p. 07

Energizers

˘Alle modules

1. Inleiding Onder de noemer energizers vallen diverse soorten korte oefeningen (5 à 10 minuten) en spelletjes. Naargelang het tijdstip en de wijze waarop de oefeningen worden ingezet, kunnen ze diverse functies uitoefenen. We sommen hieronder enkele mogelijke functies op, maar begeleiders en groepen kunnen ook zelf energizers verzinnen om een bepaald doel te bereiken. • Er zijn energizers die bedoeld zijn als smaakmaker (appetizer), als opwarmertje: ze zorgen voor een ontspannen sfeer en brengen de deelnemers in de stemming. • Met ijsbrekers kunnen we een nieuwe groep leren kennen of laten kennismaken, nieuwe groepsleden integreren, een nieuwe oefening inzetten. • Er zijn energizers die groepen op een willekeurige manier samenstellen; door spelenderwijs groepen te verdelen zorgen we voor een spontane sfeer, en leren de groepsleden met iedereen om te gaan. • Heel wat energizers hebben ook een groepsvormend karakter. Door samen iets te creëren, door samen te werken, door een zelfde doel na te streven, door naar gelijkenissen en verschillen te zoeken… ontdekken groepsleden elkaars kwaliteiten, voelen ze zich met elkaar verbonden en kan er wederzijds respect en samenhorigheid groeien. • Soms zakt het energieniveau of vermindert de concentratie, en moeten de groepsleden eens worden wakker geschud of opnieuw in beweging worden gebracht. 2. keuze van een energizer Bij het kiezen van een energizer is het belangrijk om goed het doel en de context voor ogen te houden. Onderstaande criteria kunnen helpen bij het maken van een keuze: • Doelstelling(en) • Groepsgrootte • Moment van de dag / van de module • Verwacht gedrag • Beoogd energieniveau

3. Aandachtspunten • • • • • • •

Leg altijd de bedoeling van de energizer uit. Gebruik energizers waarbij je jezelf goed voelt, straal zelf energie uit. Dwing spelers niet tot deelname. Doe mee, stel je op gelijke voet met de deelnemers. Let , terwijl je meedoet, op de reacties van de deelnemers en op de dynamiek in de groep. Stop op tijd. Humor is belangrijk! Het is de beste manier om onderhuidse spanningen weg te werken, zichzelf te leren relativeren, elkaar op een andere manier te leren kennen. • Laat de groep ook eens een eigen energizer verzinnen, bijvoorbeeld om terug ‘wakker te worden’. • Spontaniteit en creativiteit in het bedenken van energizers is op zich al een energizer!

p . 0 8 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

Alibaba …en de 40 rovers Baldiscussie Ballontrapspel Balvolgspel Besmettelijke ziekte

•

Bingo! Contact!

•

• •

• •

Dierengeluiden Dit is geen bezem Door de knieën

•

• •

Energie doorgeven Fruitsalade Hallo, ik ben … en jij? Handdruk Helse fabriek Het orkest Ik hou van… Imiteren

• • •

In de wolken Ingebeelde ballon Interview Joe Egg Lekker ballen Lopende praatjes Lopen en stilstaan Menselijke knoop

• • •

•

• •

•

• •

• • • •

• • • •

• •

Ritme klappen

•

Puzzel Spinnenweb Stalen gezichten

• •

Stickertjes Stickerspel

• •

Stoelenspel Tafel van Twee

•

Tellen in groep

•

• •

• •

• •

• •

Verander je werkomgeving

•

•

• •

•

Verzamelen Vlindervangst Waar of niet waar? Wave

•

Wow, een popster

•

Zangduo

•

Woordenbal Zeg maar niets Zo dans je de rumba! Zoek de dirigent Zoek de verschillen

•

• •

•

•

•

•

• • • •

• • •

•

ervaren van een groepsgevoel

ervaren van verbondenheid

samenwerken

samen creëren

•

• •

•

• • • •

•

• • •

•

•

• •

verhogen van de concentratie

•

• • •

Touwtrekken

Verbondenheid

• • •

in beweging komen

indelen in groepen

kennismaken

•

Post!

• •

Verander jezelf

•

•

ervaren van een groepsgevoel

Petra zoekt een plekje…

Elastieken Elleboog- Elleboog

ervaren van verbondenheid

Mensenketting Op een rij

•

•

samenwerken

•

samen creëren

verhogen van de concentratie

• •

Bevriezen Big fat poney

in beweging komen

kennismaken

Inhoudstafel

indelen in groepen

p. 09

• • •

• • • • • • •

•

• •

• • •

• • •

• •

•

p . 1 0 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

A Alibaba …en de 40 rovers In beweging komen | Verhogen van de concentratie De spelers staan in een kring en scanderen telkens (op hetzelfde ritme) dezelfde zin: Alibaba en de 40 rovers. De eerste keer dat de zin door de groep gescandeerd wordt, doet de begeleider een beweging die het ritme van de zin volgt (bijvoorbeeld 2x tikken op de linkerneusvleugel en 2 x tikken op de rechterneusvleugel). De tweede keer neemt de speler rechts van de begeleider deze beweging over, terwijl de begeleider een nieuwe beweging inzet. Deze nieuwe beweging wordt overgenomen door de tweede speler rechts van de begeleider, de eerste speler rechts voert ondertussen nog steeds de eerste beweging uit. Het spel gaat door totdat iedere speler een beweging van de begeleider uitbeeldt (als er 10 personen in de groep zijn, dan worden er tegelijk 10 verschillende bewegingen gemaakt). B Baldiscussie Kennismaken De begeleider brengt een bal (of klein voorwerp) in het spel. De speler die de bal vangt, stelt zich voor en geeft wat extra informatie over zichzelf. Nadien gooit hij de bal naar een andere speler die zich op zijn beurt voorstelt. Ballontrapspel In beweging komen Alle spelers krijgen twee opgeblazen ballonen, die met touwtjes aan hun voeten worden vastgemaakt. De bedoeling van het spel is dat de spelers elkaars ballonnen stuktrappen. Je moet er dus voor zorgen dat het touwtje lang genoeg is en de ballonnen over de grond slepen. Spelers wiens ballonnen ontploft zijn, mogen nog ballonnen van anderen trachten stuk te stampen. De speler die de laatste ballon heeft, is winnaar van het spel.

p. 11

begeleider staat iedereen opnieuw stil en wordt een andere persoon aangeduid die de groep met een andere emotie zal ‘besmetten’. Bevriezen In beweging komen Tafels en stoelen worden aan de kant geschoven. De groepsleden bewegen zich op muziek door de ruimte. Om de bewegingen te intensiveren, moeten ze hun hele lichaam gebruiken en hun armen ook boven hun middel bewegen. Zodra de muziek stopt, bevriezen ze (standbeelden). In die houding zeggen ze tegen iemand die in hun buurt staat en hun richting uitkijkt welke indruk deze persoon in zijn bevroren houding maak. Bijvoorbeeld: “je ziet eruit alsof je ergens voor wegloopt”, “je ziet eruit alsof je een dansje wilt maken” enzovoort. Het spel gaat verder als de muziek weer begint. Big fat poney In beweging komen | Ervaren van een groepsgevoel De spelers staan in een kring. De begeleider staat in het midden van de kring en leert de spelers een liedje. Terwijl hij het liedje zingt, beeldt hij een aantal dingen uit: Here we go with the big fat poney (3 x) [A loopt rond als een ruiter met lasso] Early in the morning [A houdt stil voor persoon B] Front, front, front, My baby. [A+B dansen met hun gezichten naar elkaar] Back, back, back, My baby. [A+B dansen met hun ruggen naar elkaar] Side, side, side, My baby, [A+B dansen zij aan zij] this is how we ride. [A+B buigen, draaien en lopen samen door de kring] Zo rijdt er eerst één, daarna 2, dan 4 personen … totdat iedereen zingend mee galoppeert. Voor beelden: www.youtube.com/watch?v=fSaT1kCEZ1U&NR=1

Balvolgspel Kennismaken | Verhogen van de concentratie De spelers staan in een kring. Een bal gaat de groep rond (willekeurig traject, één balcontact per persoon) totdat alle spelers aan de beurt zijn geweest. In de volgende ronde moet de bal exact hetzelfde traject volgen als in de eerste ronde. Op een gegeven moment komt er een tweede bal in het spel. Spelers moeten dan goed opletten van wie ze de bal krijgen en naar wie ze hem gooien. Variant: bij het werpen van de bal telkens de naam roepen van de persoon naar wie wordt gegooid.

Nederlandstalige variant: www.youtube.com/watch?v=mrXIHLVsD1w Duifje, duifje, voor het venster [de danser vliegt rond als een duifje] duifje, duifje, voor het raam. [idem] duifje, duifje, voor het venster, [idem] kóm nu toch bij me staan. [de danser houdt stil voor een persoon] Links twee, rechts twee, zwaaien. (3 x) [de danser buigt eerst links, dan rechts, zwaait dan met de handen] buigen en draaien. [de danser en de persoon voor hem buigen naar elkaar en draaien vervolgens in de richting van de kring en lopen zo verder naar een volgende persoon] Na buigen en draaien vliegen beiden verder als duifjes door de kring. Zo vliegt er eerst één, dan twee, 4, 8, 16 duifjes… Tot iedereen meedoet.

Besmettelijke ziekte Samen creëren | Verhogen van de concentratie | Ervaren van een groepsgevoel De groepsleden wandelen door de ruimte. Op signaal van de begeleider staan alle groepsleden stil (standbeelden). De begeleider duidt één persoon aan die een emotie (paniek, angst, intense blijdschap, nieuwsgierigheid, depressie, pijn…) uitbeeldt. Terwijl deze persoon door de ruimte beweegt, raakt hij de andere groepsleden beurtelings aan. Diegene die wordt aangetikt, moet dezelfde emotie uitbeelden. De groep wordt zo beetje bij beetje ‘besmet’. Bij een nieuw signaal van de

Bingo! Kennismaken | Ervaren van een groepsgevoel | Ervaren van verbondenheid Elk groepslid krijgt dezelfde kaart waarop een aantal uitspraken staan. Bijvoorbeeld: houdt van zingen, komt uit Albanië, heeft kleinkinderen… Het is de bedoeling dat de groepsleden op zoek gaan naar een persoon voor wie één van deze uitspraken geldt. Als deze persoon wordt gevonden, wordt zijn of haar naam bij de uitspraak genoteerd. De persoon die aan het einde van de oefening het meeste namen heeft verzameld, wint het spel!

p . 1 2 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

C Contact! In beweging komen |Ervaren van verbondenheid | Verhogen van de concentratie De spelers staan in een kring. Ze moeten oogcontact zoeken met één van de medespelers. Eens er oogcontact is, wisselen beide spelers van plaats en gaan op zoek naar nieuw oogcontact. Eerst gebeurt de oefening in stilte, nadien begroeten beide spelers elkaar in het midden van de kring. D Dierengeluiden Ervaren van verbondenheid | Indelen in groepen | Samenwerken Elke speler krijgt een kaartje met daarop de afbeelding of naam van een dier. Enkel de speler zelf mag weten wat er op dit kaartje staat. In de groep zijn er een aantal personen met hetzelfde dier (het aantal dieren is afhankelijk van de groepsgrootte). Er mag niet gesproken worden. De personen met hetzelfde dier moeten elkaar vinden door het geluid van hun dier na te bootsen en bij elkaar te gaan staan. Dit is geen bezem In beweging komen |Samen creëren De begeleider of een groepslid toont een bezem en zegt “dit is geen bezem”. Hij verzint een andere betekenis voor de bezem en beeldt deze uit. De anderen van de groep proberen te raden welk voorwerp de bezem voorstelt: een zetel, een auto, een helikopter, een microfoon… Nadien mag de volgende iets uitbeelden enzovoort. Door de knieën Samenwerken De spelers maken een kring en zetten zich schouder tegen schouder. Nadien draaien ze zo dat hun linkerschouder naar het midden van de kring wijst. De groep moet dicht bijeen blijven staan. Iedereen legt zijn handen op de schouders van de persoon voor hem, buigt de knieën en gaat zitten op de knieën van de persoon achter hem. E Elastieken Ervaren van een groepsgevoel | Samenwerken Maak een grote ruimte vrij. Geef elkaar een arm of hand en vorm een kring. De spelers beelden zich in dat ze een reuzengroot elastiek zijn dat uitrekt als ze een stap achterwaarts doen. Als het elastiek volledig opgespannen is, roept iemand ‘knap’ en iedereen veert terug naar het midden. De spelers staan nu op elkaar gedrukt in het midden. Iemand roept ‘rek’ en iedereen stapt weer achteruit.

p. 13

Elleboog - Elleboog Ervaren van verbondenheid | Samenwerken De spelers zetten zich per twee. Ze moeten zo snel mogelijk contact maken tussen de lichaamsdelen die de begeleider opnoemt. Bijv. schouder/schouder, oor/oor, voorhoofd/knie, neus/buik… Energie doorgeven Ervaren van een groepsgevoel | In beweging komen | Verhogen van de concentratie De deelnemers staan in een kring. Terwijl de begeleider naar de persoon rechts van hem kijkt, geeft hij de (ingebeelde) energie die hij in zijn handen heeft door aan deze persoon, namelijk door een klap- en werpgebaar in de richting van deze persoon te maken. De persoon die de energie ontvangt, kijkt op zijn beurt naar de persoon rechts van hem en geeft opnieuw energie door, en zo verder. Het is interessant om een regelmatige ritme – zoals dat van de hartslag – aan te houden. Het ritme kan altijd opgedreven of vertraagd worden, maar wel door steeds dezelfde regelmatige beweging (hand- en werpgebaar) te maken. Er kunnen tal van variaties bedacht worden: een tweede bundel energie doorgeven, in dezelfde of omgekeerde richting, het doorgeefgebaar (klappen en werpen) veranderen door bijvoorbeeld twee keer in de handen te klappen en dan pas te werpen. De energie hoeft ook niet altijd de cirkel rond te gaan, men kan hem ook doorgeven aan iemand die niet onmiddellijk naast zich in de kring staat… F Fruitsalade In beweging komen | Indelen in groepen De groepsleden – behalve één iemand – zetten zich op een stoel in een kring. De persoon die geen stoel heeft, staat in het midden van de cirkel. De begeleider vraagt aan de groep om een (vooraf bepaald) aantal fruitsoorten op te noemen en geeft vervolgens aan ieder groepslid een fruitnaam. Er zijn zoveel fruitsoorten als er (later) kleine groepjes moeten gevormd worden. Er kunnen bijvoorbeeld aardbeien, meloenen en ananassen zijn (drie groepjes). Vervolgens krijgen de groepsleden in de kring de opdracht om zodra hun vrucht genoemd wordt, van plek te verwisselen met een ‘soortgenoot’. De persoon in het midden van de kring roept bijvoorbeeld: ‘aardbei’ en alle aardbeien verwisselen van plaats. De persoon in het midden probeert daarbij snel op een lege plek te gaan zitten. Wie geen stoel meer heeft, gaat in het midden staan en mag op zijn beurt één of meerdere vruchten noemen. Als de persoon in het midden ‘fruitsla’ roept, moet iedereen van plaats verwisselen! H Hallo, ik ben … en jij? Kennismaken Alle spelers wandelen door elkaar. Op een teken van de begeleider zetten de spelers zich per twee en stellen zich voor aan de hand van volgende zin: “Hallo, ik ben … En jij?” Bij elk nieuw teken van de begeleider zoeken de spelers een nieuwe partner op.

p . 1 4 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

Handdruk Kennismaken | In beweging komen De spelers lopen kriskras door de ruimte. Wanneer ze elkaar tegenkomen, geven ze elkaar de hand. Bij elke nieuwe ontmoeting proberen ze een andere ‘handdruk’ te verzinnen. (high five, low five, pinken ineen haken…) Variant: ‘Goeiemorgen’. Men begroet elkaar in de eigen taal en op verschillende manieren (met buiging, neuze-neuze…). Helse fabriek Ervaren van verbondenheid | Samenwerken | Samen creëren De spelers vormen samen een fabriek die een bepaald product maakt (bijvoorbeeld: yoghurt, tafels, auto’s… kies maar). Zonder te spreken, beeldt de groep het hele productieproces uit. Het is één doorlopende lijn. Elke handeling heeft een connectie met de voorgaande en de volgende. Het mag fantasievol zijn, hoeft niet waarheidsgetrouw te zijn. De groep mag gebruik maken van de materialen die in de ruimte aanwezig zijn. Aanvulling 1: Maak de geluiden die de machines produceren. Aanvulling 2: Stem de geluiden zo af dat éénieder te horen is in volgorde van het werkproces. Het orkest Ervaren van verbondenheid | Samenwerken Iedere speler moet zich inbeelden dat hij een instrument is en mag zelf het geluid en het ritme kiezen dat hij (met zijn lichaam, stem, handen, voeten…) voortbrengt. Samen vormen de spelers een orkest. Ze zetten zich in een kring en beginnen allemaal geluid te maken: ieder houdt zijn geluid en zijn ritme vol. Dan wordt er een orkestleider aangeduid die zich in het midden van de cirkel zet, hij mag het ritme en geluid van de instrumenten opdrijven of afzwakken… aan het einde van de oefening moet het geluid langzaam uitsterven. Variant: geluiden van de jungle – iedere speler bootst een geluid uit de jungle na (dieren, wind, water…) I Ik hou van… Kennismaken | Ervaren van verbondenheid De spelers zitten in een stoelenkring. De begeleider zegt: “Ik doe zo dadelijk een uitspraak, bijvoorbeeld ‘ik hou van chocolade’ en ik ga hierbij rechtstaan. Aan allen die van chocolade houden, wil ik dan vragen ook te gaan staan. Wie niet van chocolade houdt, blijft zitten. Wie een beetje van chocolade houdt gaat een beetje staan.” De begeleider doet een vijftal uitspraken die op hem van toepassing zijn. Telkens gaat hij hierbij staan. Nadien mag een andere speler een aantal uitspraken doen, enz. Enkele voorbeelden: Ik hou van kamperen. Ik hou van koken. Ik hou van vroeg opstaan. Variant: De begeleider zegt: “Ik hou van sport” en iedereen die van sport houdt, beeldt zijn lievelingssport uit.

p. 15

Imiteren In beweging komen Alle spelers staan naast hun stoel. De begeleider doet eerst met de handen enkele bewegingen voor, die door de spelers worden nagedaan. Daarna beweegt de begeleider de arm. Vervolgens komen de voeten aan de beurt en dan de benen. Daarna beweegt de begeleider één arm en één been, vervolgens het andere been en de andere arm. Daarna wordt er rustig terplekke gesprongen. Laat de spelers proberen zo hoog mogelijk te springen en besteed aandacht aan het met gebogen knieën neerkomen. Tot slot beweegt de hele groep springend en dansend met armbewegingen op de eigen plek. In de wolken Ervaren van verbondenheid | Samenwerken De spelers zijn engelen. De grond ligt vol bladen papier (minstens A4, of krantenpapier), dit stellen de wolken voor. Wanneer de muziek speelt, vliegen de engelen vrij door de lucht. Zodra de muziek stopt, moeten ze zo snel mogelijk op een wolk gaan staan. In het begin zijn er evenveel wolken als engelen, maar na elke beurt wordt er een wolk weggenomen. De engelen moeten nu proberen om allemaal op de wolken te geraken. Op het einde van de oefening moet iedereen op één wolk blijven staan… Ingebeelde ballon In beweging komen | Verhogen van de concentratie | Samen creëren | Ervaren van een groepsgevoel De begeleider vraagt de spelers om hem na te doen (woorden en gebaren). Hij neemt een ingebeelde ballon en zegt: “Ik heb een ballon… en leg hem hier (bijvoorbeeld op zijn heup), wiedewiedewier!” De spelers doen hem samen na. Nadien geeft de begeleider de ingebeelde ballon aan een andere speler, die een nieuwe zin, gebaar en melodiet (riedeltje) verzint. Interview Kennismaken De spelers zetten zich per twee en stellen zich voor alsof ze in een televisieshow zitten. De ene speler heeft de rol van gastheer/gastdame en stelt vragen aan de tweede speler, de gast. Na een tijdje draaien de rollen om. J Joe Egg (ook Willow in de the wind genoemd) Samenwerken | Ervaren van een groepsgevoel | Samen creëren De spelers maken een kleine cirkel, waarbinnen één speler plaatsneemt. De speler in het midden van de cirkel laat zich naar een willekeurige kant vallen terwijl de anderen hem opvangen. Variant: de spelers in de kring zetten hun handen op de speler in het midden, en laten hem vervolgens van de ene kant naar de andere kant wiegen (niet duwen, maar met de handen begeleiden). De spelers moeten (non-verbaal) met elkaar afstemmen in welke richting de persoon geduwd wordt. De persoon in het midden kan eventueel de ogen sluiten, maar dit is geen must.

