DE VERENIGING VRIENDEN VAN BLUDORP
Nü!lftlll'8 uit
::':dere dierentlliaen Veel info over otters
Gedragsverrijking in de dierentuin
Dierentuinen in cijfers
Losse nummers f 2,25
Van de redactie INHOUDSOPGAVE
pag.
Van de redactie Nieuws uit Blijdorp Nieuws uit andere dierentuinen Uit de promotiehoek Een stukje nostalgie (4) Dier in het vizier: Otters Behavioural enrichment (2) Cijfers, cijfers, cijfers Vriendenwinkel Giften
3 4 8 9 10 12 14 21 30 31
Het tweede nummer van Vriendennieuws voor 1992 volgt al vrij snel op nummer één. Vandaar dat u betrekkelijk weinig verenigingsnieuws in deze uitgave zult aantreffen. Desondanks hopen we toch weer een interessant nummer voor u te hebben samengesteld.
De zondagochtendlezingen van dit seizoen zijn inmiddels al weer achter de rug, evenals de algemene ledenvergadering en de voorjaarsexcursie naar Krefeld. De belangstelling voor de winterlezingen was en bleef bijzonder groot; soms eigenlijk net wat te groot voor de beschikbare ruimte van het Educatief centrum in de Diergaarde. Met de directie van Diergaarde Blijdorp wordt bekeken of voor de zondagochtendlezingen van het seizoen 1992/1993 een andere (grotere) ruimte in de Diergaarde gevonden kan worden. Verslagen van de algemene ledenvergadering en de excursie naar Krefeld treft u in Vriendennieuws nummer drie aan. Op het moment dat deze uitgave van Vriendennieuws wordt gedrukt brengen ruim veertig Vrienden van Blijdorp bezoeken aan de dierentuinen van Neuwied, Karlsruhe, Frankfurt, Saarbrücken en Heidelberg en ook van deze reis kunt u in het volgende nummer van Vriendennieuws een verslag lezen. Op 4 maart j .l. sloeg uw voorzitter in Blijdorp de eerste paal voor het nieuwe Amoerpanterverblijf; op pagina 9 leest u daar meer over. Dankzij alle Vrienden van Blijdorp (U dus!) wordt er nu voor de zeldzame Amoerpanters een fraai, ruim en plezierig ogend stuk van het werelddeel Azië in de Rotterdamse Diergaarde gerealiseerd. Bovendien is inmiddels gestart met de uitvoering van de grondwerkzaamheden voor het immense en innovatieve dikhuidengebouw! Dit najaar gaat daarvoor de eerste paal de grond in, maar het buitenverblijf voor de olifanten krijgt nu al vorm: een drietal forse bomen is
daarvoor verplaatst en gigantische bergen grond worden verschoven. En zo krijgen enkele jaren van actie voeren en sparen door de Vereniging Vrienden van Blijdorp eindelijk zichtbaar resultaat! Een resultaat, dat naar wij hopen en verwachten, geheel tegemoet zal komen aan onze doelstellingen: Diergaarde Blijdorp helpen bij het verbeteren van de huisvesting van de dieren. Behalve deze twee projecten, waarvoor onze Vereniging zich sterk heeft gemaakt, is er in Blijdorp nog een aantal projekten uitgevoerd of in uitvoering, dat het vermelden waard is: de fraaie salamanderhoek is sinds Pasen in gebruik (zie ook pagina 5), sinds 23 mei is er de Dino-tentoonstelling in de Rivièrahal, het voormalige (Bril)berenverblijf is opgeknapt en zal gedurende de zomerperiode de zeldzame Goodfellow-boomkangoeroes heel wat betere huisvesting bieden dan hun huidige kooien in de Kiboko-kas en last-but-not-Ieast is er dan nog het nieuwe verblijf voor de Spaanse wolven, dat (mits de wolven een beetje meewerken door zich niet de hele dag te verstoppen) zeker een grote publieksattractie zal vormen. Tijdens de algemene ledenvergadering is besloten om in het de najaar een excursie te maken naar Ouwehands Dierenpark in Rhenen en wel op zaterdag 19 september 1992. Op dit moment kunnen we u nog geen volledige convocatie voor deze excursie presenteren (die treft u aan in Vriendennieuws nummer drie), maar noteert u deze datum alvast in uw agenda!
Nieuws uit Blijdorp De belangrijkste wijzigingen in de Burgerlijke Stand van Blijdorp gedurende de maanden januari en februari 1992: GEBOREN veel Citroencichlides, 5 Roodbuikspitskopschildpadden, 3 Nieuwguinese slangehalsschildpadden, 8 Childrens pythons, 1 Zwartvoetpinguin, 2 Roulrouls, Scheepmakers kroonduif, 2 Viooltjes lori's, Muisvogel, 2 Zandwallabies, 5 Kowari's, 1 Potto, 2 Pinché's, 1 Gorilla, Relmuis, 6 Stekelmuizen, 2 Gambia hamsterratten, Roezetvleermuizen, 1 Zwarte paardantilope, Addax, 1 Laaglandanoa, 1 Kameroenschaap, 2 Dwerggeiten ONTVANGEN 60 kilo levend steen, Chileense vogelspin, 2 Blauwe zeesterren, 10 Koi karpers, 3 Blauwvlek lagune roggen, 6 Argusvisjes, Witte arowana, 10 Sumatra barbelen, 20 Sumatraantjes, 10 Rasbora's, 20 Purperkopbarbelen, 20 Kegelvlekbarbelen, 20 Zebravisjes, Mescichlide, Oranjevleklipvis, Koraalduivel, Roodstaarttrekkervis, 4 Koraalklimmers, Rietkikker, Ringpython, Landkaartschildpad, 8 Javaanse reigers, Mantsjoerijse kraanvogel, 2 Roulrouls, Koklassfazant, 2 Germain pauwfazanten, 2 Fruitduiven, Oranjevoorhoofd vruchtduif, Groene helmtoerako, Witwangtoerako, 2 Zwartkaplori's, Java aap, Stokstaartje, Babiroessa, 1 Banteng GESTORVEN Duivelsklauw, Blauwe zeester, Arowana, Sumatra barbeel, Slijkspringer, Marmermurene, Blauwe trekkersvis, Zebradanio, 7 Sumatraantjes, Maanvis, Citroencichlide, 1 Zwartpuntrifhaai, Haïti boa, Ringpython, Woestijnleguaan, Ambonese zeilhagedis, Driekielstralenschildpad, Zwartvoetpinguin, Nandoe, Roze flamingo, 2 Javaanse reigers, Zwarte ibis, Zadelbekooievaar, Victoria kroonduif, Zwarte ral, Roulroul, Mandarijneend, Carolina eend, Salvadori fazant, 2 Java hoenders, Palmkakatoe, Zwartkaplori, Brilvogel, Koningsglansspreeuw, Zandwallaby, Boomkangoeroe, 2 Mantelbavianen, Stekelmuis, Gambia hamsterrat, Manenwolf, 7 Roezetvleermuizen, Maleise tapir, Chapman zebra VERZONDEN 34 Panamese hamasmeervallen, 35 Maanvissen, 8 Sturisoma's, 2 Macklati's, Neushoornleguaan, Anolis, 2 Filippijnse zeilhagedissen, 34 Roodbuikspitskopschildpadden, 35 Pauwoogsierschildpadden, 3 Panterschildpadden, 3 Landschildpadden, 3 Woudschildpadden, Ringpython, 5 Nandoes, Helmcasuaris, 2 Paradijskraanvogels, 5 Zwarte ibissen, 4 Zwarte zwanen, 2 Nene's, 2 Coscoroba zwanen, 3 Koklass fazanten, 6 Javahoentjes, Germain pauwfazant, 2 Gewone hokko's, 3 Grijze reuzenkangoeroes, Buidelmarter, 8 Pinché's, 4 Dwergoeistiti's, 2 Amoerpanters, 2 Genetkatten, Stekelmuis, Roezet vleermuis, Gordeldier, Dwergnijlpaard, 2 Onagers, Nijlghau, 2 Indische antilopen, Pater Davidshert, 5 Bantengs Cindy, een Addax of Mendesantilope, wordt door de verzorgers met de fles grootgebracht. Op 3 februari j.l. werd ze geboren, maar door haar moeder verstoten. In Blijdorp voert Lido de kudde van drie vrouwtjes aan, waarvan "Anouschka" op 10 april van dit jaar eveneens moeder werd en haar dochter gelukkig wel zelf grootbrengt. Het buitenverblijf van de Addaxen is onlangs verbouwd; de afscheiding met het voormalige Takin-perk is veranderd, zodat het middelste perk gebruikt kan worden om een dier te wennen, maar het kan ook bij een van de aangrenzende perken worden gevoegd. De Takins "Erwin", geboren in 1981 en "Gompy", geboren in 1990, beide in Oost-Berlijn, huizen nu achter de giraffen, op de plek waar vroeger de Elanden stonden en sedertdien ook Manenwolven en Przewalskipaarden werden ondergebracht. Takins behoren tot de meest bijzondere dieren die u in een dierentuin kunt aantreffen. Mishmi-takins (Budor cas taxicolor taxicolor, de ondersoort waartoe ook het stel in Blijdorp behoort) zijn alleen te zien in Oost~N~NNIl:UWS
