Denkraam. gratis magazine voor en door cliënten in de regio Rijnmond nummer 42 - mei 2010

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 1

Denkraam

www.denkraam.info

Geestelijke Gezondheidszorg Maatschappelijke Opvang Verslavingszorg

gratis magazine voor en door cliënten in de regio Rijnmond

nummer 42 - mei 2010

[1]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 2

Colofon

[Denkraam]

Redactie: Koos Bijlholt, Jan W. Bijl, Niek Huijgen, Angelique Meijlink en Ricardo Mekken. Eindredactie: Ernest Smit, Martin Luycx, Bas van Bellen, Karen Groen, Peter Hersmus en Michiel van Gog.

Correspondenten: José Bonouvrier, Ricardo Mekken, Bas van Bellen, Peter Hersmus, Angelique Meijlink, Jan B. Bijl, Evelien v.d. Niet, Mark Paak, Ernest Smit, Silvia Saakes, Linus de Visser, Jhon Ruitenberg, A. Azaoum, Roland Hoven, Adré Calis, Michael Grunlo, Morjon Zomers en Niek Huijgen. Fotografie: Edwin Rosenquist, Peter Hersmus, Vincent Gard, Akke Mondee, Raymond van Dijk, Igor Blok.

Cover: Linus de Visser Achterkant: Winnend voetbalteam voetbaltoernooi Week van de Psychiatry. Pension Singelzicht Utrecht

Inhoud mei 2010 5.

Peer Advocatie Ervaringsdeskundigheid in New York

11.

Week van de Psychiatrie Impressie breingeindag

13.

Week van de Psychiatrie Kijken in de ziel, Pillen of praten

14.

Week van de Psychiatrie Planten voor de geest

18.

Week van de Psychiatrie Filmen voor de geest

20.

Vormgeving en druk: Argus, Rotterdam.

Week van de Psychiatrie Pillen voor de geest

Distributie: Postdienst Vredehof, Rotterdam.

22.

Verspreidingsgebied: Regio Rijnmond, de Hoekse Waard, Voorne-Putten en de Zuid Hollandse Eilanden. Oplage: 2800 exemplaren.

Redactieadres (ook voor een gratis abonnement): Denkraam p/a Zorgbelang Zuid Holland afdeling Basisberaad Zomerhofstraat 82 3032 AB Rotterdam tel: 010-7502123 / 010-4665962 e-mail: [email protected] website: www.denkraam.info

Week van de Psychiatrie Pillen voor het feest

24.

Week van de Psychiatrie Voetbal als medicijn

25.

De psychiatrie uit haar ivoren toren Verslag conferentie Integrale Psychiatrie Groningen

Deadline nummer 43: 28 mei 2010 Verschijning: juli Projectondersteuning: Teus van Wijk, Zorgbelang Zuid Holland afdeling Basisberaad (hoofdredacteur) Tel: 010 – 7502123 / 010 – 4665962 Fax: 010 - 4660070 E-mail: [email protected]

‘Denkraam‘ is een onafhankelijk magazine. Het is een product van de gezamenlijke cliëntenraden uit de GGz, Maatschappelijke Opvang en Verslavingszorg uit regio Rijnmond in samenwerking met Zorgbelang Zuid Holland afdeling Basisberaad. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die desondanks onvolledig of onjuist is opgenomen aanvaardt de redactie geen aansprakelijkheid. Alle in deze uitgave opgenomen artikelen mogen niet worden overgenomen zonder toestemming van de opsteller. De redactie kan besluiten ingezonden bijdragen zonder opgave van reden niet te plaatsen, in te korten en/of taalkundig te bewerken. Publiceren onder pseudoniem mag, mits naam en adres bij de redactie bekend zijn. ISSN: 1876-6854

[2]

En verder 4. 28. 30. 31.

Zin en onzin Binnengekomen post Oproepen Grillen voor het feest. Recept

29-4-2010

14:12

Pagina 3

[van de redactie] tekst komt nog

[nummer 42]

dr42:krant25.qxd

Openbare redactievergadering Denkraam Datum: vrijdag 18 mei 2010 Tijd:

10.00 – 12.00 uur

Locatie: p/a Zorgbelang, afdeling Basisberaad Zomerhofstraat 80 -86 (2e etage) Rotterdam Tel: 010 – 7502123 e-mail: [email protected] De redactie nodigt de lezers van Denkraam van harte uit om deze vergadering bij te wonen. Thema van de bijeenkomst is het magazine Denkraam zelf: wat vindt ú van Denkraam?

Kom langs op vrijdag 18 mei!

[3]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 4

zin en

Is het nou encyclopiluycx of Martinpe-

mannen? Dat noemen we een tulband,

Wat doet hij eigenlijk als hij aquarium

dia?

Martin.

schoonmaakt?

“Hij gaat naast zijn voeten lopen.”

“Jullie kunnen zeker ook niet gekopieerd

Gezamenlijke lunch bij het Basisberaad.

Eh, Bas?

worden.” Nee Berletta, dat kan niet.

Hoe denkt Teus er over? “Eerst ga ik eten,

Bedoelt ze wellicht dat we niet kunnen

dan ga ik roken, en dan gaan we geza-

“Ik voel me in mijn vingers genaaid.”

kopiëren? Adriaan benoemt het weer

menlijk eten.”

Ja ja, Karen, waar heb je het over? Juist

anders: “doet het fotoapparaat het niet?” Michiel komt langs, nadat hij even is

ja, over reiskosten. Spaanse les bij GGz Plaza: GGz Plaja.

Apparaten blijven lastig, ook PC’s. Wat

weg geweest. “Maar ik ga mijn mond

dacht u van de volgende melding uit het

houden op de redactievergadering.” Zoals

adressenbestand, wat maar niet wil prin-

verwacht, blijkt dit toch niet helemaal te

“Wat zeg je dat degenererend.” Wat

ten: “Het programma heeft een uitzon-

lukken: “Goedemorgen… Ja, Teus is een

bedoel je daarmee, Joyce? Dit bedoelen

dering van een drijvende komma veroor-

dictator… Ja ik heb een agendapunt, I.S.

we niet denigrerend, hoor!

zaakt.”

heeft nog gebeld…Komt Trijntje Oosterhuis bij DAC Het Nieuwe Spoor? Komt

Arie heeft een nieuw agendapunt voor

“Mag ik jou ding even vasthouden?” zo

Peter Faber nog naar de vergadering? Ja,

de Plenaire Vergadering: een voorstel-

vraagt de schoonmaakster aan Teus. Ze

ik houd mijn mond….Nummer 43 is toch

lingsronde

bukt en kruipt onder het bureau van

het volgende nummer? Mag ik wat vra-

Teus. Teus is verbaasd, waar heeft ze het

gen, over Cesar Zuiderwijk? Het is mij

Gehoord in het rookhok: “kan er niet een

over? Het blijkt over de prullenbak te

ontschoten, ik ben moe…Dat is

luchtje open?” Wat bedoel je daarmee,

gaan.

top….Worden er foto’s genomen? Katja Schuurman woont samen met mijn

Angelique? Chatten met José is altijd leuk: “Ben ik

buurman…. Moet ik mijn mond houden?

“Met een pakje shag kan ik mijn compu-

een looser? Ik wist niet dat die puzzel

Maar ik val bijna in slaap…..Je moet ook

ter zo moeilijk bedienen.” Natuurlijk

gemaakt moest worden, maar het is

niet tippelen in dit pand….Meen je dat

Karen, daar heb je dan ook een muis

gelukt. Maar als je het niet weet, los je

nou? Is het nu de rondvraag? Dan heb ik

voor.

hem niet op en ben je een looser.” En

nog drie dingen voor de rondvraag. Twee

voor de geïnteresseerden: het was een

dingen heb ik al gevraagd. En verder?

makkelijke puzzel.

Over solderen, dat leg ik nog wel eens

En nu we het toch over een rokende

uit….Redactievergaderingen saai? Ja, dat

Karen hebben: “Is Camel zoet? Oh, dan mag ik het niet hebben in verband met

Leuk, zo’n filmfestival tijdens de Week

mijn suiker.” Natuurlijk, Karen.

van de Psychiatrie. Angelique heeft er

Opsporing verzocht! “Heeft iemand mijn

ben ik met je eens.”

dan ook echt zin in: “moet ik dan écht de

Excuses om niet in deze rubriek te

films gaan bekijken?!”

komen: “Plaats maar in de Zin en Onzin, hoor.

telefoon gezien?” Met deze vraag loopt José het hele pand door, op zoek naar

En als afsluiting van de Week van de Psy-

Want als ik zeg dat ik dat leuk vindt, dan

toestel 114. Nu is dat wel vaker voorge-

chiatrie was het voetbaltoernooi, een

plaats je het toch niet.” Fout, José

komen, dus er is geen paniek. En waar

geslaagd evenement. Hoe denkt organi-

“Ik was vroeger blond hoor!” Vandaar dat

wordt de telefoon terug gevonden?

sator Raymond er over? “Het is mijn

je je haar rood hebt geverfd, Karen.

onzin

Gewoon, in het telefoon kastje. Achteraf

schuld dat het is gebeurd.”

“Da’s helemaal niet leuk voor de Zin en Onzin. Ik houd niet meer van je!” Sorry

verontschuldigt José zich met: “ja maar, ik had het daar niet weg gezet hoor!” Ja

De logica van Marrig: “Kan je maar drie

José, morele chantage doen we niet aan.

ja, José, wie dan wel?

keer naar de cursus komen? Als je nou

“Je kan deze rubriek toch niet printen, je

één keer niet gaat, dan kun je er vier keer

krijgt last van zwevende komma’s.” Jam-

bij zijn.”

mer Teus, onze drukker maakt geen

Joyce zoekt manieren om haar uiterlijk

gebruik van onze printer.

te ‘verzachten’. De mensen in het rookhok

weten het wel: “neem een burka!” En hoe

De schildpad van het Basisberaad is

heet ook alweer een hoofddoek voor

zwanger. Peter denkt dat hij de vader is.

[4]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 5

“Peer Advocacy” Ervaringsdeskundigheid in New York De Pameijer heeft er ook dit jaar voor gekozen om inspiratie op te doen en over empowerment te leren in New York. Samen met medewerkers, managers, directie en cliënten hebben we onlangs de reis gemaakt. Ik, Ricardo, was een van de uitverkorenen om samen met drie andere cliënten Angelique, Jos en Ger in New York de GGz en Daklozen projecten en instellingen te bezoeken. Deze reis heeft mijn kijk op ervaringsdeskundigheid flink veranderd en verruimd. Het was leuk om een weekje weg te zijn met de directie en medewerkers. Het heeft ons goed gedaan.

op ons allen hebben achtergelaten. We kunnen niet alle projecten beschrijven omdat het er gewoon te veel waren en we in groepjes waren verdeeld. We beperken ons tot de instellingen die wij hebben bezocht. De Vlucht

We gingen op zaterdag zes februari op een mistige ochtend naar Schiphol. De check-in en fouillering liepen voorspoedig, al raakte ik wel mijn toilettas kwijt omdat deze in mijn handbagage zat en vloeistoffen bevatte. Dan maar New

Er ontstonden dan ook tijdens de reis

gehad over het feit dat veel cliënten zo

Yorkse tandpasta en deodorant! De

interessante discussies, en we kregen de

passief zijn en moeilijk te activeren, en

vlucht was bijzonder voor me, ik had nog

opdracht om na de reis met aanbevelin-

hoe we cliënten in hun kracht zouden

nooit gevlogen. Het taxiën dreef de span-

gen te komen. Zo ontstonden er bijvoor-

kunnen zetten en hun herstelproces zou-

ning op. En toen de lucht in. Met zo 800

beeld discussies over gelijkheid en het

den kunnen bevorderen. De vraag werd

km per uur de Atlantische Oceaan over,

delen van ervaringen. Ook door de

gesteld of er zorg moet komen die aan

met de zon mee. We vlogen over Canada

ondersteuners, aangezien er nu een

tijd gebonden is. Zo zijn we ook bezig

en het was helder. Je kon de gletsjers en

beeld is in de Nederlandse GGz dat er

geweest met de bezuinigingen die er

de rivieren zien liggen. Na zo’n acht uur

een afstand moet zijn tussen de onder-

mogelijk nog meer aan zitten te komen

vliegen zagen we de wolkenkrabbers van

steuner en de cliënt, en dat de onder-

(of we niet genoeg hebben aan de pak-

Manhattan. Na de nodige controles ston-

steuner niet over zijn eigen problemen

ketmaatregelen AWBZ). We hebben wer-

den we in de kou en misten we de bus.

zou mogen praten en niet zijn persoon-

kelijk bijzondere mensen ontmoet, zoals

Uiteindelijk hebben we maar een taxi-

lijke ervaringen zou mogen gebruiken.

Richard Weingarten, en instellingen en

bus genomen naar het hotel. Toen we in

We hebben een paar flinke discussies

projecten bezocht die een diepe indruk

het hotel waren ingecheckt, en ons had-

[5]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 6

den opgefrist, werden we ontvangen

verdiepingen in 40 seconden was ook

wordt. In New York wordt ervaringsdes-

door Jan Alblas (Directeur Pameijer). We

geweldig. In de avond zijn we met de

kundigheid op een veel grotere schaal

kregen van hem een pas om een week

metro gegaan. In de stations wordt door

toegepast dan bij ons, en heeft het zich

met de metro te kunnen reizen, en we

bandjes opgetreden dat maakt het wel

volledig bewezen binnen de Hulpverle-

zijn met zijn allen wat gaan eten. Onder-

een gezellige boel. De metroritten in

ning. In het begin van de middag werd

weg naar het Mexicaanse restaurant lie-

New York waren een leuke ervaring .

er een pizza gebracht voor een gezamen-

pen we de straat van ons hotel (The Roo-

Tenslotte zijn we door Chinatown heen-

lijke lunch, waarbij we ook wat beter

sevelt Hotel) uit en kwamen midden op

gelopen en uiteindelijk in Little Italy in

kennis konden maken met Baltic Street

Times Square terecht en wauw! Wat een

een soort maffiatentje wezen eten, tij-

employés.

indruk met al die lichtreclame! Overwel-

dens de superbowl. Dat was wel duide-

Na de lunch werden we verdeeld in groe-

digend en zeer indrukwekend. We heb-

lijk, want de tv stond loeihard te tetteren

pen en mijn groep ging naar het ”Hou-

ben een gezellige avond gehad bij de

en we zaten er pal onder. Later op de

sing Program”. Dit is een project met

Mexicaan en in de Ierse pub. Uiteindelijk

avond hebben we nog even een afzak-

ervaringsdeskundigen die “consumers”

plofte ik in m’n bed na 24 uur wakker te

kertje genomen in de BB KING bar.

