Denken en Geheugen Uit de serie: MS Essentials van de Engelse MS Vereniging Mensen met Multiple Sclerose (MS) hebben vaker problemen met hun geheugen of met denken dan mensen zonder MS. Zij kunnen zich bijvoorbeeld moeilijker dingen herinneren, gesprekken volgen of zaken georganiseerd krijgen. Kortom, de cognitieve vaardigheden van mensen met MS kunnen soms minder goed zijn dan die van mensen zonder deze chronische ziekte. Het eerste deel van dit artikel geeft informatie over cognitieve problemen bij MS. Deel twee bestaat voornamelijk uit een groot aantal tips. Cognitie betreft het geheugen en het denkvermogen en het beschrijft de manier waarop we:
Onze aandacht focussen, behouden en verdelen
Leren en onthouden
Denken, redeneren en problemen oplossen
Activiteiten plannen, uitvoeren en volgen
Taal gebruiken en begrijpen
Objecten herkennen, zaken combineren en afstanden beoordelen
Deze vaardigheden kunnen natuurlijk van persoon tot persoon verschillen, iedereen heeft zijn sterke en zwakke kanten. Een cognitief vermogen is 'normaal' als mensen zich daarmee in het dagelijks leven staande kunnen houden. Beïnvloeding van geheugen en denken door MS MS veroorzaakt veranderingen in sommige delen van de hersenen en het ruggenmerg waardoor het geheugen en het denken wordt beïnvloed. Denkprocessen zijn afhankelijk van het doorgeven van boodschappen via de zenuwen aan diverse gebieden in de hersenen. Laesies (beschadigingen) kunnen deze prikkels blokkeren of vertragen. Mensen met veel laesies hebben vaker cognitieve problemen. Laesies kunnen blijvende problemen veroorzaken, andere factoren kunnen tijdelijke de concentratie, het geheugen en het denken beïnvloeden. Die factoren zijn bijvoorbeeld slecht eten, veel alcohol en ziekte of medicijnen, zoals tranquillizers, slaappillen en pijnbestrijders.
Wat beïnvloedt denken en geheugen: Vermoeidheid, schubs, lichamelijke beperkingen Depressie, onrust en stress Permanent hersenletsel Verandering in levensomstandigheden, zoals medicijnen
Problemen met cognitie kunnen zowel tijdelijk als permanent zijn. Veel mensen merken dat de cognitieve problemen erger worden als ze moe zijn. Als je erg moe bent, is het moeilijk je te concentreren en nieuwe informatie op te nemen. Als de vermoeidheid verdwijnt, verdwijnen de klachten ook. Depressie, bezorgdheid en stress kunnen vergelijkbare problemen geven. Als je droevig of depressief bent, zul je merken dat je concentratie en geheugen minder goed werken. Als je stemming verbetert, verminderen de problemen. Meer informatie over pijn, omgaan met schubs, vermoeidheid, depressie, emoties en andere informatie vind je op MSweb in de rubriek "Meer over MS". Er zijn mensen met MS die bewust moeten nadenken over hoe ze een lichamelijke activiteit kunnen uitvoeren. De meeste mensen denken er niet bij na als zij een fysieke activiteit zoals lopen uitvoeren. Dat doet het lichaam automatisch en de hersenen bieden voldoende ruimte om ook nog aan andere dingen te denken. Als je je meer moet concentreren op lichamelijke activiteiten dan normaal, kan het lastig worden je tegelijkertijd op andere dingen te concentreren. Een gewoonteverandering kan ook invloed hebben op cognitie. Door de MS kun je misschien niet langer deelnemen aan activiteiten waar je plezier aan beleefde en die voor een stimulans zorgden, zoals een baan, sport en huishoudelijke taken. Als gevolg daarvan kunnen mensen ook minder gefocust zijn op data en tijden. Ben ik de enige met cognitieve problemen? Hoewel niet iedereen met MS cognitieve problemen zal ontwikkelen merkt zo'n 45 tot 60 procent van de mensen met MS cognitieve veranderingen. Meestal kleine veranderingen maar bij sommige mensen zijn het grote veranderingen. Cognitieve veranderingen kunnen vervelend zijn. Zelfs bij milde veranderingen moet je je soms al aanpassen. Als cognitieve problemen niet worden herkend, is dat voor veel mensen beangstigend. Goede en duidelijke informatie over wat je kan overkomen is meestal de beste oplossing.