p . 1 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

L Lekker ballen Kennismaken | In beweging komen De spelers maken een kring. Iemand krijgt een bal en moet deze naar een andere persoon gooien terwijl hij diens naam roept. Deze persoon gooit op zijn beurt de bal, enz. De bal moet telkens worden geworpen naar iemand die de bal nog niet heeft gehad. Het gooien gaat door tot iedereen de bal minstens één keer heeft gekregen. Tijdens het gooien, moeten de spelers onthouden van wie ze de bal kregen en naar wie ze hem gooiden. Het gooien van de bal met het roepen van de namen wordt een paar keer herhaald, nadien wordt de bal één keer in stilte doorgegeven (terwijl hij nog steeds hetzelfde traject volgt). Om het wat uitdagender te maken, worden de spelers gevraagd om de bal in de omgekeerde volgorde rond te gooien (d.i. ik werp de bal naar diegene waarvan ik tijdens de eerste ronde de bal kreeg). Dit wordt eerst een keer in stilte gedaan, dan een keer met het roepen van de namen. Lopende praatjes Kennismaken De spelers staan in een kring. De begeleider zegt: “In deze oefening wissel je per twee informatie uit in korte gesprekjes. Je doet vier gesprekjes. De spelregels leg ik uit wanneer iedereen een gesprekspartner heeft. Ga staan bij iemand die je beter wilt leren kennen.” De deelnemers gaan per twee staan. “Bij deze oefening spreek je om de beurt over een bepaald thema gedurende één minuut. De ene persoon vertelt en de andere probeert zo goed mogelijk te luisteren. Als de minuut voorbij is, geef ik een teken en worden de rollen omgewisseld.” Geef telkens een gespreksthema op en bepaal wie er als eerste begint te praten. Thema > Wie begint? – Mooie vakantieherinnering > – Laagste huisnummer – Hobby’s > – Wie het vroegste uit bed was vandaag – Wat je blij maakt > – Wie het verste weg woont – Wat je energie geeft > – Persoon met de langste pink Vraag de spelers na elke ronde om vriendelijk afscheid te nemen. De eerste keer kun je expliciet vermelden hoe ze dit kunnen doen: “Neem afscheid van de persoon door vier dingen te doen. Geef elkaar een hand, noem de naam van de ander, bedank voor het gesprek en ga bij een andere persoon staan.” Lopen en stilstaan Verhogen van de concentratie | Ervaren van een groepsgevoel De hele groep loopt kriskras door elkaar. Zonder dat afgesproken wordt wanneer, staat de hele groep in één keer stil. Vervolgens gaat de hele groep tegelijk weer lopen. Lukt het de groep goed om dit te doen, dan kan de oefening moeilijker worden gemaakt door verschillende ‘loopjes’ in te voeren. Bijvoorbeeld huppelen, gewoon lopen en achteruit lopen. Ook nu moet steeds iedereen hetzelfde doen en op hetzelfde moment van loopje wisselen.

p. 17

M Menselijke knoop Ervaren van verbondenheid | Samenwerken Ga in een kring staan. Maak de kring zo klein mogelijk, door met de armen naast je lichaam naar elkaar toe te schuiven tot je net niet elkaars schouders raakt. Iedereen steekt zijn rechterhand op en laat die langzaam naar binnen zakken tot hij een andere hand vindt (maar niet de hand van de persoon naast zich), en die hand houdt hij vast. Iedereen steekt zijn linkerhand op en laat die langzaam naar binnen zakken tot hij een andere hand vindt (maar niet van de persoon naast zich en niet van de persoon van wie hij reeds de rechterhand vast heeft), die hand houdt hij vast. De opdracht is om samen uit de menselijke knoop te geraken, zonder elkaar los te laten en uiteindelijk een kring te vormen; zonder daarbij met de rug naar het midden te staan. De handen mogen al dan niet gekruist zijn. Mensenketting Kennismaken | Ervaren van verbondenheid De begeleider noemt twee eigenschappen van zichzelf. Als een speler zich in één van deze eigenschappen herkent, mag hij de begeleider een hand geven. Om de mensenketting te verlengen, noemt de nieuwe speler twee eigenschappen (die nog niet werden vernoemd) van zichzelf, zodat er opnieuw nieuwe spelers kunnen aansluiten. De oefening gaat door tot alle spelers in de mensenketting staan en de ketting gesloten is (een cirkel). O Op een rij Kennismaken | Samenwerken Dit is een kort spel waarin de deelnemers worden gevraagd om zich in een bepaalde volgorde op te stellen. Bijvoorbeeld volgens leeftijd, schoenmaat, lengte, inhoud portemonnee. P Petra zoekt een plekje… In beweging komen | Verhogen van de concentratie | Ervaren van verbondenheid De groep zit in een kring op stoelen (of staat in een kring). Iemand neemt plaats in het midden. Die persoon is Petra en zoekt een plekje. Ondertussen zoeken telkens twee mensen die in de kring zitten (of staan) oogcontact met elkaar. Ze wisselen zo snel mogelijk van plaats. Lukt dit zonder dat Petra één van hun plaatsen inneemt dan is er niks aan de hand. Lukt het Petra wel dan is diegene zonder plek de nieuwe Petra. Post! Verhogen van de concentratie Alle spelers zitten op hun gewone plaats in het lokaal. Zij leggen hun hoofd op hun armen op tafel. Iedereen start met drie punten. Eén speler heeft van de begeleider een voorwerp gekregen (bijvoorbeeld een pen…) en moet dat gaan bezorgen bij een van de andere spelers. Het voorwerp

p . 1 8 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

moet achter de persoon in kwestie op de grond worden gelegd. Wie denkt dat het pakketje achter zich werd neergelegd, roept: Post! Klopt dit niet, dan verliest die persoon één punt, klopt het wel, dan krijgt hij er een punt bij. Als hij het goed heeft, neemt hij de rol van ‘postverdeler’ over. Puzzel Indelen in groepen Je neemt evenveel foto’s of ansichtkaarten als je groepjes wil vormen. Je knipt elke kaart of foto in net zoveel stukjes als elke groep groot moet zijn (bijvoorbeeld: wil je groepjes van vijf, dan knip je de kaart in vijf stukken). Verdeel de puzzelstukken willekeurig over de groep en laat de deelnemers de puzzel of foto weer compleet maken. Ritme klappen In beweging komen | Verhogen van de concentratie | Samen creëren De spelers maken een kring en kijken elkaar aan. Een persoon start met het aangeven van een ritme door in de handen te klappen, de groep volgt dit ritme. Een ander persoon kan op een gegeven moment een ander ritme beginnen te klappen. Wanneer de anderen dit opmerken, volgen ze het nieuwe ritme enz. S Spinnenweb Kennismaken | Ervaren van verbondenheid Terwijl de begeleider de naam van een speler roept, werpt hij deze een bol (niet te dun) touw toe, maar houdt tegelijk het uiteinde van het touw vast. De tweede speler doet hetzelfde en zo gaat het spel door. Op deze manier wordt er tussen de verschillende spelers een web geweven dat hen met elkaar verbindt. Tot slot van het spel wordt de bol touw in de omgekeerde richting teruggeworpen (met het roepen van de naam), zodat hij opnieuw wordt opgerold. Stalen gezichten Verhogen van de concentratie | In beweging komen | Ervaren van verbondenheid De spelers vormen twee rijen die op ongeveer drie stappen van elkaar met de gezichten naar elkaar toe gekeerd staan. De deelnemers moeten om beurten tussen de rijen doorlopen. De uitdaging bestaat erin dit te doen zonder in de lach te schieten. Bij de flauwste glimlach ben je eraan! De spelers in de rijen doen natuurlijk al het mogelijke om het slachtoffer echt aan het lachen te krijgen. Alles mag, behalve aanraken! De eerste spelers aan de tegenoverliggende uiteinden van de twee rijen beginnen het spel. Zij lopen tussen de rijen naar elkaar toe, met de ogen open. De spelers aan beide zijden proberen hen aan het lachen te brengen. Wanneer de twee spelers elkaar kruisen, stoppen ze, knikken en lopen door naar het andere eind, met een stalen gezicht uiteraard. Wie de kleinste glimlach opmerkt, roept de naam van de speler en roept ‘betrapt’. De eerste ronde is gedaan wanneer iedereen de proef heeft ondergaan. De mensen die hem hebben doorstaan, moeten het nog eens proberen. Het spel gaat door tot het laatste stalen gezicht het heeft begeven.

p. 19

Stickertjes Indelen in groepen | Samenwerken Plak gekleurde stickertjes op het voorhoofd van de spelers. Het aantal kleuren is even groot als het aantal gewenste groepen. De hoeveelheid stickers per kleur bepaalt de grootte van de groepen. Laat de spelers vervolgens – in stilte! – uitzoeken bij welk groepje ze horen. Stickerspel In beweging komen Iedereen krijgt 10 stickers op zijn trui. Bij het startsein probeert iedereen zoveel mogelijk stickers te bemachtigen door deze van andere spelers af te plukken en op de eigen trui bij te plakken. Wanneer het eindsignaal klinkt, telt iedereen het aantal stickers op zijn trui. Diegene met de meeste stickers wint. Stoelenspel Kennismaken | In beweging komen De spelers zitten in een kring op een stoel. Een vrijwilliger gaat in het midden van de kring staan en probeert op de lege stoel te gaan zitten. De andere spelers kunnen dit verhinderen: de speler die links van de lege stoel zit, moet met zijn hand op de stoel kloppen en een naam roepen van een andere persoon. Deze persoon moet dan op de lege stoel komen zitten, waardoor zijn stoel vrijkomt. De persoon links van deze stoel moet nu kloppen en een naam noemen vooraleer de speler in het midden deze kan innemen. Als hij op de lege stoel kan plaatsnemen vóór de speler links een naam heeft geroepen, neemt deze laatste plaats in de kring en begint het spel opnieuw. T Tafel van Twee Ervaren van verbondenheid | Samenwerken | Ervaren van een groepsgevoel De spelers vormen paren en beslissen hoe ze samen zullen bewegen. Ze kunnen bijvoorbeeld hinkelen, huppelen, heupwiegen, in de handen klappen… Terwijl de paren op hun speciale manier rondlopen, roept de begeleider: ‘maal twee’. Dit betekent dat elk paar zich moet aansluiten bij een ander paar. De vier spelers beslissen hoe ze verder zullen lopen. Bij iedere ‘maal twee’ verdubbelen de groepen, tot alle deelnemers weer in een grote kring verenigd zijn. Kunnen ze allemaal samen nog bewegen? Tellen in groep Ervaren van een groepsgevoel | Samenwerken | Verhogen van de concentratie De spelers wandelen door het lokaal en moeten in groep luidop tot twaalf tellen, door een cijfer te roepen. Eén getal mag echter maar door één persoon worden geroepen. Wordt eenzelfde getal door meerdere personen tegelijk geroepen of wordt een getal overgeslagen, dan begint het tellen opnieuw.

p . 2 0 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

Touwtrekken In beweging komen | Ervaren van een groepsgevoel De groep krijgt een dik en lang touw, waarvan het midden gemarkeerd is (met een knoop, zakdoek of lint). Op de grond wordt een streep getrokken, en het midden van het touw wordt op deze streep gelegd. De spelers verdelen zich in twee teams. Elk team neemt plaats aan één zijde van het touw en probeert vervolgens het andere team over de krijtstreep te trekken. V Verander je werkomgeving In beweging komen | Samen creëren De begeleider stelt aan de groep voor om het lokaal waarin ze zich bevinden, te veranderen: “Hoe zou dit lokaal er volgens jullie moeten uitzien?” De groep krijgt een beperkte tijd om het lokaal anders in te richten. Verander jezelf In beweging komen | Verhogen van de concentratie De begeleider vraagt de groep om paren te vormen en tegenover elkaar te gaan staan: “Draai je allebei om. Verander iets aan jezelf. Draai je weer om. Probeer bij elkaar te ontdekken wat er veranderd is.” Verbondenheid Ervaren van verbondenheid | Verhogen van de concentratie Elke speler krijgt een touw (van twee meter). Spelers vormen willekeurige paren. Elke persoon bindt het touwtje aan beide polsen, maar daarbij moet het touw van de ene persoon gekruist worden met dat van de andere. De begeleider vraagt de koppels nu om zich los te maken zonder het touw van de polsen te nemen. De spelers vinden een oplossing door te experimenteren, te overleggen en te kijken hoe anderen het aanpakken. Verzamelen Kennismaken | Indelen in groepen De begeleider vraagt de spelers om groepjes te vormen volgens verschillende criteria: kleur sokken, in alfabetische volgorde gaan staan (volgens voornaam), dezelfde hobby, verjaardag, voorkeursmaak ijs, haarkleur. Vlindervangst Verhogen van de concentratie Duid een Tori aan, het Japanse woord voor vogel. De andere spelers zijn vlinders. Tori staat in het midden van de kring. Hij houdt de ogen gesloten en strekt zijn hand uit, handpalm naar boven. De vlinders fladderen rond hem en af en toe stopt er eentje en raakt lichtjes zijn hand. Tori probeert de vlinder te vangen (zelfs één vinger raken wordt als een vangst gezien). De gevangen vlinder gaat bij Tori in het midden staan met de ogen dicht en uitgestrekte hand. Speel tot er maar één vlinder meer overblijft.

p. 21

W Waar of niet waar? Kennismaken Verdeel de deelnemers in groepjes van drie of vier. Een speler stelt zichzelf voor, zegt zijn naam en vertelt dan twee feiten over zichzelf. Eén van de twee feiten is waar, maar eentje moet fout zijn (bijvoorbeeld: ik verjaar in juni en heb een hond). De andere spelers proberen te raden welke de foute bewering is. Iedere deelnemeer stelt zichzelf op deze manier voor. Wave Samen creëren | Ervaren van verbondenheid | Verhogen van de concentratie | Ervaren van een groepsgevoel Eén persoon geeft een beweging aan die hij in hetzelfde ritme herhaalt en even kan volhouden. (Bijvoorbeeld op de plaats stappen of zwaaien.) De persoon rechts van hem neemt deze beweging heel exact in hetzelfde ritme over. Als de beweging juist is, neemt de deelnemer rechts van hem de beweging exact over. Zo gaat het de hele kring door tot iedereen de beweging doet. Daarna verandert de volgende persoon in de kring de beweging en gaat deze beweging opnieuw de cirkel rond. Wow, een popster In beweging komen | Ervaren van verbondenheid | Verhogen van de concentratie De spelers lopen vrij rond en begroeten iedereen die ze tegenkomen met een handdruk. Stiekem knijpt de begeleider één van de spelers iets harder in de hand. Deze speler wordt de beroemde popster. De popster loopt incognito tussen de andere spelers en knipoogt tegen iedere speler aan wie hij een hand geeft. De spelers gaan verder alsof ze niets hebben opgemerkt en tellen in stilte tot tien. Bij tien roepen ze in verwondering uit: “Wow, ik heb een popster ontmoet”, en blijven roerloos staan in de houding van een uitzinnige fan. Alle spelers die de popster nog niet hebben ontmoet, mogen raden wie het is. Ze roepen dan “popster”, gevolgd door de naam van de speler. Als iemand de popster kan identificeren, begint het spel opnieuw. Zo niet, moet de speler die verkeerd heeft geraden roerloos blijven staan terwijl het spel doorgaat. De uitdaging voor de popster is zoveel mogelijk mensen met een knipoog te begroeten voor hij door de menigte wordt geïdentificeerd. Woordenbal In beweging komen | Verhogen van de concentratie | Samen creëren De spelers stellen zich in een cirkel op en geven met een beweging van hun arm (op en neer, op en neer ) en het knippen van hun vingers (als de arm hoog is) een ritme aan. De begeleider lanceert een woord en de speler links van hem roept een nieuw woord dat hij met het woord van de begeleider associeert. De derde speler breit vervolgens voort op het woord van de tweede speler, enzovoort (Bijvoorbeeld: sneeuw, wit, zwart, gat, berg, rots, steen, schaar…). De begeleider kan ook een woord lanceren dat verband houdt met het thema van de vorming.

p . 2 2 D i da c t i s c h m at e r i a a l E n e r g i z e r s

Z Zangduo Indelen in groepen | Ervaren van verbondenheid De begeleider maakt een aantal briefjes met titels van bekende liedjes erop. Voor elk liedje maakt hij twee (of meer*) briefjes, die hij vervolgens dichtvouwt. Alle deelnemers komen een briefje halen en verspreiden zich in de ruimte. Op een teken van de begeleider doet iedereen zijn briefje open en begint te zingen. En dan maar zoeken naar de andere helft van het duo! *Aanvulling: je kan ook zanggroepjes maken! Zeg maar niets Samen creëren | Verhogen van de concentratie De spelers stellen zich op in een cirkel. Wie zin heeft, loopt naar een medespeler en stelt deze een vraag over een willekeurig onderwerp. De persoon aan wie de vraag wordt gesteld, mag echter niet antwoorden, het is zijn linkerbuur die een antwoord op de vraag moet geven. Hoe creatiever of zotter de antwoorden, hoe beter! Zo dans je de rumba! In beweging komen | Samen creëren | Samenwerken | Verhogen van de concentratie De groepsleden staan in een kring. Een eerste danser legt uit: “Zo dans je de rumba!” En hij voert een danspasje uit, zoals stampen met de voeten… De andere groepsleden doen dit na . De volgende persoon voegt een nieuwe danspas toe. De groep voert de twee danspassen na elkaar uit. Iedereen voegt een nieuwe danspas toe en zo gaat het toevoegen van danspassen de hele kring rond. De groep herhaalt telkens alle danspassen in de juiste volgorde en creëert zo een buitengewone rumba, waarbij iedereen klapt, stapt, schudt, knikt, draait… Zoek de dirigent Ervaren van verbondenheid | Samenwerken | Verhogen van de concentratie De spelers zitten in een kring. Een vrijwilliger, de speurder, verlaat de ruimte. Iemand in de groep wordt aangeduid als dirigent: “De dirigent doet een gebaar op een instrument voor. Probeer het gebaar zo snel mogelijk na te bootsen zonder dat opvalt wie dirigent is. De dirigent zal het instrument geregeld veranderen. De anderen doen zo snel mogelijk het gebaar na.” De gebaren (muziekinstrumenten) die de dirigent voordoet, worden door de leden van het orkest nagebootst. De speurder komt in de kring staan: “Iemand van ons is de dirigent. Het is de persoon die aan de het orkest voordoet wat de anderen nadoen. Zoek de dirigent. Je mag drie keer raden.” Het spel kan een aantal malen worden herhaald. Telkens wordt er een nieuwe speurder en dirigent aangeduid. Zoek de verschillen Verhogen van de concentratie | Ervaren van verbondenheid Laat de groep in twee rijen tegenover elkaar staan. Rij 1 kijkt dertig seconden naar rij 2. Daarna draait iedereen in rij 1 zich om. De personnen in rij 2 veranderen vervolgens drie dingen aan hun uiterlijk (veters los, ketting af, mouwen opstropen, etc.). Als iedereen drie dingen veranderd heeft, draait rij 1 zich weer om en moet raden wat er bij diegenen die tegenover hen staan veranderd is. Daarna worden de rollen omgedraaid. Eventueel nog een keer doen met vijf dingen veranderen.

p. 23

4. Interessante referenties Vergeet niet je eigen ideeën en eigen interpretaties van de spelletjes uit te proberen! Je vindt ook een schat aan energizers op het internet, als onuitputtelijke bron van inspiratie: • http://85.119.217.66/livingvalues.be • http://www.surfsharekit.nl • http://wiki.fos.be • http://inspiratiekringdidactiek.yolasite.com/resources/Activerende_werkvormen.pdf • Repères. Manuel pour la pratique de l’éducation aux droits de l’homme avec les jeunes, Conseil de l’Europe, 2002 • Une place à prendre, Carnet 3. Clés pour l’animation, CIDJ, 2006. www.cidj.be • 100 ways to energise groups: Games to use in workshops, meetings and the community, Alliance, 2002. www.aidsalliance.org [EN] • Exercices de théâtre, www.dramaction.qc.ca • Find a training tool, SALTO-youth, www.salto-youth.net/toolbox/ [EN] • Le théâtre à l’école. Techniques théâtrales et expression orale, Sophie BALAZARD et Elisabeth GENTET-RAVASCO, 2003, Hachette, coll. Education.

p . 2 4 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

2. Aandachtspunten • Geef informatie over het doel en de verwachte effecten van de oefening; • Geef niet te snel op. Vaak zijn mensen zo in beslag genomen door hun problemen, dat ze niet meer gewend zijn om zich te ontspannen. Geef hen tijd en ruimte om ‘ontspanning’ een plaats te geven; • Groepen zijn soms niet onmiddellijk enthousiast en vertonen een zekere weerstand, omdat ze niet gewoon zijn om dit soort oefeningen te doen in het kader van hun vorming, opleiding, werk, enz; • Doe de oefening zelf voor, dit neemt vaak ook de schroom bij de groep weg (denk bijvoorbeeld aan de geluiden die hoorbaar zijn bij het expliciet in- en uitademen); • Het is mogelijk dat sommige mensen zich blijven ongemakkelijk voelen, dring dan niet aan om mee te doen!; • Zoek naar de ontspanningsoefeningen (hetzij fysiek, ademhaling, visualisatie, aarden of concentratie) die het best bij je groep passen.