(cliënten) helpen met praktische zaken zoals een huis regelen. Maar ook als ze

zijn geweest. Baltic Street

bijvoorbeeld een telefoon of computer

Outsider Art Fair

Maandag moesten we al weer vroeg uit

nodig hebben en dit zelf niet kunnen

De volgende dag (zondag) hebben we

de veren en na een ontbijt (bagels met

regelen, helpen ze een handje. Er ont-

ons verzameld in de lounge van het

creamcheese en koffie op z’n New Yorks)

stonden interessante gesprekken. Zo

hotel om naar de Outsider Art Fair te

hebben we de metro genomen naar

hadden we het over de problemen die ze

gaan. De Outsider Art Fair bestaat uit

Brooklyn om op bezoek te gaan bij Baltic

ondervonden met agressie en hoe er

een aantal kunstgaleries die kunst ver-

Street. Baltic Street is een organisatie

mee om te gaan, en dat ze hoopten op

kopen en tentoonstellen, van kunste-

van ervaringdeskundigen die een scala

het plan van Obama om zorgverzekering

naars van over heel de wereld. Er hangen

aan diensten levert in de GGZ en MO en

voor iedereen toegankelijk te maken.

daar schilderijen en sculpturen gemaakt

zelfs in gewone ziekenhuizen. We wer-

Ook kwamen de hoge huurprijzen in

door bijzondere mensen. De Pameijer

den hartelijk en warm ontvangen. Eerst

New York ter sprake en tevens dat de cri-

heeft met galerie atelier Herenplaats ook

gaf Jos, de voorzitter van onze cliënten-

sis ook veel mensen dakloos maakte.

een plaatsje veroverd tussen de elite. Er

raad, een PowerPoint presentatie over de

Ondanks de omstandigheden waarin

hingen mooie werken uit landen van

Pameijer, en daarna vertelde Steve over

deze mensen hun werk doen, stralen ze

over heel de wereld van kunstenaars uit

Baltic Street en over de projecten die zij

een positieve energie uit. We zijn blij dat

de verstandelijk gehandicaptenzorg en

allemaal doen. Zo waren er verschillende

we ervaringen en kennis met elkaar heb-

sociale psychiatrie en het werd me weer

“peers” (ervaringdeskundigen) aan het

ben kunnen uitwisselen. Ik vond dat het

eens duidelijk hoe mooi kunst is, en dat

woord, die vertelden over het werk en de

”Housing- Program” veel weg heeft van “

er heel veel talent onder ons is. De mid-

ontwikkelingen binnen Baltic Street. Er

de straatadvocaten” van ons eigen Basis-

dag waren we vrij om de stad eens te

ontstonden interessante discussies over

beraad. Trouwens: heel Baltic Street

gaan verkennen. We zijn met een aantal

de acceptatie van ervaringdeskundigen,

ademde die sfeer uit. Na het werkbezoek

the Rockefeller building ingegaan. Het

en de gelijkheid met de rest van de

was er uiteraard weer tijd voor plezier, al

was een schitterende, heldere dag en we

werknemers op de werkvloer. Ook kwa-

moesten we natuurlijk wel het weblog

hebben de skyline van Manhattan goed

men de vele terreinen aan de orde waar

bijhouden.

kunnen bekijken. De speedlift van 70

ervaringsdeskundigheid toegepast

[6]

29-4-2010

14:12

Pagina 7

Richard Weingarten en bezoek aan Fountain House

Om zes uur ‘s ochtends heb ik even met skype over het internet met Nederland gebeld. Het was daar dan al twaalf uur. Het leuke was dat ze met de webcam mee

[verslag]

dr42:krant25.qxd

“comfort zone “ (veilige situatie)

ma, gemaakt voor en door cliënten. Mis-

moest komen en risico moest

schien een goed idee dit bij de Pameijer

nemen. Hij heeft na die periode

toe te gaan passen. Het helpt om een

veel ervaringsdeskundigenprojec-

“community” te gaan vormen en kan bij-

ten gerund en ondersteund. Daarna

dragen aan het neerzetten van positieve

kreeg hij een baan aan de Yale Uni-

beeldvorming. Tevens is er hulp voor

versity. Yale heeft ook uit onderzoek

doven. Zo zijn er verschillende nationa-

konden kijken vanuit mijn hotelraam.

bewezen dat werken met ervaringsdes-

liteiten en hun gebarentaal verschilt van

Het was best spannend, want er zou een

kundigen herstelbevorderend is. Richard

elkaar. Een Spaanstalige heeft een ande-

sneeuwstorm komen. Nadat we ons weer

heeft ook een “wellness Formula”

re gebarentaal als de Engelse. Ook hierin

in de lobby van het hotel hadden verza-

gemaakt die ik zeer interessant vind. Hij

slaan zij weer een brug.

meld en ontbeten hadden, zijn we rond

is nu ondertussen zelf gepensioneerd,

achten weer in groepjes uit elkaar

schrijft nog krantenartikelen, is nog

Fountain House is een gezellige, active-

gegaan. Mijn groepje ging naar Fountain

steeds actief in het promoten van erva-

rende gemeenschap met diverse “club-

House en daar hadden we een ontmoe-

ringsdeskundigheid, en geeft raad en

huizen” over heel de wereld. Zo heeft

ting met Richard Weingarten. We kregen

advies. Ik ben bevriend geraakt met deze

Fountain House ook een clubhuis in

allerlei stukken te lezen en te horen over

vriendelijke, inspirerende man en mail

Amsterdam dat de Waterheuvel heet, en

herstel en methodiek. Eerst vertelde

hem nog steeds wekelijks. Na deze

bij het gesprek met de directeur van

Richard zijn levensverhaal, hoe hij ziek

indrukwekkende ochtend kregen we een

Fountain House was ook de directeur van

was geworden op 28 jarige leeftijd na

rondleiding door het Fountain House en

de Waterheuvel aanwezig. Er werden de

een normaal actief leven. Hij vertelde

Richard vergezelde ons. Fountain House

nodige ideeën en visies uitgewisseld. Er

ook hoe hij in therapie ging en deed alsof

bestaat uit twee gebouwen die met

wordt veel gewerkt met ervaringsdes-

zijn ziekte niet bestond. In die tijd had hij

elkaar verbonden zijn. Het is een soort

kundigen en de verschillen met de pro-

psychotische perioden waar hij ook voor

activeringscentrum met veel verschillen-

fessionals zijn minimaal. Zij zijn echt een

opgenomen is geweest. Ook ging hij

de projecten. Zo is er een bank in het

aanvulling op elkaar.

beschermd wonen. Hij had een verkeerde

gebouw en worden de cliënten naar

diagnose en medicijnen gekregen. Dat

werk en dagbesteding begeleid. Ook

De relatie met de consumer (cliënt) is

maakte het er allemaal niet beter op. Hij

onderhoudt Fountain House verschillen-

gebaseerd op vertrouwen. Zo kan de cli-

was leraar en had moeite zich staande te

de contacten met werkgevers om cliën-

ënt overal naar binnen lopen, ook in de

houden. Hij ging weer terug naar zijn

ten naar een betaalde baan te begelei-

stafkamer en tijdens vergaderingen. Zo

oude woonplek in Cleveland, Ohio. Hij

den. Er is ook een sportschool. In de kel-

kwam er bijvoorbeeld een cliënt vijf

leefde doelloos en kwam tot het, zo ver-

der van Fountain House is er de moge-

minuten bij ons gesprek zitten. Wel is de

telde hij, belangrijke “turning point”.

lijkheid voor 1,30 dollar een maaltijd

tolerantie wat minder dan bij ons. Bij

Richard had een “consumer advocate” op

nuttigen. Ze hebben ook een project

calamiteiten wordt de cliënt wegge-

tv gezien en hierdoor had hij inspiratie

bloemschikken en je kunt er een oplei-

stuurd. Dit om de anderen te beschermen

opgedaan. Hij had nu een rolmodel en

ding doen.

volgens hen. Fountain House is een mooi

tevens een doel in het leven gevonden.

voorbeeld van hoe je een netwerk op kan

Hij ging bij een zelfhulpgroep. Het begin

Wat ik ook erg leuk vond is dat ze tv via

bouwen en weer mee kan gaan doen in

van zijn herstel werd gemaakt.

internet maken, voor en door hun cliën-

de samenleving. Er heerst een gezellige

Zo had hij het erover dat je soms uit je

ten. Tevens hebben ze een radioprogram-

sfeer en saamhorigheid. Daarna zijn we

[7]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 8

dat als je sectie 8 had (een soort rechterlijke machtiging) de staat de huur betaalde. Maar ze hadden ook bewoners die de huur zelf betaalden. Zo kon iemand gaan wonen met een lage huur, en als hij hersteld is en werk vindt gaat de huur dan omhoog. Jammer is alleen dat als diegene zijn baan verliest de huur niet meer omlaag kan. In de avond zijn we weer door de sneeuwstorm gegaan gaan lunchen samen met Richard

'Setting Up Warm Lines'. Dit project is

die al heel de dag bezig was. Er was een

Weingarten bij Juniors. Een broodje met

een telefoonlijn die mensen kunnen bel-

hoop lol onderling. We zijn naar een

bijna een pond cornedbeef erop. ‘s

len tussen 17:00u en 22:00u, waar ze

Thais restaurant ‘gegleden’ en hebben

Avonds ging ik naar de Metropolitan

terecht kunnen voor het oplossen van

weer lekker gegeten.

Opera, waar de voorstelling “Carmen”

problemen, informatie over hun diagno-

opgevoerd zou worden. Een cadeau van

se, maar ook zelfmoordpreventie. De

Een dagje vrij voor sightseeing

Joke Ellenkamp. Samen met de voorzitter

zogenaamde Peers werken bij de tele-

Donderdag zijn Angelique, Ger en ik

van onze cliëntenraad, Jos van Waes-

foonlijn en krijgen hiervoor training en

(Ricardo) een dagje vrij geweest om een

berghe. We hebben genoten van deze

supervisie.

aantal bezienswaardigheden te gaan

mooie voorstelling. De sneeuwstorm liet

'Wellness Recovery Action Plan'. Dit is

bezoeken en eens flink te gaan shoppen.

nog even op zich wachten en we zijn

een persoonlijk plan, dat cliënten onder

We hebben in de ochtend de metro in

daarom maar terug gaan lopen en heb-

begeleiding opstellen, wat handvatten

Grand Central gepakt en zijn bij Wall

ben in het hotel nog even nagepraat en

geeft om na herstel zich goed te blijven

Street uitgestapt om de historische

zo vernomen dat de andere groepen het

voelen. Het geeft de mogelijkheid om

plaats van 9/11 te bezoeken. De site was

ook reuze naar hun zin hadden gehad. Zo

persoonlijke 'triggers' te herkennen en er

een grote bouwplaats met een groot hek

waren Angelique, Ger en Carla met een

effectief mee om te kunnen gaan.

er om heen. Overal waren de New Yor-

limousine Times Square opgeweest. De

Tijdens deze bijeenkomst ontstonden er

kers de sneeuw aan het opruimen van

anderen waren naar een basketbalwed-

discussiepunten, die vooral samenhin-

de sneeuwstorm van de dag ervoor. We

strijd van de Nicks geweest. Jammer

gen met samenwerking tussen profes-

liepen van daar naar de waterkant van

alleen dat die verloren hadden, en ze

sionals en ervaringsdeskundigen binnen

Manhattan om de pont naar het Vrij-

waren bijna schor en doof door het

Pameijer, maar ook over gelijkwaardig-

heidsbeeld te nemen. Maar die voer niet

geschreeuw en gejuich.

heid tussen cliënten en medewerkers. In

uit vanwege de storm. We zijn toen maar

de middag splitste de groep zich weer op

een stuk verder met het veer naar Staten

Tweede ontmoeting met Richard Weingar-

en is mijn groepje naar het “Prince Geor-

Island heen en weer gevaren. Die overi-

ten en bezoek aan het Prince George

ge Hotel” gegaan. De “Prince George“ is

gens langs het Vrijheidsbeeld voer en

hotel

een daklozenopvang waar 400 mensen

een prachtig uitzicht op Manhattan

De volgende dag was de sneeuwstorm in

langdurig een woonplek kunnen krijgen.

bood. Dit leverde prachtige plaatjes op.

New York en lag het meeste openbare

We kregen een rondleiding door het

Na de vaartocht zijn we naar Chinatown

leven stil. De scholen waren dicht. Toch

mooie gebouw uit de dertiger jaren. De

gegaan waar we wat zijn wezen shop-

zijn wij door de sneeuwstorm en na een

plek was eerst in verval geraakt en daar-

pen. We hebben veel lol gehad die dag.

sneeuwballengevecht (en na een beris-

na opgeknapt en zag er zeer mooi uit. Zo

ping van een agent en bijna een boete

was er een balzaal en waren er overal

Pathways to Housing en Howie the Harp

van 500 dollar voor dat sneeuwballen

mooie versieringen. Een mooie wolken-

peer advocacy center

gooien), die dag met z`n allen (en voor

krabber. We kregen veel uitleg over hoe

De Laatste dag van onze werkweek was

mij de tweede keer) naar Richard Weing-

ze daar werkten en we kregen ook twee

jammer genoeg aangebroken. We namen

arten geweest. Ook dit werkbezoek was

kamers te zien, waarvan er een toegan-

de metro naar Harlem naar Pathways to

weer heel leerzaam. Richard ging wat

kelijk was voor een lichamelijk gehandi-

Housing. We moesten nog een heel stuk

dieper in op de producten en methodie-

capte, voor een rolstoel. Deze kamer was

te voet door Harlem. Het was een zonni-

ken die ervaringsdeskundigen hanteren

wat groter als de normale. Ze zagen er

ge winterdag. Pathways gaat van het

en de voordelen die deze meebrengen in

redelijk uit, en er was ook een keuken

principe uit: eerst een huis geven en dan

iemands herstel. Een aantal hiervan zijn:

aanwezig in beide kamers. Op elke ver-

werken aan kwaliteit van leven. Omdat

‘The Welcome Basket Project'. Dit project

dieping waren er begeleiderskantoortjes

er 2,5 miljoen tot 3,5 miljoen daklozen

helpt mensen opnieuw te integreren in

en gezamenlijke ruimten. Ze vertelden

zijn in Amerika, waarvan er 23% chro-

de maatschappij na (lange) opname.

ons dat er lange wachtlijsten waren en

nisch dakloos zijn en 16% een psychiatri-

[8]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 9

met ons te delen. Er was iemand die de opleiding voor de tweede keer mocht doen, en er was iemand die na tien jaar detentie de opleiding deed. Hij hoopte dat door zijn verhaal en werk minder mensen de gevangenis in zouden komen, en dat ex-delinquenten zouden kiezen voor een ander leven. Ook omdat, als je het leven in een gevangenis bent gewend, het heel moeilijk is om weer te functioneren buiten de vier muren, en dat ook een soort herstelperiode is. Zo werken er een hoop ervaringsdeskundigen die bij Howie zijn opgeleid in allerlei zorginstellingen en gevangenissen. De passie en positieve energie en trots sche diagnose hebben, zijn er dus heel

niet zo veel vrienden, vertelde hij me. Hij

maakte het een mooie ervaring. Loeien-

wat mensen te helpen. We werden weer

ging wel elke dag een stukje wandelen.

de sirenes uit de stad klonken heel de

hartelijk ontvangen en we mochten een

Daarna zijn we nog twee cliënten gaan

tijd door hun verhalen heen. Het klikte

teamvergadering bijwonen. Er waren

bezoeken, waarvan er een blind was, met

gelijk met de trainees en we hebben

trouwens ook net bezoekers bij van de

een hond, maar die waren niet thuis.

elkaar gehugd bij het afscheid en e-mails

straat die wat vragen stelden, wat erg

Daarna was er een lunch en een gesprek

uitgewisseld. Nadat we weer in het hotel

goed uitkwam en het nagesprek nog

met de directeur van Pathways. Ik vond

waren, hebben we de werkbezoeken offi-

meer waarde gaf. De werkwijze was zo

dit een zeer mooi project. Ook de visie

cieel afgesloten met een woordje en een

dat ze opnoemden hoeveel contactmo-

van deze mensen stond me erg aan. Zo

drankje. In de avond zijn we in een hip

menten er waren geweest bij een cliënt,

had je bijvoorbeeld geen opleiding nodig

restaurant gaan eten en dansen.