Berlijn, Rotterdam en San Diego (en wellicht binnenkort in Wuppertal), terwijl van de Chinese takin (Budorcas taxicolor tibetana) buiten China alleen in San Diego een fokgroep en een drietal "overtollige" in San Diego geboren mannetjes in St. Louis, Cincinnati en Colorado Springs aanwezig is. Op 29 april is de gloednieuwe Salamanderhoek officiëel in gebruik genomen. De hoek bevindt zich direkt rechts na binnenkomst in de Rivièrahal. Zeefdrukken vertellen over de kenmerken en het leven van de tentoongestelde salamanders. Het zijn vier soorten: de Chinese reuzensalamander (Andrias davidianus), de Alpenwatersalamander (Triturus alpestris), de Vuursalamander (Salamandra salamandra) en de Grote sirene (Serena lacertina). Ook droeve berichten bereiken ons uit Blijdorp: zo stierf ijsbeerman Theo in Antwerpen aan een acute galsteenaanval. Helaas overleed op 17 maart het volwassen mannetje van de Mutslangoeren. Op 25 maart van dit jaar verhuisden de Bizons en Wapiti's van hun vertrouwde weide (die immers de plaats vormt voor het nieuwe olifantenbuitenperk) naar het (vergrote) voormalige Wisentenperk. Voor het eerst in Blijdorp's geschiedenis kan de vissenpost zich verheugen op de geboorte van Grondhaaien. Eind 1990 werd op Schiphol een illegaal transport dieren vanuit Togo inbeslag genomen en in Blijdorp geplaatst. Daaronder ook een paartje Potto's (Perodicticus potto), dat uiteindelijk een plaatsje kreeg in het nachtdierenhuis. Het beviel ze daar blijkbaar goed, want op 12 februari troffen de verzorgers nogal onverwacht een baby-potto met navelstreng bij het vrouwtje aan. Potto's worden niet erg regelmatig in dierentuinen gehouden en geboortes zijn helemaal niet algemeen. Op 21 april werd er in het nachtdierenhuis ook weer een Slanke lori (Loris tardigradus) geboren. Nieuw in Blijdorp is een jonge Bantengstier (afkomstig uit Dresden). Dinsdag 5 mei 1992 was een gedenkwaardige dag voor de Rotterdamse Diergaarde, want op Schiphol arriveerde een belangrijke (en reeds lang verwachte) zending dieren uit zusterstad Shanghai, bestemd voor Blijdorp. Hiertoe behoren 4 Francois langoeren (Presbytis francoisi), fraaie bladetende apen die verwant zijn aan de eveneens in Blijdorp te bewonderen Mutslangoeren. In geen enkele Europese dierentuin zijn Francois langoeren aanwezig; de dierentuin van San Diego bezit sinds een aantal jaren een prachtige fokgroep, vanwaaruit inmiddels al diverse andere Amerikaanse dierentuinen van nakweek-dieren werden voorzien. Twee bijzondere herten-soorten zijn het Kuifhert (Elaphodus cephalophus) en het Witliphert (Cervus albirostris), waarvan elk een paartje naar Nederland kwam. In Europa zijn Witlipherten alleen in Oost-Berlijn aanwezig; Kuifherten zijn buiten China alleen in de dierentuin van San Diego te bewonderen. Bharals of Blauwschapen (Pseudois nayaur) bevinden zich in Europa alleen in Parijs en Mulhouse, terwijl de Rode goral (Nemorhaedus cranbrooki) buiten China nergens gehouden wordt! Van de Bharals ontving Blijdorp een paartje, van de Rode gorals helaas alleen twee mannetjes, maar er is goede hoop dat over niet al te lange tijd een vrouwtje nagezonden wordt. Tenslotte arriveerden nog een paartje Blauwe oorfazanten (Crossoptilon auritum) en een paartje Mandarijnslangen uit Shanghai. Bronnen: De Nieuwsbrief (maandelijkse uitgave van de rondleiders in Diergaarde Blijdorp) en de Interne Mededelingen (maandelijkse nieuwsbrief voor (oud}personeelsleden van Diergaarde Blijdorp)
KRAANVERHUUR
vlaardingweg 22 3044 CK rotterdam tel. 010 • 437 57 77* fax 010·4621295
Het ideale arrangement voor partijen personeelsfeestjes en gezelschappen Diner met avondrondleiding
Verhuur van mobiele kranen tlm 200 ton
Hoogwerkers • Vorkheftrucks Voor meer informatie:
Diergaarde Blijdorp Van Aerssenlaan 49 3039 KE Rotterdam Telefoon 010-46543 33
~.
~
CI~.TiU.v TRANSPORT
vlaardingweg 22 3044 CK rotterdam tel. 010 • 437 57 77* fax 010·4621295
Nieuws uit andere dierentuinen Dat de dierentuinwereld zich ook wat betreft olifanten meer en meer van zijn verantwoordelijkheden bewust is geraakt, begint langzaam maar zeker (letterlijk) vruchten af te werpen. Nadat ons eigen Blijdorp in 1984 en 1990 geboorten kon melden van Aziatische olifanten, werd in maart 1992 nu ook in het Noorder Dierenpark in EMMEN zo'n slurfdiertje geboren. Maar ook in PARIJS (Parc Zoologique de Vincennes) en in HAMBURG (Hagenbeck's Tierpark) kwamen dit jaar Aziatische olifantjes ter wereld, terwijl in BAZEL een (helaas dood) jong van de Afrikaanse soort geboren werd. In de geboorteplaats van onze Irma, KOPENHAGEN, werd eveneens een Aziatisch olifantje geboren, dat echter helaas spoedig overleed. In de dierentuin van HANNOVER wordt op dit moment nog met spanning gewacht op de geboorte van een Aziatisch olifantje, terwijl ook in BAZEL en HAMBURG nog verdere geboortes verwacht worden. Spectaculair nieuws uit de Nogeyama Zoo in de Japanse stad YOKOHAMA, waar Kagu's (Rhynchochetos jubatus) werden gefokt. Op 30 mei 1989 ontving deze dierentuin een paartje van deze merkwaardige vogels ten geschenke van het Parc Forestier in Nieuw Caledonië. Beide vogels waren resp. in 1985 en 1984 in gevangenschap geboren en brachten samen in 1988 al een jong groot vóór hun vertrek naar Japan. Direkt na aankomst begonnen de vogels te paren en een nest te bouwen, waarin één ei werd gelegd. Op 20 juli brak het kuiken uit het ei; helaas stierf dit kuiken op de tiende dag. Op 7 januari 1990 werd opnieuw een ei gelegd, dat werd weggenomen en in de broedmachine uitkwam op 8 februari. Dit (mannelijke) jong werd met de hand grootgebracht, terwijl de oudervogels een op 20 februari 1990 gelegd ei zelf uitbroedden en het (vrouwelijke) jong grootbrachten. Op 18 december 1990 verscheen opnieuw een ei in het nest en op 19 j:>.n uari 1991 brak een jong uit het ei, dat helaas na 30 dagen stierf. Hetzelfde overkwam het volgende jong. Op 14 april 1991 werd al weer een ei gelegd. In Frankrijk schieten de nieuwe aquaria als paddestoelen uit de grond: nadat enige jaren geleden al moderne aquaria werden geopend in o.m. Vannes en La Rochelle werden on-
langs ook in BREST C'Oceanopolis") en BOULOGNE ("Nausicaa") nieuwe aquaria voor het publiek open gesteld. Met respectievelijk 500.000 (in 11 maanden) en 148.000 (in 6 maanden) bezoekers hebben deze nieuwe instellingen niet te klagen over publieke belangstelling. In juni van dit jaar zal in LE CROISIC ook al een nieuw aquarium ("Ocearium") worden geopend. Dit laatste aquarium heeft ongeveer negen miljoen gulden gekost, beslaat een oppervlakte van drieduizend vierkante meter en telt 26 bassins. Een bassin van 300.000 liter wordt door een bezoekerstunnel doorsneden. Voor het eerst werd buiten Madagascar een Vingerdier of Aye-aye (Daubentonia madagascariensis) geboren. Jarenlang was Parijs de enige plek waar deze merkwaardige dieren te zien waren, maar nog niet zo lang geleden konden ook de dierentuin van Jersey en het (niet voor publiek toegankelijke) Duke University Primate Center in Durham (Verenigde Staten) Vingerdieren in de collectie opnemen. Eind april kwam in het amerikaanse apencentrum de eerste Aye-aye ter wereld. Het is nog niet duidelijk of het jonge Vingerdier ook in Amerika is verwekt of dat de moeder al drachtig uit Madagascar in het Primate Center arriveerde.
Uit de promotiehoek Beste Vrienden, U weet, dat wij gestart waren met de aktie "Geen gelanterfanter, help de Amoerpanter". Ik kan u nu vertellen, dat deze aktie vruchten heeft afgeworpen. Op 4 maart j.l. om 15.30 uur precies kwamen alle dames en heren bijeen om het heugelijke feit te vieren, dat de eerste paal voor het nieuwe Amoerpanter-verblijf, gefinancierd door onze vereniging, geslagen werd. Hierna zou ook een begin worden gemaakt met de bouw van de Wolven-vallei door het slopen van het oude Amoerpanter-verblijf door de voorzitter van de Rotterdamse Bankiersvereniging, die de bouw van het wolvenverblijf door de Porter-aktie mogelijk maakte. Een druk middagje dus, midden in de voorjaarsvakantie, maar onze aandacht ging meer uit naar het slaan van "de paal", want deze eer werd gegund aan onze eigen voorzitter, Lex Noordermeer..... en hij deed dit voortreffelijk! Hij ging in de heistelling zitten en prompt ging de paal de grond in en zoals u op de foto kunt zien, met een in volle concentratie vertrokken gezicht. Na enige felicitaties , een drankje en een hapje in het restaurant gingen alle genodigden weer hun eigen weg met in hun achterhoofd de gedachte, dat het nieuwe Amoerpanter-verblijf er eind 1992 staat. Een prettige gedachte, vindt u niet? Het Amoerpanter-verblijf kon verwezenlijkt worden mede door het werk van ons promotieteam, dat in de winkel en op braderieën werkt. U kunt ook bij ons komen helpen, als u een dagje over heeft: bel dan 010 - 466 36 82 en geeft u op, dus ....