Armen zwaaien Benen zwaaien Bodyscan Buikademhaling Cool Down! De wereld Droom Drukpunten voelen Eik Kaars Klopperdeklop Lichaam 1 Lichaam 2 Luistervinken Marionet Massage met tennisbal Muziek Nek en hoofd Ontspan in kleur Platte rust Regenbooggebouw Schouders en nek Schudden Span en Ontspan Spiegelbeeld Uitdrukkingsloos gezicht Verstopt Zon en zee

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

•

•

• • •

•

• • • • •

Luisteren naar elkaar

Ontspanningsoefeningen zijn van korte tot middelange duur (5’ tot 10’) en kunnen de vorm aannemen van: • fysieke oefeningen; • visualisaties; • ademhalingsoefeningen; • oefeningen om te aarden; • concentratieoefeningen.

Luisteren naar zichzelf

1. Er bestaan verschillende soorten ontspanningsoefeningen

Concentratie

Inhoudstafel

˘Alle modules

Aandacht richten op het hier en nu

Ontspanningsoefeningen

Afvoeren van spanning

p. 25

• •

•

• • • •

•

• •

•

•

• • • • •

• •

• •

•

• •

p . 2 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

A Armen zwaaien Afvoeren van spanning • sta gemakkelijk… • kijk vooruit naar één punt… • zwaai je armen van voren naar achteren. Blijf vooruit kijken… • ga door, hou dit twintig keer vol • let op je benen: waar komt je kracht vandaan? • het strekken van de armen geeft een opwaartse beweging… • stop! en voel: wat gebeurt er, hoe is je ademhaling, wat voel je, hoe zit het met je spanning…? • we zwaaien weer twintig keer, kijk vooruit • let op je bekken, voel je bekken naar beneden zakken… • zwaai nog twintig à dertig keer • stop! loop wat rond en voel: hoe sta je? wat valt je op? B Benen zwaaien Afvoeren van spanning • sta gemakkelijk rechtop • breng je gewicht op één been en zwaai je andere been met een flinke zwaai heen en weer. Doe dit twintig keer. • breng je gewicht op het andere been en zwaai ook dit been twintig keer heen en weer. • laat je armen los: ze mogen meezwaaien; je hoeft niet stil te staan, het lichaam mag bewegen om in evenwicht te blijven… • herhaal alles nog één keer. • stop, sta stil, kijk vooruit en voel: “hoe is je ademhaling? Wat voel je? Waar voel je spanning?” Bodyscan Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf 1. Ga zitten of liggen, sluit je ogen en breng je aandacht naar je ademhaling. 2. Word je bewust van elke in- en uitademing. Laat je ademhaling vanzelf gaan en probeer deze niet te sturen. 3. Neem waar hoe de lucht langzaam door je neus naar binnen gaat, je longen vult en weer naar buiten gaat. 4. Als je je na een paar ademhalingen op je gemak voelt, beginnen we met de scan. 5. Richt je aandacht op je voorhoofd. Probeer de huid te voelen, tintelingen en eventuele spanningen waar te nemen en ontspan met een ademhaling. 6. Als je op het moment niets voelt, is dat ook goed. Sta jezelf toe te voelen dat je niets voelt. 7. Doe hetzelfde voor neus, oren, ogen, wenkbrauwen, kaken, mond, lippen en huid van je gezicht en achterhoofd. Voel de mond en kaken ontspannen, en de ogen in de oogkassen wegzakken. 8. Richt dan je aandacht op je nek, hals, sleutelbeenderen, schouders, linker- en rechterbovenarm, ellebogen, onderarmen, handen en vingers. Ga deze gebieden, links en rechts één voor één af.

p. 27

9. Telkens je in je gedachten afdwaalt, keer dan rustig terug naar het gebied waar je gebleven was. 10. Probeer alle gewaarwordingen te voelen en bewust te ervaren. 11. Probeer bij iedere uitademing te ontspannen in het gebied waar je aandacht is. 12. Richt je aandacht op je borst, middenrif, buikspieren, bovenrug, onderrug, ruggengraat. 13. Voel je ademhaling, of lichaamshouding veranderen door de ontspanning. Voelt je lichaam al anders aan? 14. Ga op deze manier door en geef aandacht aan je bekken, billen en aan beide bovenbenen, knieën, onderbenen, enkels, voeten en tenen. Neem rustig de tijd. 15. Merk de verschillen tussen de verschillende gebieden op. Voel de tintelingen in je lichaam, voel hoe je spieren steeds meer ontspannen, en neem waar welke lichaamsdelen minder makkelijk ontspannen. 16. Laat jezelf helemaal zwaar worden. Je bent nu totaal ontspannen en relaxed. 17. Als je het hele lichaam ontspannen hebt, keer dan nog eens terug naar een gebied in je lichaam dat wat gespannen aanvoelde. Geef totale aandacht aan dat gebied en probeer het te ontspannen. Voel je verschil? Komen er bepaalde gedachten of emoties los? Neem waar en laat los. 18. Tot slot: span nu voor drie seconden al je spieren aan en laat los met een ademhaling, herhaal dit nog een keer. 19. Goed, breng nu langzaam je aandacht terug naar de rest van je lichaam en de geluiden in de kamer. Beweeg een beetje, stretch je spieren wat en open je ogen. 20. Klaar! Buikademhaling Luisteren naar elkaar | Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf De groepsleden leggen zich met de rug op de grond, met hun hoofd op de buik van een andere persoon. Gedurende een aantal minuten concentreren de groepsleden zich op de eigen ademhaling: concentreren op buikademhaling. Na een tijdje verleggen ze hun aandacht naar de ademhaling van de persoon op wiens buik ze liggen. Na vijf minuten wisselen ze van positie. Variatie: om eventuele spanningen af te voeren, kan de groep samen ‘lachen’: eerst zeggen ze samen één keer ‘Ha!’, daarna twee keer ‘Ha!Ha!’, enzovoort. C Cool Down! Afvoeren van spanning Alle groepsleden staan naast hun stoel. Het is stil en rustig. De begeleider doet bewegingen voor, de groep doet na. De begeleider beweegt het hoofd met een rustige, rollende beweging van de kin op de borst naar de nek, met de klok mee. Daarna haalt hij de schouders op en laat ze weer zakken en herhaalt dit een aantal keer. Vervolgens brengt hij de rechterarm boven het hoofd en buigt het lichaam naar links en omgekeerd. Dit wordt een paar keer herhaald.

p . 2 8 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

p. 29

D De wereld Aandacht richten op het hier en nu | Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf | Concentratie De groep stelt zich op in een kring en zorgt ervoor dat ieder voldoende bewegingsruimte heeft. De groepsleden voeren in stilte een opeenvolging van bewegingen uit – naar het voorbeeld van de begeleider (zie schema) – terwijl ze diep in- en uitademen. Aan het einde van de oefening herhaalt de groep de volledige beweging, terwijl de begeleider de bewegingen met woorden benoemt. De aarde is groot en rond en wordt omgeven door het heelal. Er is de evenaar, de Noordpool, de Zuidpool, het Oosten en het Westen, de meridianen, de toppen van de bergen, en de diepte van de zeeën, waar het water – opgewarmd door de zon – wolken vormt en als regen neervalt om ons te verfrissen. En de vrouw wordt geboren fier …en wijs. Droom Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf De deelnemers installeren zich comfortabel op een stoel of op de grond. De begeleider leest volgend verhaal: “Beeld je in. Je hebt een vrije namiddag en beslist om wat tijd te nemen voor jezelf. Tijd om even tot rust te komen, om je gedachten en gevoelens even te laten rusten, om alles even te laten zijn. Je trekt er even tussen uit. Het is het begin van de lente en je bent op een rustige plaats ergens in de natuur,een plaats die je kent en waar je je goed voelt. Een plaats in het groen, misschien in een klein bos dat je goed kent, of in een mooi park. En je voelt en ziet en hoort allerlei dingen op die plaats die je heel rustig makken. Je ziet de verschillende kleuren van de bomen en de struiken. Je ziet de planten en misschien hier en daar al een bloemetje. Je ziet zachte witte wolkjes voorbijdrijven in de blauwe lucht, en je ziet een mooi warm lentezonnetje in de lucht hangen. Je voelt de wind op je huid strelen,je voelt de lentezon je gezicht verwarmen, je hoort de vogeltjes in de lucht fluiten, de insecten die zoemen in de lucht. Je wandelt wat en terwijl je wandelt voel je je echt goed. Rustig en ontspannen en je bent blij dat je tijd voor jezelf hebt genomen!

Bij zonsondergang keer je terug naar huis. Je doet je huishouden, met dat rustige ontspannen gevoel die je wandeling je heeft gegeven. s’Avonds maak je je klaar om te gaan slapen, en kruip je in bed. Je hebt een droom, een prachtige droom, een wonderlijke droom. Je droomt van een nieuwe wereld. Een wereld die heel erg lijkt op de wereld die je kent, de wereld van elke dag. Alleen is er iets veranderd. Iets kleins misschien, of iets groots …iets dat belangrijk is voor jou. Iets positiefs. En je voelt je heel blij en gelukkig in die nieuwe wereld, met die ene kleine of grotere verandering. En s’ochtends, word je wakker met een heel fijn gevoel. Met dat heerlijke, gelukkige, fijne gevoel dat je had in die nieuwe wereld. Je voelt de behoefte om je droom uit te drukken. Je voelt de behoefte om je droom vorm te geven. Je voelt de behoefte om die mooie droom van die ene mooie verandering in die nieuwe wereld te delen met anderen”. Drukpunten voelen Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf Ga op je rug liggen, de benen languit, de armen langs het lichaam; Neem de tijd om te voelen hoe je lichaam ligt; Breng de aandacht bij de onderkant van je lichaam, de achterkant (let op de plaatsen waar het lichaamsgewicht voelbaar is); Let op plaatsen van druk; (waar is de druk het duidelijkst? Waar lijkt het lichaamsgewicht het grootst te zijn?) Ga met je aandacht de drukplaatsen systematisch langs; begin bijvoorbeeld aan je onderkant, bij de benen. Voel de druk van je hielen op de grond. Voel je je kuiten, de achterkant van de bovenbenen? Bij de knieholten is er geen druk te voelen. Voel je je billen, het bekken, het heiligbeen? (Dit ligt vaak heel duidelijk tegen de grond aan.) Ga omhoog, naar je onderrug en het midden van je rug. (De onderrug komt iets van de grond af, hoe groot is de afstand van de onderrug tot de grond? Waar komt de rug weer duidelijk tegen de grond aan?) Voel je schouderbladen, je bovenarmen en ellebogen. (Waar is de druk het duidelijkst? Waar liggen je handen?) Verder omhoog voel je dat je nek weer van de grond afkomt. Het achterhoofd ligt duidelijk tegen de grond aan. Ga nog eens langsheen alle plaatsen van druk, vorm je een indruk, een beeld van de plaatsen met de meeste druk. E Eik Aandacht richten op het hier en nu | Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf Om voor een goed contact met de aarde te zorgen, kan je een aardingsoefening doen. Deze oefeningen zorgen ervoor dat de spanningen niet aan je blijven kleven, maar doorstromen naar de aarde. We geven hier een voorbeeld van een visualisatieoefening.

p . 3 0 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

Deze oefening kan je best zittend doen; zorg ervoor dat je rug zo recht mogelijk is (niet geforceerd). Als je op een stoel zit, zorg er dan voor dat je voeten schouderbreed uit elkaar staan en plat op de grond rusten. Je hoofd rust evenwichtig op je hals, je beeldt je in dat er een touwtje van de top van je hoofd naar het plafond loopt en je hoofd overeind houdt. Sluit je ogen en adem een paar keer diep in en uit, ontspan je. Bij iedere uitademing voel je je lichaam meer en meer ontspannen, bij iedere inademing adem je energie in. Beeld je in dat je als een boom alleen in een weiland staat, je bent een prachtige, oude eik. Uit je linkervoet komt, helemaal vanzelf, een wortel die diep de grond in groeit. Eerst één meter, dan twee, drie, vier, vijf meter enz. Uit deze wortel vormen zich zijwortels. Dit gaat door totdat de wortels zo’n vijfentwintig meter diep in de grond verankerd zijn. Als dit is gebeurd breng je je aandacht naar je rechtervoet, waaruit ook een wortel groeit, helemaal vanzelf. Deze gaat ook steeds dieper en dieper de aarde in en vormt zijwortels. Je bent door dit wortelstelsel goed verbonden met de aarde. Haal een paar keer diep adem en voel hoe via de wortels, bij iedere inademing energie van de aarde omhoog komt; ze gaat via je voeten naar je benen, en vervolgens vult ze je hele lichaam. K Kaars Aandacht richten op het hier en nu | Concentratie Ga zo ontspannen mogelijk zitten, richt je blik op de vlam van de kaars en probeer aan niets te denken. Doe dit eerst een halve minuut. Je kunt dit telkens iets langer maken naarmate het traject vordert. Klopperdeklop Aandacht richten op het hier en nu | Afvoeren van spanning Laat de groepsleden bij elkaar met ‘handen als kommetjes’ het lijf afkloppen. Begin rustig te kloppen bovenop de dichtstbijzijnde schouder, ga dan via de zijkant van de rug, over de zijkant van het bekken, via heupen en de zijkant van de bovenbenen, via de kuiten helemaal naar beneden, en ga vervolgens dezelfde weg weer terug. Daarna wissel je van kant. L Lichaam 1 Afvoeren van spanning In deze oefening schud je al je lichaamsdelen los. Begin met je linkerhand. Schud deze gedurende zeven seconden goed los. Niet alleen je vingers en pols, maar ook je onderarm en bovenarm. Doe daarna hetzelfde met je rechterarm, ook zeven seconden. Schud vervolgens je linkerbeen los gedurende zeven seconden. Niet alleen je enkel en voet, ook je kuit en je dijbeen. Doe hetzelfde met je rechterbeen, ook zeven seconden. Daarna schud je je hoofd los gedurende zeven seconden. Doe daarbij je hoofd een beetje naar voren, laat je mond een beetje openstaan en ontspan je kaak. Het helpt als je geluid maakt terwijl je je hoofd heen en weer beweegt. Schud vervolgens al je lichaamsdelen tegelijker los, sta eerst zeven seconden op je linkerbeen en daarna zeven seconden op je rechterbeen. Let na afloop op het gevoel in je lichaam.

p. 31

Lichaam 2 Afvoeren van spanning Span in één keer al de spieren in je lichaam aan. Houd dit zeven seconden vol. Laat daarna los, en ontspan al je spieren. Let op het tintelende gevoel in je lichaam. Doe deze oefening een paar keer achter elkaar. Luistervinken Aandacht richten op het hier en nu | Luisteren naar elkaar De groepsleden liggen met hun hoofd op hun armen op tafel en sluiten hun ogen. Zij proberen gedurende drie minuten zoveel mogelijk geluiden in en vooral buiten het lokaal waar te nemen. Na drie minuten schrijven ze zoveel mogelijk dingen op die ze hebben gehoord. Iemand start met het voorlezen van zijn of haar lijst. De anderen vullen aan. M Marionet Afvoeren van spanning | Concentratie De deelnemers stellen zich op in een kring, met de voetzolen stevig tegen de grond gedrukt. Iedereen ademt diep in en uit. Bij het inademen brengen ze hun armen langzaam boven het hoofd. Tijdens het uitademen laten ze hun armen langzaam naar de grond zakken… het hoofd en de romp volgen deze (neerwaartse) beweging. Ze ontdoen zich van alle spanning door als een marionet in elkaar te zakken… steeds met benen en voeten stevig verankerd in de grond. Langzaam – komen ze wervel per wervel weer omhoog, alsof de touwtjes van de marionet worden aagehaald. Het lichaam ontvouwt zich langzaam, tot het hoofd opnieuw rechtop staat. Massage met tennisbal Aandacht richten op het hier en nu | Afvoeren van spanning De groep zet zich in een kring en iedereen draait een kwartslag naar rechts zodat hij naar de rug van de persoon voor zich kijkt. We nemen een paar minuutjes de tijd om de schouders van de persoon voor ons met een tennisbal te masseren door deze stevig over de schouders heen en weer te laten rollen. Na enkele minuutjes draaien de rollen om. Muziek Aandacht richten op het hier en nu | Concentratie | Luisteren naar zichzelf Iedereen kiest een comfortabel plekje uit in het lokaal en gaat plat op de rug liggen. Er wordt een zacht muziekje opgezet. Iedereen sluit de ogen en concentreert zich volledig op de muziek: “Wat hoor ik? Wat voel ik?” N Nek en hoofd Afvoeren van spanning Met deze oefening maak je je nek los. Begin met je hoofd licht voorover gebogen. Draai je hoofd vervolgens langzaam naar links. Draai je hoofd in een vloeiende beweging door naar boven,

p . 3 2 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

dan naar rechts en vervolgens weer naar de beginstand, licht voorover. Je hoofd heeft nu een cirkelbaan gemaakt. Vervolgens doe je de oefening in omgekeerde volgorde. Let op: draai je hoofd langzaam! O Ontspan in kleur Aandacht richten op het hier en nu | Luisteren naar zichzelf In het lokaal hangt een grote kleurrijke foto, affiche of (kopie van een) schilderij. De groepsleden stellen zich verspreid op rond de foto/affiche/schilderij en zoeken een gemakkelijke houding (op de grond, op een stoel, rechtopstaand). Als iedereen geïnstalleerd is, vraagt de begeleider de groepsleden om hun aandacht langzaam van de ene naar de andere kleur te laten gaan. Telkens men bij een kleur stilstaat, neemt men voldoende tijd om deze kleur aandachtig in zich op te nemen: “Welke kleur zie ik?” en “Wat roept deze kleur bij mij op?”. Tijdens de oefening is het belangrijk dat men zich concentreert op de eigen ademhaling: rustig en diep in- en uitademen. P Platte rust Aandacht richten op het hier en nu | Luisteren naar zichzelf | Concentratie Vraag de deelnemers om gedurende precies drie minuten hun hoofd op tafel te leggen of op de grond te gaan liggen met de ogen dicht. Als ze denken dat de drie minuten om zijn, steken ze hun hand op zonder een woord te zeggen. Eén iemand noteert na hoeveel tijd de deelnemers hun hand opsteken. R Regenbooggebouw Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf • Sluit je ogen en adem een paar keer diep in. • Je bent op de zevende verdieping van een gebouw. De wanden zijn helder rood. Loop door de gang en ga naar de roltrap. Ga erop staan en glijd langzaam naar beneden. Voel hoe je je ontspant. Adem diep in, bij het uitademen stel je je het cijfer zeven voor. • Je komt nu aan op de zesde verdieping. De wanden zijn oranje. Loop door de gang en ga naar de roltrap. Glij naar beneden. Ontspan je. Adem diep in en bij het uitademen stel je je het cijfer 6 voor. • Je gaat naar de vijfde verdieping en volgt hetzelfde proces. De wanden zijn nu goudgeel. • Ook op de vierde verdieping doorloop je hetzelfde proces. De wanden zijn groen. • Op de derde verdieping doorloop je hetzelfde proces. De wanden zijn blauw. Beeld jezelf een blauw meertje in en geniet van al het blauw om je heen. • Je komt op de tweede verdieping, de wanden zijn diep purper. • Nu kom je op de eerste verdieping waar de wanden violet zijn. Neem de roltrap naar de gelijkvloers en blijf één minuut volkomen ontspannen liggen.