en een korte rapportage gaven zodra er

en kwamen er veel medewerkers uit

bijzonderheden waren. Er was een bord

andere sectoren. Het belangrijkste is hun

Terug naar Nederland

met afkortingen en dit maakte overzich-

“passie”. Ook hun ideeën over “Eerst een

Zaterdag, de dag van de terugkomst, was

telijk wanneer er contactmomenten

huis zonder voorwaarden” dan “luister

aangebroken, maar we hadden de och-

waren geweest en/of afspraken. Na de

naar cliënten” en “Laat cliënten terugke-

tend en begin van de middag nog, om

teamvergadering en het nagesprek

ren in de maatschappij” stonden me zeer

uit te checken uit het hotel. Daarom zijn

mochten we mee met een ambulant

aan. Weer een bijzonder mooi project.

we uiteraard in de ochtend New York

werkende medewerker naar een paar cli-

Het laatste werkbezoek van die week

nog even ingetrokken om snel nog wat

ënten. We legden de bezoeken met een

was naar Howie the Harp, een oplei-

cadeautjes te kopen en afscheid te

auto af. Onderweg in de auto kwam ter

dingscentrum voor ervaringsdeskundi-

nemen van de bijzondere, bruisende

sprake hoeveel mensen er in de gevange-

gen. We kregen een uitleg hoe het trai-

stad. Ikzelf nam afscheid met de gedach-

nis zitten voor kleine vergrijpen en dat

ningscentrum “Howie the Harp” is ont-

te dat als het ook maar enigszins moge-

er een tekort aan werk was en dat er een

staan. Ze vertelden dat Howie the Harp

lijk was ik er ooit nog eens terug zou wil-

hoop armoe was. Ook kwamen de hoge

een dakloze was. Hij had een droom om

len komen. Om 15.00 uur zijn we naar

huurprijzen in New York weer ter sprake.

ervaringsdeskundigen op te leiden en

Newark airport (vliegveld) gereden en

Wonen is zelfs voor de middenklasse

die te laten werken in de GGZ, de Maat-

om 18.30 waren we in de lucht. We

niet meer betaalbaar.

schappelijke opvang en voor justitie.

waren eigenlijk allemaal best moe maar

De cliënt die we die dag bezochten liet

Toen zijn plan subsidie kreeg is Howie

de meesten van ons hebben in het vlieg-

trots zijn huis zien. Hij woonde alleen en

jammer genoeg overleden, en hebben

tuig niet kunnen slapen. Weer terug op

was zeer vriendelijk en gastvrij. Zijn

anderen zijn plan voortgezet en uitge-

de Crooswijkse singel, het was ondertus-

begeleider die ons vergezelde opende de

voerd. De directeur van het centrum, zelf

sen 8 uur ’s morgens, namen we afscheid

post en vroeg aan de man of er nog pro-

ook begonnen als cursist vertelde met

van elkaar. Een beetje bedroefd omdat

blemen waren. Er was een knop van zijn

een hoop passie en trots hoe het trai-

het mooie avontuur ten einde was, en

gasfornuis kapot. De man had een ver-

ningsprogramma in elkaar stak. En dat

aan de andere kant ook wel blij omdat

lamde hand en had daarom hulp nodig.

de opleiding een vrij zware was bleek

we doodmoe weer lekker ons eigen bed

Daarna mochten we hem vragen stellen.

ook wel uit zijn verhaal. Ook liet hij een

in konden.

Ik vroeg hoe het was met zijn netwerk

paar huidige cursisten aan het woord

en of hij genoeg vrienden had. Hij had

om hun ervaringen met de opleiding

Ricardo Mekken (zo ook de fotografie)

[9]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 10

Rennen op het IJs Er zijn gruwelen in de wereld en ik ben alleen, een eiland in

hun liefdes en ondeugden; van oortjes en pasgewassen

een enorme bende, denk ik soms. Een zee van vrienden en

donshaartjes, in groezelige trams. Liefdes in het rond en

vijanden die alles willen veranderen, maar altijd hetzelfde

liefdes in het vierkant…langwerpige liefdes en driehoekige

blijven. Op een liefdevolle manier winnen is soms onmoge-

liefdes. Alles komt uit het water, in het vuur. Het komt alle-

lijk en alles moet soms bevochten worden.

maal in kannen en kruiken.Als ik te ver ga kom ik terug bij hetzelfde waar ik was en bereik ik niets. Er komen geen

There are heroes in the seaweed

woorden in mijn leven als ik niet durf te denken en bang

There are children in the morning

ben voor de confrontatie met het niets. Er is een mindere

They are leaning out for love

god in het tympaan van de typetempel ingemetseld en wij

And they will lean that way forever

allen zijn maar amateurtjes, maar alle kleine beetjes hel-

Leonard Cohen

pen. Wat zegt de muggenkoning in zijn toespraak? “Alle kleine beetjes helpen.” Misschien is er meer zin dan onzin

Ik wil verder en niemand kan mij stoppen. Eer is een

in de mens en alles is misschien nuchter, in plaats van

kwestie van verdienste en ik wil maken wat niemand nog

dronken van haat en van liefde en gewoon van drank. Er

maakte. Verdienste is waar het om gaat. Op mijn leven

komen andere dingen in mijn leven voorbij, maar ik ben

staat een prijs en aan mijn werk is een gruwel gebonden.

geduldig en kijk toe en sla mijn slag. Ik wilde iemand zijn,

Op de manier van een hond zal ik jakkeren door de schrij-

maar verloor daarbij mijn identiteit en ik wilde dienen,

verij en blaffen naar de wonderen van het leven. Er komen

maar werd een machteloze tiran. Het leven geeft mij wat

schepen voorbij in de nacht en soms blaast er eentje een

ik verdien en ik leef mondjesmaat, op het zonneritme en

eenzaam huilen naar de maan en de sterren. Tussen de hui-

het zinnespel voor mijn ogen is vol van vijandig vrouwvolk.

zen door galmt het en de mensen draaien zich al slapende

Het leven is een tempel van verderf en de tollenaren heb-

nog eens om in hun bedden. Ik slaap niet vannacht. Ik

ben nog steeds de macht, dus wat doen we in de kou? Er

waak en schrijf en ik volg de wegen van de taal met argelo-

komen drie potige agenten voorbij op hippe witte fietsen

ze vingervoetjes. Er komen mensen uit hun bedden om te

en rijden straal voorbij aan een man, die straalbezopen zit

plassen in de nacht. Op de scherpe rotsen van de geilheid

te hijsen op een van Appie’s bankjes, de agenten onder hun

slaat mijn broze hart aan stukken en ik ben een nieuwe

fietshelmen druk pratend over hun nieuwe auto’s en die oude voetbal. We kunnen ons gelukkig vermaken

de scherven van gebroken potloodtekeningen en

met onze zintuigen, maar veel zinnigs is er niet te

versmeerde doeken en snippers dagboek. Discrete

zien. In een ander leven was ik God en zat aan Rea-

gordijnen stoppen oogpriemen van wakende gluurders en ik ben er zo eentje die luistert naar muurgesmoorde kreten van wellust en zo de stilte smaakt; en niet het genot vindt maar alleen de eenzaamheid. Er komen zwermen katten in de nacht naar het leven kijken en nachtblikken worden beloond met prooi van muis en kuiken. Achter de oogluiken van het leven moeten wij kijken en daar vinden wat duizenden jaren niet werd opgemerkt. Alles staat scheef in mijn leven. Onder treinen liggen alvast de jonge mannen, die maagd gebleven zijn en alles hebben verloren, in een moment van niets-afgronden en niets-afgrijzen. Met de fantasie van stoeptegels heb ik niets, maar onder tegels leven mieren, met hun fantastisch bedrijf van de firma God & Zoon; en wij allen moeten luisteren naar de harten van de dertienjarige meisjes en mee kirren met [10]

[prozagedicht]

man in een oud verhaal. Ergens leeft mijn ik, tussen

gan’s rechterhand, maar Gorbatsjow, de bevlekt ontvangene, heeft alle gein eruit gehaald. Zeven zwangere maagden wonen in de sloppen van Rio en het Carnaval der dieren is misschien een stuk smaakvoller dan het Carnaval der mensen, maar tegen trillende billen maakt geen zinnig mens bezwaar. Het is bezwaarlijk protesteren aan het natte eind van een joint; en wie niet weg is gezien, maar ze zagen je toch al, nog voordat je weg was. Wat valt er verder nog te wensen? Een beschuitje eten met Beatrix? Als enige mentaal gehandicapte een bronzen plak winnen op de Paralympics? Para ben ik in ieder geval al. Tot zover de liefde. Psychoses zijn zelden politiek correct. Het spijt me.

Linus de Visser

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 11

Een impressie van de breingeindag in Het Veerhuis, Nieuwegein op maandag 22 maart We waren gewaarschuwd. Er stond immers ‘niet instappen‘ op de sneltram. Hij ging naar IJsselstein, en niet naar Nieuwegein, zoals we dachten, zodat we een kwartier te laat binnen kwamen, Jan Bijl en ik. We vallen middenin het openingswoord van Bert Aben, in een zaal die maar matig gevuld is voor zo’n landelijke bijeenkomst. Ik tel zo’n 50 man, onszelf meegerekend, en daar komen in de loop van de dag maar een man of tien bij. Het faillissement van Stichting Pandora, dat Bert in zijn welkomstwoord vermeldt (Stichting Pandora was in voorgaande jaren een van de organisatoren), is een reden hiervoor. Het programma en de locatie zijn ook soberder dan in voorgaande jaren. De financiële crisis en de bezuinigingen als gevolg hiervan zijn zichtbaar, Als het waait in de maatschappij, dan stormt het in de GGz.

geld is voor echte aandacht en zorg. Psychofarmaca zijn toch nodig. Veel mensen kunnen zonder hun medicatie niet functioneren en voor hen is stoppen met de psychofarmaca geen reële optie. Wel is het goed om kritisch te kijken naar het gebruik van medicijnen .”In deze week van de psychiatrie gaat het over zinvol medicijngebruik”, zo besluit René zijn bijdrage.. Er volgt een minisymposium. Met Gee de Wilde als discussieleider en een panel met vijf mannen: Jeroen Mulder, ervaringsdeskundige, werkzaam als voorlichter bij Pandora, en sinds 1 februari bij de cliëntenbond, waar onderdelen van Pandora na het faillissement zijn ondergebracht. Rutger Colin Kips, ervaringsdeskundige,

’Dan zorgt Jeannie Severijns met een

werking is vaak lastig te voorspellen,

werkzaam in de werkplaats Maatschap-

gerapt gedicht voor een mooi intermez-

omdat iedereen er anders op reageert, en

pelijke opvang en de juridische hulpver-

zo.’Ik waarschuw jullie, mijn Psychiater

de bijwerkingen kunnen je veel last

lening voor dak- en thuislozen in Nijme-

vindt het geen goed gedicht’zei ze als

bezorgen. Cliënten zitten vaak met vra-

gen.

inleiding. Daar dachten de aanwezigen

gen over de bijwerkingen, de precieze

Sytse Zuidema, specialist ouderenge-

anders over, en dagvoorzitter Gee de

werking, ook op langere termijn, afhan-

neeskunde onderzoeker, verbonden aan

Wilde verwoordt dat: ‘wat weet een psy-

kelijkheid van de psychofarmaca en de

het UMC Radboud in Nijmegen, gepro-

chiater nou van gedichten?

kans op verslaving er aan ook zijn er vra-

moveerd op een onderzoek naar psychi-

gen over de rol van de farmaceu-

sche en gedragsproblemen bij dementie

van de landelijke werkgroep

tische industrie, die immers baat

in verpleeghuizen.

Week van de Psychiatrie, het

heeft bij een groeiende afzet-

Wim Jansen, klassiek homeopaat en

woord over het thema ‘pillen voor

markt, en veel onderzoek finan-

vader van twee autistische kinderen.

de geest?!’. Hij begint met het ver-

]

Hierna heeft René Kragten, lid

ciert. Artsen schrijven te snel en te makkelijk medicatie voor bij

Detlev Petry, sinds kort psychiater in

Boddé, die dankzij de Anafranil

psychische of psychiatrische pro-

ruste, en daarvoor werkzaam in Vijver-

uit zijn depressie is gekomen, als

blematiek, soms in een verkeerde

dal bij Maastricht, waar hij betrokken

positief geluid over medicatie.

dosering, te hoog of te laag. Ook is

was bij de rehabilitatie van chronisch

Psychofarmaca zijn de laatste

er te weinig aandacht voor alter-

psychiatrische patiënten.

jaren sterk verbeterd en voor

natieven voor psychofarmaca, die

Een interessante discussie volgt, die ik

bepaalde vormen van problema-

dan ook veelal niet door de verze-

hier vanwege tijdgebrek niet kan samen-

kering worden vergoed. Het toe-

vatten (Misschien later)

tiek goed ontwikkeld. Het gebruik van psychofarmaca is in tien jaar tijd verdubbeld, en ze worden voor steeds meer klachten voorgeschreven, soms op basis van een oppervlakkige diagnose. De

[ver

haal van de cabaretier Mike

dienen van psychofarmaca kan ook een vorm van verwaarlozing

Na de lunch (soep, kroketten, vele soor-

zijn vooral bij mensen met lang-

ten belegde broodjes, fruit, melk en

durige psychiatrische problemen

sinaasappelsap) is er de presentatie van

en bij ouderen, als er geen tijd en

de Ggz dichters voor 2010 door Daphne [11]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 12

Wiersma, maar eerst nemen we afscheid

Tot besluit gaan we zelf aan de slag met

van Karen Heerema en Jolies Heij , ggz

de een stukje van het programma. We

dichters van 2009 (de derde, Michael

maken een eigen medicijnlijst met din-

Grunlo zit in Marrakech). “Een jaar is erg

gen die we doen die maken dat we ons

kort, ik zou meer van dit soort dingen

beter voelen (wandelen, wordt als voor-

willen doen” zegt Jolies, en Karen

beeld gegeven, ‘vakantie’ roept een van

beaamt dit. Hun opvolgers worden aan

de deelnemers) en wat maakt dat het

ons voorgesteld door middel van het

ons helpt. De methode zorgt er voor dat

juryrapport, en ze lezen elk een gedicht.

je zelf actief bent bij je herstel.