Doe niet dom, kom helpen in het prom! Vrienden-groeten van Greet Gerritse .
Een stukje nostalgie (4) Dit jaar en wel om precies te zijn op 18 mei j.l. bestond de Rotterdamse Diergaarde 135 jaar. Het was een voorrecht voor de schrijver dezes om niet alleen het 100- en het 125-jarig bestaan van de Diergaarde te mogen meemaken, maar ook om dit mede te organiseren. Het 100-jarig bestaan viel uiteen in drie delen, en wel het internationale congres van dierentuindirecteuren, de dag zelf en de personeelsreizen. Zo eind 1955 is men al begonnen te denken op welke wijze het 100-jarig bestaan zou kunnen worden gevierd. Er is eerst een raamplan gemaakt en kontakten gelegd. Er lag nog een klein addertje onder het gras, want de 18e mei was al jaren de "Opbouwdag". De dag zelf viel in 1957 op een zaterdag en slechts in kleine kring was bekend dat op deze "Opbouwdag" het nieuwe Centraal Station zou worden geopend. Twee festiviteiten op één dag, dat kwam slecht uit. Maar voor alles is meestal een oplossing en ook hier was dit het geval.
Met de toenmalige directeur de heer F.Siewertsz van Reesema gingen we naar de jaarlijkse nieuwjaarsreceptie op het stadhuis. Daar was ook de voorzitter van de Kamer van Koophandel, een wel zeer vooraanstaand Rotterdammer en in een gesprek legde de heer Van Reesema de zaak uit. Tijdens de nieuwjaarsreceptie werd de directeur van de Nederlandse Spoorwegen gebeld met het verzoek, dit in verband met het honderdjarig bestaan van de Diergaarde het Centraal Station niet op 18 mei maar op maandag 20 mei te openen. Aan dit verzoek is toen voldaan en zodoende konden alle geplande festiviteiten verder worden uitgewerkt. Zoals gezegd in de eerste plaats het congres van dierentuin-directeuren, hetwelk van 12 tot 17 mei 1957 in Blijdorp zou worden gehouden, de dag zelf en de personeelstochten. Uit alle delen van de wereld kwamen de ZOO-directeuren, velen met hun dames, naar Rotterdam en werden in drie verschillende hotels ondergebracht. Aardig is te melden, dat Prof. Dr. B. Grzimek met zijn eigen vliegtuig kwam. Er was een speciale busverbinding tussen de hotels en de Diergaarde georganiseerd. Naast de bijeenkomsten in de Diergaarde waren er diverse uitstapjes en ontvangsten gepland en vastgelegd. Zo ging het gezelschap van ongeveer 65 personen naar Mijnsheerenland, alwaar zij werden ontvangen op "Het Hof van Moerkerken", het r1IW.NDENNIEU\\; y,2' lOS
<
huis van de voorzitter van het Bestuur, de heer Ir. L.F. Ruijs en echtgenote. Er was een ontvangst op het stadhuis en ze brachten een bezoek aan het vogelreservaat "De Beer" (nu de Maasvlakte) met daarbij een rondvaart door de Rotterdamse haven. Verder gingen de dames en heren naar de bloemenveiling te Aalsmeer, de Keukenhof en het Kurhaus in Scheveningen. Op vrijdag 17 mei werd het congres afgesloten met een Souper Dansant in de Koninklijke Roei- en Zeilvereniging "De Maas". Daarvoor, om 20.00 uur was er het jubileumconcert in de Rivièrahal door het Rotterdams Philharmonisch Orkest onder leiding van Eduard Flipse met medewerking van de sopraan Erna Spoorenberg. Op het programma stond muziek van Fr. von Suppé en Joh. Strauss en, hoe kan het anders, "Le Carnaval des Animaux Grande Fantaisie Zoologique" met aan de piano Colette Brugerolle en Marinus Flipse. Het concert werd niet alleen bijgewoond door de deelnemers aan het congres, maar hiervoor waren ook uitgenodigd de Commissaris van H.M. de Koningin in Zuid-Holland, de Burgemeester, de
Wethouders, het Gemeentebestuur, overheidsfunctionarissen, het bedrijfsleven, pers, personeel en verdere genodigden. Een schitterende sociëtie avond, waarbij in de pauze vele soorten drankjes en hapjes konden worden genuttigd. Niet onvermeld mag worden gelaten, dat de heren van de pers na de pauze zo stilletjes een voor een de zaal verlieten. Dit door het feit, dat er een bericht binnenkwam, dat juist op die avond van de 17e mei een man was gearresteerd die men al geruime tijd zocht vanwege een gepleegde moord in de provincie Noord-Brabant. Zo was er dus de volgende dag geen recensie in de dagbladen te vinden inzake dit grandioze jubileumsconcert, maar wel werd er uitvoerig aandacht besteed aan genoemde arrestatie. Het hoeft geen betoog, dat aan dit alles veel werk vooraf ging. Zo moest het Rotterdams Philharmonisch Orkest met solisten ruim een jaar van te voren worden vastgelegd. Er was veel nodig zoals bijvoorbeeld badges, referaten, mappen, tassen en de bussen voor het vervoer van de congresgangers. Maar ook de uitstapjes, de lokaties voor de lunches of de thee. De uitnodigingen en de programma's voor het congres, want hoewel de voertaal Engels was werd alles in drie talen gedrukt. Dan waren er de uitnodigings- en antwoordkaarten voor het concert, het programma, wie moest naast wie zitten, enz. enz. Toch kon men op alles met voldoening terugzien, dit vanwege de vele goede reacties op deze eerste week vóór de grote dag, de verjaardag van de Rotterdamse Diergaarde. In het volgende nummer zullen we die feestdag, de 18e mei 1957, de revue laten passeren. K.van Zwieten
ç.rR1E. NDENNIElJlAT, 11 ..•
<
~
De Otter Als u in het Nederland van 1992 nog een ontmoeting met een "wilde" otter (Lutra Iutra) denkt te kunnen hebben, moet ik u helaas teleurstellen. Enige tientallen jaren geleden leefden er in Friese en Limburgse gebieden nog zo'n 40 à 50, maar we kunnen nu met vtij grote zekerheid zeggen dat de otter in Nederland niet meer in het wild voorkomt. Dat dit alles te maken heeft met het ontbreken in ons land van een rustig en schoon leefgebied voor dit dier, zal u niet vreemd in de oren klinken. Wilt u de Europese otter (want dat is 'm!) nog in levende lijve aanschouwen, dan kunt u in Blijdorp terecht. Ook de Aziatische kleinklauwotter is in uw huis-dierentuin te bezichtigen. De "Aziaten" behalen in de diergaarde een goed fokresultaat, de Europese otters scoren een grote nul. Extra spijtig als je beseft, dat juist de Europese soort in het wild sterk bedreigd is.
De Europese otter komt trouwens niet alleen in ons werelddeel voor. Ook in Noord-Afrika en zelfs in Japan is deze soort te vinden! Het dier heeft een lengte van 100 tot 120 centimeter en kan 5 tot 11 kilogram wegen. Het dier heeft een groot eigen territorium. Normaal gesproken zijn het solitair levende dieren. Soms zie je gezinnen of paartjes bij elkaar. De jongen worden niet in een bepaald jaargetijde geboren. De draagtijd is ca. negen weken. De otter is perfekt uitgerust voor het leven in het water èn op het land. De vacht is waterdicht, het lichaam is zeer lenig en goed gespierd. De pootjes zijn kort en het lichaam heeft de vorm van een cylinder. Aan de poten zitten zwemvliezen, de voorpootjes zijn korter dan de achterpootjes. Op de snuit van de otter staan stijve snorharen, zoals bij veel zeezoogdieren. Ze doen uitstekend dienst als tastharen in donker of modderig water. Als otters onder water zwemmen worden neus- en ooropeningen afgesloten. Met de ogen, tastharen en handige voorpootjes heeft de otter dan nog genoeg "instrumenten" over om een prooi te kunnen vangen. De otter heeft· een uitgebreide voedingslijst: allerlei visjes, palingen, vogels, kikkers, maar ook wormen en planten komen in zijn dieet voor. Otters zijn heel speels, ze zijn gek op modderige hellingen en als er sneeuw is zijn ze uren zoet! Ze kunnen min of meer getemd worden (als ze als jong gevangen worden) maar door de gigantische energie en het zoeken naar steeds iets nieuws om te "bespelen" is het s~rk af te raden een otter als huisdier aan te schaffen. Bovendien betreft het een beschermde diersoort; in de natuur laten, dus! Een zeer aparte loot aan de "otter-stam" is toch wel de Zeeotter. Zoals de naam al doet vermoeden leeft dit dier vrijwel zijn gehele leven op zee. De kiezen van deze otter zijn breed en rond, perfekt voor het openbreken van schelpdieren. Het zijn grappige en zeer vertederende beesten, die liggend op hun rug eten en werktuigen gebruiken, namelijk een steen die dienst doet als "schelpen-kraker". Door de olie-ramp voor de kust van Alaska, enige jaren geleden, is een groot deel van de zeeotter-populatie aldaar verdwenen. Ook de meer recente Golf-oorlog met alle zeevervuiling heeft de otterstand ter plaatse sterk doen teruglopen. Het is te hopen, dat de dwazen op deze wereld niet nog meer van dit soort stommiteiten zullen begaan. Ondoordachte daden zijn funest voor het natuurlijk evenwicht en absoluut dodelijk voor dieren die volkomen afhankelijk zijn van het water, zoals de otter. Hennie Hagen
ATELIER Europese otter in Blijdorp
De otters behoren tot de orde der Carnivora (Roofdieren), superfamilie Arctoidea (Marteren beerachtigen). Dat marterachtige aan een otter merk je al snel op, aan de basis van de staart bevinden zich twee geurklieren, die een zoete, prikkelende geur afgeven. Als een otter schrikt gebruikt hij deze klieren, maar spuiten met de reukstof, zoals bijvoorbeeld het stinkdier, doet hij niet. •f1IIENDENNII:~ v:~ 12
>~
ESI E
portretopdrachten - ontwerpen
Berkendaal 157 3075 XD Rotterdam tel.: 010 - 432 46 93 SCHILDERIJEN
AQUARELLEN
Ferdinand Sikken Joyce Turek
GRAFIEK
KERAMIEK
yRJENDENNlEUWS 13
Behavioural enrichment (deel 2, slot) Revolutionaire ontwikkelingen in de dierentuinen. De dieren amuseren zich! door: Frédéric Taddeï (foto's: Graham Law) verschenen in het Franse tijdschrift ''Actuel'' (no. 7/ 8, juli / augustus 1991) vertaling: Daan van Herwijnen
Om te komen tot "behavioural enrichment" heeft Graham Law allerlei methoden ontwikkeld en, waar nodig, al bestaande werkwijzen verbeterd. Zo heeft hij bij de luipaarden het vlees aan haken laten ophangen. De dieren worden, willen ze het vlees kunnen verscheuren, gedwongen ernaar te springen. Soms moeten ze hun vindingrijkheid tonen: door het vlees een klap met hun poten te geven zal het boven hen heen en weer gaan slingeren; door vervolgens in een boomstam te klimmen kunnen ze het vlees dan van zo nabij mogelijk grijpen. De eisen die door behavioural enrichment aan de moderne dierentuin gesteld worden, kunnen in de volgende twee activiteiten worden samengevat: 1. de elementen van plaats veranderen. 2. het dierentuin-milieu elke dag een beetje anders "her-scheppen".
