denieuwe Vergezichten Alfred Eikelenboom en de utopie van de schoonheid Over Hans Landsaat Haus der Art Brut-Künstler

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

29

mei 2013 jaargang 17

Franck Gribling

Alfred Eikelenboom en de utopie van de schoonheid Jan Bor

Over Hans Landsaat Margit Willems

Haus der Art Brut-Künstler Atte Jongstra

Paradijs: met of zonder aarsmaden? Marianne Vollmer

Gesprek met Wim T. Schippers Jan Maarten Voskuil

Robert Irwin en James Turrell lichtkunstenaars Ronald Ruseler

Over Roger Hiorns, Joseph Beuys en Emily Kame Kngwarreye Fredie Beckmans

Tijdmachinemonteur Frank Lisser

De vriendelijke man met snor Philip Fokker

Videogames in MoMA New York Ton Matton

Heterotopia Werkstatt Wendorf

Vergezichten

Redactioneel

Inhoudsopgave 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Daniil Charms

beeld Bruno Munari 4+5 Franck Gribling

Alfred Eikelenboom en de utopie van de schoonheid 6 Atte Jongstra

Paradijs:met of zonder aarsmaden 7 Mihai Grecu

Coagulate, videostill 8+9 Ton Matton

Heterotopia Werkstatt Wendorf 10+11 Marianne Vollmer

Gesprek met Wim T. Schippers 12 Larissa Kikol

Berlijn in een nieuw jasje vertaling Fredie Beckmans

13 Dick Verdult

Betaalbare waanzin 14+15 Fredie Beckmans

Tijdmachinemonteur 16+17 Charl van Ark

Gezelschap 1994-2013 18+19 Frank Lisser

Vriendelijke man met snor 20+21 Jan Bor

Toenemende verwondering over de schilder Hans Landsaat

22+23 Margit Willems

‘Niets’ is wat je niet herkent. Dat ‘Niets’ zou een ander woord voor vergezichten kunnen zijn. Het zijn kunstenaars en wetenschappers die vergezichten tot leven wekken. Daarmee redden ze de wereld van herhaling en tredmolen. En dragen oplossingen aan voor onbeantwoorde vragen en onbekende verlangens. Rudi Fuchs zei ooit: ‘kunstenaars lopen op de smaak vooruit.’ Het onbekende dwingt je na te denken over wat eigenlijk de portee is van waar je naar staat te kijken. Er is echter wel iets paradoxaals aan de hand. De gemiddelde burger wil liever een impressionistisch schilderij boven de bank, een schilderij dat in 1880 nog een vergezicht was, dan zeg maar een klomp vet van Beuys in de hoek van de kamer, maar diezelfde burger is dolblij dat wetenschappers vergezichten ontdekken waarmee hun dodelijke ziekten kunnen worden bestreden. Het lijkt een eigenaardige vergelijking, maar wat voor de wetenschap geldt, geldt ook voor de kunst. Die bestrijdt namelijk de dodelijke verveling en laat zien hoe de wereld veranderd. Dat betekent niet dat je al direct kunt begrijpen in welke zin die verandert, dat weten we misschien pas over vijftig jaar. Om terug te komen op de eerste zin: ‘Niets’ is wat je niet herkent. Daar klopt dus niets van. Het zijn vergezichten. De Italiaanse futurist Bruno Munari maakte in 1930 een fotocollage met de titel: ‘Nothing is absurd for those who fly.’ Een titel als denkbeeld van de onbevangen blik naar het ongekende. Daarom is het de hoogste tijd voor de oprichting van een Beursgenoteerde Onderneming van Enthousiasten van Betaalbare Waanzin, Schroeven Zonder Schroefdraad en het Universele van Twintig Meter Knakworst… Vergezichten dus.