[gedicht] Tik-tak

André Calis leest ‘Chemie van mijn lichaam’, Marjon Zomer leest ‘MPS moe-

De tweede workshop die ik volg is

der’, en Roland Hoven leest ‘Tik-Tak’. De

‘Medicatie in relatie tot thuisloosheid

aanmoedigingsprijs is er voor Nuel Gie-

en/of verslaving’, gegeven door Rutger

les , die eveneens een gedicht voorleest:

Colin Kips die behalve dat hij ervarings-

‘Zonder Pillen’. Als hij al teleurgesteld is

deskundige en hulpverlener is, ook nog

dat hij het niet geworden is, laat hij dat

een studie in de biomoleculaire weten-

niet merken. “zolang ik maar een beetje

schappen gevolgd heeft. Hij blijkt een

gek blijf, blijf ik meedoen” zegt hij. Alle

rasverteller, en geeft een boeiend college

gedichten en de juryrapporten zijn na te

over het gebruik van benzodiazepinen

lezen op de website:

(de ‘pammetjes’: diazepam, temazepam

www.ggzplaza.nl/ggz-dichter, hier is ook

en dergelijke) bij verslaving. Ze worden

het boekje te bestellen met de gedichten

veel en vaak voorgeschreven, met onvol-

van 2009 en schilderijen van galerie

doende oog voor de bijwerkingen in de

‘Beeldend Gesproken’, te koop voor

interactie met drugs. Zo kan de spieront-

zevenenhalve euro.

spannende werking van benzo’s door drugs versterkt worden, met mogelijk

Hierna worden er drie workshops gege-

fataal gevolg: hartritmestoornissen of

ven, waarvan je er twee kan volgen.

erger. Ook komt het voor dat de benzo’s

Als eerste ga ik naar de workshop ‘Her-

juist een tegengestelde werking hebben,

stel en Medicijnen’ gegeven door Mari-

en de gebruiker agressief en geagiteerd

anne van Bakel en Theo Euverman van

wordt, gedrag dat hem

het HEE – project (herstel, empowerment en ervaringsdeskundigheid) van het

op dat moment niet toegerekend kan

Trimbos Instituut. Ze vertellen over het

worden, maar waarvoor hij wel bestraft

project ‘Samen keuzes maken’ dat in ont-

wordt. (zelfmedicatie)

wikkeling is bij ggz NHN, ggz Breburg , ggz Meerkanten, en de Hee teams, het is

Na afloop wordt er door een kleine groep

een vertaling van ‘Shared decision mak-

mensen nog geanimeerd nagepraat bij

ing’, ontwikkeld door Pat Deegan, een

de borrel, een teken dat de kwaliteit van

ervaringsdeskundige die heeft doorge-

hetgeen geboden werd, goed was. Ik ben

leerd en nu werkzaam is als klinisch

laat thuis, en ik slaap als een roos. De

psycholoog. Het is een, in verband met

volgende dag heb ik moeite mijn bed uit

de privacy van de cliënt een besloten

te komen en ik vraag me af: zou het bij-

internetsite: je moet in behandeling zijn

wonen van een workshop over slaapme-

bij de betreffende instelling. De site

dicatie een placebo effect hebben?

bevat een vragenlijst ‘mijn herstel’ waarbij je zelf bijhoudt wat jou goed doet, wat jouw persoonlijk medicijn is, wat leidt tot een powerstatement:datgene wat voor jou het leven de moeite waard maakt. Als je je bijvoorbeeld goed voelt bij het zingen in een koor, is het van belang dat jouw medicatie , en de dosering daarvan, dat plezier niet belemmert. [12]

Ernest Smit

De klok zeurt mee tik-tak we hebben dit gesprek al zo vaak gehad. Als jij, wilskrachtig als altijd iedere poging afketst tik-tak om te praten over pillen, en dat kracht bij zet door je mond vol te proppen met tik-tak en je biedt mij ook er ook ééntje aan, zo’n tik-tak,‘1 kcal maar’ zeg jij pesterig, dan val ik stil. Tik-tak lacht de klok. Ik geef me gewonnen tegen jouw charisma kan geen pil op .Ik tak.

Roland Hoven ©GGz Dichters 2010

dr42:krant25.qxd

Pagina 13

Kijken in de Ziel, Pillen of Praten

belangrijk. De middag op Klein Spangen

Tijdens de Week van de Psychiatrie 2010 (22 maart t/m 27 maart) werd op diverse DAC’s de documentaire “Kijken in de Ziel, Pillen of Praten” vertoond, gevolgd door een discussie met bezoekers over de zin en onzin van medicijngebruik. Dit verhaal gaat over 2 van deze middagen, die van 22 maart op Bijna Alles, en die van 25 maart op Klein Spangen (voorheen Stichting op Weg).

Ook hier was de discussie levendig en

De documentaire begint met de intro-

twintig bezoekers die van de discussie

ductie: “ Tot tien jaar geleden schreef een

een levendig geheel maakten. De erva-

kwart van de psychiaters niet of nauwe-

ringen met het gebruiken van medicij-

lijks medicijnen voor. Dat is nu anders.

nen bleken zeer uiteenlopend. Waar de

Medicamenten zijn een wezenlijk ele-

ervaringen met medicijngebruik voor de

ment van de psychiatrische behandeling

een bijna uitsluitend negatief zijn (bij-

geworden ”.

voorbeeld door de bijwerkingen) waren

Over deze ontwikkeling komen in de

deze voor een ander helemaal positief. Wel werd veel gehoord dat cliën-

documentaire vervolgens een half uur lang vele psychiaters en een

]

g,

14:12

ten slecht geïnformeerd werden

enkele cliënt aan het woord. Daar-

over de werking en vooral de

mee toont de documentaire vooral

ongewenste bijwerkingen van

het “perspectief van de psychiater”.

medicijnen.

Na afloop van de documentaire

Iedereen was het erover eens dat

werd er op beide middagen een dis-

het belangrijk is te weten hoe

cussie over “Pillen of Praten” gehou-

het medicijn wat je slikt werkt

den. Op beide middagen bleek de

en bewust met het wel of niet

discussie niet direct aan te sluiten op wat in de documentaire te zien was, maar ging het vooral over hoe de bezoekers zelf het gebruik van medicijnen ervaarden. De middag op Bijna Alles trok ruim

[ver

an,

29-4-2010

slikken of het afbouwen van het gebruik van medicijnen om te gaan. Goed geïnformeerd zijn door je hulpverlener en/of door zelf informatie te zoeken op bijvoorbeeld Internet is daarbij heel

was met 12 bezoekers wat rustiger. leverde het onderwerp voldoende discussiestof op. En ook hier bleken de ervaringen met medicijngebruik zeer verschillend. Zowel positief als negatief. Verschillende bezoekers brachten in dat zij andere “medicijnen” hadden gevonden om met hun psychische problemen om te gaan. Voor de een was muziek maken op de gitaar het medicijn, dat voor hem een zeer helende werking bleek te hebben, veel beter dan de chemische psycho-farmaca die hij niet meer gebruikte. Een ander bracht in dat er in de plantengeneeskunde veel kruiden met een helende werking bij de vele uiteenlopende vormen van psychische problematiek bestaan. Als voorbeelden werden genoemd Sint-Janskruid tegen depressiviteit en Citroenmelisse tegen gespannenheid. Deze kruiden hebben bovendien het voordeel dat ze vrijwel geen ongewenste bijwerkingen vertonen. Voor anderen waren het hebben van vriendschappen en sociale contacten goede medicijnen. Onderlinge steun (contact met lotgenoten) en solidariteit kunnen voor sommigen meer “medicijn” zijn dan het slikken van pillen. John Ruitenberg. Fotografie: Akke Mondee [13]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 14

PLANTEN VOOR DE GEEST Het thema van de jaarlijkse week voor de psychiatrie, de zesendertigste alweer, is “Pillen voor de Geest” over de zin en onzin van de pillen die maar al te gauw worden voorgeschreven bij problemen die een mens kan hebben met angst, spanning en verwarring als gevolg van onrust in de levensloop en maatschappij, vaak versterkt door een erfelijke aanleg voor deze problemen waarvoor de huisarts je naar een psycholoog of psychiater doorverwijst. De werkgroep integrale psychiatrie van het Basisberaad organiseerde ook dit jaar weer een middag in het cultureel centrum DJOJ om aandacht te geven aan andere mogelijkheden dan pillen en praten om uit de problemen te raken. Naast nieuwe therapieën als Mindfulness, Tai Chi en EMDR werd hier ook aandacht besteed aan de planten die onze geest kunnen helpen angst te overwinnen, tot rust te komen of onze hersens beter te doen werken zodat het geheugen ook beter werkt en gedachten minder verwarring geven.

Lang voor dat de farmaceutische industrie pillen voor de geest op de markt bracht om er veel geld mee te verdienen voor hun aandeelhouders gebruikte de mens al planten voor zijn gezondheid. De fytotherapie, dat is genezen door planten gaat vooraf aan de chemotherapie waarvoor de farmaceutische industrie haar producten ontwikkelt. De boeren hier in Nederland bijvoorbeeld braken een wilgentakje af als ze aan het werk waren in de polder en kauwden daarop als ze hoofdpijn hadden. Ik heb dat zelf ook vaak geprobeerd. De bittere smaak van de wilgenbast komt van het salicylzuur. En dat is precies de actieve stof in het ouderwetse aspirientje tegen de hoofdpijn. De wilg heet dan ook Salix in het potjeslatijn van de apothekers en plantkundigen en van de Salix komt het Salicylzuur, wilgenzuur dus eigenlijk. Krijg het wilgenzuur en je hoofdpijn zal verdwijnen. Bitter in de mond maakt het hart gezond en verhelpt hier ook de hoofdpijn. Ik herinner me nog goed de kogelronde bittere pillen die ik moest slikken toen ik als jongen van 11 jaar oud in Bandoeng op West Java ijlend van de malariakoorts op de rand van de dood zweefde. Die bittere kinine pillen, gemaakt van de bast van de Kinaboom hebben me toen gered. Nu is hoofdpijn nog geen geestesziekte, al kan het er wel mee samenhangen. Depressies horen daar wel bij en die ontstaan weer als onze hersenen te weinig van de neurotransmitters serotonine produceren. Zonder neurotransmitters werken de zenuwen in je hoofd niet dus je moet genoeg van dat spul in je hoofd hebben. Snoepen helpt, want door suikers, zetmeel en andere koolhydraten gaan de hersenen weer meer serotonine aanmaken. Maar als we blijven somberen, en dat is in deze crisiswereld de

[14]

[

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 15

[thema] grote mode, dan gaan we piekeren en

hebben meer last van de bijwerkingen

erop een paar weken in de vensterbank

dan komt er slapeloosheid, lusteloosheid,

van de chemische middelen dan ze oor-

in de zon te zetten. Langzaam trekt dan

gebrek aan zelfwaardering, faalangst en

spronkelijk van hun depressieve gevoe-

de geneeskrachtige olie uit de bloem-

zo meer. De depressie wordt chronisch en

lens hadden.

knoppen en kleurt alles rood.

Voor het zover is grijpt de depri burger,

Dit brengt me op het bekendste genees-

Deze rode olie die ook in flesjes te koop

boer of ambtenaar naar de Prozac die de

kruid voor hoofdzaken uit onze flora, het

is werkt heel goed voor de huid en voor

serotonine hoeveelheid weer doet stijgen

Sint Janskruid. En omdat Sint Jan nu een-

wondgenezing. Maar ook de thee van

doordat de fluoxetine, het actieve

maal de man is waar ik uiteindelijk mijn

Sint Janskruid is goed te gebruiken en

bestanddeel van Prozac de afbraak van

voornaam aan te danken heb zal dit arti-

wordt wel de natuurlijke Prozac

serotonine in de hersenen remt. Voor

kel waarschijnlijk een hoog gehalte Sint

genoemd. Het werkt uitstekend bij angst

70% van de Prozac slikkers betekent dit

Jan krijgen. Hypericum perforatum, zoals

en depressieve krachten zonder veel bij-

dat het leven weer aanvaardbaar wordt.

de plant in de Flora van Heukels heet

werkingen. Maar wel met mogelijk

Maar Prozac heeft weer allerlei bijwer-

groeit vooral op zonnige open plaatsen.

wisselwerkingen met chemische medicij-

kingen en kan ook problemen geven in

In Rotterdam en omgeving vind je hem

nen. De hypericine, het actieve bestand-

combinatie met andere medicijnen. Bij

vooral op spoorwegdijken aan de zonni-

deel van dit kruid kan de werking van de

www.consumed.nl is een uitgebreide

ge zuidkant. Hele plekken met gele bloe-

anti-conceptie pil tegen gaan. Niet leuk

lijst van bijwerkingen te vinden en ook

men als hij in de bloei staat. Sint Jan

als je onverwacht toch zwanger wordt.

met welke medicijnen je het niet moet

werd als martelaar aan een paal gebon-

Ook astma lijders die medicijnen gebrui-

combineren. En bij www.mijnmedicijn.nl

den en met pijlen beschoten en door-

ken kunnen niet met dit kruid beginnen.

vindt je allerlei vaak zeer verschillende

boord totdat hij aan bloedverlies en zijn

En het mag ook niet gecombineerd wor-

ervaringen van gebruikers. Er is al een

verwondingen overleed. Als je de blaad-

den met de chemische antidepressiva. En

Prozac survivors support Group voor

jes van zijn plant tegen het licht houdt

omdat de stoffen die uit je depri pil

mensen die vooral in het begin van het

zie je ook de kleine gaatjes zitten die de

komen soms lang in je lijf blijven rond-

gebruik juist heftige depressieve en

pijlen in zijn lijf gemaakt hebben. Perfo-

dolen is het verstandig om langzaam

psychotische reacties kregen. Bij anderen

ratum betekent ook doorboord. En als je

maar zeker over te schakelen op de

werkt het versuffend, het maakt je lui en

in de bloemknoppen knijpt kleuren je

natuurlijke medicijn. Op

leidt tot vreetbuien waar je weer dik en

vingers rood van het bloed van Sint Jan.

www.gezondheidsplein.nl/oordeelmee/2

weinig actief van wordt. Wereld wijd

De geneeskrachtige Johannes olie maak

3/sint-janskruid zijn de ervaringen van

slikken zo’n 50 miljoen mensen deze Pro-

je dan ook door een glazen pot goed vol

tientallen gebruikers van dit wonder-

zac, De westerse wereld beleeft een

te stoppen met die bloemknoppen en er

kruid te vinden. Lang niet allemaal even

depressie-epidemie. Kassa voor de farma-

dan olijfolie overheen te gieten tot de pot

gunstig! Maar velen hebben er baat bij,

ceutische industrie! Maar veel mensen

gevuld is en dan de hele pot met deksel

ook zelfs voor zware depressies.

we willen er helemaal mee ophouden.