p. 33

S Schouders en nek Afvoeren van spanning Diep inademen en tijdens de beweging telkens goed en lang uitademen. Schouders: • Terwijl je inademt, trek je je schouders zover als mogelijk omhoog, tussen je oren. Als je niet meer verder kan, wacht je drie seconden vooraleer je je schouders weer naar beneden laat vallen. • Doe dit vijf keer voor je aan de volgende oefening begint. Nek: • Breng je hoofd voorzichtig naar achteren, in je nek. Draai vervolgens je hoofd naar rechts, totdat je rechterwang je rechterschouder aanraakt. • Waarschijnlijk voel je nu je linker nekspier aan je linkeroor een beetje trekken. Dat is een goed teken! • Houd deze stand vijf seconden vol en draai met je hoofd weer terug naar het midden; beweeg je hoofd vervolgens naar links, totdat je linkerwang je linkerschouder aanraakt, houd weer vijf seconden vast en draai dan je hoofd terug naar het midden. • Buig je hoofd nu maximaal naar voren en beneden, totdat je kin je borst raakt. Houd deze stand ook vijf seconden aan en breng dan je hoofd weer in de normale stand, in evenwicht op je nekwervels met de kruin van je hoofd omhoog, alsof er een touwtje van je hoofd naar het plafond gaat. Schudden Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf | Luisteren naar elkaar • Je kan de groepsleden voorstellen om hun schoenen uit te doen (vrijblijvend). • De groep neemt de ruimte in door kriskras door het lokaal te wandelen. De groepsleden houden stil op een plaats waar ze zich gemakkelijk voelen, op een zekere afstand van de elkaar. Iedereen sluit de ogen en verdeelt zijn gewicht goed over de beide voetzolen. Iedereen focust op de eigen ademhaling, zonder te oordelen, en ademt drie keer diep in en uit. Daarna haalt iedereen opnieuw normaal adem en focust op de ademhaling: “voel je verandering?” Daarna concentreert iedereen zich op de voeten, tot we het gevoel hebben diep geworteld te zijn en stevig als een rots te staan. Iedereen opent de ogen. • Vervolgens beweegt iedereen, eerst rustig en dan hevig (zo hard als men zelf wil) met de handen, armen, benen, voeten… om de spanning via de uiteinden van het lichaam (vingers en tenen) te laten ontsnappen. • Tot slot gaat iedereen opnieuw met beide voeten stevig op de grond staan, sluit de ogen en observeert de eigen ademhaling. We openen opnieuw de ogen. Span en Ontspan Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf Een korte ontspanningsoefening waarbij de groepsleden rechtop aan tafel zitten. Laat hen eerst op de stoel bewegen tot ze lekker zitten. Daarna laat je ze de ogen sluiten en aan hun handen denken: “Voel je botten, de spieren die deze botten bewegen. Maak nu een vuist van je handen en knijp ze goed dicht. Houd je handen zo tien tellen gesloten. Ontspan nu en voel hoe ontspan-

p . 3 4 D i da c t i s c h m at e r i a a l O n t s pa n n i n g s o e f e n i n g e n

nen je handen zijn”. (tien seconden rust) Na de handen ga je verder met de armen, die je spant en ontspant, met aan het einde opnieuw tien seconden rust. doe hetzelfde met je schouders, gezicht, buikspieren, benen. Na de benen richt je je aandacht naar je voeten en probeer je je tenen zo ver als mogelijk te krullen. Daarna ontspan je weer. Leg nadien je hoofd rustig op tafel en concentreer je op je ademhaling. Adem zo diep mogelijk in. Ga hier minimaal dertig tellen – maar liefst wat langer – mee door. Tel daarna terug van tien tot één, en word vanuit je benen, via je buik en armen, en vervolgens je hoofd weer langzaamaan actief. Spiegelbeeld Afvoeren van spanning | Luisteren naar elkaar De deelnemers staan in paren tegenover elkaar. Op de maat van rustige muziek maakt één van hen rustige bewegingen met de handen. De ander probeert deze beweging zo nauwkeurig mogelijk te spiegelen. Het beste kan men eerst de handen tegen elkaar aanhouden. Afhankelijk van de concentratie kunnen de bewegingen steeds losser en vrijer worden. U Uitdrukkingsloos gezicht Aandacht richten op het hier en nu | Afvoeren van spanning | Concentratie De deelnemers gaan ruggelings op de grond liggen, en sluiten hun ogen. De begeleider leidt de oefening: • Concentreer je ongeveer één minuut achtereenvolgens op het loslaten van je voeten, benen, bilspieren (laat je knieën naar buiten rollen), buikspieren, bekkenbodem, kring- en sluitspieren, je middenrif (zucht even lekker…), schoudergordel, armen en handen. Zucht nog even diep en laat je buik daarbij heerlijk los… • Concentreer je één minuut op het loslaten van je kaken. Zorg dat je tanden en kiezen van elkaar zijn en laat je mond als het ware net niet openvallen. Met de lippen losjes op elkaar voorkom je een droge keel. • Concentreer je nu één minuut op het loslaten van je tong, laat de lippen losjes op elkaar plakken. Leg het puntje van de tong tegen de achterkant van je ondertanden. • Concentreer je één minuut op het loslaten van je oogleden. Laat ze losjes op elkaar plakken – net zoals de lippen – en stop met knipperen. • Concentreer je één minuut op het loslaten van je ogen. Zet ze op ‘oneindig’. Laat ze – achter de gesloten oogleden – in de verte staren en laat tegelijkertijd je oogbollen diep in je oogkassen zinken. Laat alle 24 oogspiertjes rusten. • Concentreer je één minuut op het volkomen loslaten van je voorhoofd en schedel. Laat vervolgens het gehele gezicht los. Laat alle uitdrukking van het gezicht wegvloeien alsof je heel moe bent en hier eindelijk mag aan toegeven…

p. 35

V Verstopt Aandacht richten op het hier en nu | Concentratie Leg een aantal voorwerpen neer op tafel of op de grond. Iedereen mag er even naar kijken. Daarna leg je er een doek overheen. Wie weet nog wat er onder het doek ligt? Naar aanleiding van deze oefening kan de begeleider verwijzen naar het ‘breinleren’ [zie breinleren]: “Hoe hebben jullie de voorwerpen gememoriseerd? Wie heeft ze zich visueel ingebeeld? Wie integreerde de voorwerpen in een verhaaltje? Wie hoort zich de namen van de voorwerpen opsommen?” Z Zon en zee Afvoeren van spanning | Luisteren naar zichzelf Beeld je in… dat je op een mooi strand bent, de warmte van de zon voelt, over het strand naar de waterlijn loopt. Je voelt het warme zand onder je voeten, en hoe er bij het wandelen fijn zand tussen je tenen sijpelt. Geniet van het strakke blauw van de hemel, en het groenblauw van de zee. Terwijl je langs het water gaat, en in de golven stapt, voel je de zee zachtjes om je enkels vloeien. Je voelt een zachte bries, en merkt hoe zorgen en angsten van je afglijden. In de verte zie je meeuwen, je hoort ze naar elkaar roepen. Je ziet de zon op het water glinsteren. Hou dit beeld tien minuten vast.

Referenties: Heel wat oefeningen zijn te vinden op het internet. www.leefanders.nu www.abc-van-yoga.nl www.fysio.net www.kinderyoga-dezonnegroet.nl www.oncoline.nl http://educatie-en-school.infonu.nl ABC van meditatie. Bodyscan meditatie. Beschikbaar via: www.abc-van-meditatie.nl/meditatietechnieken/bodyscan.asp

p . 3 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l G e s p r e k s - e n r e f l e c t i e vo r m e n

rs kunnen n of energize atiemethode uikt. br Bepaalde evalu ge en rd reksvorm wo ook als gesp p. 6 en p. 50] [zie

Gespreks- en reflectievormen ˘Alle modules

1. Inleiding In om het even welke groep kan een begeleider soms moeite hebben om iedereen in gelijke mate te laten participeren en te vermijden dat alleen de ideeën, reflecties en meningen van de sterkere groepsleden aan bod komen. Om aan deze moeilijkheid het hoofd te bieden, kan tijdens het traject gebruik worden gemaakt van verschillende gespreks- en reflectievormen. Het is mogelijk dat tijdens één gesprek meerdere gespreksvormen met elkaar worden gecombineerd (een gespreksronde kan bijvoorbeeld worden gevolgd door een oorschuifsysteem). 2. Individuele gespreksvormen Gespreksronde (met of zonder voorwerp) Materiaal: tennisbal of papieren parasolletjes en een schuimen bol De begeleider stelt een vraag en leidt een gespreksronde in door iedereen – met de wijzers van de klok mee – beurtelings aan het woord te laten. Hij komt zelf als laatste aan de beurt, geeft zijn mening, vat de bijdragen van de groep samen en gaat na of de groep zich in deze samenvatting herkent. Is dit niet het geval, dan kan dit leiden tot een nieuwe, diepgaandere discussie. Variant 1: Wanneer de groep moeite heeft om naar elkaar te luisteren, kan de begeleider werken met een symbolisch voorwerp (bijvoorbeeld, een tennisbal) : enkel de persoon met het voorwerp in de hand mag spreken. Variant 2: De begeleider deelt papieren parasolletjes uit (afhankelijk van het doel van het gesprek, één of meerdere per persoon). Telkens wanneer een persoon zijn mening geeft of een idee lanceert, plant hij één van zijn parasolletjes in een schuimen bol (in het midden van de kring). De volgorde waarop de groepsleden hun meningen en ideeën geven is willekeurig. De begeleider waakt erover dat iedereen het woord neemt. Meningen in cijfers Materiaal: elke persoon krijgt zes kaartjes met daarop respectievelijk de cijfers 1 tot 6. Om een discussie (opnieuw) vlotter te laten verlopen en toe te werken naar een consensus (bijvoorbeeld na een gespreksronde), vat de begeleider de voorbije discussie samen in een aantal uitspraken. De groepsleden mogen op deze uitspraken reageren door het kaartje dat bij hun mening past in de lucht te steken: 1 = helemaal akkoord, 2 = akkoord, 3 = eerder akkoord, 4 = niet helemaal akkoord, 5 = niet akkoord, 6 = helemaal niet akkoord. De scores van elke uitspraak worden overlopen, zodat de groep gesteund wordt in het formuleren van een conclusie die door de meerderheid wordt gedragen.

p. 37

Vragen op papier Materiaal: grote post-its en alcoholstiften of een groot blad papier De begeleider brengt een discussie rond een bepaald thema op gang. Ieder groepslid schrijft zijn vragen m.b.t.dit thema op een post-it (één sleutelwoord per post-it). De begeleider leest elke postit luidop voor en probeert de post-its gaandeweg te ordenen. Het resultaat van deze ordening is het startpunt van een discussie. Variant: De begeleider schrijft een vraag op de eerste regel van een blad papier. Daarna gaat het blad de hele groep rond. Het eerste groepslid dat het blad papier krijgt, schrijft zijn bedenkingen of vragen over het discussiethema op de tweede regel en vouwt daarna het papier zo dat deze regel bedekt is (naar het principe cadavre exquis). Het volgende groepslid schrijft op zijn beurt zijn bedenkingen op de derde regel van het blad papier enz. Als alle groepsleden hun bedenkingen hebben neergeschreven, ontvouwt de begeleider het blad, leest alles luidop voor en leidt de discussie in. Deze manier van werken wordt vooral aanbevolen wanneer er meerdere vragen moeten worden behandeld, zo wordt vermeden dat een deel van de groep lange tijd inactief blijft. Fototaal Materiaal: een gevarieerd geheel van foto’s of voorwerpen die betrekking hebben op het discussiethema, post-its en alcoholstiften De begeleider stalt een reeks foto’s (of voorwerpen) uit op de grond of op een tafel. Het is de bedoeling dat de groepsleden deze foto’s (of voorwerpen) gebruiken om op de vragen, stellingen of uitspraken van de begeleider te reageren: “Via welke (elementen uit een) foto kan ik mijn reactie het best weergeven?” Nadat de begeleider een vraag, stelling of uitspraak heeft geformuleerd, krijgt de groep voldoende tijd om de foto’s (voorwerpen) in stilte te bekijken en er een paar uit te kiezen die het best de eigen mening weergeven. Na elke vraag vertelt iedereen beurtelings welke foto (of voorwerp) hij heeft gekozen en waarom. De gekozen foto’s (of voorwerpen) worden op een aparte tafel uitgestald. Als men geen foto (of voorwerp) vindt die de eigen ideeën weergeeft, deelt men deze mondeling mee aan de groep, terwijl de begeleider ze in één of meerdere sleutelwoorden (of tekeningen) samenvat op een post-it (één idee per post-it). 3. Collectieve gespreksvormen Doorschuifsysteem Materiaal: flipchart en alcoholstiften De onderwerpen die ter discussie staan, worden elk apart op een flap voorgesteld. De flappen hangen verspreid in het lokaal. Per flap is er telkens één verantwoordelijke; dit kan de begeleider of een groepslid zijn. Het is de taak van de verantwoordelijke om een samenvatting te maken van de discussie die zich rond zijn bord over het daarop genoteerde onderwerp afspeelt. De groep wordt opgesplitst in evenveel groepen als er discussiethema’s zijn. De groepen verdelen zich over de verschillende flappen en denken gedurende een bepaalde tijd na over het thema dat op de flap vermeld staat. Elke groep denkt dus over een ander thema na. Alle ideeën worden op de betreffende flap genoteerd. Na een vooraf afgesproken tijd vraagt de begeleider de groepjes om door te schuiven (met de wijzers van de klok mee). De verantwoordelijken blijven op post en vatten de reflectie van de vorige groep samen voor de nieuwe groep. Deze voegt nieuwe ideeën toe

p . 3 8 D i da c t i s c h m at e r i a a l G e s p r e k s - e n r e f l e c t i e vo r m e n

p. 39

of brengt nuances aan. Na eenzelfde tijdspanne schuiven de groepen opnieuw door. Dit gaat door totdat iedere groep elk thema heeft besproken. Tot slot van de oefening vat elke verantwoordelijke de verschillende reflecties betreffende ‘zijn thema’ samen, zodat iedereen in gelijke mate op de hoogte is van alle ideeën.

De groepen die zo ontstaan, nemen de tijd om hun ideeën wat verder uit te werken. Nadien zal een (vrijwillige) woordvoerder deze ideeën voorstellen aan de begeleider en de rest van de groep. Doel van deze oefening is niet om de anderen te overtuigen, maar wel om verschillende meningen en argumenten aan bod te laten komen.

Brainstorm Een brainstorm kenmerkt zich door het samenbrengen van zoveel mogelijk ideeën rond een bepaald thema: geen enkel idee is te gek, er moeten zoveel mogelijk ideeën worden verzameld. Tijdens de brainstorm wordt geen oordeel over de ideeën uitgesproken. Soms kan een idee dat aanvankelijk niet werkbaar lijkt, immers plots andere ideeën oproepen, en zo uitmonden in een creatieve piste. De groep wordt tot collectieve creativiteit gebracht, gebaseerd op het principe dat één idee telkens weer een ander idee oproept.

Woldiscussie Materiaal: bol wol De begeleider start een gesprek, verhaal of discussie met een bol wol in de hand. Als een groepslid het gesprek of verhaal wil aanvullen of zich wil mengen in de discussie gooit de begeleider de bol wol naar deze persoon; hij houdt hierbij wel het begin van de draad bij. De persoon die het woord krijgt, beslist nadien aan wie hij het woord (of de bol wol) doorgeeft. Op deze manier ontstaat er een soort web tussen de verschillende personen die aan het woord kwamen en kan men goed zien wie nog niet aan het woord is geweest. Variant: deze werkvorm kan ook worden gebruikt om terug (bijvoorbeeld bij de reconstructie van het verhaal van het eigen vormingstraject, bij een evaluatie) of vooruit te blikken (bijvoorbeeld voor het opstellen van een werkplan: wat moet er in de toekomst allemaal gebeuren?).