Natuurlijk moet dit alles niet te radicaal gebeuren: de dieren moeten natuurlijk wel de mogelijkheid krijgen om opnieuw op verkenning te gaan. Dieren houden van uitdagingen! Laten we ze daarom Acrobatische toeren voor de ocelot om bij het vlees te komen confronteren met nieuwigheden en wisselen-
de situaties. We moeten er voor zorgen dat ze problemen voorgeschoteld krijgen die om een oplossing vragen. Vorig jaar heeft de dierentuin van Kopenhagen een eerste "ideeën-catalogus" uitgegeven, volgeschreven met allerlei trucs. Een paar voorbeelden: Men kan onder de gorilla's kokosnoten verdelen om hen er over te laten nadenken hoe ze te openen. . Men kan ook vegetatie in het water van de bevers aanbrengen om hun speellust te pnkkelen. Bij de apen zou men kunstmatige termietenheuvels kunnen installeren om hun de gelegenheid te bieden er hun favoriete insecten uit te vissen .... In de dierentuin van Portland (Oregon, USA) gebruikte de pionier van behavioural enrichment Hal Markowitz, ingewikkelde machinerieën: bijvoorbeeld een compleet werktuig geïnspire~rd door de techniek gebruikt bij poker-fiche-automaten voor de chimpansees of, bij de poema's, een "electrisch lokaas". Voor de andere dierentuinen was dat te duur. Bovendien bestond er het volgende risico: nieuwe typen van "stereotype" (= volgens vast, onveranderlijk patroon) gedragingen begonnen zich bij de dieren te manifesteren: ze hingen immers aan hun machines als verslaafde roulette-spelers! Uiteindelijk achtervolgde de poema zijn electrisch voortbewogen hond 200 maal per dag! Waar was die beruchte slaperigheid, ja zelfs vadsigheid gebleven, die hij in het wild zo duidelijk kan demonstreren? Graham Law heeft zich daarom liever door het werk van Dr. David Shepherdson (London Zoo) laten inspireren. Sleutelwoord in Shepherdson's opvattingen en werk aangaande behavioural enrichment was (en is) eenvoud. De beroemdste vernieuwende activiteit van hem in de Londense dierentuin betreft de gibbons. Het is een toonbeeld op het gebied van behavioural enrichment, gebaseerd op gezond verstand en zorg om de financiën. Gibbons leven paarsgewijs. Om hun soortgenoten te waarschuwen dat zij zich in een bepaald leefgebied gevestigd hebben, "zingen" gibbons. De London Zoo had maar één paartje van berenverblijf in Glasgow deze apen. Als ze begonnen te brullen, beantwoordde niemand hun roep. VerdrieyRlENDENNlElJ\\1S 15
Vereniging vrienden van Blijdorp
liste adres ik word ook 'Vriend' van Blijdorp en ontvang bij mijn lidmaatschap twee gratis kaartjes voor Blijdorp of Artis en vier maal per jaar "Vrienden nieuws".
dhr./mevr.: ................................................................................ adres: .......................................................... nr.: ..................... ..
.en wij de mooiste tten, rasters, ~twerk).
'ukkerij waar bijna 3rtjes, stickers,
postcode: ....................... plaats: ............................................. . geboorte datum: .................................................................. ... .. telefoon: ................................................................................... giro/bankrekening: .................................................................. .
schillende 1-, perforatie~rking garanderen.
Ik betaal na ontvangst van een acceptgiro. Ik heb 2 nieuwe leden opgegeven en kies voor het tinnen beeldje van: 0 olifant Irma met jong Dwergriijlpaarden-paar
onder 1 dak ~ snelheid iteit of prijs.
Na betaling het beeldje sturen aan:
3an 't juiste adres.
o
dhr./mevr.: .............................................................................. ..
et onze drukprijs?
adres: .......................................................... nr.: ...................... .
Van Hoorn BYe
postcode: ....................... plaats: ............................................ ..
BOUW· EN AANNEMINGSBEDRIJF
Groenedijk 12 2903 L2 Capelle aan den Ijssel Tel.: 010 . 450 33 33 Telefax 010 . 450 1586
Vereniging Vrienden van Blijdorp Schepenstraat 71, 3039 Ne Rotterdam yroENDENNlElJIIIS 17
(/t;~~! ~e;t-t I(orftjl
Verel
Bij MultiMaii aan 't juiste adres
van I
D. r.P. SERVICE cif bE~
~
Met onze desk top publishing computer (DTP) maken wij de mooiste ontwerpen voor uw druk- of kopieer werk. Rond zetten, rasters, kortom: onbeperkte mogelijkheden (dus ook uw zetwerk).
'2
Sn
~
Cl)
0
~..c::
N ... ..., os
en OS
8.8
MultiMaii drukwerkservice is een vliegensvlugge drukkerij waar bijna alles mogelijk is. Briefpapier, enveloppen, visitekaartjes, stickers, (kleur-) kopieën, enz. enz .. Kleine of grote oplage: ze worden met dezelfde zorg behandeld.
~
0
"'0
AFWERKING
.~
.~
....-4
~
= = > = "'0 = ~ ~
.~
LO LO LO
0
Cf':) ~
Q)
s
~ S ~ ::l
.,= .~
= ,.. ~
~ Çi:l
8 8
~
P.S. Heeft u al eens uw kopieerprijs vergeleken met onze drukprijs? De uitkomst zal u verrassen!
~
0
0 0
-+J
Daar schrikken wij niet van! Doordat MultiMail alles onder 1 dak heeft kunnen wij het hele traject met vliegensvlugge snelheid doorkruisen zonder dat dit ten koste gaat van kwaliteit of prijs. Een vrijblijvende offerte of bestelling: Bij MultiMail aan 't juiste adres.
~
"'0
In onze afdeling afwerking beschikken wij over verschillende vouW-, inbind-, brocheer-, papierboor-, nummer-, ril-, perforatieen snijmachines die uw drukwerk de beste nabewerking garanderen.