Die waanzinnige mist waarin zich onrustig schimmen voortbewegen, hoe zou ik er licht in kunnen brengen? Ligt daar dan mijn toekomst? Raymond Queneau

In dit nummer kunstenaarspagina’s van de Albanese videomaker Adrian Paci, Charl van Ark en Mihai Grecu. Frank Lisser schreef een kritisch commentaar over het gezwijmel over de tentoonstelling van realistische Sovjetkunst in Assen. Marianne Vollmer interviewde de niet te interviewen Wim T. Schippers. Atte Jongstra vraagt zich af hoe het Paradijs eruitziet en hoe je er terecht komt. Architect Ton Matton is een ‘suburb-refugee’ en trok naar het post-socialistische platteland in voormalig Oost-Duitsland. Een kort stuk over de Eindhovense alles kunner Dick Verdult, die films, performances, grafiek, tekeningen, radio-uitzendingen, teksten en muziek maakt. Fredie Beckmans verlangt naar schroeven zonder schroefdraad. Wie vindt die nou eindelijk uit? Filosoof Jan Bor licht het verband tussen het werk van de schilder Hans Landsaat en het taoïsme toe. Jan Maarten Voskuil bespreekt het werk van licht kunstenaars Robert Irwin en James Turrell. Veel auteurs van de Nieuwe waren op reis. Ronald Ruseler reisde door Australië en raakte in de ban van Aboriginal schilder Emily Kame Kngwarreye, die tegen de zeventig liep toen zij begon met schilderen. Philip Fokker bezocht in New York het MoMA dat videogames voor zijn collectie heeft aangekocht. Margit Willems bezocht het Art Brut-Museum Gugging in de buurt van Wenen. En Larissa Kikol doet verslag van het project City Haute-Couture in Berlijn. RB n

Haus der Art Brut-Künstler 24+25 Philip Fokker

Videogames in Moma 26+27 Jan Maarten Voskuil

Het licht-ruimte onderzoek van Irwin en Turrell 28+29 Ronald Ruseler

Op een steenworp afstand

Colofon

30+31 Ruedy Schwyn

Getijdenwrijving

Bruno Munari, Nothing is absurd for those who fly, 1930, fotomontage. Courtecy, Private collection of Maria Fede Caproni

De Nieuwe 29 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en

vertaling Fredie Beckmans

Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Vereniging van Beeldend Kunstenaars, Maatschappij Arti et Amicitiae werd opgericht in 1839. Rokin

32 Adrian Paci

Centro di Permanenza temporanea

112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil Eindredactie: Robert Broekhuis Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen Bijdragen: Fredie Beckmans, Jan Bor, Philip Fokker, Franck Gribling, Atte Jongstra, Larissa Kikol, Frank Lisser, Ton Matton, Ronald Ruseler, Ruedy Schwyn, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil, Margit Willems Beeldbijdragen: Charl van Ark, Mihai Grecu, Bruno Munari, Larissa Kikol, Jacob Olie, Adrian Paci,

Nothing is absurd for those who fly

Dick Verdult Correcties: Frits Vliegenthart Reacties en bijdragen nummer 30 jaargang 18, dienen uiterlijk op 20 oktober 2013 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Advertenties: [email protected] Druk: Veldhuis Media De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen

Wat is het vreemd, wat is het onuitsprekelijk vreemd dat aan de andere kant van de wand, van deze wand, een man op de grond zit, met zijn lange benen in een rossige broek voor zich uitgestrekt en met een boosaardig gezicht. Je hoeft maar een gaatje in de wand te maken en erdoor te kijken en dan zie je die boosaardige man direct zitten. Maar het is niet nodig over hem na te denken. Wat stelt hij voor? Is hij geen deeltje van het dode leven dat vanuit imaginaire leegten op ons afvliegt? Wie hij ook is, voor mij kan hij de pot op.

geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie Foto Larissa Kikol

2

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

Daniil Charms, Ik zat op het dak, 22 juni 1931

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Alfred Eikelenboom, Rode muur, 1987, Amsterdam, foto Franck Gribling

Alfred Eikelenboom, tentoonstelling Locus Solus maart 2013, foto Franck Gribling

Alfred Eikelenboom en de utopie van de schoonheid Het begrip Utopie, in 1516 door Thomas More als maatschappelijke satire geïntroduceerd, is nauw verbonden met de revolutionaire bewegingen die vanaf het eind van de 18e eeuw, als resultaat van de Verlichting, een andere maatschappij voor een ‘Nieuwe Mens‘ nastreefden, uitmondend in twee twintigste eeuwse tegenpolen, het Communisme en het Fascisme. Die ideologieën zijn inmiddels in diskrediet geraakt, omdat het bereiken van de hooggestemde doelstellingen ten koste ging van het individu, dat er het slachtoffer van werd.