Via een patchwork Materiaal: groot blad papier (minstens A1), alcoholstiften In het midden van een groot blad papier schrijft de begeleider het onderwerp van de discussie (één woord). De groepsleden nemen plaats rond het blad en ‘noteren’ hierop alle associaties en ideeën die het woord bij hen oproept (teksten, tekeningen, schema’s…). Alle ideeën zijn welkom, zolang ze maar getuigen van respect. Als de begeleider aan deze oefening deelneemt, is het aanbevolen dat hij zich wat op de achtergrond houdt om te vermijden dat de groep zich geremd voelt. In een tweede ronde mogen de groepsleden nog elementen toevoegen aan de bijdragen van de anderen… steeds met respect voor deze bijdragen. De groepsleden bewegen zich rond het blad papier om elke creatie aandachtig te bekijken. Alles gebeurt in stilte, extra uitleg en commentaar wordt pas nadien gegeven. In een derde ronde wordt van de groepsleden gevraagd elk één element te omcirkelen waarvan ze houden. Een element dat ze niet goed begrijpen of waarover ze meer uitleg willen, moeten ze onderlijnen. Tijdens de vierde (gespreks)ronde geeft elk groepslid beurtelings meer uitleg bij de door hem omcirkelde of onderlijnde elementen. Bij vragen over een bepaalde creatie geeft de betrokken ontwerper extra uitleg. In een laatste ronde legt elke ontwerper zijn eigen creatie uit. De groep mag hierop reageren. De begeleider valoriseert de bijdrage van de groep door te wijzen op verbindingen tussen verschillende creaties. Via een woordenwolk De begeleider lanceert de brainstorm (bijvoorbeeld over ideeën voor een groepsinitiatief). Iedereen denkt na en geeft zijn ideeën. De begeleider noteert elk idee op een post-it (één sleutelwoord per post-it) en kleeft deze tegen de muur. Dit gaat zo door tot de groep geen nieuwe ideeën meer formuleert. Aan het einde van de oefening bekijkt de groep de volledige verzameling post-its en probeert deze logisch te ordenen, te hergroeperen. ‘Akkoord’ of ‘Niet akkoord’ Materiaal: een affiche ‘Akkoord’ en een affiche ‘Niet akkoord’ die uit elkaars buurt worden omhoog gehangen, kaarten met stellingen Uit een reeks kaarten met stellingen die de begeleider zelf schreef, trekt hij of iemand van de groep blind een kaart. De begeleider leest de stelling luidop voor. Afhankelijk van hun mening over deze stelling stellen de groepsleden zich onder één van beide affiches (‘Akkoord’ of ‘Niet akkoord’) op.

p . 4 0 D i da c t i s c h m at e r i a a l a n a ly s e r a a m

p. 41

analyseraam

De begeleider overloopt met de groep alle onderdelen van het raam en bespreekt deze uitgebreid.

˘modules 4 & 5

1. Omschrijving Het analyseraam is een hulpmiddel om de interne en externe factoren die een invloed kunnen uitoefenen op de groep en haar initiatief in kaart te brengen. Interne factoren zijn vaak beter controleerbaar dan externe. Beiden kunnen evenwel een positieve of een negatieve impact hebben op het traject. Door dit alles in kaart te brengen, is de groep beter in staat op doordachte wijze een realistisch groepsinitiatief te kiezen. 2. Doelen van het analyseraam • Bewust worden van de mogelijkheden en beperkingen van de groepsleden, de (groeps)context en eventuele externe betrokkenen; • Valoriseren van de sterktes van de groep; • Reflecteren over criteria die kunnen bijdragen tot het welslagen van een initiatief.

Rechte venster

Buitenwereld

Verbinding met

Link met burgerschap

de buitenwereld

Linkerraam

Rechterraam

Grenzen en beperkingen

mogelijkheden en

van de groep, de begeleider

beperkingen van de context

en de organisatie Rechterraamklink

Linkerraamklink

Meerwaarde van het traject

Welk traject willen en kunnen we afleggen

Binnen-

Buitenvensterbank

vensterbank

Externe contacten en

Mogelijkheden van

talenten waarop beroep

groep invloed wil uit­

de groep, de begeleider

kan worden gedaan.

oefenen (doelpubliek)

en de organisatie

Linker venster Personen en/of organisaties waarop de

Linkerraam Wat zijn onze beperkingen en grenzen? Tijdens dit onderdeel worden niet alleen de grenzen van de groepsleden besproken, maar ook deze van de begeleider en de organisatie! Op groepsniveau: beschikbaarheid, energie, psychologische of fysieke problemen… Op niveau van de begeleiding: beschikbaarheid, ervaring, flexibiliteit Op organisatieniveau: beschikbare uren, beschikbare begeleiders, budget… Linkerraamklink Welk traject willen en kunnen we afleggen? Zelf een actie opzetten, gaan kijken hoe anderen acties opzetten, ons project al dan niet verbinden met andere initiatieven… [zie Trajectenkaart] Linkervenster Op welk doelpubliek willen wij ons richten met ons groepsinitiatief? Op welke personen en/of organisaties in onze nabije of minder nabije omgeving willen we invloed uitoefenen? Het ruime publiek, onze buurt, onze familieleden, onze vrienden, andere personen uit onze organisatie, onze kinderen, lokale organisaties…? Binnenvensterbank Wat zijn onze sterktes en mogelijkheden? Op groepsniveau: verwachtingen, talenten, vaardigheden, kennis, materiaal, contacten Op niveau van de begeleiding: verwachtingen, talenten, vaardigheden, kennis, materiaal, contacten… Op organisatieniveau: verwachtingen, mogelijkheid om transversaal te werken, materiaal, visie, contacten, apart budget… Buitenvensterbank Kennen wij iemand die ons initiatief kan steunen? Kennen wij personen of organisaties die ons kunnen helpen: interessante contacten, bepaalde expertise, toegang tot… Rechterraamklink Welke kansen biedt dit traject ons? Het biedt ons tijd voor de groep, voor een eigen project, het is een blikopener, leidt tot contacten met externe personen. Het geeft ons de mogelijkheid iets te doen dat we in het kader van onze opleiding of vorming nooit zouden doen… Rechterraam Welke externe factoren kunnen een invloed hebben op ons groepsinitiatief?  Weer, afstand, bereikbaarheid, uurregeling openbaar vervoer, wisselende groepen, beschikbare

p . 4 2 D i da c t i s c h m at e r i a a l a n a ly s e r a a m

p. 43

tijd, wil en energie van externe partners, afhankelijkheid van externe personen… kunnen bepalende factoren zijn in het welslagen van het traject. Rechtervenster Op welke manier kunnen we ons openstellen naar de buitenwereld? Willen we ook personen buiten onze groep betrekken bij ons initiatief? Waarom wel, waarom niet? En zo ja, hoe dan? [zie Naar buiten treden] Buitenwereld Welke elementen moeten aanwezig zijn om over een burgerinitiatief te spreken? Eventueel kan de begeleider hierbij teruggrijpen naar de groepsdefinitie van burgerparticipatie [zie module 3 en Burgerparticipatie].

Om zeker niet uit het oog te verliezen dat de groep niet op alle elementen greep heeft, wordt hen gevraagd om die elementen waarop ze geen of nauwelijks controle hebben, met rode stift te omcirkelen.

Mag vrijelijk worden gekopieerd met vermelding van de bron: Van Ik naar Wij | Du Je au Nous,

didactische materiaal, Analyseraam, p. 43

p . 4 4 D i da c t i s c h m at e r i a a l B e s l u i t vo r m i n g

p. 45

Besluitvorming ˘Alle modules

1. Inleiding Er bestaan verschillende manieren om tot een gezamenlijke besluit te komen. In het kader van het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous kan via inleefoefeningen en/of meer theoretische discussies rond dit thema worden gewerkt. Tijdens het traject zal de groep geregeld – belangrijke of mindere belangrijke – keuzes moeten maken. Opdat zij het traject zelf in handen zouden kunnen nemen, is het belangrijk om met hen de verschillende besluitvormen te bespreken. De groep moet de ruimte krijgen om zich over deze besluitvormen uit te spreken en zelf te kiezen op welke manier zij willen beslissen over een groepsinitiatief (module 5). Het is belangrijk aan te geven wat de consequenties (of de voor- en nadelen) van deze keuze zijn. Ook dient er op gewezen te worden dat tijdens het traject niet noodzakelijk aan deze ene besluitvorm moet worden vastgehouden; een besluitvorm kan variëren naargelang het onderwerp van het te nemen besluit. Wat betreft de besluitvorming rond het groepsinitiatief (module 5), geven sommige groepen de voorkeur aan een unanieme stemming omdat men dan zeker is dat het project door iedereen wordt gedragen en er dus minder kans op conflicten bestaat. Andere groepen zijn dan weer voorstander van een stemming met absolute meerderheid. Deze beide beslissingsvormen willen vermijden dat één persoon voor de ganse groep kan beslissen en dat de rest van de groep de gevolgen moet dragen van de keuze van één enkele persoon. Nog anderen willen liever via overleg tot een beslissing komen. Hieronder geven we een overzicht van mogelijke manieren waarop een groep zijn beslissingen neemt. 2. Besluitvorming via stemming Autoritaire besluitvorming De beslissing wordt (uiteindelijk) genomen door één enkel groepslid. De modaliteiten kunnen als volgt variëren. De leider beslist: • Alleen; • Na consultatie van de groep; • Samen met de groep (één groepslid neemt het initiatief en/of de leiding in het besluitvormingsproces van de groep).

Ook het statuut van de leider kan variëren. > Gelegitimeerde autoriteit (leider, directie, gedelegeerde…) dit is een representatieve democratie, waarin de autoriteit door de groep verkozen of aangeduid werd. De groep beslist bijvoorbeeld de keuze van een project of actie aan de begeleider over te laten. > Niet gelegitimeerde autoriteit (dominante figuur, sterke persoonlijkheid…). Een dominant persoon neemt de beslissing. Echter, iemand kan ook ‘onbedoeld’ in een dominante positie terecht komen (bijvoorbeeld door de onzekerheid van de groep wordt de meest assertieve persoon of de begeleider telkens opnieuw in de positie van leider geplaatst). Of het kan dat iemand vanuit angst om de controle uit handen te geven zelf een dominante positie inneemt, en anderen (bewust of onbewust) intimideert, of dat de begeleider (eventueel goedbedoeld) zijn visie gaat doordrukken indien hij zich niet herkent in de voorstellen van de groep. Het is mogelijk dat het statuut van iemand wijzigt, dat een verkozen leider na verloop van tijd zijn draagvlak in de groep verliest maar toch aan zijn positie vasthoudt, of omgekeerd dat iemand die zich aanvankelijk aan de groep opdringt na verloop van tijd, na overleg als leider wordt aanvaard. Besluitvorming bij minderheid Een kleine groep beslist voor de ganse groep. Ook in dit geval kunnen zowel de modaliteiten van de besluitvorming als het statuut van de subgroep variëren. > Gelegitimeerde minderheid (vertegenwoordigers, gedelegeerden, werkgroep…). De groep wijst bijvoorbeeld een aantal leden aan die de knoop voor de groep moeten doorhakken. > Niet gelegitimeerde minderheid (dominante groep, willekeurige superioriteit…). Een subgroep kan als ‘dominant’ worden gezien, ook al is zij zich hiervan niet noodzakelijk bewust; dit kan te maken hebben met kenmerken als taalbeheersing, anciënniteit in de organisatie, … Indien de begeleider merkt dat een subgroep (bewust of onbewust) het besluitvormingsproces gaat domineren, is het van belang om dit ter sprake te brengen en de subgroep eventueel bij te sturen of deze tot een gelegitimeerde minderheid te laten evolueren. Besluitvorming bij meerderheid (stemming) De meerderheid beslist. Een besluit wordt via stemming genomen. Ook hierin zijn varianten mogelijk. > Absolute meerderheid: de helft +1 van het aantal groepsleden moet achter de de beslissing staan

p . 4 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l B e s l u i t vo r m i n g

> Relatieve meerderheid: het standpunt of voorstel met de meeste stemmen wordt gekozen (ook indien er meer dan twee voorstellen zijn, en dus mogelijks minder dan de helft van de groep voor het verkozen voorstel heeft gestemd) > Gekwalificeerde meerderheid: het standpunt waar een bepaald aantal of percentage van de aanwezige groepsleden hun voorkeur aan geeft, wordt gekozen. Er wordt van tevoren een minimumaantal of -percentage afgesproken (bijvoorbeeld: minstens 10 % of minstens een derde van de groep). Besluitvorming met éénparigheid van stemmen (of unanimiteit) Het alternatief waarop alle groepsleden hun stem uitbrengen, wordt gekozen. > Consensus: alle groepsleden moeten voor het voorstel stemmen > Vetorecht: ieder die niet akkoord is, heeft het recht het voorstel tegen te houden.

p. 47

Besluitvorming via stemming

Autoritaire besluitvorming De beslissing wordt (uiteindelijk) genomen door één enkel groepslid. De modaliteiten kunnen als volgt variëren. De leider beslist: • alleen; • Na consultatie van de groep; • Samen met de groep (één groepslid neemt het initiatief en/of de leiding in het besluitvormingsproces van de groep). > Gelegitimeerde autoriteit (leider, directie, gedelegeerde…) – democratie > Niet gelegitimeerde autoriteit (dominante figuur, sterke persoonlijkheid…)

3. Besluitvorming door overleg

Besluitvorming bij minderheid

Bij overleg tracht men niet via een stemming tot een consensus te komen, maar via discussie en onderhandeling. Deze discussies kunnen verschillende vormen aannemen [zie Gespreks- en reflectievormen] en kunnen – afhankelijk van de grootte van de groep en haar mate van heterogeniteit – meer of minder tijd in beslag nemen.

Een kleine groep beslist voor de ganse groep. Ook in dit geval kan kunnen zowel de modaliteiten van de besluitvorming als het statuut van de subgroep variëren. > Gelegitimeerde minderheid (vertegenwoordigers, gedelegeerden, werkgroep…) > Niet gelegitimeerde minderheid (dominante groep, (on)willekeurige superioriteit…)

4. slotopmerking

Besluitvorming bij meerderheid (stemming)

In eender welke situatie moet de begeleider erover waken dat de relaties gelijkwaardig blijven en dat iedereen zijn eigen mening kan blijven geven. Concreet betekent dit dat de opties ‘niet gelegitimeerde autoriteit’ en ‘niet gelegitimeerde minderheid’ door ons worden uitgesloten.

Een besluit wordt via stemming genomen. > Absolute meerderheid (de helft +1). > Relatieve meerderheid (de meeste stemmen). > Gekwalificeerde meerderheid (het standpunt waar een bepaald aantal of percentage van de aanwezige groepsleden hun voorkeur aan geven, wordt gekozen). Besluitvorming met eenparigheid van stemmen (of unanimiteit) Het alternatief waarop alle groepsleden hun stem uitbrengen, wordt gekozen. > Consensus: alle groepsleden moeten voor het voorstel stemmen. > Vetorecht: ieder die niet akkoord is, heeft het recht het voorstel tegen te houden.

Mag vrijelijk worden gekopieerd met vermelding van de bron: Van Ik naar Wij | Du Je au Nous,

didactische materiaal, Besluitvorming, p. 47

p . 4 8 D i da c t i s c h m at e r i a a l W e r k p l a n

p. 49

Werkplan ˘modules 5 & 6

1. Waarom een werkschema en -planning? Tijd speelt een belangrijke rol in het uitvoeren en beheersen van een project. Een hulpmiddel om deze factor beheersbaar te houden en het overzicht over het project te behouden, is het opstellen van een werkschema en planning. Samen met de groep een werkplan opstellen, is een complexe taak: de groepsleden moeten zich de uit te voeren taken mentaal kunnen voorstellen, dienen een algemeen overzicht te hebben van wat er concreet moet gebeuren en moeten dit kunnen projecteren in de tijd. De rol van de begeleider bestaat er hier vooral in om de groepsleden te ondersteunen in het beheersen van nieuwe competenties en hen door hun project te gidsen, zonder zelf de controle over te nemen. 2. ondersteunen bij het opstellen van een werkschema en -planning We sommen een aantal concrete doelen op die kunnen helpen bij het opstellen van een werkplan: • identificeren van de verschillende taken via een brainstorm [zie gespreks- en reflectievormen]; • het geheel van taken reduceren tot werkbare eenheden (dit vergemakkelijkt het breinleren); • prioriteiten vastleggen en inschatten hoeveel tijd nodig is om deze te realiseren; • opstellen van een planning voor elke taak afzonderlijk en voor het volledige project; • zichtbaar maken van de tussentijdse resultaten om de groep gemotiveerd te houden. Opmerking: Afhankelijk van hoeveel elementen van het te verwachten resultaat en van de af te leggen weg nog onbekend zijn, zal een ander type planning of werkschema worden gehanteerd. Ook kan elke planning tijdens het traject nog worden aangevuld, veranderd of vervangen door een nieuwe (soort) planning.

Lineair(e) werkplan(ning) • Het aantal onzekere factoren is relatief laag en kunnen bij de aanvang van het project vrij goed gedefinieerd worden. • Het project heeft een duidelijk begin-en eindpunt. Globale werkplan(ning) • De groep heeft een eerder vaag project voor ogen en heeft een minder goed beeld van het eindresultaat. • De taken en de planning veranderen voortdurend in interactie met de bij het project betrokken personen: planning is geen éénmalig gegeven. • De groep krijgt in de loop van het proces meer zicht op het project en kan daardoor taken laten vallen, samenvoegen, toevoegen… 4. Voorbeelden van werkplannen Lineair met gebruik van woorden Taak

Wanneer?

Wie?

Resultaat? Belangrijke informatie?

Omschrijving taak 1 Omschrijving taak 2 Omschrijving taak 3 Omschrijving taak…

Globaal met een combinatie woord en beeld

3. Kiezen voor een globale of lineaire werkplanning? Gezien de diversiteit aan mentale (leer)strategieën [zie Breinleren], die mensen hanteren, is het interessant om beide soorten planning te combineren. Beide hebben hun voor- en nadelen. Een globaal werkplan (mindmap) heeft het voordeel dat het alle werk zichtbaar maakt, maar hierin worden niet noodzakelijk data opgenomen en wordt geen rekening gehouden met het verloop van de tijd. Daartegenover staat een lineaire (retro)planning die gemakkelijker toelaat een fasering aan te brengen, maar waarvan de lineaire structuur dan weer niet toelaat dat gelijktijdig aan taken wordt gewerkt, tenzij er voor elke taak afzonderlijk een lineaire planning wordt opgesteld. Wat betreft het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous is het belangrijk voor ogen te houden dat op het moment van de organisatie en realisatie van een groepsinitiatief de tijd en energie kan ontbreken om een tweevoudige planning op te stellen, temeer daar dit dubbel werk lijkt. Om een keuze te maken, is het goed om even stil te staan bij de context waarin de groep zich bevindt.

Om zelf een mindmap te maken, ga naar: www.mindmeister.com/nl of www.gratissoftware.nu/gratis-mindmapping-software.php

In orde



p . 5 0 D i da c t i s c h m at e r i a a l E va l uat i e m e t h o d e n

en of reflectievorm e gespreks- en evaluatie Ook bepaald op g oo t he nnen met energizers ku uikt. geschikte worden gebr internet voor p. 36 en het [Zie energizers]

p. 51

2. Collectieve evaluatiemethoden

Evaluatiemethoden

˘Alle modules

1. Inleiding Het woord ‘evaluatie’ kan door sommigen verkeerd geïnterpreteerd worden als een ‘individuele beoordeling’ of ‘controle’ van wat werd geleerd. In het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous is een evaluatie – of deze nu individueel of in groep plaatsvindt – altijd een collectief gebeuren dat vooral gericht is op (het welzijn van) de groep. Alle meningen en reacties worden steeds in groep besproken, inclusief de mening van de begeleider (die als laatste zijn mening geeft om zo weinig mogelijk invloed uit te oefenen op de groep). De belangrijkste doelen van een evaluatie zijn: • expliciet stilstaan bij wat werd geleerd op individueel en/of groepsniveau; • ontwikkelen van evaluatievaardigheden: zichzelf uitdrukken in groep, een positie innemen, kritisch durven zijn…; • terug- en vooruitblikken met het oog op het samen uitwerken van het vormingstraject, in functie van de noden en verwachtingen van de groep. Het is voor mensen vaak niet evident om tijdens een evaluatie uit te komen voor de eigen mening, vooral als deze ‘negatief’ is: er is de angst voor de reactie van anderen, de vrees om anderen te kwetsen of anders te zijn. Het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous geeft de begeleider de mogelijkheid om in een constructieve geest met een groep – en haar individuele leden – te werken aan het ontwikkelen van een kritische blik. Door als begeleider duidelijk waarde te hechten aan elke evaluatie, en telkens stil te staan bij de impact ervan op de verdere uitbouw van het traject, zorg je ervoor dat je groepsleden gemotiveerd raken (en blijven) om hun mening te geven. Het is belangrijk om aan te geven dat ‘negatieve’ commentaren eigenlijk niet bestaan. Elke commentaar – positief of negatief – draagt iets bij aan het traject en heeft dus bestaansrecht. Terwijl ‘positieve’ commentaren bijdragen tot het behoud van elementen die de groep waardeert, helpen ‘negatieve’ commentaren het vormingstraject beter af te stemmen op de noden en behoeften van de groep. Om dit mogelijk te maken, is het van groot belang dat de groepsleden aandachtig naar elkaar luisteren en bewust omgaan met elkaars gevoelens en meningen. Elke feedback is dus een indicatie voor de wijze waarop het traject verder dient uitgebouwd te worden. Bij de keuze van een evaluatiemethode, is het als begeleider belangrijk dat je aandacht hebt voor de diversiteit in de groep. Om ieder groepslid het gevoel te geven dat aan zijn noden tegemoet wordt gekomen, is het goed om evaluatiemethoden te differentiëren. We geven enkele voorbeelden van individuele en collectieve evaluatiemethoden. Aangezien tijdens het traject hoofdzakelijk met collectieve methoden wordt gewerkt, bespreken we deze het eerst.