0
~ ÇQ
~
> ~ ~
~~
~i',
Cf':)
0
Cf':)
MultiMail B.V. Kipstraat 35-37 3011 RS Rotterdam Telefoon 010-414 6977 Telefax 010-414 29 98 S
• f1Ilf.N DENNlEliIIi
V'-- 17
'
tig, natuurlijk! Shepherdson heeft toen een versterker geïnstalleerd waarop hij twee keer per dag een opname van mannelijke en vrouwelijke gibbons liet horen. En of hij daardoor het leven van zijn "kostgangers" heeft opgevrolijkt! Men heeft altijd veel aandacht besteed aan de apen. Dat is normaal: geen grotere "uitslovers" dan apen. Wetenschappers vinden apen fantastisch om mee te werken: ze zijn immers zo intelligent. Jammer genoeg heeft men daardoor lange tijd de andere diersoorten links laten liggen. Graham Law heeft zijn meest opzienbarende resultaten bij de beren behaald. Heeft u de beren in een dierentuin, in die van Vincennes of ergens anders, wel eens gezien? Er is toch niets bedroevender om te aanschouwen! Dieren die, nota bene, in het wild met elkaar wedijveren in vitaliteit en werkzaamheid, worden er toe gedwongen al bedelend heen en weer te "ijsberen". In Glasgow leefden de ijsberen in een van die typische zestiger-jaren-kuilen/grachten: half met water gevuld en met beton als een zeer zwakke imitatie van de ijsvlakten van het noordpoolgebied. Niet duur en zonder gevaar voor het publiek. Kortom, "een oplossing voor de architecten, maar zeker niet voor de beren!", verduidelijkt Graham Law. IJsberen zijn - totaal anders dan men ooit heeft kunnen geloven -helemaal geen zeehonden! Het zijn beren! Hun gedaanteverwisseling gaat eigenlijk nog maar terug tot een tijdstip op zo'n 70.000 jaar geleden. Voordien waren het "gewoon" bruine beren. IJsberen hebben de meeste instincten van de bruine beren in zich bewaard. Graham Law's eerste logische gevolgtrekking uit deze kennis bestond hierin: om de afwezigheid van sneeuw te compenseren liet hij in het hol van de ijsberen stro rondstrooien. De beren konden zo hun "nest" maken. Vervolgens is hij de ijsberen vanaf het begin van de dag gaan voederen. Vroeger wachtte hij daarmee tot het avond was geworden. En, in plaats van de gebruikelijke emmers met gehakt vlees, heeft hij hun fikse stukken rund, hele kleinere dieren, op te vissen vis, levende krabben en ingevroren verse groenten (zoals aan de pool) gegeven. De tijd die de beren niet meer besteedden aan bedelen, hebben zij gebruikt om te zwemmen, te zonnebaden of om zich te amuseren door met wilgetakken te spelen. IJsberen vinden deze takken namelijk heerlijk. Zij kauwen erop zoals wij op kauwgom. Zij houden ook van alles wat drijft. Een dikke plastic container was hun favoriete speelgoed geworden. Met volle kracht sloegen ze er bovenop. Met een ijsblok, op drift geraakt aan de oppervlakte van de Noordelijke IJszee, zouden ze hetzelfde gedaan hebben. Nu de ijsberen van de Glasgow Zoo stokoud en op sterven na dood zijn, weigert Law ze te vervangen. Zo lang hij de nieuwkomers niets beters te bieden heeft komen er geen andere ijsberen! Intussen denkt hij na over het ideale verblijf voor ijsberen. Geen beton er in, maar met gras waarin de beren zich kunnen uitstrekken. Verder met aarde waarin ze kunnen graven, met klimbomen en water om in te baden. Het is niet belangrijk dat een dergelijke "habitat" weinig lijkt op het idee dat wij ons van de pool vormen. Dit verblijf zal echter wel degelijk lijken op wat de ijsberen zich voorstellen bij een bestaan in de dierentuin vol actie en dagelijkse afwisseling. Law heeft het terrein al gevonden: een eiland aan de rand van de dierentuin. Het enige wat hem mankeert is ..... het geld. Ohja! Geld! Als dat ter sprake komt schreeuwen de dierentuinen moord en brand! New York is failliet gegaan, London Zoo dreigt de poorten te sluiten en Vincennes smeekt de gemeente Parijs haar 40 miljoen francs te geven. De Britse dierentuinen hebben het goede idee gehad om een organisatie van "kleine" sponsors op te zetten: men kan het dier van zijn keus" adopteren". Een bordje bij elk verblijf somt de namen van de donateurs op. Maar dat is niet voldoende. Waar komt toch dat chronische geldgebrek dat het functioneren van dierentuinen verlamt, vandaan? Krijgen ze dan geen subsidies? Raakten ze bij het grote publiek uit de belangstelling, uit de gratie zelfs? Beide factoren verklaren niet alles. ~ENNlEUWS 18
Heel wat dierentuinen zijn aan het begin van deze eeuw gebouwd; als monumenten ter ere van de kolonisatie. Ze hebben imposante bouwwerken binnen hun hekken; erg aardig voor het publiek, maar verschrikkelijk duur in onderhoud en helemaal al niet aangepast aan de dieren. Dat is het geval met de London Zoo. Het noodzakelijke onderzoek daar op het gebied van de kunstmatige bevruchting kost trouwens enorm veel geld! Met de dierentuin van Vincennes is het niet anders gesteld. Dierentuinen en kolonisatie. In ons collectieve geheugen kunnen we deze beide begrippen, verschijnselen, liever, niet los van elkaar zien. De kolonisatie heeft de dierentuinen voortgebracht. Door beide gelijkelijk te minachten en onrechtvaardig te bejegenen, hebben we gedacht af te kunnen rekenen met onze eigen "barbaarsheid". Wij betalen heden ten dage nog steeds de rekening voor onze fouten. In de Derde Wereld en in de dierentuinen. Graham Law zegt: "Als dierentuinen over een ruimer budget zouden beschikken, waaraan zouden zij dat dan besteden? Als het gebruikt wordt om alles weer precies als vroeger te maken, dan dient dat helemaal nergens toe ... !" Alles met de grond gelijk maken en alles herbouwen? Is dat dan de oplossing? Sommigen denken dat dat het beste is. In de dierentuin van Vincennes zal de 40 miljoen francs geheel en al geïnvesteerd worden in de restauratie van de "Grand Rocher" (de grote rots). Intussen heeft men in de giraffen-galerij op de muren decors geschilderd die op gezichtsbedrog berusten. Zeer chic om te zien. Zeer duur ook! De bezoekers zijn er verrukt over! De giraffen daarentegen hebben er grote lak aan! "Krijgen de dieren door die mooie decors een (psychologisch gesproken) beter leven?", zo luidde onze vraag. Antwoord: "Oh, u moet bedenken dat als de giraffen passend voedsel krijgen, ze psychologisch al "opbloeien". Zonder enig verder commentaar! Terug naar Glasgow! We bevinden ons voor het verblijf van de bruine beren. Graham Law's mooiste schepping. Anderhalve hectare terrein waarvan tweederde in beslag wordt genomen door een bosachtige heuvel, afgeschermd tegen de blikken van het publiek. De overblijvende ruimte werd ontworpen rondom een royaal platform van waar de beren de horizon kunnen bekijken. Het grootste deel van de dag zijn ze bezig te zoeken naar de druivepitten die hun verzorgers op de heuvel hebben rondgestrooid. Ook kunnen ze druk doende zijn in de palen van het platform te klimmen. Er zijn immers stukken vlees in opgehangen! In Glasgow heeft men iets nog "geraffineerders" bedacht: omdat het bekend is dat beren over een zeer krachtige reukzin beschikken, maken de verzorgers vlees vast aan het uiteinde van een touw om het vervolgens kriskras door het hele verblijf te slepen. Enige uren later volgen de beren het spoor. Soms zit er, inderdaad, een stuk vlees aan het eind van het touw, soms ook niet! Is er sprake van een "pesterige" fout of van kwade opzet? Het antwoord luidt ontkennend: in het wild ervaren de beren hetzelfde. Na van al deze goede en goedbedoelde verbeteringen met betrekking tot behavioural enrichment kennis genomen te hebben, blijft het niettemin best mogelijk, dat de dierentuin op de lezer en de dierentuinbezoeker overkomt als een verzameling "vitrines". Laten we terugkeren naar de kern van het probleem: de gevangenschap van het dier. Zou de Glasgow Zoo alleen maar een "model-dierentuin" zijn, zoals er ook "model-strafinrichtingen" zijn? Beter gezegd en nog eens herhaald: Zijn dierentuinen gevangenissen? Hoewel deze vraag op het eerste gezicht moeilijk te ontkennen valt, durft Law (toch) zijn vurig pleidooi voor het bestaan van dierentuinen te houden: "Een dierentuin is een gesloten milieu, maar dat heeft niets te maken met een gevangenis. Ook in het wild kennen dieren alleen maar beperkingen en belemmerende situaties. Midden op de savanne is een leeuw niet vrij in zijn verplaatsingen. Als hij zich waagt te begeven op
het territorium van een andere leeuw, dan is er ?lle kans dat hij gedood wordt. En dan praat ik nog niet over een zebra of een gazelle! Het is niet toevallig dat de dieren in de dierentuin gemiddeld twee maal langer leven dan in de natuur. In de dierentuin wijst men hun een levensruimte toe die samenvalt met hun territorium en waarin zij zich volmaakt veilig voelen, ze gevoed en vertroeteld worden en schoon kunnen leven. Zodra men voor een dier, zelfs als dat in gevangenschap leeft, een goed milieu schept, kan het lichamelijk en geestelijk alle facetten van zijn gedrag tot uitdrukking brengen. Met een mens in de gevangenis is dat niet het geval. Vandaar dat fundamentele verschil: gevangenschap is een straf voor de mens, niet voor het dier. In de gevangenis bestaat er geen normaal sociaal leven. Als ik hier in de dierentuin mijn werk goed doe, gedragen mijn beren zich op precies dezelfde manier als de beren in het wild." - Hebben dieren in gevangenschap dus aan niets gebrek? - Willen de gieren dan niet vliegen, de leeuwen niet jagen? "Men denkt altijd dat roofdieren een "kill-instinct" hebben. Zij zouden in het jagen een formidabele bevrediging scheppen. Dat is echter niet zo! Alle studies op dit terrein bewijzen dat leeuwen het veel fijner vinden zich te goed te doen aan een oud rottend karkas van een antiloop dan zich te vermoeien door achter een springlevend dier aan te gaan. Dieren jagen niet voor hun plezier. Dat laten ze aan de mens over. Voor het dier is de jacht een onontkoombare klus die geklaard moet worden om te kunnen overleven. " - W~lt u dus zeggen dat de kostgangers van de Glasgow Zoo gelukkig zijn? Graham Law: "Wat is gelukkig? Het is gemakkelijker te bepalen wat ongelukkig is. Een ongelukkig dier is een gefrustreerd dier. Een gelukkig dier is, misschien, het tegenovergestelde daarvan. In het laatste geval is het inderdaad mogelijk dat de dieren in gevangenschap even gelukkig zijn als hun soortgenoten die in vrijheid leven. Misschien zijn de eerste zelfs wel gelukkiger: ze voelen zich namelijk veilig en hebben genoeg te eten." Is Graham Law een onverbeterlijk optimist? Misschien weL.! Toch kan ik niets anders doen dan in zijn optimisme te geloven.