[15]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 16

Het is dus zaak om jezelf goed te

achternaam: officinalis zegt

kennen en te weten hoe je op span-

het al. Deze planten waren al

ning en neerslachtige buien rea-

in de middeleeuwen bekend

geert. Sommigen worden actief en

omdat de apothekers toen in

agressief, anderen juist passief en

hun werkplaats, hun “offici-

trekken zich terug. Er zijn dan ook

na”, van deze planten hun

planten die de geest activeren zoals

geneeskrachtige preparaten

Salie, Citroen, Ginseng, Kervel Roze-

maakten. In het Nederlands

marijn en IJzerhard. Kalmerende

heten ze IJzerhard, Salie,

planten zijn Engelwortel, Linde-

Rozemarijn, Valeriaan en

bloesem, Honingklaver, Meidoorn,

Citroenmelisse. IJzerhard is

Lavendel, Citroenmelisse, Valeri-

een veelzijdig kruid dat het

aan, Hop en Kamille Onze vriend

zenuwstelsel versterkt en

Google levert heel wat informatie.

dan ook bij allerlei zenuw-

En de ervaringsdeskundige krui-

kwalen waaronder depressie

dengebruikers nog meer.

is te gebruiken. Bij www.plantaardigheden.nl is

Er zijn nogal wat leveranciers voor

een goede beschrijving van

Sint Janskruid. De Johannesolie kan

dit geneeskruid te vinden.

je zelf maken, en ook thee kan je

Salie en Citroenmelisse zijn

zelf zetten en voorzichtig gaan

allebei rustgevende midde-

drinken om er kennis mee te

len om goed mee te slapen

maken. Maar voor wie eenmaal

als de zenuwspanning dat

aan de Prozac of aan andere pillen

verhinderd. Van Citroenme-

tegen depressies en angsten is

lisse zet je thee en het is ook hebben de boom al duizenden jaren bij

lekker in de sla. Salie kan je

kruid te koop om te gaan slikken. Zonder

hun tempels gekweekt als geschenk uit

in melk koken en je hebt dan saliemelk

recept! Merken als Solgar, Laif600,

de hemel voor de oude dag als hulp bij

waarmee je slaapt als een roos. Rozema-

Kira(forte), Kneipp, Gezond en Wel,

achteruitgang van het geheugen. De

rijn is natuurlijk ook een zeer

VSM=Perika, DrVogel=Hyperiforce en De

ontdekkingsreizigers uit Europa hebben

gewaardeerd keukenkruid dat heel goed

Tuinen zijn van even zoveel bedrijven

hem met vele andere oosterse schatten

in de tuin of op het balkon gekweekt kan

voor natuurgeneesmiddelen die met het

al vroeg hier naar toe gehaald uit Japan.

worden naast de bieslook en de peterse-

Sint Janskruid goede zaken doen. Het

De oudste bomen in Europa staat dan

lie. Maar het is ook een goed middel om

wordt dan drie maal daags een dragee

ook sinds 1730 in de Hortus Botanicus

je geheugen te verbeteren en je depres-

van het gemalen kruid slikken.

van de Universiteit te Utrecht en in die

sie te verlichten. Dit soort mediterrane

van de voormalige Universiteit van Har-

kruiden uit de landen rond de Middel-

Maar Sint Janskruid is zeker niet de

derwijk en in het Belgische Geetbets

landse zee zitten vol geurige etherische

enige plant die de geest helpt om de

naast de kerk. Tegenwoordig is het een

olie die het lichaam verwarmen, de spijs-

spanning en depressies van de westerse

populaire boom voor de groenvoorzie-

vertering bevorderen en de organen sti-

beschaving te weerstaan. Of om de al

ning geworden en vele wijken van Rot-

muleren zodat alles beter gaat functione-

dan niet aangeboren beperkingen van

terdam staan er dan ook vol mee. In de

ren. Hierdoor neemt de ongezonde span-

ons centrale zenuwstelsel minder

herfst liggen daar de straten vol met de

ning in het lichaam af en wordt de geest

invloed te doen hebben op de

mooi geel verkleurende tweelobbige

rustig.

ziel=psyche van de mens. Of om de

(biloba) blaadjes. De werking schijnt

achteruitgang van de mentale functies

vooral te liggen in de verbetering van de

Goede voeding is de basis voor een

van de ouder wordende mens wat af te

fijne bloedvaatjes in de hersenen zodat

gezond lichaam. En in een gezond

remmen en bij te sturen. Bij dit laatste is

de cellen daar goed kunnen functione-

lichaam kan ook een gezonde geest

de Tempelboom, Ginkgo biloba een al

ren.

wonen en werken. Mens sana in corpore

gewend zijn er ook pillen van dit

sano zeiden de oude Romeinen al. Maar

eeuwenlang beproefd middel. Deze boom was in de natuur al vrijwel uitge-

Andere planten die in de Flora van Heu-

die lieten hun slaven voor zich werken.

storven en is daar vooral nog als fossiel

kels Verbena officinalis, Salvia officina-

In deze tijd is iedereen slaaf van het

te vinden. Sinds de tijd van de dinosauri-

lis, osmarinus officinalis, Valeriana offi-

geldproducerende systeem dat alsmaar

ërs is de boom nauwelijks veranderd

cinalis en Melissa officinalis heten ,zijn

sneller, groter en machtiger wil worden

Maar de Chinese en Japanse monniken

ook goede geneeskruiden voor ons. Hun

naar het Amerikaans/Engelse roofkapi-

[16]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 17

talistische voorbeeld. En dus komen

internet raadgever Wikipedia is meer

steeds meer mensen in de stress, de

informatie over deze plant te vinden.

depressie en de burn out terecht. Gespannen, neerslachtig en opgebrand

Ook de struik Damiana uit Mexico, Tur-

heet dat in het Hollands, en dan weet je

nera diffusa op zijn zondags is een

ook beter waar je het over hebt. Slow

nieuweling. De plant stimuleert de zenu-

down en time out is dan beter: rustig

wen en de onderbuik. Gebruik dit dus

aan dan breekt het levenslijntje niet en

niet als je last hebt van aambeien. De

neem tijd voor jezelf want het leven is er

plant heet ook liefdeskruid want het

juist voor bedoeld om van te genieten.

werkt als afrodisiacum. Ook kom ik de

Leg een tuin aan en je bent voor je leven

naam pastoorskruid tegen wat weer vra-

gelukkig zegt het Chinese spreekwoord.

gen oproept in verband met de seksschandalen waar de kerk nu mee wor-

Kruiden en andere planten kunnen daar

stelt. Maar de pastoor kon het ook

goed bij helpen. Het eten wordt smakelij-

gebruiken tegen algehele malaise en om

ker en de geest komt tot rust. Citroenme-

boze geesten uit te drijven. Bij ons is het

lisse als thee voor het slapen gaan of een

kruid te krijgen in de smartshops als

beker warme saliemelk doen wonderen

legaal alternatief voor Cannabis ( zie

voor een goede nachtrust, Zet het in je

www.cheminius.nl onder boffen door

tuin of op het balkon of voor het raam

stoffen ).

en gebruik de kruiden vers dan smaakt

[gedicht] ja, ik leef nog ja, ik leef nog nee, ik leef! droom nog ik slaap ontwaak draag beelden aan de dag open dicht mijn ogen ik traan niet meer dan ik lach wacht niet meer ga een weg open dicht licht ja, leef ik nog nee, ik worstel maar in een taal die ik steeds beter versta

het des te beter. Vooral citroenmelisse

Het plantenrijk heeft al vele duizenden

verliest veel van de geur bij het drogen.

jaren ervaring met het ontwikkelen van

Voor wie echt moeite heeft om de

chemische stoffen. De geneesmiddelen-

gespannen zenuwen tot rust te brengen

industrie is daar nog maar een paar hon-

is de wortel van de Valeriaan het won-

derd jaar mee bezig. En de plant ontwik-

dermiddel. Dit heb ik zelf een paar keer

kelt die stoffen in de levende cellen, niet

geprobeerd, vers geplukt aan de oevers

in de reageerbuis in het laboratorium.

van de Linge bij Leerdam, en het resul-

Toch kan die plant rare producten ople-

taat is verbazend. De nerveuze spanning

veren. Gifplanten als Waterscheerling,

maakte plaats voor een ijzige kalmte

Gifsumak,Bilzekruid of Doornappel kun

waarmee ik alle problemen rustig onder

je niet ongestraft in je soep doen. Onder-

ogen kon zien. En geen spoor van versuf-

zoek dus goed welke plant bij je past als

fing of verdoving die zo kenmerkend zijn

hulp in moeilijke tijden. Op het internet

voor andere, chemische middelen tegen

is veel te vinden. Kijk ook bij

onrust en depressie. Valeriaan is natuur-

www.kruidengeneeskunde.be waar een

lijk ook als pilletjes te krijgen, want aan

hele lijst met geneeskrachtige planten,

zo’n krachtige plant is geld te verdienen:

ook voor de geest is te vinden, bijvoor-

de bekende pilletjes van het merk Val-

beeld het Glidkruid, een zeldzame plant

André Calis

dispert. Maar ik kies er voor de gedroog-

aan de waterkant met mooie blauwe

©GGz Dichters 2010

de worteltjes als thee te drinken.

bloemetjes. Verder www.mens-engezondheid.infonu.nl dat bericht over de

Ginseng uit Korea is ook een goede plant

Scharlei, een soort grote Salie die als ver-

bij stress en spanning. Deze plant helpt

sterkend middel voor de geestkan die-

ook bij lichamelijke inspanning en is daar-

nen. Veel van die planten doen het goed

om populair bij sporters. Een nieuwe plant

in de tuin maar ook op het balkon en in

op deze markt is de Siberische gouden

de vensterbank. Ik wens jullie veel ple-

wortel. Een soort struikje uit de vetplan-

zier met al deze nuttige planten en een

ten familie die wel wat op onze Hemel-

goede gezondheid. Heb je nog vragen

sleutel lijkt die in veel tuinen te vinden is

aan sint Jan dan ben ik te bereiken op

voor de mooie roze bloemen. Rhodiola

[email protected] voor advies en

rosea heet deze Siberische vetplant die

informatie.

helpt om geestelijke kracht uithoudings vermogen en energie te geven. Bij onze

Jan Bijl/ Fotografie: Edwin Rosenquist

[17]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:12

Pagina 18

36e Week van de Psychiatrie Filmen voor de geest?! Op 24 maart 2010, tijdens de week van de psychiatrie, was het zover: het tweede filmfestival, georganiseerd door Formaat in samenwerking met Zorgbelang afdeling Basisberaad, staat voor de deur. De laatste stoelen worden nog klaargezet als de eerste bezoekers komen binnendruppelen. Even is er nog wat stress als de DVD-speler in de hoek dienst weigert, en vervolgens ook de vervangende laptop ook de geest geeft.

en een gedicht, maar bijvoorbeeld ook een animatiefilm over de effecten van medicatie (met de nodige dosis humor). De winnaar van vorig jaar, Adil Ashtar, heeft van zijn film weer veel werk gemaakt. Zeer beeldend brengt hij de effecten naar voren van het niet gebruiken van medicijnen, en ook als je juist teveel pillen slikt. Deze film behoort dan ook tot de favorieten van het publiek. In het middaggedeelte kunnen de aanwezigen op stembiljetten aangeven wat hun favorieten zijn. ’s Avonds ligt de geïmproviseerde rode loper klaar voor de deur van de werkplaats van Formaat. Een van de vrijwilligers wijst nog naar de Euromast, die daar in de buurt staat: “kijk eens wat een mooie kleuren waarmee het verlicht wordt, en ze veranderen nog ook!” Gestaag druppelen de mensen binnen voor het avondprogramma. Daar worden de vijf door het publiek geselecteerde films getoond, om te worden beoordeeld door een vakjury. De gastheer van de avond, Luc Opdenbeek, maakt van de gelegenheid gebruik om aan het begin van de avond in gesprek te gaan met het publiek. Wat zijn eigenlijk de voor- en nadelen van het gebruik van pillen? Zijn medicijnen noodzakelijk, of worden ze juist te vaak en te makkelijk voorgeschreven? En zijn er alternatieven? Het levert een leuke discussie op. Uiteindelijk kiest de jury de drie winnen-

Acht ingezonden filmpjes: het lijkt wat

binnen om alle inzendingen op hun

de films:

weinig, maar als je bedenkt dat er wei-

gemak te kunnen bekijken op het grote

Op de derde plaats eindigt de film ‘Pil-

nig tijd over was om filmers te werven

scherm. In een afgescheiden hoekje kun-

len???’ van Carolien Boersma. In deze

valt het allemaal nog wel mee. De fil-

nen mensen op hun gemak nog even de

film zie je een rap over de hoeveelheid

mers zijn allemaal mensen die te maken

films nakijken, gelukkig staat daar weer

medicatie: ‘bezin eer je begint’ en ‘steek

hebben (gehad) met de geestelijke

een werkende laptop. Wat opvalt is de

die haldol maar in je hol’. Zelf heeft ze

gezondheidszorg, maatschappelijke

creativiteit onder de deelnemers. Ieder-

door medicatie aan de grond gezeten, en

opvang en/of verslavingszorg, en de

een had een eigen invulling van het

gebruikt nu nog wel medicatie, alhoewel

films zijn gemaakt met een mobieltje,

thema: pillen voor de geest?! Een aantal

minder. De jury waardeert deze film:

fotocamera of handycam. Echt een festi-

filmmakers is dan ook aanwezig, en is

“het laat goed de eigen kracht zien en

val voor en door de doelgroep.

trots als hun film wordt getoond: “kijk,

het herstel.”

Het middaggedeelte is rustig en gemoe-

nu krijg je mijn film!”

Op de tweede plaats de film ‘See you

delijk. Rustig aan druppelen er mensen

Divers zijn de films ook: zo is er een rap

next lifetime’ van Marilou de Poorter.

[18]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 19

Helaas is ze niet aanwezig om de prijs in ontvangst te nemen. In de omschrijving van de film staat: “impressie van een door pillen in leven gehouden vrouwenbestaan”. We zien hoe een pillenbak gevuld wordt met een grote hoeveelheid pillen: een wekelijkse hoeveelheid van pillen die geslikt wordt. Hierop komen ook reacties van het publiek. “Ik heb nog nooit zoveel medicijnen bij elkaar gezien,” zegt de een. “Ik wel,” zegt een ander, “ik krijg ook zoveel medicijnen. Je krijgt medicatie voor het ene symptoom, en voor het andere. Vervolgens krijg je ook weer medicatie voor de bijwerkingen van deze medcijnen.” Uiteindelijk is het Adil Ashtar die met zijn bijdrage het filmfestival wint. “Dat is dan je tweede filmcamera die je wint,” zo wordt er nog gegrapt. Met al het werk dat Adil in zijn film heeft gestoken, is hij een terechte winnaar. Net als vorig jaar, is ook zijn familie en begeleider aanwezig, en allen zijn trots op hem. Toch geeft de jury hem een opdracht mee: “probeer volgend jaar ook eens buiten het thema te gaan.” In het drankje na wordt nog even terug gekeken op het filmfestival. Het was iets rustiger dan vorig jaar, maar dat zorgde juist nu voor een gemoedelijke, huiselijke sfeer. Volgend jaar weer een filmfestival? Ja, volgend jaar weer een filmfestival. Hopelijk hebben we dan meer tijd om filmers te zoeken. Onder het licht van de Euromast, en tegenover Formaat, ligt de ruimte waar na de zomer de pleinbioscoop wordt gehouden. “Misschien kunnen we daar een avond het filmfestival houden,” zo wordt er gefluisterd. Of toch maar weer een filmfestival zoals dit jaar? In ieder geval komt er een derde editie: wordt vervolgd! De ingezonden films zijn te zien via youtube: http://youtube.com/pillenvoordegeest De films zijn ook benaderbaar via de website van het Basisberaad: www.basisberaad.nl Bas van Bellen Fotografie: Vincent Gard

[19]

29-4-2010

14:13

[gedicht]

dr42:krant25.qxd

Pagina 20

Pillen voor de geest Op donderdagmiddag 25 maart werd op de Hogeschool Rotterdam een themamiddag georganiseerd in het kader van de Week van de Psychiatrie, met als thema Pillen voor de geest. De middag is voornamelijk georganiseerd voor studenten maar ook ervaringsdeskundigen zijn aanwezig om deze middag bij te wonen.

woord voor een breed publiek. Pillen voor de geest en wat is nu goed voor een ieder? Hoe bekijkt men dit vanuit ervaringsdeskundigheid? Werk(te) dat pillengedoe of hebben we het over het mono-

Japanse Kers

poly van de farmaceutische industrie die hun zakken willen vullen? Immers, laten we wel

In roze cocon Gevangen Tijdloos moment En Foto Van mijn vader en jouw kinderwagen Onder dezelfde roze wolk Dwarrelende vlokjes Van Verleden tijd

Foekje Bok

[20]

wezen, alternatieve geneeswijzen zijn in opmars. Brengt het geld in kas voor de nu nog ‘gevestigde pillen’-orde? Nee, de weerstand van de gevestigde orde lijkt er

[verslag]

René Kragten doet het openings-

over medicatie, en waar men het voor gebruikt. Tekort aan stoffen in je hoofd, gebrek aan neurotransmitters of een te veel aan dit of dat binnen je ‘neurosysteem’(in je hersenen). Vervolgens kregen we een quiz met de titel: ‘Cliënt kiest hulpverlener’. Ha, wel een grappige show trouwens. Marrig van der Werf was de quizleidster. Een patiënt/cliënt (een rol van Astrid van Ostaijen) die op zoek is naar de juiste arts. Achter een scherm zitten drie doctoren (of

niet een van menselijke vooruitgang,

een ander soort hulpverlener) in witte

maar van zakken vullen.

jassen met de namen Kwik, Kwek en Kwak (als bordkartonnen representanten

Mensen bij wie gevoelens door pillen

van pillen, praten en alternatieve metho-

worden onderdrukt, voelen zich niet

den als oplossing voor problemen). Hier-

gezien noch serieus genomen. Het zit al

voor kiest Marrig drie vrijwilli-

zolang in onze maatschappij, deze

gers/slachtoffers uit het studentenpu-

manier van doen, dat een pilletje nogal

bliek.(toekomstige hulpverleners

eenvoudig voorgeschreven wordt (te

immers). De cliënt stelde vragen aan de

eenvoudig volgens velen).

hulpverleners die zij niet kon zien (wie-

Zo vertelde Angelique (als ervaringsdes-

van-de-drie dus). En waarom het zo grap-

kundige) over de nare gevolgen die zij bij

pig was? Ach, lees de Donald Duck maar.

een vriend zag, mede ten gevolge van

Telkens zodra men een vraag stelde aan

verkeerde medicatie en foutieve diagno-

Kwik Kwek of Kwak zag ondergetekende

se. Foute diagnoses, gebrek aan de juiste

(Peter) de eendjes. Dat was lachen en een

begeleiding en uiteindelijk verworden

lekkere pil voor de geest. Na een vragen-

(verworden betekent steeds minder

spel koos onze cliënt Kwak als hulpverle-

jezelf zijn en geen goede keus meer kun-

ner.

nen maken) in boosheid en versla-

Sylvia Saakes kwam met een verhaal

ving.(met uiteindelijk de dood tot

vanuit haar eigen ervaringen in het ver-

gevolg). Wel een pijnlijk verhaal. Er zijn

leden. Wat heeft een mens nodig om

dus voorbeelden die laten zien dat medi-

goed te leven en te functioneren? Over ‘

catie überhaupt niet werkt en grote

hoe voor jezelf op te komen’ , nee kun-

nadelige gevolgen kan hebben.

nen zeggen tegen een arts of behandel-

Ook kwam er een apotheker aan het

plan. Hoe kom je daar dan achter? Een

woord, die het een en ander uitlegde

arts heeft toch het beste met je voor?