Wat doet het met je, als je cognitieve problemen hebt? Het gevoel geen grip meer te hebben op zaken die altijd automatisch gingen kan beangstigend zijn; Je kunt denken dat je dement, gek of dom aan het worden bent; Het kan problemen veroorzaken in de privé sfeer, met relaties en in het gezinsleven; Het kan ingrijpende invloed hebben op scholing of werk. Welke problemen kun je tegenkomen? Net als bij andere MS-symptomen gaan de cognitieve symptomen op en neer en zijn ze de ene keer erger dan de andere. Deze verschillen worden op dezelfde manier veroorzaakt als problemen met kijken en lopen. Je hoeft niet met alle hier besproken cognitieve problemen te maken krijgen. Zo komen problemen met taal, waarneming en het schatten van afstand niet zo veel voor. De problemen die het meest voorkomen zijn:
leren en onthouden;
aandacht, concentratie en snelheid;
problemen oplossen: planning, uitvoering en evaluatie van taken;
woorden zoeken;
Leren en onthouden We denken bij onthouden aan een simpele actie, maar onze hersenen gebruiken daarvoor verschillende soorten geheugen op verschillende manieren. De meest voorkomende geheugenproblemen zijn herinnering van recente gebeurtenissen en herinnering van voorgenomen activiteiten. Sommige mensen met MS geven aan dat het meer moeite en tijd kost om zich iets te herinneren. Het gaat hierbij om een actieve manier van informatie ophalen. Dit deel van het geheugen is vaak aangedaan. Gelukkig zijn er vele manieren om dit te compenseren. In tegenstelling tot de herinnering is de herkenning vrijwel nooit aangetast door MS. Herkenning is de mogelijkheid om je iets te herinneren zodra je het ziet of hoort. Je herinnert je zowel wat het is, als de herinneringen die erbij horen, zonder dat je daar moeite voor hoeft te doen. Mensen met MS hebben nauwelijks problemen met andere soorten onthouden. Ze kunnen zich vaardigheden, zoals fietsen - iets dat een tweede natuur is geworden - algemene kennis of dingen uit het verleden prima herinneren. Geheugenproblemen bij MS zijn heel anders dan bij de ziekte van Alzheimer. Mensen met MS blijven zich hun eigen naam en
wie ze zijn herinneren, ook hebben ze geen ernstige problemen met communicatie en het uitvoeren van dagelijkse handelingen. Aandacht, concentratie en snelheid Sommige mensen vinden het moeilijk om zich langere tijd te concentreren. Ook hebben ze moeite om te onthouden waar ze mee bezig waren na een onderbreking. Het kan ook moeilijker worden om meerdere taken tegelijk uit te voeren, zoals praten terwijl de radio of de televisie aanstaat. Veel mensen beschrijven het als het gevoel dat ze niet meer zo snel zijn als voorheen. Ze kunnen de taken nog wel uitvoeren, maar het neemt meer tijd en vergt meer inspanning. Onderzoek veronderstelt ook dat het tempo waarop informatie wordt verwerkt, trager is. Problemen oplossen: planning, uitvoering en evaluatie van taken Sommige mensen hebben moeilijkheden bij het plannen en bij het oplossen van problemen. Ze weten wat ze willen, maar vinden het moeilijk te bepalen waar ze moeten beginnen, of vinden het moeilijk de stappen te bepalen waarin ze het doel kunnen bereiken. Problemen met planning, structurering en overzicht houden, veroorzaken verwarring en stress, wat weer het leren en het onthouden hindert. Woorden zoeken Het kan voor mensen met MS moeilijk zijn om het juiste woord te vinden: "Het ligt op het puntje van mijn tong"; je weet het woord, maar kunt het net niet vinden. Het kan daardoor moeilijk zijn om deel te nemen aan een discussie omdat het te lang duurt om een opinie te verwoorden. Terwijl je nog zoekt naar het juiste woord, is de discussie alweer verder gegaan. Werk en opleiding Zelfs in het begin van MS, kunnen problemen met cognitie invloed hebben op het werk en de thuissituatie. Onderzoek toont aan dat cognitieve problemen en vermoeidheid de twee belangrijkste redenen zijn waardoor mensen stoppen met werken. (Werknemers en werkgevers hebben als het gaat om werken en aan het werk blijven, een aantal rechten en plichten. Meer informatie hierover vind je bijvoorbeeld op www.uwv.nl en www.weldergroep.nl of kun je navragen bij de arbodienst. Ook is er informatie elders op MSweb in de rubriek Leven & MS --> Werken.)