Gespreksronde De groepsleden zitten in een kring en drukken zich beurtelings uit over de vraag: “Wat hebben jullie vandaag gehoord en gezien en wat willen jullie hierover kwijt?” De begeleider wacht tot de laatste deelnemer gesproken heeft alvorens zelf zijn antwoord te geven. Gezicht (zie model op p. 56) Materiaal: poster gezicht, sleutelwoorden op de verschillende delen van het gezicht, stempels (bijvoorbeeld hartjes of lippen) en een stempelkussen met inkt. De groep verzamelt zich rond de afbeelding van een gezicht waarop een aantal elementen ter evaluatie zijn aangeduid. De groepsleden krijgen elk een stempel waarmee ze drie keer iets mogen aanduiden wat ze goed vonden tijdens de module. De begeleider richt zijn nabespreking hoofdzakelijk op de minst bestempelde delen van het gezicht, dit zijn de elementen die minder werden geapprecieerd: “Wat kunnen we verbeteren/veranderen/weglaten?” Opmerking: Mogelijke elementen ter evaluatie zijn bijvoorbeeld: was er voldoende visuele ondersteuning (linkeroog), kreeg je inzicht in nieuwe begrippen (rechteroog), was er ruimte voor de eigen mening of inbreng (mond), luisterde de groep genoeg naar elkaar (linkeroor), was het ritme van de sessie goed (rechteroor), waren er aanzetten tot reflectie (voorhoofd). Het kan interessant zijn dat er een zeker verband kan worden gelegd tussen de delen van het gelaat en de evaluatieelementen waarvoor ze staan (bijvoorbeeld: oor – luisteren).

p . 5 2 D i da c t i s c h m at e r i a a l E va l uat i e m e t h o d e n

p. 53

Positionering in de ruimte De groepsleden nemen plaats in een ruime stoelenkring. Bij elke stelling van de begeleider, wordt hen gevraagd om met een beweging uit te drukken of ze al dan niet akkoord gaan met deze stelling: • Volledig akkoord = één stap voor de stoel (naar het midden van de kring) • Niet helemaal akkoord = blijven zitten op de stoel • Niet akkoord = één stap achter de stoel (weg van de kring) Na elke stelling krijgen de groepsleden de kans om hun positie toe te lichten: “Waarom ga ik wel of niet akkoord met de stelling?” De begeleider neemt nota van de opmerkingen. Variant: in plaats van vooruit of achteruit te stappen te zetten, steken de groepsleden hun armen in de lucht (akkoord), zetten ze hun handen in hun zij (niet helemaal akkoord) of gaan ze op hun hielen zitten (niet akkoord). Pose Materiaal: fototoestel, dictafoon De begeleider vraagt de groepsleden om bij elke uitspraak van hem, een pose aan te nemen die de mening over deze uitspraak uitbeeldt. Van elke pose wordt een foto gemaakt. Ieder groepslid geeft een klein woordje uitleg bij zijn pose. Opmerking: deze oefening kan een goede aanleiding zijn om over non-verbaal gedrag te spreken, bijvoorbeeld via een bespreking van de foto’s: “Is mijn houding duidelijk?” of “Wat druk ik met deze houding uit?” Tabel Materiaal: grote tabel (op bord of flap), stickertjes, alcoholstiften De groepsleden en begeleider stellen zich op voor de tabel waarin (in de horizontale rijen) een aantal elementen ter evaluatie zijn opgenomen, en in de verticale kolommen een aantal meningen over deze elementen. Deze meningen kunnen zijn: ‘Houden’; ‘Veranderen’, ‘Suggesties of vragen’. Elk groepslid maakt zijn mening over elk element zichtbaar door stickers aan te brengen in de tabel. Tijdens de nabespreking mogen de groepsleden hun meningen becommentariëren. Tot slot vat de begeleider de verschillende commentaren nog eens samen. Houden Werken in kleine groep

Veranderen

Suggesties of vragen

De balans Materiaal: een balans met in de linkerschaal een groen kaartje met de symbolen « + » en  en in de rechterschaal een rood kaartje met de symbolen « - » en , een aantal knikkers. De groep stelt zich in een halve cirkel rond de balans op. Beurtelings staat elk groepslid op en neemt – afhankelijk van het aantal commentaren dat hij wil leveren – één, twee of drie knikkers (maximum drie commentaren). Wanneer een groepslid een commentaar geeft met betrekking tot positieve elementen van de module, legt hij een knikker in de linkerschaal (+).Legt het groepslid uit wat hem tegenviel, dan deponeert hij zijn knikker in de rechterschaal (-). De begeleider legt zijn knikkers als laatste in de balans. Opmerking: deze methode is interessant in het kader van een vrije evaluatie (zonder criteria). In één woord De begeleider vraagt aan de groepsleden om met één woord weer te geven wat ze van de module vonden. Hij noteert alle woorden op het bord en geeft iedereen (inclusief zichzelf) de ruimte om het eigen woord te becommentariëren. Variant: in plaats van een woord kunnen de groepsleden ook een kleur of een lied kiezen. Collectief darten (zie model op p. 55) Materiaal: één groot dartbord (minstens A3-formaat) per te evalueren aspect, alcoholstiften In het lokaal worden zoveel dartborden ophoog gehangen als er te evalueren categorieën zijn (bijvoorbeeld: ondersteuning, oefeningen, houding begeleider…). Elke categorie wordt nog eens opgedeeld in subcategorieën (bijvoorbeeld voor ‘oefeningen’: energizeres, stemming, ontspanningoefeningen, evaluatie…). De groepsleden mogen zich vrij van het ene naar het andere bord begeven om er (met een stip of kruisje) hun tevredenheid op aan te duiden (hoe dichter bij de roos, hoe groter de tevredenheid). Na de oefening wandelt de begeleider samen met de groep langs de verschillende borden, overloopt de resultaten, vat deze samen en geeft ruimte voor extra commentaren of reacties. Post it! Materiaal: post-its, alcoholstiften Elk groepslid krijgt 2 grote post-its waarop hij anoniem kan antwoorden op volgende vragen: • Over welke onderwerpen of thema’ s heb ik vandaag iets geleerd? • Welke dingen die ik deed, waren nieuw voor mij? De begeleider verzamelt de kaartjes, hangt deze op en bespreekt ze samen met de groep.

Energizer Samerwerking …

3. Individuele evaluatiemethoden Stemmen Materiaal: rode ‘neen’-kaarten, groene ‘ja-kaarten, oranje ‘maar’-kaarten, een grote enveloppe Bij het begin van de evaluatie stellen de groepsleden zich op in een kring, met de ruggen naar elkaar. Ieder groepslid ontvangt een rode (‘neen’), groene (‘ja’) en oranje (‘maar’) kaart. Bij elke vraag die de begeleider stelt, laat hij een enveloppe de kring rond gaan. Afhankelijk van hun mening deponeren de groepsleden een rode of groene kaart en – indien ze dit wensen – een oranje kaart

p . 5 4 D i da c t i s c h m at e r i a a l E va l uat i e m e t h o d e n

p. 55

in de enveloppe. De oranje ‘maar’ – kaart geeft de groepsleden de mogelijkheid om hun mening eventueel te nuanceren (‘ja, maar…’ of ‘neen, maar…’). Na elke stemronde maakt de begeleider de enveloppe leeg en maakt de resultaten bekend. Nadat alle vragen zijn gesteld, gebruikt de begeleider de resultaten van de verschillende stemrondes als aanzet tot discussie.

...

........

..

..........

.....

....

.

...

...

...

..

..

..

..

. ..

.. ...

.....

.

..

...

..

..

..

....

.....

....

....

...

...

..

...

......

......

..............

......

......

........... ...

.. ...

.

..

.. ...

...

..

... .. ..

. ..

..

..

...

... ..

...

...

...

...

....

....

....................

....

....

..

... ..

...

..

Darten (zie model op p. 55) Materiaal: voor elk groepslid een A4-blad met daarop een dartbord met verschillende evaluatiecriteria), balpennen De begeleider legt uit dat de witte en zwarte vakken van het dartbord elk één te evalueren aspect vertegenwoordigen en dat de ringen die deze vakken doorkruisen een indicatie geven van de graad van tevredenheid (hoe dichter bij de roos, hoe groter de tevredenheid). Ieder groepslid geeft met een stip of kruisje op zijn dartbord aan hoe tevreden hij is over elk aspect. Aan het einde van de oefening verzamelt de begeleider alle evaluatiebladen en overloopt deze samen met de groep. Het staat de groepsleden vrij om al dan niet commentaar te geven bij hun evaluatie. Opmerking: Deze evaluatiemethode is vrij complex; het is aanbevolen ze te gebruiken in groepen die reeds ervaring hebben met evalueren of met gelijksoortige evaluatiemethoden zoals ‘Positionering in de ruimte’ en/of ‘Collectief darten’.

. ....

Mag vrijelijk worden gekopieerd met vermelding van de bron: Van Ik naar Wij | Du Je au Nous,

didactische materiaal, Evaluatiemethoden, p. 55

p . 5 6 D i da c t i s c h m at e r i a a l E va l uat i e m e t h o d e n

Mag vrijelijk worden gekopieerd met vermelding van de bron: Van Ik naar Wij | Du Je au Nous,

didactische materiaal, Evaluatiemethoden, p. 56

inspirerende voorbeelden

p . 6 0 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n T r a j e c t v e r h a l e n

p. 61

tverhalen nieuwe trajec trajecten en STEN-.html Foto’s van de IEN -D e/ o.b w.florainf vindt u op ww

Trajectverhalen

˘module 1

Hieronder vindt u enkele voorbeelden van vormingstrajecten die met de methodiek Van Ik naar Wij | Du Je au Nous werden gerealiseerd. Créasol, naaiatelier, 2009 Context: Créasol is een Luiks werkervaringsproject waarin theorie (voormiddag) en praktijk (namiddag) worden gecombineerd. Veertien cursisten (allen vrouwen) van de opleiding snit en naad engageerden zich in het kader van hun cursussen welzijn, wiskunde, Frans en informatica voor het vormingstraject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous. Het vormingstraject: Bij de opstart van het traject uitten de cursisten de wens om onmiddellijk tot concrete actie over te gaan. Er werden verschillende actiethema’s aangehaald: verkeersveiligheid, een goede gezondheid voor iedereen, propere straten… Uiteindelijk besliste de groep om sensibiliseringsborden te maken die autobestuurders aanmanen om trager te rijden. De lokalen van Créasol bevinden zich immers langs weerszijden van een erg drukke weg waar auto- en vrachtwagenbestuurders zich vaak niet aan de opgelegde snelheidsbeperkingen houden. De cursisten wilden ook dat hun actie zichtbaar en duurzaam zou zijn, en een impact op langere termijn zou hebben. Bij het ontwerpen van de sensibiliseringsborden stonden de cursisten niet alleen stil bij mogelijke slogans en de vormgeving van de borden, maar ook bij de meer technische aspecten van het project: “Welk materiaal?”, “Hoe bevestigen?”… Ze organiseerden een ontmoeting met de politiecommissaris die verantwoordelijk is voor het plaatsen van de signalisatieborden in Luik, en informeerden bij hem naar de regels waaraan dergelijke borden moeten voldoen. Op deze manier hoopten ze hun kansen op een goedkeuring van het stadbestuur te verhogen. Het voetpad en de weg zijn immers openbare plaatsen en daar doen burgers niet zomaar wat ze willen! Tijdens een terreinverkenning gingen de groep en de politiecommissaris samen op zoek naar de meest geschikte plaatsen voor de sensibiliseringsborden. Voor de vormgeving van hun borden deed de groep een beroep op de expertise van andere personen uit hun organisatie: de lesgeefster naaien (stoffen versie van het bord), een technicus voor het bevestigen van de borden, de lesgevers in de sectie bouw… Het definitieve ontwerp werd opgestuurd naar de commissaris. Aangezien het bord in een publiek perk zou worden geplant, moest ook de groendienst zijn akkoord geven. Na een aanvankelijke weigering slaagde de groep er uiteindelijk toch in een plaats voor te stellen die door alle betrokkenen werd goedgekeurd. Nadat ook de stad zijn akkoord gaf, werd het ontwerp door een gespecialiseerd bedrijf op weersbestendig materiaal gedrukt. De stad plaatste de borden, en zes maanden na de start van het traject werden ze feestelijk ingehuldigd. Impact: De sensibiliseringsborden zijn er een jaar later nog steeds en werden nog niet beklad met graffiti (dit was een vrees van de groep). Wel moest één van de borden opnieuw worden geïnstalleerd, omdat… het omver werd geknald door een auto die aan een veel te hoge snelheid door de

straat reed. De bestuurder lachte groen toen hij het opschrift van het bord las: “Houdt u van het leven? Wij ook! Vertragen!” Hoewel het project de groep en de begeleider heel wat stress bezorgde en veel energie vroeg, waren beiden erg fier op het resultaat. Zij hopen dan ook dat andere groepen gelijkaardige trajecten aanvatten. Vooral de participatieve dynamiek die van bij de aanvang aanwezig was, werd erg op prijs gesteld. Mo-Clean, mobiele poetsdienst, 2009 Context: De sociale werkplaats Mo-Clean in Sint-Niklaas wil langdurig werkloze vrouwen een zinvol en duurzaam arbeidsperspectief aanbieden via het organiseren van een mobiele poetsdienst. In dit sociale economiebedrijf worden de werkneemsters voor onbepaalde duur aangeworven. Sommige werken al meer dan tien jaar bij Mo-Clean. Er is een goede teamgeest en er heerst een sfeer van vertrouwen en bereidheid om te investeren in de organisatie waarvoor men werkt. Elke week wordt er een halve dag vorming aangeboden. Het is in het kader van deze vorming dat een wisselende groep van een tiental vrouwen gedurende vier maanden een traject uitbouwde. Het vormingstraject: De poetsvrouwen waren het er al snel over eens dat ze wilden werken aan het verbeteren van hun arbeidsomstandigheden. Hoewel ze oorspronkelijk het idee hadden een collectieve griepvaccinatie aan te vragen, verlieten ze deze piste. Gesprekken met enkele artsen leerden hen immers dat dergelijk vaccin voor hen weinig zinvol was. Uiteindelijk koos de groep voor een gesprek met hun directeur, enerzijds om een duidelijker zicht te krijgen op de werking van het poetsbedrijf (bijvoorbeeld hoe worden de vervoersonkosten berekend, of vergoedingen…) en anderzijds om een aantal problemen aan te kaarten en rond oplossingen te overleggen. De groep wenste zich hoofdzakelijk uit te drukken over de slechte staat van hun eet- en opleidingslokaal: vocht, geurhinder, geen kapstokken, geen zeep en spiegel in de toiletten. De ontmoeting met de directeur was erg constructief en voor beide partijen erg valoriserend. De werkneemsters somden niet alleen hun grieven op, maar benoemden ook de positieve elementen van de organisatie (bijvoorbeeld de jaarlijkse groeps- en familieuitstap). De directeur kreeg de kans om het vergoedingssysteem uit te leggen, kon vertellen over zijn gesprekken met de huiseigenaar (oplossen van het vocht- en geurproblemen) en lichtte hen in over toekomstige projecten: opstarten van een fietspunt, het verkrijgen van een hospitalisatieverzekering voor elke werkneemster en verhuizen naar een gezonder gebouw. Aan het eind van het gesprek gaf de directeur de vormingswerker opdracht om de resterende vragen van de werkneemsters te verzamelen, zodat deze op de volgende algemene vergadering zouden kunnen worden voorgelegd. Dit verzoek bracht aan het licht dat een aantal werkneemsters noch wisten wat een algemene vergadering is, noch dat ook zij hierop welkom zijn. Het gesprek met de directeur zorgde er met andere woorden voor dat een bestaande participatieve structuur opnieuw op de voorgrond trad en werd toegelicht. Impact: Het lokaal van de werkneemsters kreeg een kapstok en de toiletten werden van een spiegel voorzien. Met de vormingswerkster wordt sinds het traject ook verder aan participatie gewerkt. Enerzijds werd er een ideeënbus ontworpen en kregen de werkneemsters hun eigen interne krantje, de Mozette. Anderzijds waakt de vormingswerkster erover dat de participatieve structuren die reeds in de organisatie aanwezig zijn, gekend en duidelijk zijn. Ondertussen verhuisde Mo-Clean naar een ander gebouw.

p . 6 2 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n T r a j e c t v e r h a l e n