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 21

Moeten we dan alles maar geloven van

geschreven hebben (de gedichten zijn na

zegt hij, maar ze gaan niet meer met

wat de doctoren en psychologen zeggen

te lezen op de website

hem op de loop. Carolien vertelt dat ze

en ons adviseren? Jij als persoon zal dat

www.ggzplaza.nl/ggz-dichter). Hierna

tien jaar geleden opgenomen werd. Haar

vertrouwen moeten hebben. Soms voel

heeft Ria Borra, psychotherapeute bij

klachten verergerden en bij elke klacht

jij je niet op je gemak bij een nieuwe

Riagg Rijnmond het woord. Zij werkt in

kreeg ze er een pilletje bij. Na een half

arts? Ooit gedacht waar die knoop in je

de transculturele psychiatrie, met Turkse

jaar zat ze op 32 pillen per dag, waaron-

buik vandaan komt bij een bezoek aan

vrouwen. Ze legt ons drie casussen voor,

der 280 mg. Oxazepam, ze was 40 kilo

arts of hulpverlener? En waar we naar

geanonimiseerde voorbeelden van wat

aangekomen en had nu ook diabetes.

zouden moeten leren luisteren? Onze

zij in de praktijk tegenkomt, en stelt

Het omslagpunt kwam toen vrienden

innerlijke stem bijvoorbeeld? Het is

steeds de vraag: pillen of praten? De

haar niet meer terugkenden en ze een

mogelijk om van pillen over te stappen

boodschap is duidelijk. Bij deze complexe

maatschappelijk werker inschakelde.

naar alternatieve geneeswijzen. Hoe doe

en acute problematiek is praten alleen

Haar psychiater was er blij mee: ‘einde-

je dat? Door bijvoorbeeld aan yoga,

niet genoeg, en pillen bieden wellicht

lijk ga je nu leven’. Ze bouwde het medi-

meditatie, hardlopen, zwemmen, spor-

steun, maar lossen de problemen niet op,

cijngebruik af, en heeft nu een lage dose-

ten, alsmede een begeleiding, behande-

daar is meer voor nodig. Ze is kritisch

ring waarbij ze goed kan functioneren.

ling op maat te vinden. Er zijn vele voor-

over de ontwikkelingen in de GGz: de

Uit beide verhalen blijkt dat zelf actief

beelden van alternatieve geneeswijzen.

marktwerking en de DBC’s (diagnose

de regie voeren over je herstel het beste

Met één vraagje voor de lezers. Wat ver-

behandel combinaties) leggen te veel

werkt, maar ook dat dat soms een lang

dienen artsen, onnodige verpleegkundi-

macht bij de verzekeraars, en de DSM is

proces is met vallen en opstaan, dat

gen, psychologen en anderen nog indien

te westers gericht in de scheiding tussen

geleerd moet worden. Gevraagd naar

we allemaal zo alternatief vaardig wor-

lichaam en geest. Een behandeling dient

wat gewerkt heeft, antwoorden ze: ‘ver-

den, wij hen niet meer nodig hebben en

meer te zijn dan pleisters plakken.

trouwen in jezelf en in de behandelaar, en dicht bij jezelf blijven’

zij niet langer nodig zijn? Een interessante spreekbeurt van Sylvia Saakes.

Vervolgens kwamen twee ervaringsdeskundigen aan het woord over hun erva-

Als afsluiting en kers op de taart brengt

En toen was het pauze. Dat werd tijd ook

ringen met psychofarmaca. André ver-

rapper Nexuz twee indrukwekkende

want het werd steeds rommeliger onder

telt zijn verhaal vanaf zijn eerste opna-

raps ten gehore en dat maakte deze mid-

de studenten (Het gefluister achter me

me, met een psychose na een hoge dosis

dag compleet. Wel zou het voor de toe-

werd bijna oorverdovend{Ernest}). Gebrek

speed in de jaren ’80. Hij vertelt over de

komst fijn zijn indien deze studenten die

aan concentratie of verveling? Na het

medicatie, de bijwerkingen, en het leren

de gehele middag zouden bijwonen, dit

eerste gedeelte vroeg docent Henk Ver-

leven met de beperkingen die het met

dan ook daadwerkelijk doen. De docen-

meulen een ieder terug te komen na een

zich meebrengt. Er volgen meer opna-

ten zouden hen hierover nog aanspre-

(korte) pauze. Helaas gebeurde dit niet en

mes, en het blijft zoeken naar de juiste

ken. Met dank aan alle mensen die aan

bleven we met een wel erg kleine bezet-

medicatie. Een antipsychoticum dat in

deze middag hebben meegewerkt en

ting over om de rest van het programma

een eerdere opname goed aansloeg,

deze in goede banen wisten te leiden (de

bij te wonen. Na een kort overleg werd

blijkt een volgende opname niet te wer-

Hogeschool Rotterdam, GGz, Zorgbe-

besloten om het programma ongewijzigd

ken en er moet een ander gezocht wor-

lang/Basisberaad en Cliënten Trainen

en onverkort door te laten gaan. Twee

den. Nu heeft hij al 10 jaar geen psycho-

Hulpverleners)

van de drie GGz dichters van 2009,

ses meer en hij heeft een antipsychoti-

Michael Grünlo en Jolies Heij dragen elk

cum dat voor hem goed werkt: Leponex.

Peter Hersmus en Ernest Smit

drie gedichten voor die ze als GGz dichter

Hij heeft nog wel eens rare gedachten,

Fotografie: Raymond van Dijk

[21]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 22

Pillen voor h Zoals de traditie dicteert werd als afsluiting van de week van de psychiatrie het “slotfeest” gehouden. De constatering dat er na het “slotfeest” nog het voetbaltoernooi op het programma stond en het letterlijk beschouwd dus geen “slotfeest” was zal door veel lezers waarschijnlijk als muggezifterij worden beschouwd. Maar ondergetekende kon het toch niet laten dit op te merken. Eerlijkheid gebied mij te zeggen dat ik nog niet eerder op een slotfeest van de week van de psychiatrie ben geweest. En dus niet kan vergelijken met slotfeesten van voorgaande jaren. Wel kan ik vaststellen dat het een zeer geslaagd feest was. Het was ten eerst ontzettend druk. Er waren veel bekende gezichten van het basisberaad, maar de groep feestgangers die niet regelmatig aanwezig is op het basisberaad was minstens zo groot. Het basisberaad was trouwens de locatie van het feest. De kantine was het middelpunt van alle festiviteiten. Er was volop eten, onder andere broodjes, gehaktballetjes, en schalen met diverse soorten salades. En er was zowel frisdrank als alcoholische drank.

[22]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 23

r het feest De muziek werd verzorgd door DJ Ricardo, die met een breed scala muziekgenres de sfeer er in hield. Ook was er livemuziek, namelijk een optreden van de Nico Adriaan Stichting, Door hen werd er een repertoire van “golden oldies” opgevoerd, dit overigens tot het genoegen van feestgangers van alle leeftijden. Het midden van de kantine deed dienst als dansvloer, en hierop werd veel schoenzool versleten. Wat het disco gevoel kompleet maakte was de lazershow. Wat erg leuk was, was dat de feestgangers ook deel konden nemen aan diverse mer was omgetoverd tot karaoke zaal. En na het optreden van de NAS band was er “open podium”. Zo werd er “freestyle” gerapt en werd er een gedicht voorgedragen met een klaagzang over medicijnverslaving. Dit laatste sloot natuurlijk aan bij het thema van de week van de psychiatrie namelijk : psychofarmaca. Al met al was het een topfeest.

Niek Huijgen. Fotografie: Edwin Rozenquist

[impressie]

activiteiten. De Denkraam vergaderka-

[23]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 24

Het voetbaltoernooi Denkraam was er bij om foto’s te maken

muziek brult uit de boxen en de mensen

échte eye-opener.

en een indruk van deze dag weer te

hebben er zichtbaar zin in.

Met het motto ‘Sport brengt mensen

geven. Voetbal als medicijn is een initia-

Mooi om te zien dat bijna alle lagen uit

samen’, moet je het wel eens zijn. Boven-

tief vanuit het Basisberaad. Het Basisbe-

de hulpverlening meedoen, dat wordt

dien is het goed voor geest en lichaam,

raad is een organisatie in de regio Rijn-

later nog toegelicht door een van de

mits het niet overdreven wordt.

mond, die opkomt voor de belangen van

medeorganisatoren van het toernooi.

Vandaag zijn we allemaal winnaars, win-

de (ex)cliënten vanuit de geestelijke

Mijn stukje is immers een impressie van

nen of niet. Participeren was het aller-

gezondheidszorg, maatschappelijke

deze dag, mede de fotografie van dit eve-

mooiste wat deze mensen presteerden.

opvang en verslavingszorg.

nement. Natuurlijk kan er maar één winnaar zijn,

Zoals vorig jaar organiseerden medewerkers en vrijwilligers dit leuke sportieve

En het is spannend. Het is deze dag een

dat was Utrecht met hun team. En wát

initiatief, aan het einde van ‘de week

ontmoetingplaats voor vele mensen die

een boel talent was er aan het voetbal-

van de psychiatrie’.

ik lang niet heb gezien of erger, waarvan

len!

Zaterdag 27-04-2010 was het zover. Vorig

ik niet eens wist welke richting zij waren

Op deze manier danken wij alle mede-

jaar was er ook een voetbaltoernooi, ech-

opgegaan, (of nog leefden). Een jaar of 6

werkers, organisatoren en initiatiefne-

ter niet met zo’n brede deelname als dit

geleden stapte ondergetekende ook uit

mers van dit gebeuren. Met speciale

jaar.

een ongezond levenspatroon. Als doel-

dank aan alle voetballers en hun won-

De diverse doelgroepen kleurden het

groepambassadeur van (ex)daklozen

den die zij aan deze wedstrijden over-

veld, iedereen mocht meedoen wel was

heeft dus iedereen in de zorg mijn inte-

hielden, (en de mooie prijzen natuurlijk!)

er de voorwaarde dat zij cliënt zijn bij

resse. Dus het deed me goed om te zien

Ik spreek de hoop uit, hoop op een

een hulpverleningsinstelling, (of mede-

hoe voortvarend vele van hen nu bezig

gezonder medicijn, een gezonder en vol-

werker/-ster).

zijn! De Hille, Topscore, Pameijer (om er

lediger leven. Pillen voor de geest, dank!

Het deelnemersveld bestond uit 16

zo maar even een paar te noemen), mooi

teams met maximaal 10 spelers…

en leuk om te zien dat hun inzet en parti-

Peter Hersmus.

Het weer was okay en redelijk zonnig, de

cipatie zo grensverleggend kan zijn, een

Fotografie: Peter Hermus

[24]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 25

[impressie] De psychiatrie uit haar ivoren toren? Congres Zelfhelend vermogen De congreszaal van het Martini Plaza in Groningen was tot aan de nok toe gevuld. Het Congres ‘Zelfhelend vermogen’ dat op 10 maart door Lentis, de voormalige GGZ in Groningen, werd georganiseerd, werd geopend met een hilarisch welkomstwoord van de dagvoorzitter Martin Appelo.

het CIP dat zij kan doorverwijzen naar een breder netwerk, onder voorwaarden dat deze behandelaars onder meer zijn aangesloten bij een beroepsvereniging met klachtenrecht en dat zij meedoen aan onderzoek.

Hilarisch vanwege zijn enthousiaste aan-

te zijn. Maar ook anderen waren aanwe-

Het congres Zelfhelend vermogen

kondiging over het aantal deelnemers

zig, zoals mensen van RIAGG’s of andere

Naast patiëntenzorg, onderzoek, infor-

aan het discussieforum op de website

GGZ instellingen, die deze dag als studie-

matievoorziening en opleiding, organi-

(namelijk nul) en andere opmerkingen

dag of bijscholing registreerden. Er was

seert het CIP jaarlijks een congres. Dit

die de zaal regelmatig in lachen deed uit-

door elf (!) beroepsorganisaties accredita-

jaar met als thema ‘zelfhelend vermo-

barsten.

tie verleend om het congresbezoek als

gen’. Hoe een dergelijk congres wordt

Ruim achthonderd (800!) mensen waren

formele bijscholing te honoreren, waar-

beleefd, hangt natuurlijk sterk af van de

aanwezig, naast zo’n 65 vrijwilligers.

onder ook door de Nederlandse Vereni-

verwachtingen en de ervaringen die de

Lentis is de eerste ggz-organisatie in

ging voor Psychiatrie en het College voor

bezoeker met dit onderwerp heeft. Zo

Nederland die een Centrum Integrale

Accreditatie Huisartsen. Dit soort acti-

kan het een walhalla zijn voor nieuwko-

Psychiatrie (CIP) heeft opgericht en nu

viteiten achter de schermen, is een

mers op dit gebied. In die zin sprak ik in

voor de vierde maal een congres rond het

belangrijke lobby om complementaire en

de wandelgangen met een jonge

thema organiseert. Terwijl regelmatig

alternatieve methoden serieus onder de

medisch-psycholoog, net afgestudeerd,

door Lentis wordt verwezen naar verge-

aandacht te brengen. Misschien is dit wel

die hier zaken hoorde waarvan hij in zijn

lijkbare centra van Integrale Psychiatrie

bij uitstek hetgeen waarmee je Lentis

studie verstoken is gebleven. ‘Dit hoor je

in het buitenland, was een van de bui-

kunt complimenteren: het oprekken van

niet in de collegebanken’. Ook de nieuwe

tenlandse sprekers juist onder de indruk

de belangstelling en het serieus op de

lichting afgestudeerden worden over de

van de omvang van de belangstelling

agenda zetten van de Integrale psychia-

internationale stroming van Integrale

hier! Dat het thema ‘zelfhelend vermoge-

trie in Nederland.