Als je kunt blijven werken, kan het handig zijn bepaalde hulpmiddelen te gebruiken, bijvoorbeeld opnameapparatuur. Ook is het goed afspraken te maken over werktijden en
lestijden om de impact van vermoeidheid en concentratieproblemen te verkleinen. Verder kun je in samenwerking met je werkgever het werk anders indelen. Er zijn subsidies en tegemoetkomingen vanuit sociale verzekeringen voor chronisch zieken en gehandicapten voor aanpassingen en aanschaf van hulpmiddelen. Dit gaat vaak in het kader van reintegratie. De werkgever kan ook vergoedingen krijgen voor het aanpassen van de werklocatie, zodat die toegankelijk blijft of wordt. Dit geldt ook voor scholen en universiteiten. Veel grotere bedrijven beschikken over een arbeidsdeskundige. Deze kan je helpen om te bepalen wat er nodig is om aan het werk te gaan of te blijven. Zijn cognitieve problemen voorspelbaar? Cognitieve problemen lijken geen relatie te hebben met andere MS-aspecten, zoals hoe lang je al MS hebt, hoe erg je MS-problemen zijn of welk type MS je hebt. Cognitieve problemen zijn daarom moeilijk te voorspellen. Ze komen net zo goed voor bij mensen die nog maar net de diagnose hebben gehoord als bij mensen die al lange tijd MS hebben. Je kunt fysiek weinig problemen hebben, maar wèl grote problemen hebben op cognitief gebied. Het is daarom belangrijk zelf te letten op mogelijke symptomen en het vinden van methoden om hiermee om te gaan. Aan de andere kant kan het feit dat MS problemen met geheugen en denken kan veroorzaken en de angst die daarbij hoort, betekenen dat er teveel aandacht gaat naar kleine geheugen probleempjes. Iedereen vergeet dingen! Het wordt pas een probleem als de vergeetachtigheid vaker voorkomt dan normaal en invloed gaat hebben op je functioneren. Kunnen de problemen verergeren? Cognitieve problemen zijn niet noodzakelijk progressief. Net als motorische of gevoelsproblemen kunnen cognitieve problemen erger worden, hetzelfde blijven of verbeteren. Zoals alle MS deskundigen zullen beamen, is MS een ziekte met vele gezichten. Recent onderzoek laat zien dat cognitieve problemen erger kunnen worden, maar dat het tempo vaak erg traag is. Dit betekent dat mensen tijd hebben om strategieën te ontwikkelen om met de problemen om te gaan. Sommige mensen kunnen uiteindelijk ernstige cognitieve problemen ontwikkelen, maar over het algemeen is dat niet het geval. Sommige fysieke problemen, zoals onduidelijk spreken, slechte spier coördinatie of nystagmus (snelle ongecontroleerde oogbewegingen) worden soms foutief beoordeeld als
cognitief. Er is geen verband aangetoond tussen deze problemen en cognitieve vaardigheid. Wat als ik denk cognitieve problemen te hebben? De eerste symptomen van cognitieve problemen kunnen heel licht zijn. Iemand kan problemen hebben bij het vinden van de juiste woorden, of om zich te herinneren wat er gedaan moet worden op het werk of in de huishouding. Zelfs milde cognitieve verstoringen kunnen onzekerheid en angst veroorzaken. Het is belangrijk te realiseren dat dit MS symptomen zijn en dat er manieren zijn om er mee om te gaan. Vaak merkt de familie de problemen het eerst doordat ze veranderingen in het gedrag of gewoontes opmerken. Als je vaak problemen hebt met herinneren (bijvoorbeeld het vergeten van namen en plaatsen, dingen verliezen, worstelen om bekende woorden te vinden), dan is het eerste dat je moet doen naar je arts gaan; het kan namelijk aan MS liggen, maar het kan ook iets anders zijn. Als je als relatie of familielid cognitieve problemen opmerkt, zou je moeten proberen er zo open mogelijk over te zijn. Het is vaak een opluchting voor de MS-patiënt als iemand anders het onderwerp bespreekbaar maakt. Het kan helpen de problemen te benoemen en maakt het makkelijker er over te praten. Omdat cognitieve problemen soms erger worden, helpt het om ze regelmatig te bespreken, zodat je manieren kunt vinden die je helpen met de veranderingen om te gaan. Het gebruik van handigheidjes en hulpmiddelen, zou je in staat moeten stellen om zo goed mogelijk met de problemen om te gaan. Zelfhulp of professionele hulp. Veel mensen kunnen prima voor zichzelf bepalen wat de oorzaak van een probleem is en manieren bedenken om een probleem op te lossen. Vraag jezelf af welke dingen steeds weer fout gaan. Probeer erachter te komen op welk gebied het probleem betrekking heeft: aandacht, herinnering, organisatie of planning. Vervolgens kun je een of meer van de tips en oplossingen uitproberen die in dit artikel staan. Je kunt ook de hulp van een professional inroepen om het probleem te identificeren en je te helpen om ermee om te gaan. Er zijn diverse manieren om de problemen aan te pakken. Een aantal staat in het volgende deel van dit artikel.