De specialist voor uw touringcarreis, zoals:
• Dagtochten • Personeelsreizen • Excursies
• Bruiloften • Schoolreizen • Meerdaagse reizen
01883 . 31220
Cijfers, cijfers, cijfers ..... Jaarlijks publiceert de Zoological Society of London het International Zoo Yearbook met naast. artik~len over .één bepaald onderwerp (Section 1) en de laatste ontwikkelingen op dierentum-gebled (SectlOn 2: New developments in the zoo world) ook uitermate interessante overzichten van de in de wereld aanwezige dierentuinen en aquaria, van alle in dierentuinen gehouden zeldzame diersoorten en van in de dierentuinen gefokte dieren (Section 3: Reference section). Om deze overzichten samen te kunnen stellen verzendt men vanuit Londen elk jaar uitgebreide vragenlijsten naar alle bekende dierentuinen en aquaria in de hele wereld. De gegevens berusten dus volledig op de door de dierentuinen zelf ingevulde lijsten en worden niet op hun juistheid gecontroleerd. Enerzijds is men in Londen derhalve afhankelijk van de medewerking van de diverse dierentuinen (een - gelukkig vrij klein - deel van de aangeschreven tuinen neemt helaas niet de moeite om de lijsten in te vullen) en anderzijds kunnen de gegevens (al dan niet opzettelijk) onjuistheden bevatten. Het verwerken van alle ontvangen lijsten moet een gigantisch karwei zijn, maar het resultaat is elk jaar weer een schat aan informatie over de internationale dierentuinwereld, die voor iedere dierentuinmedewerker en -liefhebber ondanks de fikse prijs (de kosten belopen inmiddels tegen de f 200,- per boek) een onmisbaar naslagwerk vormt.
TIERPAR~ ~"""(If~ In111 ~§ ~ :11
"
= ~~ •• 1 r-m ~
::: i::" ~II",,,\\\~
~
Z
DER TIERE
Een ander nadeel is de vertraging in de verwerking van de aangeleverde gegevens. Het laatst verschenen boek (deel 29, gepubliceerd in 1991) bevat overzichten van de in 1987 in de dierentuinen gefokte dieren, de lijsten van zeldzame dieren in dierentuinen betreffen de s~and van zaken per 1 januari 1988 en het overzicht van de dierentuinen en aquaria met hun vItale geg~vens. ?ver de dierencollecties ~ntbreekt zelfs geheel. Dat laatste is een gevolg van de al germme tIJd geleden genomen beshssing om (met het oog op de omvang van het boek) deze overzichten slechts om het andere jaar af te drukken. De meest recente en meest complete lijst van de dierencollecties in de wereld is dus te vinden in deel 28 van het International Zoo Yearbook en betreft de stand van zaken per 1 januari 1987. Het zal duidelijk zijn dat met verzamelingen van levende dieren in de sedertdien verstreken vijf jaren alweer heel wat veranderd kan zijn.
Rijksstraatweg 36 • Hellevoetsluis· Telex 29610 • Fax 01883 . 12368 Met al deze voor~ehouden in. het achterhoofd heeft de schrijver dezes overzichten gemaakt van de grootste dIerencollectIes van de wereld, die voor de lezers van Vriendennieuws wel<
S
1111F.NDENNIEUlv
y:- 20
~ENNIEli?fs ,
21
licht ook interessante informatie bevatten. Daarbij moeten nog wel de volgende opmerkingen worden gemaakt. In de eerste plaats lijken niet alle dierentuinen dezelfde "tel-methode" te gebruiken: sommige tuinen tellen huisdierNew England A.quarium vormen of "voederdieren" mee terwijl andere deze juist buiten de opgave laten. In de tweede plaats wil een grote collectie nog niet zeggen dat deze dier(soort)en ook allemaal voor de bezoekers te zien zijn, omdat veel dierentuinen een groot deel van hun collectie (bijvoorbeeld voor wetenschappelijke of fokdoeleinden) achter de schermen houden. Ten derde zegt het aantal gehouden diersoorten weinig tot niets over de kwaliteit van een dierentuin; sterker nog, het is eerder een aanbeveling om minder diersoorten in kwalitatief hoogwaardige en voor het publiek en de dieren aantrekkelijke verblijven te houden, dan een grote verzameling diersoorten in ouderwetse, kleine en volledig oninteressante rijen kooien. Desondanks geven de hier weergegeven top twintig van achtereenvolgens de zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen, ongewervelden en het totaal-aantal soorten interessante informatie, die soms gevestigde ideeën bevestigen en in andere gevallen toch een nieuw licht werpen op de internationale verhoudingen op dierentuin-gebied. De afzonderlijke lijsten geven de twintig grootste collecties per categorie aan, waarbij tussen haakjes vermeld zijn de ranglijstpositie c.q. het aantal soorten op de lijst van twee jaar tevoren, waardoor ook enigermate uit de overzichten kan worden opgemaakt hoe de diverse collecties zich ontwikkelen.
Zoogdieren 1. ( 1) Zoo Berlin, Duitsland _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 266 (253) 227 (192) 2. ( 4) San Diego Zoo, San Diego, USA 3. ( 3) Tierpark Berlin, Duitsland 210 (197) 4. ( 5) Zoo Seoul, Zuid Korea 180 (184) 149 (149) 5. ( 8) Limburgse Zoo, Genk, België 6. ( 7) Brookfield Zoo, Chicago, USA 147 (150) 7. (15) Zoo Leipzig, Duitsland 146 (137) 8. ( 6) Zoo Duisburg, Duitsland 145 (153) 144 (142) 9. (11) Diergaarde Blijdorp, Rotterdam 144 (127) 10. (24) Zoo St.Petersburg (Leningrad), Rusland 11. (12) London Zoo, Engeland 142 (139) 142 (206) 12. ( 2) Zoo Antwerpen, België 13. (29) Poznan Zoo, Polen 142 (123) 14. (16) Bronx Zoo, New York, USA 139 (136) 15. (34) Sao Paulo Zoo, Brazilië 138 (119) 16. (16) Praha Zoo, Praag, Tsjechoslowakije 138 (136) 17. (10) Beijing Zoo, Peking, China 138 (145) 136 (146) 18. (9) Los Angeles Zoo, USA 19. (29) Cincinnati Zoo, USA 133 (123) 20. (22) National Zoo, Washington DC , USA 132 (128)
soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten
Uit de lijst blijkt overduidelijk, dat de dierentuin van West-Berlijn verreweg de grootste verzameling zoogdiersoorten bezit, op gepaste afstand gevolgd door de befaamde dierentuin van San Diego, die overigens met zijn buitentuin, het San Diego Wild Animal Park, ook nog de fIIlF.NDENNIEUWS y: - 22
<
27e plaats op de lijst in neemt! Hoewel beide collecties elkaar voor een deel overlappen (zo worden bijvoorbeeld okapi's zowel in San Diego Zoo als in het Wild Animal Park gehouden) zal de San Diego Zoological Society met beide parken in zijn totaliteit de West-Berlijnse soortenrijkdom zeker overtreffen. Maar als we de dieren collecties van de beide Berlijnse dierentuinen samenvoegen, moeten we concluderen, dat de stad Berlijn de meeste verschillende zoogdiersoorten ter wereld te bieden heeft! Een tegenovergestelde beweging blijkt uit bovenstaande lijst met betrekking tot de Zoo van Antwerpen: vroeger telde men hier de collecties van de Zoo en Planckendael bij elkaar op, hetgeen resulteerde in een fraaie tweede plaats op de lijst. De ontkoppeling van beide collecties deed de Antwerpse Zoo van de tweede naar de twaalfde plaats duikelen, met als bizar gevolg, dat de Limburgse Zoo in Genk op basis van de eigen opgaven niet alleen een verbazingwekkende vijfde plaats inneemt, maar daardoor wat zoogdierencollectie betreft ook de Antwerpse Zoo in grootte voorbijstreeft. Een duidelijker bewijs voor de betrekkelijkheid van dergelijke lijsten is nauwelijks mogelijk; wie beide Belgische collecties uit eigen waarneming kent zal zeker beamen, dat de zoogdieren van de Limburgse Zoo niet in de schaduw kunnen staan van die in de Sinjorenstad. Met een indrukwekkende negende plaats doet ons eigen Blijdorp internationaal gezien goed mee, al moet gezegd worden dat deze plaats onder de huidige omstandigheden zeker niet gehandhaafd zal kunnen worden (de zoogdiereninventaris van Blijdorp per 1 januari 1992 toont een duidelijke teruggang in het aantal aanwezige (onder)soorten; een ontwikkeling die met het oog op de beschikbare accommodatie alleen maar toe te juichen valt). Artis in Amsterdam neemt overigens de 24e plaats in, de andere Nederlandse dierentuinen komen niet voor bij de zestig grootste zoogdierverzamelingen. Van die zestig zoogdiercollecties bevindt zich ongeveer de helft in Europa, een kwart in Noord-Amerika en het resterende kwart verspreid over Zuid-Amerika, Zuid-Afrika, Azië en Australië.