Psychiatrie dus kennelijk niet ingelicht.

n’ een dermate grote groep psychiaters,

Maar allereerst: wat is integrale psychia-

Mij leverde het congres soms ook verras-

huisartsen en anderen uit het gezond-

trie nu eigenlijk? Of beter: hoe definieert

singen op, maar weer op heel ander

heidscircuit naar het congres weet te

het CIP het? Het CIP geeft hiertoe ver-

gebied. Het ochtendprogramma van het

trekken, kan worden gezien als een state-

schillende definities, maar in haar pro-

congres werd gevuld met diverse lezin-

ment op zich. Waarbij aangetekend dat

grammaboekje van het congres ver-

gen, in de middag waren er workshops

het niet gaat om een groep alternatieve

woordt ze het als volgt: Integrale psychia-

in verschillende soorten en maten. Om

mensen uit de periferie. Integrale Psychi-

trie houdt zich bezig met het ontwikke-

een indruk van deze laatste te geven:

atrie is juist een beweging vanuit de psy-

len en versterken van het zelfhelend ver-

Over de focus van psychotherapie: klach-

chiatrie zelf!

mogen in de breedste zin van het woord.

ten of krachten?, Over leven en veer-

Zo vond de dag voorafgaand aan het con-

Daarbij wordt gebruik gemaakt van regu-

kracht, Biofeedback, Kanker en licht op

gres een bijeenkomst plaats van psychia-

liere, complementaire en alternatieve

zelfhelend vermogen, Integrale huisart-

ters om een landelijk netwerk te vormen,

geneeswijzen zoals medicatie, voedings-

sengeneeskunde en twee boeddhistische

en nam een huisarts het initiatief om tij-

supplementen, kruiden en vitamines,

lama’s over ‘making peace with the envi-

dens de lunch van het congres een bij-

leefstijlinterventies, cognitieve

ronment’.

eenkomst van huisartsen te organiseren

gedragstherapie,hartcoherentie-trai-

Van de drie plenaire lezingen was de

om te verkennen of er ook onder hen

ning,mindfulness, lichaamsgerichte

lezing van James Gordon voor mij het

belangstelling bestaat voor het vormen

interventies, EMDR en (oplossingsgerich-

meest pakkend. Hij gaf een indruk van

van een landelijk netwerk rond comple-

te) psychotherapie. Naast reguliere, rich-

traumaprogramma’s met mensen in con-

mentaire en alternatieve geneeswijzen.

ten zij zich dus ook op alternatieve en

flict- of natuurrampgebieden waarin

Nieuwsgierig naar wie de congresgan-

complementaire geneeswijzen die, zo

participatie, training en onderzoek met

gers waren sprak ik willekeurige mensen

wordt benadrukt, ‘veilig en effectief zijn

degenen die het treft, één constructief

aan, van wie een opvallend groot deel

gebleken en die tegelijk beschermt tegen

geheel vormen. Een bekende combinatie

psychiater, huisarts of bedrijfsarts bleek

‘kwakzalverij’ en misleiding’. Ook stelt

van werkvormen voor mensen die de [25]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 26

inspirerende wereld van ontwikkelings-

de ik mezelf steeds hinken tussen die

waar zit dan dat zelfhelend vermogen?

samenwerking en grass-roots activiteiten

twee polen: enerzijds begrip hebbend

Waar zit dan het vermogen, deze intelli-

kennen, maar dat binnen de westerse

voor de voorzichtige strategische aanpak

gentie in ieder van ons, die zelfhelende

wetenschap vaak minder bekend terrein

om de twee zo gescheiden werelden van

capaciteit dat we kunnen leren aanspre-

is. Het maakte ook direct het contrast

alternatief en reguliere geneeswijzen bij-

ken? Is het energie? Zit ‘t ‘m in statistiek?

schrijnend helder met hoe de reguliere

een te brengen. Anderzijds de ongemak-

Zit ‘t ‘m in betere voeding of in meer

Westerse psychiatrie zich heeft terugge-

kelijkheid over het beestje niet bij de

bewegen? Werd het door de flitsende sta-

trokken in haar ivoren toren, waaruit

naam te noemen, alsof soms zelfs ont-

tistiek duidelijk? Nee, niet echt. Want het

iedere directe participatie, input of feed-

kend wordt dat het hier gaat om funda-

gaat om hoe je ermee omgaat en of het

back van de mensen om wie het gaat,

menteel andere visies van geneeswijzen.

voor jou, op dit moment, goed is. Ook voe-

lijkt te zijn verdwenen.

Het leek of bepaalde alternatieve visies

ding of beweging kan een dogma wor-

Deze eerste indruk bleek kenmerkend

werden ‘ingekapseld’ in een wetenschap-

den.

voor mij te worden voor ervaringen de

pelijk jargon, maar dat zij daarmee dan

Het zelfhelend vermogen zit ‘m juist in

rest van de dag. Ik was benieuwd naar de

net de point misten.

die heel andere visie op gezondheid, en

dagelijkse praktijk van de Integrale Psy-

Maar goed, misschien kun je het ook zien

dat kun je in jezelf vinden door gevoelig

chiatrie, maar mijn focus kwam in de

als creatieve manieren om de effecten

te worden wat je zelf nodig hebt, door je

loop van de dag onverwachts anders te

van alternatieve geneeswijzen naar voren

bewust te worden welk effect het op je

liggen: door wat hier als ‘alternatief’ werd

te brengen. Zo kun je mindfulness uitslui-

heeft als je aandacht aan jezelf en je

gepresenteerd, kwam een scherp licht te

tend als de toegepaste methode van Jon

levenswijze gaat besteden. Niet door voe-

schijnen op de reguliere psychiatrie zelf!

Kabat Zin gebruiken, zonder het in het

ding of beweging op zich te verabsolute-

Zo was ik verbaasd over het feit dat de

bredere verband van bewustzijn en spiri-

ren, maar door in jezelf op te merken of,

twee resterende plenaire lezingen die –

tualiteit te plaatsen en te laten zien dat

en waardoor, er heling plaatsvindt. Door

vanuit mijn perspectief – als voorbeelden

het slechts één methode is naast vele

het aandachtig zijn het uitgangspunt te

van integrale psychiatrie (IP) werden

andere bewustzijns- en meditatiemetho-

maken ontwikkel je je zelfhelend vermo-

gepresenteerd. De onderwerpen die zij

den die bijvoorbeeld weer anders met

gen. Al dan niet met een psychiater of

naar voren brachten, de invloed van posi-

emoties omgaan. Zo kun je positive thin-

andere therapeut. Al dan niet in de regu-

tief denken en de invloed van goede voe-

king trachten te verklaren vanuit een

liere of de alternatieve gezondheidswe-

ding en beweging op de geestelijke

mentaal begrippenkader, zonder op een

reld. Juist die gevoeligheid, die aandacht,

gezondheid zijn het eerste wat een huis-

dieper niveau op de rol van het mentale

daar gaat het om. Zeker ook bij psychi-

arts je zegt als je meldt dat je wat psychi-

denken in te gaan of op het feit dat de

sche problemen. Zoals een van de spre-

sche problemen hebt. Als dit vernieu-

westerse wetenschap de ratio centraal

kers een Chinese arts citeerde: De wester-

wend is en in het kader van IP naar voren

stelt. Zo kun je voor EMDR reguliere

se geneeskunst is geweldig als het gaat

wordt gebracht, dan wekt het bij mij

wetenschappelijke verklaringen trachten

om acute ziekten, een hartoperatie, een

vooral verbazing over – opnieuw - de ivo-

aan te dragen, zonder het in de brede

blindedarm. Als het gaat om chronische

ren toren van de psychiatrie.

ervaring te begrijpen dat je emoties direct

ziekten, dan zijn echter juist deze alterna-

Zo voelde ik me soms ook ongemakkelijk

kunt verwerken in het ‘hier en nu’ door de

tieve visies interessant. Die heel andere

over de soms zeer voorzichtige en omzich-

‘holding’ of zelfhelend vermogen. Kortom,

visies, de inbedding van de voorbeelden

tige benadering om vooral te trachten

je kunt ervoor kiezen om je te beperken

in juist die heel andere paradigma’s, heb

binnen het bestaande wetenschappelijke

tot enkele toegepaste methoden, zonder

ik wat gemist.

kader te blijven. Zelfs als heel duidelijk

de oorspronkelijke diepte en reikwijdte

was dat de positieve effecten die werden

van de alternatieve visies waaruit ze

Statistiek

gemeld vooral te verklaren zijn uit een

voortkomen, te presenteren. Het kan,

De vorm van de presentaties in de plenai-

geheel andere, alternatieve, zienswijze op

maar het voelt voor mij wat beperkt en

re zaal waarbij de ene na de andere sta-

gezondheidszorg, trof ik tot mij verbazing

ongemakkelijk.

tistiek voorbij kwam, en de nadruk die

steeds weer pogingen aan om het geheel

Een zelfde ongemakkelijkheid overviel

steeds werd gelegd dat de methoden qua

toch vooral binnen het beperkte reguliere

me soms bij de vorm van de presentaties.

bewijsvoering verantwoord moeten zijn,

wetenschappelijke kader te verklaren en

In plaats van een indruk te geven van uit-

maakte me nieuwsgierig naar hoe die

te bewijzen en in de bekende statistische

gangspunten of de diepere ervaringssfeer

bewijsvoering dan was. Statistiek kan

vorm te gieten. Ik heb alle begrip voor

van het zelfhelend vermogen binnen

soms zinvol zijn, bijvoorbeeld op beleids-

een dergelijke voorzichtige benadering,

alternatieve en complementaire metho-

niveau, maar de verabsolutering en de

gezien de felle polemieken die regelmatig

den, flitste soms in razend tempo het een

versimpeling van de statistiek waar we

ontstaan, zowel door excessen als

na het andere statistische plaatje aan ons

de laatste jaren getuige van mogen zijn,

(voor)oordelen over alternatieve en com-

voorbij. Waardoor vanzelf de vraag naar

leidt – terecht - alleen maar tot meer ver-

plementaire gezondheidszorg. Toch voel-

boven kwam: als je het zo presenteert,

warring onder het publiek. Wat kun je nu

[26]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 27

onderstreept slechts het bekende adagium: There are lies, big lies and statistics. Statistiek is aardig, als er niet zoveel kanttekeningen bij te plaatsen zou zijn. Het blijft kansberekening, en het is gebaseerd op afspraken en interpretaties van de werkelijkheid, die tenslotte niet de werkelijkheid zelf ìs. Daarom toog ik belangstellend naar de workshops van Prof. Dr. Herald Walach uit Frankfurt die juist over statistiek ging. Zijn betoog betrof het belang om wat hij noemt circulaire

[impressie]

nog wel of niet vertrouwen? Het

kwantitatief onderzoek. Zij lijkt dan

wilde. Het is een mooi voorbeeld van de

ook het woord bewijsvoering te

openheid van een psychiater om de wens

gebruiken, niet statistiek an sich.

van een cliënt te honoreren en te onder-

Het was goed dat dit naar voren

steunen. Als een lijst van psychiaters met

werd gebracht, naast de standaard

deze openheid toegankelijk zou kunnen

statistische presentaties, zodat de

zijn, zou dit zeker een aanwinst zijn voor

ongemakkelijke indruk dat ik op

cliënten die zich breder willen oriënteren.

het verkeerde congres was terecht gekomen, toch nog wat werd goed-

Conclusie

getrokken.. En ach, statistiek is ook

Het Centrum voor Integrale Psychiatrie

weer aardig en verleidelijk als het

van Lentis is in Nederland een voortrek-

in je straatje past. Zo verwijst het

ker in de integratie van Complementaire

CIP naar onderzoek dat de helft van

en Alternatieve methoden in de psychia-

de patiënten jaarlijks CAG gebruikt

trie. Ze werkt van binnenuit en tast

en 80-95% daarvan combineert dit

behoedzaam de mogelijkheden af binnen

in plaats van hiërarchische onderzoeks-

nu al met regulier, echter zonder dit te

de psychiatrie door onderzoek, een proto-

methoden binnen de psychiatrie toe te

vertellen aan de reguliere arts uit angst

col en andere richtlijnen te ontwikkelen

passen. Het voert hier helaas te ver om er

bekritiseerd of uitgelachen te worden En

waarmee men toch binnen de reguliere

in meer detail op in te gaan, maar zijn

dat meer dan de helft van hen vindt dan

wetenschappelijke kaders kan blijven.

–volkomen terechte- conclusie was dat

ook dat de reguliere GGZ zich met CAG

Soms voelt dat wat ongemakkelijk, maar

een onderzoek methode moet zijn aange-

moet gaan bezighouden.

ze manoeuvreert nu eenmaal tussen twee

past aan wat je onderzoekt, en dat het

heel verschillende werelden waartussen

gebruik van verschillende en aanvullende

Protocol

ze een brugfunctie vervult. Het feit dat er

onderzoeksmethoden effectiever is dan

Het CIP presenteerde op het congres ook

zoveel belangstelling is voor ook dit con-

steeds een en dezelfde standaardmethode

met enige trots het Complementaire

gres, geeft aan dat het voorziet in een

van statistische non-select onderzoek te

Alternatieve Geneeswijzen Protocol voor

behoefte. Niet alleen onder psychiaters,

gebruiken. Een waarheid als een koe voor

de psychiatrie. In dit protocol lijkt de eer-

maar kennelijk ook onder huisartsen en

sociale wetenschappers waar ik er een

der genoemde definitie van CAG echter te

anderen.

van ben, maar groot was mijn verbazing

zijn aangescherpt. In het protocol richt

Tenslotte resteert de vraag: ging dit con-

en die van anderen in de zaal, om te

men zich voornamelijk op complementai-

gres wel over zelfhelend vermogen? Mijn

begrijpen dat dit volgens de spreker en

re methoden waarvoor voldoende bewijs-

antwoord is: misschien wat indirect, maar

andere deelnemers binnen de psychiatri-

vorming is, naast de reguliere methoden

over het zelfhelend vermogen zelf heb ik

sche, medische en farmacologisch onder-

in de psychiatrie. Men sluit alternatieve

niet veel gehoord. Dat kan misschien ook

zoek geheel niet gebruikelijk is. Waardoor

geneeswijzen uit omdat zij ‘(te) weinig

niet als je het niet over andere verkla-

opnieuw de ivoren toren van de psychia-

bewijsvoering hebben en tevens andere

ringsmodellen van ziekte en gezondheid

trie werd weerspiegeld.

verklaringsmodellen van ziekte en

wilt hebben. Misschien moet de focus

Overigens werden in de workshop nog

gezondheid hebben’.

hierop meer vanuit een cliëntenperspec-

aardige voorbeelden gegeven over het

Opnieuw bracht dit weer het ongemakke-

tief op Integrale Psychiatrie komen, waar-

hoe en waarom ook het alom gebruikte

lijke gevoel bij me naar boven, maar ik zie

over in de volgende Denkraam meer.

placebo onderzoek zo onbetrouwbaar is.

het maar als juist een teken dat het een

Ondanks de titel leek het op dit congres

Zo bleek de manier waarop een medicijn

gebied in ontwikkeling is, waarin ook ver-

vooral te gaan om helende, voor de psy-

aan een cliënt wordt voorgelegd, meer

schillende niveaus van acceptatie en

chiatrie vernieuwende, methoden die

effect op de gezondheid te hebben dan

bewijsvorming soms door elkaar heen

psychiaters kunnen aanraden of toepas-

het feit of het ‘t medicijn op zich of een

lopen. Zo waren ook op het congres toch

sen richting hun cliënten, en dan vooral

placebo was. Juist dit, de nuancering en

wel degelijk ook deze echt alternatieve

methoden die goede bewijsvoering heb-

het ter discussie stellen van de onder-

visies vertegenwoordigd in de workshops.

ben. Op zich ook een goede zaak. Bovenal

zoeksopzet en de interpretatie van de sta-

Zoals die van de psychiater die samen-

echter kwam het mij voor dat het congres

tistische resultaten, kwam hier gelukkig

werkte met een holistisch energetisch

zich ook afspeelde op een heel ander

even op de voorgrond.

therapeute, die in haar presentatie aan-

niveau: het niveau van het zelfhelende

Gelukkig gaf het CIP in Groningen aan

gaf dat zij de mens vooral ziet als een

vermogen van de psychiatrie zelf, om

ook gebruik te maken van verschillende

geheel van trillingen die te ervaren zijn in

zichzelf uit haar ivoren toren te bevrijden.

methoden van onderzoek, waarbij kwali-

de aura. De casus die werd besproken

tatief onderzoek (N=1 casestudies) ook de

vond overigens plaats op verzoek van een

Sylvia I. Saakes (drs)

basis kan zijn voor eventueel breder

cliënt die niet een reguliere behandeling

© Denkraam 06-04-2010

[27]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 28

Beste redactie,

L.S.