Collectif des Femmes, beroepsoriëntatie, 2009 Context: Collectif des Femmes werd twintig jaar geleden in Louvain-la-Neuve opgericht door vrouwen van buitenlandse studenten. Naast haar oorspronkelijk aanbod aan diverse socio-culturele, vormingsen alfabetiseringsactiviteiten zet Collectif des femmes nu ook in op socio-professionele inschakeling. Het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous werd opgestart met de deelnemers van de module ‘beroepsoriëntatie’ (4 maanden) en geïntegreerd in de lessen Frans en ‘Collectieve bemiddeling’. De groep bestond uit negen vrouwen van zeer diverse afkomst, en was erg hecht en solidair. Het vormingstraject: De vrouwen gaven aan erg nieuwsgierig te zijn naar de thema’s burgerparticipatie, vrouwen, conflictbemiddeling en (de naderende) verkiezingen. Tijdens een aantal ontmoetingen waar de vrouwen met erg veel wederzijds respect naar ieders ervaringen en verhalen luisterden, werd een project gevonden dat haalbaar was in het licht van de beperkte beschikbare tijd. Het vormingstraject gaf de groep vrouwen de kans om op te komen voor één van hun collega’s, een dame zonder verblijfsvergunning die het bevel kreeg om België te verlaten en wiens advocaat een petitie lanceerde. De groep nam de tijd om het verhaal van de dame en de context van politieke migratie naar België beter te begrijpen en informeerde zich over het nut en de werking van een petitie. Ze leerden hoe ze hun eigen netwerk kunnen gebruiken om hun collega te steunen en de petitie te verspreiden. Impact: De petitie verzamelde meer dan 1000 handtekeningen, maar van de dame in kwestie is geen spoor meer, zij leeft nu in de clandestiniteit. Ondanks dit nieuws voelden de groepsleden zich toch erg gewaardeerd, omdat ze ruimte kregen om hun persoonlijke meningen te uiten. En ondanks het feit dat slechts enkelen onder hen stemrecht hebben, voelde de ganse groep zich meer betrokken bij de verkiezingen. Groep Intro Vlaams Brabant, strijk- en herstelatelier De Plooi, 2010 Context: Het strijk- en herstelatelier De Plooi is een sociaaleconomisch tewerkstellingsproject in Dilbeek dat werk wil creëren voor laaggeschoolde, langdurig werklozen en OCMW-steuntrekkers. Een tiental werkneemsters werkt er half- of voltijds. Ze hebben weinig collectieve momenten. Net voor de aanvang van het vormingstraject, dat liep van april tot september, werden de teamvergaderingen (werkoverleg) afgeschaft omdat er teveel conflicten waren. In de plaats daarvan werd afgesproken om één keer per jaar aan teambuilding te doen. De werkneemsters krijgen op regelmatige basis (als het strijkwerk het toelaat) bijkomende vorming en opleiding. Ondanks alles is de individuele logica dominant, met werkneemsters die hoofdzakelijk alleen werken en het overgrote deel van hun tijd aan productieve arbeid besteden. Het vormingstraject: Bij aanvang van het vormingstraject leefde er bij sommige werkneemsters weerstand. Ze zagen het traject als tijdverlies, zeker gezien de erg grote werkdruk en werklast (sommigen voelden zich overwerkt). Toch waren ze snel gewonnen voor de verschillende activiteiten (bijvoorbeeld de energizers) en groeide het enthousiasme waarmee ze hun mening uitten en naar gemeenschappelijke interesses zochten. De groep ging op zoek naar een project waarin iedereen zich kon vinden (unanimiteit); ze wilden een uitstap maken naar een voor hen nog onbekende

p. 63

plaats in België waartoe ze normaal geen toegang hebben (bij gebrek aan tijd, financiële middelen of motivatie van het eigen gezin). Uiteindelijk kozen ze voor een uitstap naar Paira Daiza (voorheen Paradisio). Hoewel de uitstap op zich voor de groep al een uitzonderlijk evenement was, bestond de uitdaging erin om deze excursie – en het traject dat ertoe leidde – duurzaam te maken. Zo werd het werk dat tijdens het vormingstraject – naast de productieve (strijk)arbeid – werd verricht, zichtbaar gemaakt, en kreeg het ook (op langere termijn) waardering. Impact: De groep besliste: • een draaiboek op te stellen voor het opzetten van om het even welk project, waarin ook mogelijke methoden van collectieve besluitvorming zijn opgenomen; • om tijdens de pauzes geregeld een energizer of ontspanningsoefening te doen; • om hun traject zichtbaar te maken via een fotocollage met commentaren. De effecten van het traject waren al tijdens het vormingsproces voelbaar: het werkoverleg werd opnieuw opgestart, men maakte (opnieuw) kennis met de andere en ontdekte diens beperkingen, de leefregels werden nieuw leven ingeblazen, en de sociale missie van het bedrijf werd versterkt (via de deelname van de vrouwen aan het project van het bedrijf). Door hun collectief project werden de werkneemsters en coördinatrice van het strijk- en herstelatelier zich bewust van het belang van zelfarbeid (vorming en opleiding), zorgarbeid (energizers, ontspanningsoefeningen) en sociale arbeid (groepsgevoel, welzijn en participatie) voor het welzijn op de werkvloer. Dit versterkte hun motivatie om te werken en ging gepaard met een erkenning van (de waarde van) elke persoon: een werkzoekende is een ‘totaal’ persoon aan wie men echte verantwoordelijkheden kan geven. Hiermee wordt een antwoord geboden, enerzijds aan de druk die op personen in armoede wordt uitgeoefend om zich enkel in een logica van uitbuiting in te schrijven, en anderzijds aan de logica van winstbejag die aan de organisaties wordt opgedrongen. In het vormingstraject van Dilbeek werd dus hoofdzakelijk gewerkt aan het zelfvertrouwen en het respect voor de anderen, wat beantwoordde aan een reële nood. Het toonde ook aan dat alvorens een groep naar buiten kan treden, ze eerst dient te werken aan de ontwikkeling van een ‘Wij’. Groep Intro Brussel, vrouwenwerking, 2010 Context: De vrouwenwerking in Schaarbeek onthaalt meisjes en jonge vrouwen van vreemde afkomst en wil hen via verschillende activiteiten (koken, decoratie, textiel en naaien, bodyculture, groepsuitstappen) opnieuw motiveren tot participatie in groep en zo hun persoon versterken (zelfvertrouwen, weerbaarheid). Het vormt een (eerste) opstap naar verdere alfabetiseringscursussen, taalcursussen of opleidingen. De activiteiten worden georganiseerd op uren die de vrouwen toelaten om hun zorgarbeid (voor de ouders en/of kinderen) te blijven opnemen. Sommige activiteiten worden woensdagnamiddag of in het weekend georganiseerd (bijvoorbeeld samenspel voor mama’s en hun kinderen). Het traject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous ving aan in mei, eindigde in juni en werd opgezet door een tiental vrouwen van Turkse origine (groep kookatelier). Het vormingstraject: Bij de start van het vormingstraject werd er met de vrouwen vooral nagedacht over hun definitie van participatie. Op de vraag “wat voor hen participeren aan de activiteiten van

p . 6 4 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n T r a j e c t v e r h a l e n

Groep Intro Brussel betekent” werden als belangrijkste motieven opgegeven: buitenkomen, andere vrouwen ontmoeten, en het isolement doorbreken. Samen een collectief project opzetten, was nieuw voor deze vrouwen. Wie achter het idee van een project stond, tekende een engagementsverklaring, waarin duidelijk werd aangegeven op welke momenten er aan het project zou worden gewerkt. Uit de verschillende ideeën die werden opgesomd, en die allen op de ‘buitenwereld’ gericht waren, kozen de vrouwen in overleg met elkaar om een activiteit te organiseren voor personen in een rusthuis uit hun buurt. Het eerste rusthuis dat werd gecontacteerd, antwoordde onmiddellijk positief: de ergotherapeute die verantwoordelijk is voor de activiteiten van de rusthuisbewoners was onmiddellijk voor het idee gewonnen. Desondanks ging het project niet door; omwille van materiële redenen (o.a. mobiliteit) was het niet mogelijk om de rusthuisbewoners in de vrouwenwerking te ontvangen. Wel bezocht een delegatie van de vrouwen het rusthuis, en had er een gesprek met de ergotherapeute. Maar ook tijdens dit gesprek bleken zich drempels op te werpen: omdat de rusthuisbewoners ’s morgens worden verzorgd, kunnen zij enkel in de namiddag deelnemen aan activiteiten, maar de vrouwen zijn in de namiddag niet vrij omdat ze al vroeg hun kinderen aan school moeten gaan oppikken. Dan bleef er nog de mogelijkheid over om samen eten klaar te maken en samen te eten, maar omwille van logistieke moeilijkheden en een te korte voorbereidingsperiode, kon dit pas doorgaan eind juni of na de vakantie.Dit was dan weer minder aantrekkelijk, zowel voor de groep (op vakantie naar het land van herkomst, stop vorming) als voor het rusthuis (stagiaires opleiden, te weinig tijd om met de rusthuisbewoners een participatief proces op te zetten). Na hun bezoek aan het rusthuis waren de vrouwen erg boos en teleurgesteld. Desalniettemin hebben ze de positieve punten van deze ontmoeting onthouden, meer specifiek een betere kennis van de levensomstandigheden van bejaarden in Belgische rusthuizen en de sociale activiteiten die met hen worden gedaan (organisatie van activiteiten, mogelijkheid om uitstapjes met de familie te maken). Tijdens een barbecue – georganiseerd door de vrouwen – stelden de vrouwen hun traject voor aan hun coördinatrice en begeleiders, en aan een andere groep van Groep Intro Brussel.

p. 65

besliste al snel om een etentje te organiseren, niet alleen voor elkaar, maar ook voor anderen. Er werd een barbecue georganiseerd voor de vrienden van de deelneemsters, voor de begeleiders en voor een aantal externe genodigden. Elk groepslid bracht een typisch gerecht uit haar eigen cultuur mee. Er werden mensen uitgenodigd om over hun burgerinitiatief te komen praten: iemand getuigde over zijn werk binnen Amnesty International, een andere persoon gaf meer uitleg over de missie van haar organisatie, met name de verkoop van tweedehandskleren. Na de barbecue organiseerden de vrouwen nog een aantal workshops: yoga, Afrikaans vlechten, Arabisch schrift, brieven schrijven voor Amnesty, enz. Een stagiaire die jarig was, werd in alle talen van de groep gevierd en bezongen. Impact: Het project heeft de positieve en constructieve sfeer in de groep versterkt. De vrouwen beleefden ook plezier aan het tonen van hun talenten en het ontwikkelen van nieuwe vaardigheden. Ze maakten kennis met een aantal lokale burgerinitiatieven. AID – Waals Brabant, vooropleiding kinderverzorgster, 2010 Context: AID is een werkervaringsproject dat zich niet alleen richt op de socioprofessionele inschakeling van personen, maar ook op burgerschap. AID situeert zich in Tubeke en Nijvel, maar ontwikkelt verschillende inschakelingprojecten in het oosten van Waals-Brabant (waar weinig andere inschakelingstructuren voorhanden zijn). De groep – veertien personen waaronder één man – volgde een vooropleiding kinderverzorgster in de lokalen van de basisschool van Jodoigne. Het traject werd geïntegreerd in de cursus ‘Projectontwikkeling’ en liep van april tot september.

De context: Voor meer uitleg over de organisatie, zie supra. Het traject (dat liep van april tot juni) werd opgezet door vijftien cursisten, en werd geïntegreerd in de cursus ‘Projectontwikkeling’.

Het vormingstraject: De groep leerde elkaar via tal van activiteiten beter kennen: vrije expressie, opstellen van leefregels, zoeken naar overeenkomsten in de groep. Hun project kozen ze met een meerderheid van stemmen. Uit een reeks ideeën werd, na eliminatie, gekozen voor een project met twee luiken: een inzameling van speelgoed en kleren voor de vluchtelingen van het asielcentrum in Jodoigne (Fedasil) enerzijds, en voor spullenhulp anderzijds. De stemming leidde tot een ex-aequo tussen beide projecten, en de groep besloot daarom beide ideeën te combineren in één project. Eén deel van de groep had de wens om een activiteit te organiseren voor de kinderen uit het asielcentrum. Hiertoe werd de directeur van dit centrum in het cursuslokaal uitgenodigd. Hij gaf de groep uitleg over het leven in een asielcentrum, dit om de groep voor te bereiden op hun bezoek, en om twijfels, onzekerheden en angsten van bepaalde groepsleden ten aanzien van de ‘andere’ op te vangen. Tijdens het bezoek werd het ingezamelde speelgoed samen met de kleren afgegeven aan Fedasil. Nadien kreeg de groep een rondleiding van de directeur. De activiteit voor de kinderen kon niet doorgaan, aangezien dit alleen mogelijk zou zijn op woensdagnamiddag, het enige vrije moment van de cursisten. Ondanks de expliciete vraag van de groep was het niet mogelijk om een groep vluchtelingen te ontmoeten. Toch werden er tijdens het bezoek een aantal informele gesprekken gevoerd. Een ander deel van de kledinginzameling werd gedeponeerd in de containers van spullenhulp.

Het vormingstraject: In deze groep werd erg snel een sfeer van luisterbereidheid en respect voor de andere gecreëerd. De deelnemers die elkaar niet kenden, namen heel snel gezamenlijke initiatieven, zoals bijvoorbeeld het beurtelings meebrengen van vieruurtjes en het organiseren van feestelijke momenten (dans) tijdens de pauzes. Deze groep, waarvan de leden van erg diverse afkomst waren,

Impact: De groep stond stil bij de ‘andere’, en meer specifiek bij de opvang van vluchtelingen. Eén deel van de groep voelde zich erg ongemakkelijk bij het idee om een asielcentrum te bezoeken, het andere deel van de groep – van vreemde afkomst – voelde zich door deze angsten gekwetst. Het bezoek aan het vluchtelingencentrum heeft beide groepen opnieuw samengebracht.

Impact: Hoewel het project met stress en teleurstelling gepaard ging, zagen de vrouwen er wel de meerwaarde van in. Ook waren ze fier op de verantwoordelijkheden die ze in dit kader opnamen. Ze zijn zich nu ook veel meer bewust van hun eigen betrokkenheid, invloed en positie in de organisatie… dit werd tijdens het vormingsproces expliciet duidelijk gemaakt. Zij voelden zich de motor van hun eigen proces, en de vrouwen die in september naar de organisatie terugkeerden, formuleerden meteen de wens om een nieuw project op te zetten, een project waardoor ze elkaar beter kunnen leren kennen. Collectif des Femmes, vooropleiding kinderverzorgster, 2010

p . 6 6 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n V e r s l a g

p. 67

Verslag ˘Alle modules

1. Inleiding In functie van de noden en verwachtingen van de groep en naargelang het statuut van de vorming kan de verslaggeving over het traject verschillende vormen aannemen. Ook hier moet rekening worden gehouden met de verschillende manieren waarop personen leren of informatie opnemen [zie Breinleren]. Afhankelijk van de leernoden, zullen de verwachtingen ten aanzien van een verslag uiteenlopen. We halen hieronder een aantal vaak weerkerende noden aan. 2. Vormgeving van het verslag De titel Voor sommige groepsleden is het belangrijk dat de titel van het vormingstraject en/of van de verschillende vormingsmodules duidelijk vermeld staat. Andere groepsleden hebben dan weer meer nood aan een titel die duidelijk maakt welke plaats het vormingstraject inneemt in de ruime opleiding of vorming (of op de werkplaats). “Staat het traject op zich?” “Maakt het deel uit van een bestaand onderdeel van de opleiding?” of “Is het een aanvulling op een vorige les of een discussie die eerder werd gevoerd?”

Taalgebruik Om de inhoud van het verslag toegankelijk te houden voor de anderstalige groepsleden (mensen met beperkte kennis van de Nederlandse taal) is het soms nodig om het verslag – of althans een aantal sleutelwoorden daaruit – in twee of meerdere talen te noteren. Met betrekking tot dit onderwerp verwijzen we naar het syntheseverslag en het artikel dat vzw Flora rond taal en taalgebruik schreef. • Synthese-verslag Begrijp me niet verkeerd: hoe omgaan met verschillen in taal en taalgebruik?* • Artikel Begrijp me niet verkeerd: de rol van de taal en taalgebruik in socio-professionele inschakelingsorganisaties?** 3. Inhoud van het verslag Afhankelijk van de opleiding of vorming waarin het vormingstraject Van Ik naar Wij | Du Je au Nous plaatsvond, was er niet alleen interesse voor de inhoud van de vormingsmodules maar ook voor de vormingsprincipes of -methodieken die tijdens het traject werden gebruikt. Zo zijn er bijvoorbeeld groepen uit de opleiding ‘Kinderverzorg(st)er’ die veel interesse hadden voor de energizers en ontspanningsoefeningen en een uitgebreide beschrijving van deze oefeningen graag in het verslag opgenomen zagen. 4. Voorbeeld van een verslag Van Ik naar Wij | Du Je au Nous Bijeenkomst 1 organisatie x Vrijdag, 30 april | 9:30 tot 12:30

Aanduiding van datum en tijd van de activiteit waarover het verslag gaat. Namen van aanwezige personen noteren Vooral bij wisselende groepen of regelmatige afwezigheden is het met name voor de begeleider interessant om te weten wie aan welke module meewerkte. Het is voor sommige groepsleden ook een manier om zich gewaardeerd te voelen, aangezien de ‘aanwezigheidslijst’ geen controlerende functie, maar eerder een ‘valoriserende’ functie heeft: we noteren jouw naam om aan te tonen dat jij hebt bijgedragen tot (de resultaten van) deze module!

De groep: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De begeleidster(s): . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beknopt overzicht van het programma A.

Overzicht van het programma Bepaalde groepsleden hebben nood aan een klein geheugensteuntje, een overzicht van wat reeds achter de rug is en van wat er nog te doen staat. Foto’s Het merendeel van de groepsleden vond het fijn om bij elk verslag foto’s van het traject terug te vinden. Ze ervaren dit als een leuke afwisseling ten opzichte van de woorden (die bij sommigen minder goede schoolherinneringen oproepen) en als een waardering van hun (foto)werk.

Verslag Bondig verslag van de ideeën van de groep, in hun bewoordingen. Eventueel aangevuld met beeldmateriaal, tekeningen, foto’s van voorwerpen. Met telkens een rubriek ‘Onze opmerkingen’ (evaluatie van de vormingsmodule)

B. De foto’s van groepslid x Patchwork van foto’s die door groepslid x werden gemaakt tijdens de bijeenkomst (1 A4).

*

www.florainfo.be/IMG/pdf/Synthese_verslag_taal_en_communicatie_definitief_-_19_JULI_2010.pdf

** www.florainfo.be/Begrijp-me-niet-verkeerd,256.html

p . 6 8 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n T i jd svo o r st e l l i n g e n

p. 69

Tijdsvoorstellingen

• diagrammen (staaf, cirkel, lijn…); • tekeningen die evolutie voorstellen (een opgroeiend kind, een vlinder die ontpopt…).

 

˘module 1

1. Tijdsvoorstellingen en de principes van breinleren [

Breinleren]

Er bestaat niet zoiets als één interpretatie of juiste benadering van de werkelijkheid. Afhankelijk van de manier waarop mensen leren of informatie opnemen, benaderen ze de werkelijkheid op diverse manieren. Als begeleider is het dan ook belangrijk om hiervoor aandachtig te zijn. Opdat zoveel mogelijk groepsleden zouden begrijpen waarover je het met hen wil hebben, moet je proberen informatie op verschillende manieren te benaderen, en op zoek gaan naar alle mogelijke manieren waarop de groepsleden en jijzelf omgaan met informatie. Sta even stil bij volgend voorbeeld. Doe je ogen dicht en denk aan het woord ‘boom’. Wat komt er in je op? Een beeld? Een stem? Een gevoel? Sommige mensen zullen de letters B-O-O-M voor zich zien, anderen daarentegen zien een beeld van de boom in hun tuin of in het bos. Bepaalde mensen herinneren zich dan weer hoe ze zich als kind voelden bij het beklimmen van een boom, of zien een tekening van de baobab uit hun geboortedorp. Andere horen de eigen of andermans stem het woord ‘boom’ uitspreken. Doe de oefening met je groep, je zal snel merken hoe verschillend groepsleden functioneren en hoe verschillend de referentiekaders zijn die ze gebruiken. Hetzelfde geldt voor het woord ‘tijd’. Afhankelijk van onze persoonlijkheid en onze cultuur kan tijd op verschillende manieren worden voorgesteld: lineair, cyclisch, spiraalvorming, in stijgende of dalende lijn… met of zonder woorden, tijdsindicaties of beelden…. Sommige personen zullen met andere woorden niet genoeg hebben aan een chronologische opsomming in woorden van wat tijdens het traject te gebeuren staat, maar hebben eerder nood aan beelden, symbolen, kleuren, bepaalde composities… 2. Verschillende tijdvoorstellingen… in woord Als er voldoende tijd is, loont het om te vertrekken van de tijdvoorstellingen die in de groep leven. Op deze manier wordt de groep zich bewust van haar diversiteit en kan ze kiezen voor een tijdvoorstelling die het best bij de groep aansluit. Er zijn verschillende manieren waarop tijd kan worden voorgesteld. We denken aan: • horizontale tijdslijnen; • verticale tijdslijnen; • op- of aflopende tijdslijnen; • spiraal (windhoos, slakkenhuis…); • kalender (maandoverzicht);

Of nog: • met of zonder tijdsaanduiding (datum); • met of zonder weergave van de inhoud (sleutelwoorden); • met of zonder beelden; • met of zonder kleuren; • met of zonder pijlen; • met of zonder vertakkingen. 3. Verschillende tijdvoorstellingen… in beeld

p . 7 0 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n T i jd svo o r st e l l i n g e n

p. 71

p . 7 2 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n L e e f r e g e l s

p. 73

Leefregels  

˘module 2

1. Leefregels Om goed te kunnen samenwerken moeten er duidelijke afspraken en begrijpelijke regels worden vastgelegd. Heel vaak worden dergelijke afspraken en regels niet uitgesproken, worden ze niet door iedereen op dezelfde wijze begrepen of zijn ze niet door iedereen gekend. Dit kan het goed functioneren van een groep in de weg staan. Opdat iedereen zich in de leefregels zou herkennen en er zich goed bij voelt, is het erg belangrijk dat de groep er samen over nadenkt. Duidelijk geformuleerde leefregels vormen een basis om als groep samen te werken. Ze geven zekerheid omdat ieder groepslid weet wat wel en niet mag. De regels mogen echter niet te strak gehanteerd worden, want dan kunnen ze belemmerend gaan werken. Bepaalde regels kunnen tijdens het groepsproces veranderen of achterwege gelaten worden. Het is daarom belangrijk regelmatig naar de leefregels terug te grijpen, deze samen te bespreken en indien nodig aan te passen! 2. Voorbeelden van oefeningen om rond leefregels te werken. In de voorbeeldanimatie van module 2 [zie module 2 ] omschrijven we één manier om rond leefregels te werken. Om de begeleider te inspireren, sommen we hieronder nog een aantal andere oefeningen op. Horen, zien en zwijgen Je kan bij de bespreking van de leefregels vertrekken van de uitdrukking ‘Horen, zien en zwijgen’ die vaak uitgebeeld wordt aan de hand van drie aapjes met respectievelijk de handen voor de oren, ogen en mond. Je kan hierbij verwijzen naar de volgende leefregels: • hoor geen kwaad; • zie geen kwaad; • spreek geen kwaad. Bespreking met de groep: • Wat vinden jullie van bovenstaande regels en waarom? • Zijn jullie akkoord met deze regels? Waarom wel, waarom niet? • Welke regels (aapjes) zouden jullie nog willen toevoegen? Waarom?