Denken en Geheugen: Tips Uit de serie: MS Essentials van de Engelse MS Vereniging
In dit deel staan tips die mensen met MS kunnen helpen bij het omgaan met die problemen. Als je cognitieve problemen hebt, kunnen slimmigheidjes en hulpmiddelen helpen om het te compenseren. Ze kunnen voorwaardelijk zijn voor het handhaven van je eigen Levenswijze, relaties en eigenwaarde. Hierbij een aantal tips die je kunnen helpen:
Ontspan je, gebruik je gevoel voor humor en geloof in jezelf!
Als je je zorgen maakt over cognitieve veranderingen, praat er dan over met je arts of met iemand die jij vertrouwt. Zorg er wel voor dat je begrijpt wat er gezegd wordt;
Probeer mensen te vertellen over je problemen. Dit kan het aantal misverstanden verkleinen. Anders kan men denken dat je niet geïnteresseerd bent of je verveelt. Het laten lezen van dit artikel (zie ook deel 1) kan je hierbij ondersteunen;
Geef toe dat het even fout is gegaan. Het helpt echt niet om te doen alsof je de conversatie helemaal hebt gevolgd, als je de helft niet hebt meegekregen;
Het is belangrijk je eigen sterke en zwakke kanten te kennen, zodat je jezelf geen onhaalbare doelen stelt. Zo voorkom je dat je in het halen van je doelen wordt teleurgesteld
Een pauze inlassen om je gedachten te ordenen voor je iets gaat zeggen, helpt om beter te communiceren
Het blijven uitvoeren van verschillende taken helpt je om te oefenen met je cognitieve vaardigheden en het gebruik van al je mogelijkheden;
Vermoei je niet. Vermoeidheid is heel bepalend voor het uitvoeren van mentale uitdagingen. Leer om vermoeidheid te onderkennen en zorg voor de nodige pauzes. Gebruik de momenten waarop je je het best voelt om moeilijke taken uit te voeren
Concentreer je op één ding tegelijk. Zet de TV en de radio uit als je probeert je op iets te concentreren
Gebruik dingen die anderen ook handig vinden, zoals kalenders, agenda's, digitale agenda’s, opschrijfboekjes, wekker ( deze laten afgaan op bepaalde tijden als geheugensteuntje)
Ontwikkel je eigen handigheidjes en oefen ze met een bekende;
Gebruik zoveel mogelijk verschillende manieren van verwerking - zien, spreken, horen en schrijven
Warmte reductie. Veel mensen zeggen dat ze zich in een warme omgeving moeilijker kunnen concentreren. Zorg er dus voor dat je koel blijft
Drink lauwe drankjes, of nevel bijvoorbeeld water over je gezicht en polsen bij warm weer
Sommige mensen vinden dat ze het warm krijgen als ze eten. Je zou dan bijvoorbeeld frisse salades kunnen eten, of lauwe dranken kunnen drinken bij het eten
Douche met lauw water en laat het water steeds iets kouder worden
Gebruik een waaier of airco om de kamer koel te houden
Koelingssjaals, -bandjes of -polsbandjes bevatten een gel of andere substantie die opnieuw gekoeld kan worden in de koelkast of de vriezer voor je ze om doet
Koelvesten hebben ingebouwde koelblokken (net als koelboxen), die je borstkas koel houden
Omgaan met geheugenproblemen Gebruik geheugensteuntjes om je ergens aan te helpen herinneren. Enkele suggesties:
Schaf een PDA (elektronische agenda) aan om adressen, telefoonnummers, rekeningen, dagboek, boodschappenlijstjes, actielijstjes, routes en dergelijke in op te slaan. Wat je dan doet, is je geheugen vervangen door organisatie
Computers hebben agenda- en organiseer programma's die grote hoeveelheden informatie kunnen bevatten. Elektronische organisers of PDA's kun je meenemen Ze zijn handiger mee te nemen dan een computer of een berg papier. Een ingebouwd geluidssignaal kun je ook als signaal gebruiken om je ergens aan te herinneren. Je kunt natuurlijk ook de wekker zetten