Medicatie zin of onzin Het kan beiden

Met veel belangstelling lees ik jullie

Van onze dochter Ineke van de Berg uit

Rotterdam, 11 april 2010

blad. In het laatste nummer van maart

Krimpen aan de IJssel ontvingen wij van

Ik vind het moeilijk om erover te schrij-

stond een artikel dat mij zeer en speciaal

het najaar het blad Denkraam, waarin

ven, maar ik probeer het.

aansprak. Het artikel geschreven door

werd geschreven over het faillissement.

Achttien jaar geleden werd ik psycho-

Angelique Meijlink over hoop en zinge-

Voordien had ze er ons er door de tele-

tisch, anderhalf jaar na de bevalling. Er

ving in het herstelproces! De weg die ze

foon iets over gezegd, maar hadden we

kwam een psychiater van de Mathenes-

beschrijft is geen gemakkelijke weg en

geen idee waar het over ging en zei ze

serlaan bij mij thuis en gaf mij de zwaar-

raakt aan veel verhalen van andere men-

dus het blad te sturen zodat we meer

ste antipsychotica Haldol, verder Trem-

sen in soortgelijke situaties. Dapper om

weten van waar u mee bezig bent na het

blex en nog wat. Ik weet nog goed dat hij

zo je verhaal op papier te zetten. Aan-

te hebben gelezen. Ook het blad van

totaal niet geïnteresseerd was in mijn

dacht voor zingeving en hoop is waar

december 2009 was naar ons toe gezon-

psychotische wereldje. Niets over de bij-

wij (geestelijk verzorgers) dagelijks mee

den en ik heb het helemaal gelezen.

werkingen geïnformeerd te hebben,

bezig zijn. Het gaat over de kwaliteit van

Vooral de gedichten troffen me heel erg.

stopte hij de pillen in een envelop en gaf

de hulpverlening en begeleiding. Aan-

Waarschijnlijk heeft Ineke via uw

die aan mijn man en verdween. Geen

dacht voor wie iemand ten diepste is als

instantie de computercursus, want zag

diagnose gesteld. Grote onzin die pillen,

mens, voorbij ziekte en verslaving. Met

daar iets over in uw blad staan. We

want het liep totaal verkeerd af met me.

aandacht voor vragen als; waar haal je

komen nooit echt veel van Ineke te

Pillen erger dan de kwaal. Anderhalf jaar

'zin' vandaan, wat zijn voor jou bronnen

weten, ze belt veel, maar tot een echt

later kreeg ik cisordinol (zuclopentixol)

van kracht/hoop/moed om vol te hou-

gesprek komt het niet. Heel moeilijk.

depo’s want zonder medicijnen kon ik

den? Onze taak is het ook om hiervoor

Ook heb ik haar, toen wij uw blad kre-

fysiek nog geen koffie zetten. Ik kreeg er

aandacht te vragen op de 'zorgvloer'

gen, dit willen zeggen, maar het komt

Artane naasten zag de zin ervan in deze

en medewerkers bewust te maken van

niet over en hoor ik haar er ook niet

medicijnen. Ik gebruik ze dus al zo’n

deze kwaliteit. Dit gaat met vallen

meer over. Ik vind het geweldig wat u

achttien jaar.

en opstaan, en zo'n artikel helpt en

allemaal doet. Van veel van wat ik heb

Andere antipsychotica pillen slikken

bevestigt het belang ervan. Zo in het kort

gelezen wist ik niets af, wel dat er overal

naast de cisordinol depot vond ik grote

een reactie op een zeer 'zinvol' blad! Met

veel hulp wordt geboden. Omdat wij per-

onzin. Dat wordt weer te gek.

dank dus!

soonlijk hier in Geldermalsen niets met

Persoonlijk vind ik de klassieke antipsy-

de regio Rijnmond te maken hebben en

chotica in mijn geval beter dan de

Een hartelijke groet,

ook geen genoemde namen kennen, en

moderne. Ik weet wel dat nat na jaren-

Margreet van Heest.

ik geen kans zie eventuele volgende

lang gebruik de roes er wat van af gaat.

nummers te lezen in verband met klach-

De verdere gevolgen zijn dat ik ze heel

ten aan mijn ogen en ouderdom, zou ik u

mijn verdere leven lang moet gebruiken

willen vragen de toezending van het

maar dat ze nog steeds goed werkzaam

blad Denkraam aan ons te stoppen. Ik

zijn.

heb veel waardering voor uw blad en

Maar volgens mij, als je psychotisch

zoals ik al schreef, geweldig wat u alle-

wordt of wat dan ook, je het beste opge-

maal doet. Mijn man en ik wensen u

nomen kan worden ter observatie. Dus

voor de toekomst veel sterkte en succes

zonder pillen in een rustige omgeving.

bij uw mooie werk.

Ze hebben allemaal nog te veel bijwer-

Geldermalsen 07-02-2010.

kingen en zijn te gevaarlijk. Zowel de Hartelijke groeten,

nieuwe als de oude. Wanneer blijkt dat

P. v.d. Berge-Rus.

het niet anders kan, dan wel natuurlijk. Anne-Marie Iedema

in [28]

]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 29

Sonnet De cursus ‘werken met eigen ervaring’ bracht mij naar het Basisberaad toe Bij mijn binnenkonst werd ik hartelijk ontvangen en mijn afkomst deed er niet toe De docente zelf stond al voor de deur en die werd direct geopend Ik werd welkom geheten, begripvol behandeld, verwend en herkend Ik mocht een warme drank uit de automaat halen Rondkijkend zag ik overall informative gericht aan diverse doelgroepen Ik zag de hoop die ik zocht en ik stond op het punt iets uit te roepen! Zalen vol alternatieven die véél nieuwe iedeeën en hoop uitstraalde Een Basisberader stond vriendelijk, broederschappelijk en direct voor mij klaar Met zijn eerlijke antwoorden op al mijn vragen raakte hij de gevoelige snaar Heel eerlijk verwees hij mij naar een bezwaar Dat sommige informative niet meer up to date is Helaas is dat voor ons cliënten een gemis Een ergenis met of zonder betekenis A. Azaoum

[gedicht[en] Tik-tak. De klok zeurt mee tik-tak we hebben dit gesprek al zo vaak gehad. Als jij, wilskrachtig als altijd iedere poging afketst tik-tak om te praten over pillen, en dat kracht bij zet door je mond vol te proppen met tik-tak en je biedt mij ook er ook ééntje aan, zo’n tik-tak, ‘1 kcal maar’ zeg jij pesterig, dan val ik stil.

Tik-tak lacht de klok. Ik geef me gewonnen tegen jouw charisma kan geen pil op. Ik tak. Roland Hoven ©GGz Dichters 2010

[29]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 30

Pameijer en Empowerment Hierna volgen er voor de geschikte deelnemers nog twee trainingen waarbij de in de training Empowerment geleerde nieuwe mogelijkheden gebruikt worden om het zelfvertrouwen te vergroten. In

Werk- en Activiteiten Centrum Delta De plek waar je je echt nuttig voelt

een van de vele werkprojecten van Pameijer kunnen de deelnemers werkerBen jij het zat om altijd maar afgerekend

varing opdoen en wennen aan het nieu-

Delta Psychiatrisch Centrum in Poortu-

te worden op je beperkingen? Wil je dat

we ritme. Ook zal er een intensief

gaal bied je een zeer uitgebreid aanbod

er nu eindelijk eens wordt uitgegaan van

beweegprogramma worden aangeboden

aan van arbeidsmatige dagbesteding

jouw talent? Misschien is het volgende

aan geïnteresseerde deelnemers.

die uniek is binnen de regio Rijnmond.

dan wat voor jou!

Pameijer vindt dat mensen met een ver-

Bij het Werk- en Activiteiten Centrum

standelijke beperking of psychiatrische

(WAC) kun je aan de slag voor een nutti-

Begin 2010 gestart met het project “Ver-

problematiek thuis horen in de samenle-

ge dagbesteding of re-integratie naar de

der kijken”. De bedoeling van dit project

ving, net als ieder ander. Door aanwezig

arbeidsmarkt.

is mensen die al een langere tijd door

te zijn in de samenleving kunnen zij op

psychische problemen wat verder van de

een gewone, natuurlijke manier contac-

Het WAC bied de volgende afdelingen

arbeidsmarkt staan actief op te gaan

ten en relaties met andere mensen ont-

waar je werkzaam kunt zijn:

zoeken en hen door onder andere een

wikkelen. Met buren, met collega’s op

training empowerment aan te bieden,

het werk, met kinderen in het gewone

meer te leren vertrouwen op hun eigen

onderwijs of met clubgenoten van de

kracht. Binnen dit project zijn, naast

sportvereniging.

enthousiaste medewerkers, ervarings-

Dagelijks zetten ruim 2.000 medewer-

deskundigen werkzaam. De professione-

kers en 500 vrijwilligers zich in om meer

tie (om opleidingen en cursussen te

le ervaringsdeskundigen hebben reeds

dan 4.000 cliënten te ondersteunen op

doen)

een traject gevolgd en kunnen hun erva-

alle levensterreinen: wonen, werken,

ringen dus goed gebruiken om de men-

vrije tijd en sociale contacten. Dit

•

Begeleide buitenprojecten (groenvoorziening, speeltuin, Intratuin, sportverenigingen)

•

Informatie, communicatie en educa-

•

Bewonerskrant (4 maandelijks blad Bloemisterij

dat wordt gemaakt door de cliënten)

sen waarom het gaat goed voor te lich-

gebeurt in de regio Rijnmond en op de

•

ten en hun ervaringen te delen.

Zuid-Hollandse eilanden. Pameijer wil

•

Moestuin

Mensen die graag mee willen doen aan

nog meer gaan investeren in Empower-

•

Dieren

dit project worden uitgenodigd gratis

ment, Herstel en Ervaringsdeskundig-

•

Boekbinderij

deel te nemen aan een door vrijwilligers

heid. Het is een logisch vervolg van acti-

•

Fietsenmakerij

bereide Verder Kijk tafel met wisselende

viteiten die bijdragen aan de verbetering

•

Licht productiewerk

menu’s in dagactiviteiten centrum “Buuf

van kwaliteit van bestaan en meer zelf-

•

Metaal- en houtbewerking

& Co” in Delfshaven en “Bijna Alles” in

regie van cliënten. Met de nieuw aange-

•

Meubel opknap

het centrum van Rotterdam. Tijdens dit

leerde mogelijkheden zullen de deelne-

•

Kaarsenmakerij

diner wordt uitleg gegeven over het pro-

mers aan dit project beter in staat zijn

•

Drukkerij

ject door de medewerkers. Enthousiaste

hun eigen kracht in te zetten bij het vin-

•

Lijstenmakerij

deelnemers aan dit project krijgen in

den van vrijwilligerswerk en/of betaald

•

Transport

eerste instantie een cursus Empower-

werk waarbij hun talenten gebruikt wor-

•

Tweedehands winkel

ment aangeboden om (nog) meer in hun

den.

•

Dvd uitleenbalie

•

Sport en spel

eigen kracht te komen. Er wordt hierbij uitgegaan van de sterke eigenschappen

Mocht je naar aanleiding van dit stuk

•

Grootschalige activiteiten

die iedereen heeft. Hiernaast wordt er

vragen hebben bel of mail dan met:

•

Traject begeleiding (welke afdeling past bij mij)

samen met de deelnemers bekeken of er meer praktische hulp, zoals het invullen

Evelien v.d. Niet, 06-20683805, eve-

van formulieren, nodig is. Als het nodig

[email protected]

is vragen wij verdere begeleiding voor je

of Mark Paak, 06-12446065,

Een jobcoach begeleidt werknemers

aan.

[email protected] .

met een psychiatrische achtergrond

[30]

•

jobcoaching

[

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 31

naar een betaalde baan, werkervaringsplaats of vrijwilligerswerk. De jobcoaching via het Delta Psychiatrisch Centrum staat voor een vraaggerichte werkwijze. Uitgangspunt in deze om te kijken naar het gezonde gedeelte van de cliënt, wat zijn de mogelijkheden en de kwaliteiten van een cliënt. De jobcoach is veel op de werkvloer aanwezig, is bekend in de re-integratiewereld (samenwerkingsverband met re-integratiebureau) en heeft goede contacten met uitkerende organisaties en beschikt over een ruim netwerk van potentiële werkgevers.

[recept]

Dagbesteding bij Delta bied jou een toekomst. Om te kunnen werken op het WAC heb je een passende CIZ indicatie nodig. Voor meer informatie of een folder aanvragen stuur een mail naar

Grillen voor de geest

[email protected] of kom eens langs. Het adres is: Albrandswaardsedijk 74, 3172AA in Poortugaal.

Visschotel Ingrediënten

4 of 5 sneetjes oud bruin brood (mag ook vers brood zijn, maar dan geroosterd)

[gedicht]

5 tenen knoflook 5 takjes peterselie 1 pakje mon chou 1 bakje crème fraiche ± 1pond kabeljauw of andere witte vis

Ik zie de zee De zee ziet mij Dag zee Hoe gaat het? Ik eb, zegt de zee Wat heb je?, zeg ik Ik heb eb Doet dat zeer Nee, zegt de zee Een zee heeft geen zeer

zout, peper en Italiaanse kruiden 1,5 pond- 1kilo aardappelschijfjes 1 zak diepvries wokgroenten (naar eigen smaak) bakje champignons Bereiden

•

Verkruimel het brood en doe hier de knoflook en de peterselie

•

Snijd de vis in hapklare brokken, strooi er zout en peper over heen

•

Roerbak de wokgroenten met de champignons

•

Roer de crème fraiche door de mon chou en de Italiaanse kruiden

•

Doe de aardappelschijfjes op de bodem van de ovenschaal en doe

doorheen en laat het een uurtje staan.

daarbovenop de wokgroenten. •

Leg de stukken vis op de wokgroenten met daaroverheen het

•

Strooi als laatste het broodkruim erover met een beetje olijfolie.

•

Doe de schotel ongeveer 20 minuten in het midden van de oven

crème fraiche mengsel.

op ± 180 graden Eet smakelijk! [31]

dr42:krant25.qxd

29-4-2010

14:13

Pagina 32