Discussies die traag op gang komen, kunnen worden aangewakkerd door de groep volgende slogan voor te leggen: “Door te zwijgen worden problemen vaak erger dan door erover te spreken.” Wat vindt de groep van deze uitspraak? Willemspaviljoen

Uit: Dekeyser, L. & Baert, H. (red.) Projectonderwijs : leren en werken in groep., p. 237. Leuven : Acco.

Doel: bewust worden van de normen die in de groep bestaan en van de functies die deze normen hebben. Tijd: ongeveer 1 uur inclusief nabespreking Uitvoering: Het is vaak moeilijk te ontdekken welke normen er in een groep bestaan. Meestal is het makkelijker te zeggen wat abnormaal is. En als je weet wat abnormaal is, kun je ook ongeveer weten wat dan wel ‘normaal’ zal zijn. Het is de bedoeling dat je je gedurende een half uur volkomen abnormaal gedraagt. Je doet precies het tegenovergestelde van wat je eigenlijk hoort te doen. Alles mag. Niets is verboden. Er bestaan geen regels. Eén regel blijft bestaan: je mag elkaar geen pijn doen. Verder bestaat er geen enkele ‘mag niet’. Nabespreking: • Hoe voelde je je tijdens deze oefening? • Heb je veel dingen gedaan die je anders nooit gedurfd zou hebben? • Heb je nog veel dingen niet gedaan, omdat je ze ‘gek’ vond? Wat voor dingen? Heb je dingen gedaan die je eigenlijk al lang eens wilde doen? Wat dan? • Heb je contact gehad met anderen of was iedereen voor zichzelf bezig? • Ben je bang geweest? Waarvoor? Hoe kwam dat? • Was het mogelijk om samen met anderen dingen te doen? Wat heb je gedaan? • Schaam je je achteraf voor wat je hebt gedaan? Voor wat bijvoorbeeld? Wat ga je daaraan doen? • Kun je zeggen tegen welke regels je gezondigd hebt? Op wat voor een manier? • Waren het belangrijke regels? • Waarvoor dienen volgens jouw groepsregels? • Welke belangrijke regels bestaan er in jullie groep? • Denk je dat je in de toekomst gemakkelijker van de groepsregels zal afwijken? Waarom? • Is er nog iets dat je tegen bepaalde personen wil zeggen? De tien geboden

Uit: Dekeyser, L. & Baert, H. (red.) Projectonderwijs : leren en werken in groep., p. 239. Leuven : Acco.

Doel: bewust worden van je eigen normen en waarden en deze vertalen in groepsnormen. Tijd: ongeveer 1 uur inclusief nabespreking Uitvoering: • Iedereen schrijft op een stuk papier zijn eigen tien geboden, zoals hij deze in de toekomst voor zichzelf wil laten gelden. • Achter elk gebod schrijf je wat je daaraan in deze groep wil doen en hoe je dat wil gaan doen. • Indien er al leefregels zijn, probeer je te bekijken in hoeverre de bestaande groepsnormen in strijd zijn met jouw tien geboden en wat er dan aan zou veranderd moeten worden.

p . 7 4 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n L e e f r e g e l s

p. 75

• Samen met de andere groepsleden bespreek je je eigen tien geboden en de door jou gewenste veranderingen en groepsnormen. Nabespreking: • Hoe voelde je je tijdens deze oefening? • Hoe was de sfeer in de groep? • Heb je sommige geboden niet durven opschrijven? Welke? • Zijn er grote verschillen tussen jouw geboden en die van de groep? Wat ga je daaraan doen? • Is een aantal groepsnormen duidelijker geworden voor jou? • Respecteer je de tien geboden van de anderen? • Is er nog iets dat je tegen bepaalde personen wil zeggen? 3. voorbeelden van leefregels Hieronder geven we een lijst van mogelijke leefregels. Het is belangrijk om deze niet als een set van ‘voorschriften’ te hanteren, maar de groep de ruimte te laten zelf te kiezen welke regels voor hen belangrijk zijn en hoe ze deze interpreteren en hanteren. leefregels groep 1 Luisteren naar elkaar Zich openstellen voor nieuwe ideeën Samenwerken Ruimte creëren voor plezier Elkaar helpen Niemand onderbreken Zorgen voor een goede sfeer Mogen reageren Duidelijk zijn Aandacht hebben voor de ander Iedereen aan het woord laten Wederzijds respect Gelijkwaardige relatie Geen vooroordelen hebben Vertrouwen hebben in elkaar Leren van elkaar Flexibel zijn Naar zichzelf luisteren Delen met anderen Regels maken in functie van de groepsnoden Initiatief nemen

leefregels groep 1 Ruimte creëren voor plezier Elkaar helpen Naar elkaar luisteren, elkaar niet onderbreken In groep werken Bijdragen aan een goede sfeer Mogen reageren Verduidelijken, duidelijk zijn Aandacht hebben voor elkaar Meningsvrijheid voor iedereen (gespreksronde) Wederzijds respect Relatie van gelijken Elkaar niet be- of veroordelen Vertrouwen hebben in elkaar Leren van elkaar Flexibel zijn Naar zichzelf luisteren Delen met elkaar Regels opstellen (of niet) in functie van de noden van de groep Initiatief nemen De uurregeling respecteren Openstaan voor nieuwe ideeën

Om de leefregels niet uit het oog te verliezen en ze te laten ‘leven’, is het goed om ze duidelijk zichtbaar omhoog te hangen in het leslokaal.

p . 7 6 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n B u r g e r i n i t i at i e v e n

catie kan van deze publi n! nische versie ks aanklikke In de elektro ee str ht rec lende links u de verschil l tm n.h te o.be/diens www.florainf

Burgerinitiatieven

˘module 3

p. 77

T-shirt van Natuurpunt Een initiatief van de vzw Natuurpunt Datum van oprichting: 2001 Doel: steunen van de vereniging, opkomen voor het behoud van biodiversiteit Actieveld: Regionaal

Wie aandachtig rond zich kijkt, zal merken dat er een grote verscheidenheid aan initiatieven van burgers (individuen, groepen, verenigingen, samenwerkingsverbanden, instituties) bestaat. Het kan dan ook niet zo moeilijk zijn om voorwerpen (affiches, folders, badges, sjaals, vlaggen…) rond burgerinitiatieven te verzamelen. Om u te inspireren bij uw zoektocht sommen we hieronder een reeks burgerinitiatieven op.

DVD (tekenfilm) “Een giraf in de regen” www.mo.be/node/18782 Een initiatief van de Liga voor de Mensenrechten Datum van oprichting: 2008 Doel: de problemen van asielzoekers onder de aandacht brengen van kinderen (≥ zeven jaar) Actieveld: nationaal (scholen)

Blog Oxfam-in-actie www.oxfam.be/action Een initiatief van vzw OXFAM-Wereldwinkel en OXFAM-Solidariteit Datum van oprichting: 2010 Doel: aanmoedigen van solidariteit tussen volkeren (Noord-Zuid) en aanzetten tot creativiteit Actieveld: nationaal (jongeren)

Kaars www.aivl.be Een initiatief van Amnesty International Datum van oprichting: 1961 Doel: hopen op en werken aan een betere wereld waar alle rechten van alle mensen worden gerespecteerd. Actieveld: Mondiaal

Pin “Ik ben geen gereedschap” www.waardigwerk.be/ Een initiatief van de Coalitie Waardig Werk Doel: opkomen voor het behoud van basisrechten van werknemers in het noorden en het respecteren van deze rechten in het zuiden. Actieveld: nationaal en mondiaal (verenigingen, bedrijven, burgers) Folder van de GAMS campagne-excision.gams.be/nl/index.htm Een initiatief van de GAMS (Groupe pour l’Abolition des Mutilations Sexuelles) Datum van oprichting: 1996 Doel: preventie tegen vrouwenbesnijdenis, informeren en helpen van meisjes die (mogelijk) slachtoffer zijn van seksuele verminkingen. Actieveld: Internationaal Affiche “Zonder Haat Straat” www.zonderhaatstraat.be Een samenwerkingsinitiatief van verschillende verenigingen van de stad Antwerpen Datum van oprichting: 2007 Doel: reageren op het toenemend racisme en geweld, stimuleren van het samen-leven en solidariteit Actieveld: Stad Antwerpen en nadien regionaal

Tijdschrift “Ensemble ! Pour la solidarité, contre l’exclusion” Een initiatief van Collectif Solidarité Contre l’Exclusion Datum van oprichting: 1996 Doel: versterken van een netwerk voor het analyseren van en strijden tegen mechanismen van sociale uitsluiting Actieveld: Franstalige gemeenschap (verenigingen, vakbonden, burgers) Website “Ik geef leven aan mijn planeet” www.ikgeeflevenaanmijnplaneet.be Een initiatief van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen Datum van oprichting:? Doel: alle burgers oproepen om zich in te zetten voor biodiversiteit Actieveld: Nationaal Boek “Is dit een mens” Geschreven door Primo Levi Verschenen in 2004 Doel: getuigenis over de Jodenvervolging Actieveld: Mondiaal

p . 7 8 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n B u r g e r i n i t i at i e v e n

Korte documentaire “Money as debt” www.moneyasdebt.net Een initiatief van Paul Grignon (Canadese artiest, geboren in 1948) Verschenen in 2008 Doel: informeren over het banksysteem en de structurele oorzaken van schulden, om op zoek te gaan naar alternatieven Actieveld: Mondiaal Bruine en blauwe vuilniszakken Een initiatief van de regionale overheidsdiensten en gemeentes Datum van oprichting: 2003 Doel: beter sorteren van afval met het oog op recyclage en bescherming van het leefmilieu Actieveld: Nationaal Memorandum van de Brusselse Coördinatie Wereldvrouwenmars met het oog op de regionale verkiezingen van juni 2009. Een initiatief van de Brusselse Coördinatie Wereldvrouwenmars Uitgebracht in 2009 Doel: interpelleren van de federale politici in het kader van gelijke kansen tussen mannen en vrouwen en een verbetering van de levenscondities en –kwaliteit van de Brusselse vrouwen. Actieveld: Nationaal (federale regering) Tentoonstelling “Women are heroes” www.womenareheroes.be/?nl Een initiatief van JT i.s.m. Artsen Zonder Grenzen Verschenen in 2008 Doel: sensibiliseren m.b.t. de levensomstandigheden van vrouwen in het Zuiden; hulde brengen aan de vrouwen uit het Zuiden (respect) Actieveld: Mondiaal Lied “Clandestino” Een initiatief van Manu Chao (Franse zanger van Spaanse afkomst, geboren in 1961) Uitgebracht in 1998 Doel: sensibiliseren m.b.t. de levensomstandigheden van klandestiene migranten (‘mensen zonder papieren’) Actieveld: Mondiaal Rood lint Een initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie Gecreëerd in 1991 Doel: bestrijding van HIV en AIDS, condoompreventie Actieveld: Mondiaal

p. 79

Gezelschapsspel “Handicap aan de beurt” Een initiatief van het Vlaams Fonds voor Personen met een Handicap i.s.m. het Centrum Informatieve Spelen Verschenen in ? Doel: Stilstaan bij de leefwereld van gehandicapten Actieveld: Regionaal Brochure “Geweld. Wat nu?” http://igvm-iefh.belgium.be/nl/publicaties/Geweld_Wat_nu_.jsp Een initiatief van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen Datum van oprichting: 2008 Doel: bewustmaking rond een aantal prangende problemen m.b.t. geweld en uit het isolement halen van de slachtoffers en de mensen uit hun naaste omgeving Actieveld: Nationaal Postkaart “Iedereen Anders, Iedereen Gelijk” Een initiatief van de Raad van Europa Verschenen in 2007 Doel: Opkomen voor diversiteit, mensenrechten en participatie Actieveld: Europa Belangrijke opmerking Voorwerpen die burgerparticipatie uitdrukken, zijn vaak ‘wervend’ qua karakter. Daardoor staan ze aan het risico bloot ‘sloganesk’ te worden en niet alle nuances van een problematiek zichtbaar te maken. Zo kan een intifada-sjaal door sommige groepen als een uiting van antisemitisme gezien worden, of een oproep tot milieubehoud als een aanval tegen de boeren. Het is dan ook belangrijk om die eventuele meerduidigheid zichtbaar te maken en te benoemen, zodat de deelnemers positie kunnen innemen ten opzichte van de verschillende betekenislagen van een object.

p . 8 0 I n s p i r e r e n d e vo o r b e e l d e n N e t w e r k e n

p. 81

Netwerken ˘module 7

1. Inleiding Een sociaal netwerk is een dynamisch en duurzaam relatienetwerk waarin mensen of groepen (bijvoorbeeld organisaties) via gemeenschappelijke ‘interessesferen’ met elkaar zijn verbonden. Een persoon kan deel uitmaken van verschillende netwerken (persoonlijk, professioneel, filosofisch, geografisch, digitaal…) die elkaar al dan niet overlappen of insluiten. De relaties die in een sociaal netwerk worden gelegd, worden niet alleen ingezet voor affectieve, logistieke, filosofische, religieuze of andere ondersteuning, maar zorgen ook voor een verruimde blik op de wereld en een rijkere persoonlijke en professionele ontwikkeling. Bewust worden van de eigen (sociale) netwerken kan personen of organisaties helpen zich niet geïsoleerd te voelen, zich te informeren of informatie met elkaar te verbinden, en anderen te betrekken bij hun (burgerschaps-, feestelijk, cultureel, politiek) initiatief. Maar men kan ook een nieuw sociaal netwerk ontwikkelen en zo de relaties en interacties tussen personen en/of organisaties bevorderen. Deze relaties en interacties vormen de basis van elk (sociaal) netwerk. Hoewel er enkel in module 7 specifiek bij ‘netwerking’ wordt stilgestaan, werken ook de andere modules – via kennismaking met elkaar en werken aan een groepsdynamiek – aan het versterken van een sociaal netwerk, meer bepaald dat van de eigen groep. 2. Voorbeelden van sociale netwerken Op microniveau Contacten op persoonlijk niveau kunnen betrekking hebben op: • familie; • vrienden; • de leden van de groep in socioprofessionele inschakeling; • andere leden van een organisatie waartoe men behoort; • collega’s; • de ouderraad van een school of de kinderopvang; • een buurtcomité; • mensen van de eigen parochie, moskee, tempel, synagoge; • mensen van de eigen sportclub; • … Op mesoniveau Contacten tussen personen en/of groepen van dezelfde ‘categorie’:

• groepen die deel uitmaken van dezelfde organisatie of vereniging (de lokale afdeling van een vrouwenbeweging); • groepen afkomstig uit dezelfde buurt of hetzelfde dorp (buurtcomité, sportvereniging); • groepen met dezelfde interesses (discussiefora, het netwerk Flora); • groepen uit dezelfde sector (sociale economiebedrijven). • … Op macroniveau. Het gaat hier om de betrokkenheid van bewoners bij hun dorp en misschien zelfs bij de samenleving als geheel (men kan zich ook wereldburger voelen). Contacten tussen personen en/of groepen van een ‘andere’ categorie op regionaal, nationaal of internationaal niveau: • organisaties en beleidsmakers die verder afstaan van het lokale gebeuren; • organisaties of groepen uit uiteenlopende sectoren of domeinen (de verschillende regeringen in ons land of in Europa); • adviesraden op regeringsniveau (de milieuadviesraad); • groepen die werken rond eenzelfde problematiek (de Vereniging van Vlaamse steden en Gemeenten, de rondetafels van de interculturaliteit, de Verenigde Verenigingen, de werkgroep rond de Milleniumdoelstellingen…); • … Netwerken is een manier om te werken aan de solidariteit en de samenwerking tussen personen en/ of organisaties. Dit vergt heel wat inspanningen (sociale arbeid) en vaardigheden, want de meeste mensen (of groepen) werken vaak liever samen met personen of groepen die ze al kennen. Opmerking. Via Facebook, Twitter, enz. kan één persoon zijn verschillende (sociale) netwerken onderhouden en versterken. ‘Vrienden’ op Facebook kunnen ondermeer verwijzen naar persoonlijke vrienden, familieleden, collega’s, personen die men ontmoet via het werk, enz. Deze internetgroepen bieden vooral kansen om het eigen netwerk uit te breiden met contacten ‘op de eerste lijn’, met mensen of organisaties die men rechtstreeks kan leren kennen. We spreken dus van mijn ‘netwerking’ wanneer mensen hun contacten familie mijn op ‘de eerste lijn’ uitbouwen, dat wil zeggen groep met individuen en groepen waarmee directe uitwisseling mogelijk is.

Ik

Bronnen: •0 Ools, M. & De Weerdt, S. (2008). Netwerken. Uit nietgepubliceerde cursus Netwerken in je omgeving. Gent: Stichting Lodewijk de Raet. •0 Vermeiren, J. (2006). Let’s connect. Step by step publishing •0 De Jong, R. (2006). De essentie van netwerken. Academic Service.

Deze materialenbundel is onderdeel van de methodiek Van Ik naar Wij | Du Je au Nous depotnummer D/2010/12.151/2 Projectverantwoordelijken

Isabelle De Vriendt Ann Dupont Sofie Giedts Redactie

Isabelle De Vriendt Sofie Giedts Nazicht

Anne Snick Nathalie Soete Uitgegeven in februari 2011 door vzw Flora Verantwoordelijke uitgever

Anne Snick Vzw Flora asbl Vooruitgangstraat 323 bus 7 1030 Brussel t. 02 204 06 40 | f. 02 204 06 49 [email protected] Grafische vormgeving

 | www.inextenso.be

Productie & Copyright

asbl Flora vzw Meer weten?

www.florainfo.be Met de steun van het Federaal Impulsfonds voor het Migrantenbeleid, het Instituut voorde Gelijkheid van Vrouwen en Mannen en met cofinanciering van het Europees Sociaal Fonds.