Vogels 1. ( 1) Vogelpark Walsrode, Duitsland _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 932 (918) 2. ( 2) Zoo Berlin, Duitsland 693 (688) 3. ( 4) San Diego Zoo, USA 485 (422) 4. ( 5) Vogelpark Avifauna, Alphen a.d. Rijn 425 (396) 5. ( 6) Tierpark Berlin, Duitsland 412 (370) 370 (344) 6. ( 8) Jurong Bird Park, Singapore 7. (45) Cape Town Bird Park, Zuid Afrika 350 (200) 8. ( 9) Vogelpark Villars les Dombes,Frankrijk 325 (341) 324 (361) 9. ( 7) Bronx Zoo, New York, USA 10. (11) Vogelpark Bourton-on-the-Water,Engeland 324 (324) 312 (260) 11. (16) National Zoo, Pretoria, Zuid Afrika 12. ( 3) Zoo Antwerpen, België 304 (460) 299 (290) 13. (13) Hong Kong Zoo, Hong Kong 294 (328) 14. (10) Zoo Moskou, Rusland 15. (54) Rio de Janeiro Zoo, Brazilië 287 (185) 16. (17) London Zoo, Engeland 279 (258) 17. (21) Beijing Zoo, Peking, China 277 (248)
soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten ~DENNIEU\vo. 23 .. ;:S
reld is te vinden, maar dat daarmee bovendien zeer goede fokresultaten worden behaald. 18. (19) Pittsburgh Aviary, USA_---,--_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 276 (252) soorten 19. (12) Taronga Zoo, Sydney, Australië 276 (292) soorten 20. (15) Artis, Amsterdam, Nederland 271 (271) soorten Ook bij de vogels kan er geen misverstand over bestaan waar zich de grootste collectie bevindt: Vogelpark Walsrode op de Lüneburger Heide is de plek waar u op bezoek moet gaan als u zo veel mogelijk verschillende vogelsoorten wilt aanschouwen. Van de 20 grootste vogelverzamelingen zijn er 7 gespecialiseerde vogelparken. Enige twijfels over de cijfers (en hoge klassering) van met name Bourton-on-the-Water (Birdland) en de dierentuin van Rio de Janeiro lijken gerechtvaardigd. Net als bij de zoogdieren bestaat ongeveer de helft van de genoemde parken uit Europese collecties. En wie zou hebben gedacht dat Avifauna in Alphen a.d. Rijn internationaal zo'n vooraanstaande plaats bezet? Blijdorp neemt met 227 soorten vogels de 30e plaats in op deze lijst. Reptielen 1. (11) St. Louis Zoo, USA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 271 (138) soorten 2. ( 1) Columbus Zoo, USA 213 (225) soorten 3. ( 2) Fort Worth Zoo, USA 191 (191) soorten 4. ( 3) Steinhart Aquarium, San Fransisco, USA 180 (180) soorten 5. (16) Wroclaw Zoo, Polen 168 (129) soorten 6. ( 6) Philadelphia Zoo, USA 155 (155) soorten 7. ( 8) Houston Zoo, USA 146 (143) soorten 8. (15) Atlanta Zoo, USA 146 (130) soorten 146 (144) soorten 9. ( 7) Tierpark Berlin, Duitsland 145 (171) soorten 10. ( 5) Dallas Zoo, USA 139 (175) soorten 11. ( 4) Bronx Zoo, New York, USA 12. (12) Lincoln Park Zoo, Chicago, USA 134 (136) soorten 13. (23) Zoo Berlin, Duitsland 122 (116) soorten 14. (21) Cincinnati Zoo, USA 121 (117) soorten 15. (21) San Antonio Zoo, USA 120 (117) soorten 16. (10) San Diego Zoo, USA 119 (139) soorten 17. (28) Diergaarde Blijdorp, Rotterdam 116 ( 98) soorten 18. (17) Taronga Zoo, Sydney, Australië 116 (127) soorten 19. (24) Tel Aviv University Zoo, Israel 114 (112) soorten 20. ( 9) Brookfield Zoo, Chicago, USA 113 (140) soorten
w
. 111IENDENNIEuw" ~- 24
"~
Met bijna een verdubbeling van het aantal soorten sinds de vorige telling schiet de dierentuin van Saint Louis van de elfde naar de eerste plaats op de reptielen-hitparade; een tamelijk onwaarschijnlijke uitbreiding die de nodige vraagtekens plaatst bij de klassering. Hetzelfde geld trouwens in elk geval ook voor het Steinhart Aquarium in San Francisco, dat blijft volharden in een collectie van 180 soorten reptielen. Eigen waarneming aan dit (overigens zeer interessante) aquarium in 1987 (zowel voor als achter de schermen) rechtvaardigt de genoemde cijfers beslist niet! Dat reptielen in Amerika hoger gewaardeerd worden dan in Europa blijkt uit het bovenstaande zonneklaar. Tussen al dit Amerikaanse "geweld" scoort Blijdorp uitermate verdienstelijk, vooral als u bedenkt, dat in de Rotterdamse Diergaarde blijkbaar niet alleen een van de meest uitgebreide reptielencollecties van de we-
Amfibieën 1. ( 1) Cincinnati Zoo, USA--::,----:::--_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86 2. ( 3) Steinhart Aquarium, San Francisco, USA 60 47 3. ( 4) Zoo Berlin, Duitsland 47 4. (12) Columbus Zoo, USA 45 5. ( 6) St. Louis Zoo, USA 6. ( -) Syracuse Zoo, USA 40 7. (11) Wroclaw Zoo, Polen 36 8. (46) National Aquarium, Baltimore, USA 35 9. ( 8) Artis , Amsterdam. Nederland 35 35 10. ( 9) Fort Worth Zoo, USA 34 11. (16) Oklahoma City Zoo, USA 12. (12) Diergaarde Blijdorp, Rotterdam 34 31 13. (10) Wilhelma Zoo, Stuttgart, Duitsland 31 14. (39) Thledo Zoo, USA 30 15. ( 6) Ueno Zoo, Tokyo, Japan 30 16. (12) London Zoo, Engeland 17. (15) Philadelphia Zoo , USA 30 28 18. ( -) Pilsen Zoo, Tsjechoslowakije 27 19. (24) Bronx Zoo, New York, USA 20. ( -) Moskou Zoo, Rusland 23 Net als bij de reptielen blijkt ook op amfibieëngebied Amerika de toon aan te geven. Ondanks een forse vermindering van het aantal soorten blijft de dierentuin van Cincinnati ruimschoots aan de leiding, vóór het Steinhart Aquarium in San Francisco, dat net als bij de reptielen een nogal betwijfelde hoge positie inneemt. Uit bovenstaande lijst wordt wel duidelijk, dat er eigenlijk maar weinig dierentuinen zijn die de amfibieën een volwaardige plek in de dierenverzameling geven. Met een negende (Artis) en een twaalde (Blijdorp) positie doet ons kikkerlandje internationaal gezien goed mee.
(109) soorten ( 60) soorten ( 52) soorten ( 27) soorten ( 38) soorten ( ?) soorten (30) soorten ( 14) soorten ( 37) soorten ( 35) soorten ( 24) soorten ( 27) soorten ( 31) soorten ( 15) soorten ( 38) soorten ( 27) soorten ( 26) soorten ( ?) soorten ( 19) soorten ( 6) soorten
STEINHART AQUARIUM
Vissen 1. ( 1) Shedd Aquarium, Chicago, USA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 651 2. ( 7) Zoo Berlin, Duitsland 479 3. ( 2) Artis, Amsterdam, Nederland 460 401 4. ( 4) Wilhelma Zoo, Stuttgart, Duitsland 5. (22) Shimizu Aquarium, Japan 393 365 6. ( 8) Wakayama Aquarium, Japan 358 7. (14) Sunshine Int. Aquarium, Tokyo, Japan 8. ( 9) Steinhart Aquarium, San Francisco, USA 350 330 9. (13) Sea World, San Diego, USA 319 10. (5) New England Aquarium, Boston, USA 310 11. ( -) Valencia Aquarium, Venezuela 12. (16) Vancouver Aquarium, Canada 306 300 13. (12) Fort Worth Zoo, USA 297 14. (11) Ueno Zoo, Tokyo, Japan 290 15. (33) Toba Aquarium, Japan 290 16. (17) Miyajima Aquarium, Japan 279 17. (20) Shima Marineland, Japan
(582) soorten (356) soorten (523) soorten (402) soorten (263) soorten (353) soorten (294) soorten (350) soorten (318) soorten (400) soorten ( ?) soorten (289) soorten (319) soorten (325) soorten (230) soorten (287) soorten (279) soorten
~~~
18. (19) Kamogawa Sea World, Japan_ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 272 19. (18) Montreal Aquarium, Canada 268 20. (24) Zoo Basel, Zwitserland 262
(280) soorten (282) soorten (257) soorten
Met 148 soorten komt Blijdorp niet voor bij de eerste zestig vissencollecties van de wereld, met 212 soorten neemt de Antwerpse Zoo de 38e plaats op de lijst in. Het Shedd Aquarium in Chicago bezit onbetwist de grootste verscheidenheid aan vissen soorten en verder valt de grote vertegenwoordiging van Japanse aquaria op. Het fraaie Artis Aquarium scoort nog altijd zeer hoog. Een opvallende nieuwkomer is het Valencia Aquarium in Venezuela; bij gebrek aan verdere gegevens valt het belang van dit instituut niet goed te meten; de kille cijfers resulteren wel in een elfde positie op de lijst.