Gebruik het alarm van je horloge, bijvoorbeeld als je op een vast tijdstip medicijnen in moet nemen
Als het niet teveel gedoe is, gebruik dan de kalender en "to do" functie in je mobiele telefoon. Je kunt dan onderweg worden herinnerd aan wat je nog moet doen
Gebruik een navigator tijdens het rijden. Je voert de postcode van je bestemming in en de techniek wijst je de weg
Gebruik een recorder (MP3, I-pod, enz.) of dictafoon om gegevens in op te slaan, dat is handiger dan alles opschrijven
Gebruik hulpjes zoals rijmpjes, regeltjes of zinnetjes om je dingen te helpen herinneren. Bijvoorbeeld, je nummerbord onthouden: 52-jj-jn, 52-ja-ja, ja-nee. Soms
kun je dingen beter onthouden als ze een beetje gek zijn. Kijk voor ezelbruggetjes b.v op www.ezelbruggetjes.nl/tags/onthouden
Gebruik beelden: bedenk plaatjes bij een verhaal, visualiseer de informatie die je wilt onthouden. Bijvoorbeeld, niet alleen een route in woorden, maar ook in plaatjes, zoals bij de kerk met rode steen rechts
Houdt een dagboek of opschrijfboekje bij. Schrijf alle afspraken, herinneringen en lijsten van dingen die je moet doen op één plek op. Als je een telefoontje krijgt, schrijf dan datum, tijd en de naam van de beller op, en een korte omschrijving van het gesprek. Leg hiervoor een schrift naast je telefoon
Raadpleeg je agenda op een vast moment, bijvoorbeeld 's morgens na het ontbijt en na het avondeten
Hang een grote familie kalender op een goed zichtbare plek, zoals de deur van de koelkast, waar alle familieleden hun activiteiten en roosters opschrijven. Zie dit als het centrale communicatiepunt en maak er dagelijks gebruik van. Kruis dingen door als ze klaar zijn. Post-it papiertjes kunnen handig zijn, maar ze raken nogal eens kwijt
Maak een standaard boodschappenlijst. Controleer aan de hand van de lijst wat je nodig hebt. Kruis dit aan op de lijst. Sommige supermarktketens hebben deze mogelijkheid op hun internet site
Probeer kalm te blijven als je geheugen je even in de steek laat. Het is heel normaal om gestrest en gefrustreerd te raken als je iets vergeet of verliest, maar op die manier, kun je niet meer aan oplossingen denken. Ontspan je, adem langzaam of doe een andere ontspanningsoefening. Hierdoor zal je geheugen meestal helderder worden
Leg spullen op een vaste plaats. Leg je dagelijkse agenda op je nachtkastje of naast de telefoon, je sleutels in een vaste la of op een vast haakje. Gewoonte en eenduidigheid maken het makkelijker dingen terug te vinden. Moedig je familieleden aan om zaken op hun vaste plek terug te leggen
Probeer dingen in routines te vatten, zodat je minder hoeft na te denken. Bijvoorbeeld: fysiotherapie altijd op maandag en donderdag om half 2
Problemen met aandacht en concentratie
Verminder het aantal afleidingen als je met iemand aan het praten bent of als je een specifieke taak aan het uitvoeren bent. Doe de de TV of radio uit, en doe 1 ding tegelijk
Probeer in een aparte ruimte te werken, zodat er minder afleiding is. Zet de telefoon uit, op voice mail of gebruik een antwoordapparaat, terwijl je een taak uitvoert, dan wordt je niet steeds onderbroken
Als je het moeilijk vindt je langere tijd te concentreren
Wees alert op vermoeidheid
Plan taken die veel van je vragen op je beste momenten
Probeer geen beroep op je concentratievermogen te doen als je moe bent
Doe kalm aan en plan rustpauzes
Problemen met mentale snelheid
Gun jezelf meer tijd om dingen tot je te nemen en te herinneren
Vertel anderen dat je meer tijd nodig hebt, maar dat je het uiteindelijk zult vinden
Probeer zoveel mogelijk dingen voor te bereiden, om situaties te voorkomen waarin je acuut op moet reageren Probleem oplossing - planning, uitvoering en evalueren van taken