Ongewervelde dieren 1. ( 3) Monterey Bay Aquarium, USA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 219 217 2. ( 7) Wakayama Aquarium, Japan 200 3. (4) Bergen Aquarium, Noorwegen 4. ( 5) Kushimoto Aquarium, Japan 197 184 5. (11) Vancouver Aquarium, Canada 178 6. (20) Zoo Berlin, Duitsland 170 7. ( 8) Roscoff Aquarium, Frankrijk 150 8. (27) La Jolla Aquarium, USA 9. (16) Wilhelma Zoo, Stuttgart, Duitsland 149 143 10. (12) Himeji City Aquarium, Japan 140 11. (14) Shedd Aquarium, Chicago, USA 137 12. (17) Ueno Zoo, Tokyo, Japan 130 13. (10) Cincinnati Zoo, USA 14. ( 9) Tierpark Schönbrunn, Wenen, Oostenrijk 127 119 15. (37) National Aquarium, Baltimore, USA 114 16. (19) Toba Aquarium, Japan 17. ( 6) New England Aquarium, Boston, USA 113 112 18. (18) Oga Aquarium, Japan 19. (21 ) London Zoo, Engeland 112 20. (24) Sea World, San Diego, USA 110
zoo BERLIN
SEIT 1844
(219) soorten (76) soorten (200) soorten (180) soorten (140) soorten (114) soorten (170) soorten ( 94) soorten (123) soorten (130) soorten (125) soorten (121) soorten (145) soorten (146) soorten ( 70) soorten (116) soorten (177) soorten (120) soorten (108) soorten ( 97) soorten
Het tellen van de soorten ongewervelden is (zeker voor aquaria) een hachelijke zaak: het vergt veel specifieke kennis om de diverse soorten te determineren, terwijl vooral de kleinere soorten ook in een aquarium een verscholen leven leiden. Bovendien leven vele soorten ongewervelden slechts kort, waardoor de tellingen van jaar tot jaar sterk kunnen verschillen. Vrijwel alle scorende instituten hebben hun score (voornamelijk) te danken aan in (zee)water levende soorten ongewervelden; slechts weinig dierentuinen beschikken over een (zeer arbeidsintensieü "insektarium" voor de op het land levende soorten zoals insekten, vlinders, schorpioenen, enz. (Cincinnati, West-Berlijn, Londen, Amsterdam). Artis staat op de 23e plaats, het Noorder Dierenpark in Emmen op de 31e plaats en met 13 soorten komt Blijdorp niet voor bij de top 60. Opvallend is verder het ontbreken van de voormalige nummers 1 en 2 van de ongewervelden-
lijst: de aquaria van respectievelijk Dubrovnik (Joegoslavië) en Sirahama (Japan) verstrekten dit keer geen opgave van het aantal soorten in hun dierencollectie.
Totaal aantal soorten 1. ( 1) Zoo Berlin, Duitsland _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 1785 2. ( 2) Artis, Amsterdam, Nederland 1103 1007 3. ( 4) Wilhelma Zoo, Stuttgart, Duitsland 959 4. ( 8) Tierpark Berlin, Duitsland 5. ( 5) Vogelpark Walsrode, Duitsland 932 904 6. ( 9) London Zoo, Engeland 7. (11) San Diego Zoo, USA 845 840 8. ( 7) Ueno Zoo, Tokyo, Japan 825 9. (15) Zoo Moskou, Rusland 10. (17) Shedd Aquarium, Chicago, USA 819 11. (12) National Zoo, Pretoria, Zuid-Afrika 802 781 12. (10) Fort Worth Zoo, USA 774 13. ( 3) Zoo Antwerpen, België 14. ( 6) Tiergarten Schönbrunn,Wenen,Oostenrijk 764 708 15. (14) Taronga Zoo, Sydney, Australië 704 16. (16) Cincinnati Zoo, USA 682 17. (13) Diergaarde Blijdorp, Rotterdam 677 18. (23) Zoo Frankfurt, Duitsland 667 19. (34) Zoo Wroclaw, Polen 20. (21) Steinhart Aquarium, San Francisco,USA. 655
(1579) (1205) (1013) ( 852) ( 918) ( 826) ( 767) ( 883) ( 752) ( 735) ( 763) ( 816) (1079) ( 907) ( 753) ( 736) ( 755) ( 640) ( 577) ( 655)
soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten soorten
Door de verschillende soorten zoogdieren, vogels, reptielen, amfibieën, vissen en ongewervelden op te tellen ontstaat bovenstaande lijst. Met ruim de helft meer soorten dan nummer twee (Artis) staat de dierentuin van West-Berlijn fier aan de top. Het gegeven, dat Amerikaanse dierentuinen (in tegenstelling tot die in Europa) vrijwel nooit over een substantieel aquarium beschikken, resulteert in een (verhoudingsgewijs) slechte score op deze totaal-lijst. Slechts vijf Amerikaanse verzamelingen halen de top twintig, waarvan er één nog zeer twijfelachtig is (zie hierboven). Met in totaal 434 (voornamelijk vogel)soorten scoort Vogelpark Avifauna in Alphen a.d. Rijn nog altijd een 57e plaats. Ons eigen Blijdorp bezet (ondanks een vermindering van het aantal soorten met ongeveer 10%) een nog altijd fraaie 17e plaats. De meest recente bestandslijst van Blijdorp toont een verdere inkrimping van het aantal in Rotterdam gehouden diersoorten, zodat de plaats binnen de top twintig niet houdbaar zal blijken te zijn. Daarom troosten we ons maar met de gedachte dat kwantiteit en kwaliteit geheel andere grootheden vormen, waarbij de balans uiteindelijk doorslaat naar de kwaliteit. En daarbij kan Blijdorp zich internationaal zonder twijfel meten met alle belangrijke dierentuinen van de wereld! Lex Noordermeer
yRiENDENNlEUWl' 27
'.:l
Maak zelf een catalogus... ... ... ... ...
van van van van
uw boekenkast uw videofilms uw platen en/of cd's uw diaverzameling
U zoekt een spaarvorm die goed voor uw geld zorgt.
met behulp van uw PC! OOK LEASING MC;;'GI:LIJ Eigen technische dienst.
-'-L .-,-n.,-."" 1C_CI I 11-' IC 0.'1'.
telecommunicatie
c.s.s.
, SPlClAlISTEN I N DB':'SE TOEPASSINGEN
ICICIUUII. UIU· 'tIL
0,.}.,9
Telefax: 010·4049262 Showroom: "Slaakhuys" Slaak 34 B, 3061 CS Rotterdam Postbus 81099, 3009 GB Rotterdam
H. VAN DONGEN
STALENSTEIGERBOUW BV
MONTAGE EN DEMONTAGE VERHUUR VERKOOP ADVIES
Als u spaart, kiest u natuurlijk de spaarrekening die u het meeste oplevert. Bij ons vindt u spaarvormen die uw spaargeld snel laten groeien: spaarrekeningen waarbij uw tegoed altijd opvraagbaar is, spaarrekeningen met vaste looptijd en hoge rente, en verschillende soorten waardepapieren. Geïnteresseerd? Op onze kantoren vertelt men u er graag meer over. verenigde
• Ei
spaarbank
De Verenigde Spaarbank doet meer.
~1t8 UITVAARTVERZORGING e.M. Bouwman Albert Verweystraat 2a 3061 SB Rotterdam Tel. 010 - 414 53 43 Bgg. 010 - 414 55 64
Stijlvolle uitvoering van begrafenissen en crematies.
Ohmweg 6
Spijkenisse - Tel. 01880
18133
Informatie over: het O.RV depositofonds (=verzorgingsfonds) de N.V.V.O. natura (gezins, kinder (tot 20 jaar) en per persoon), aanvullende-, senioren- (tot 83 jaar) en monumentenverzekering. Inschrijving wilsbeschikking met vrij lidmaatschap.
-------------
-~
boek-en kantoorboekhandel van Setten
Hobby CENTRUM MAGAZijN BLï NobElsTRAAT 1 12 ~m9 SP ROnERdAM TElEfoON 010 - 466 ~ 1
Bentinckplein 13 3039 KL Rotterdam tel. 010 - 466 54 44
GEREEdsckAPPEN -IJZERWAREN ElEIaRA -SANiTAiR -VERf -S[EUTEIsERVicE
De Vriend voor uw ogen en oren.
I"I.~~= KOPIEERMACHINES KASREGISTERS TEKSTVERWERKERS FAXAPPARATEN COMPUTERS KANTOORMEUBELEN SUPPLIES EIGEN TECHNISCHE DIENST
Statenweg 108e - Tel. 010 - 4666052 Walenburgerweg 77 - Tel. 010 - 465 49 91 Rotterdam
f'lt
Specialist in Aardappelen, groente en fruit. Vers gesneden rauwkost, vruchtensalade en stamppotten.
KANTOORMACHINE IMPORT B.V. ROTTERDAM: Schleweg 45 • 51 t.t, OUD-BEIJERLAND: Adm. de Auyt."'''. 58 t.t, DORDRECHT: Grote Markt 71 · 72 tel: HELLEVOETSLUIS: Aljk,,"aatweg 286 t.l, DEN HAAG Ln. v. Nieuw OoSI Indl. 88 ,.1, WOERDEN: _,.ndljk 8 ,.1,
010 . 466 33 99 01860.15799 078 · 14 22 88 01883. 13237
Staten singel 127 3039 LJ Rotterdam "lr 010 - 466 1671
070 • 347 47 27 03460·23880
II;!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!~
8 •
Theorie- en praktijklessen door:
Chris tien Hoogendijk Hoog slagingspercentage.
Bel: 010· 43755 67 Sidelingeplein 204 • 3043 GV Rotterdam
H. Mourik en Zn
-.
•
-
Bij ons vindt U alles voor een geslaagde maaltijd zoals; Vers Hollands RUND - VARKENS en KALFSVLEES
OU§ tllJ1/',)r It!lkk§r 1f!t§1'I t!ln klJ1m naar
~n §{)§d advies
DOLF EN CARMEN HALLENSLEBEN Burg. Baumannlaan 142-a, Overschie Tel: 010·41576 B3