Probeer systematisch te werk te gaan
Als je dagelijkse activiteiten systematisch plant, bevordert dat het overzicht en je vaardigheid om je iets te herinneren en je te concentreren
Gebruik een kalender voor de planning van de dag/week, eventueel samen met je partner
Vertel familie en vrienden dat je fijner vindt als dingen vooraf zijn gepland, zoals visites of uitgaan
Wees niet bang om hulp te vragen
Maak vink lijstjes om ingewikkelde taken te plannen en uit te voeren
Problemen met het vinden van woorden
Vertel familie en vrienden dat je problemen hebt met het vinden van woorden
Vertel ze hoe je wilt dat ze reageren als je een woord niet kunt vinden: wel of geen hulp
Probeer je actief op te stellen tijdens gesprekken
Er bestaan veel spelletjes en oefeningen die goed zijn. Een logopedist kan je aan ideeën helpen
Het effect op anderen Als iemand met MS cognitieve problemen heeft, beïnvloedt dat ook zijn omgeving. De mensen in je omgeving kunnen boos worden en gefrustreerd, maar ook bezorgd en bang. Als je familie en vrienden eenmaal hebben begrepen en geaccepteerd wat er aan de hand is, en wellicht enkele veranderingen hebben doorgevoerd, wordt het leven waarschijnlijk weer een stuk beter. Hulp of therapie voor jou en je familie kan de gedragsproblemen en emotionele reacties bespreekbaar maken en helpt om realistische verwachtingen te scheppen.
Anderen kunnen de problemen verkeerd begrijpen, als ze niet weten dat dit een MSprobleem is. Ze kunnen boos worden of gefrustreerd, maar ook bang en bezorgd. De omgeving moet begrijpen dat het iets is waar de MS-patiënt geen controle over heeft. Je geeft toch ook niet iemand de schuld als hij door MS moeilijk loopt? Dus geef je hem ook niet de schuld van cognitieve problemen. Iemand die aan geheugenverlies leidt, voelt zich vaak schuldig hierover. Cognitieve problemen kunnen stress geven en spanning op het werk en thuis. Enige kennis van cognitieve veranderingen maakt het vaak al makkelijker om met het probleem om te gaan. Iemand kan iets al voor je invullen als je het vergeet. Je kunt dat prettig vinden, maar het kan ook zijn dat je dit heel irritant vindt. Het is daarom belangrijk mensen te vertellen hoe je wilt dat ze reageren. Andere mensen raken gefrustreerd als je niet zo snel een antwoord kunt geven als ze gewend waren, of als je een verwarrend antwoord geeft. Als je problemen hebt tijdens discussies, is het goed om dit vooraf aan mensen in je omgeving te vertellen. Of mensen kunnen zich ergeren, als je de ene keer wel en de andere keer niet iets kunt herinneren of verwarrend bent. Zeker als je op een ander moment geen last hebt van deze problemen. Zij kunnen misschien denken dat je ongeïnteresseerd bent als je vergeet interesse te tonen door te informeren naar iets belangrijks. Als je boos bent over wat je overkomt, kun je zonder het te realiseren je op iemand anders afreageren. Het is daarom goed om over je gevoelens te praten met je naaste omgeving. Andere mensen kunnen boos worden, depressief of ongeduldig naar aanleiding van je cognitieve problemen en bang zijn je te verliezen. Dit kan ze geïrriteerd maken en afstandelijk.
Degene die het dichts bij je staat kan zich zelf verward voelen en aan zichzelf gaan twijfelen, alsof ze een deel van jouw probleem hebben geërfd. Ze gaan zich beter voelen als ze iemand hebben met wie ze over deze dingen kunnen praten. Bron: MS Essentials 02, Sixt edition, Memory and Thinking (2008) Deel 2: Tips. van www.mssociety.org.uk (een PDF) * Vertaling van Tiety Bouma, medewerker van MSweb Aangepast voor de MS poli ErasmusMC, Yvonne Derijcke