Alfred Eikelenboom, Het platonisch ideaal, Locus Solus, 2013, foto Franck Gribling

Franck Gribling

sum in het klein. Zijn tijdgenoot Ledoux

fiek in het verleden van de revolutionai-

lenboom: ‘Ik vind dat een stad een sys-

spelen, zoals de ‘Fles van Klein‘, een in

ontwierp voor zijn Ideale Stad Chaux

re Moderniteit, die in zijn ogen zoveel

teem van visuele krachtenvelden moet

de 4e dimensie gedachte mathemati-

in Arc et Senans eveneens een bolvor-

tijdloze schoonheid heeft opgeleverd,

zijn, waarbinnen het oog en dus ook

sche vorm, die de oneindigheid zicht-

mige tuinmanswoning. Ook de Rus-

van Boullée tot Tsjernikov. Dat tijdloze,

de ziel voortdurend geprikkeld moeten

baar maakt. Schoonheid en weten-

sische Revolutie was aanleiding voor

met Plato als uitgangspunt, daar gaat

worden met onverwachte panorama ‘s

schap gaan daar in samen.

avant-gardistische projecten, zoals

het hem om. Dat is zelfs in de Barok te

en spannende details. Er is op het ogen-

Tatlin ‘s kinetische toren en de in de on-

vinden, in de grandioze gewelf decora-

blik meer dan ooit behoefte aan een

In de postmoderne tijd waarin wij le-

eindige ruimte geprojecteerde supre-

ties van een Pozzo in Rome.

dergelijk esthetisch geweten, dat ingaat

ven, verdedigt Eikelenboom visuele

tegen de opvattingen van maatschap-

kwaliteiten die in het Modernisme een

pelijke managers.‘

rol speelden, maar die op ideeèn van

matistische architectuurmodellen van De vormgeving van utopische idea-

over een tot de platonische essentie te-

Malevich. Zelfs onder Stalin, toen de

Visuele esthetica

len is het terrein van de kunstenaar, de

rug gebrachte architectuur. Het grafmo-

Revolutie perverteerde, kreeg Jakov

Als kind van zijn tijd, de jaren zestig,

beeldende dromer bij uitstek. Boullée

nument voor Isaac Newton (1789) van

Tsjernikov in 1933 nog de gelegenheid

waarin de Popcultuur opkwam, was

Alfred Eikelenboom in Locus Solus

rechtlijnigheid van het Modernisme dat

en Ledoux hielden zich in de tijd van de

Boullée bestaat uit een zuivere bol die

zijn ‘101 Architectural Fantasies‘ te pu-

voor Alfred Eikelenboom in eerste in-

Een kleine tentoonstelling in het kader

hij propageert, het adagium ‘Form fol-

Franse Revolutie bezig met fantasieën

inwendig toegankelijk is, als een univer-

bliceren, hoogtepunten van visionaire

stantie sciencefiction de bron waar hij

van het Project THE PRESENT IS THE RESULT

lows function‘. Neen, de vorm is auto-

architectuur.

uit putte. Daaruit ontwikkelde hij vervol-

OF THE PAST in LOCUS SOLUS, in Antwer-

noom, doel in zich zelf,en bij voorkeur

gens zijn Utopische Modellen, bij voor-

pen, stelt het ‘Platonische Ideaal ‘ van

elliptisch en rond. Hij sluit daarmee aan

Het tijdloze

keur in mat grijs gespoten volumina die

Alfred Eikelenboom, retrospectief aan

bij een traditie die loopt van Boullée tot

Eigenlijk is New Babylon van Constant

geleidelijk uitgroeiden tot complexe

de orde, als een correctie op de snelle

Oscar Niemeyer. Opvallend is de visu-

in de jaren vijftig van de vorige eeuw

stadsverbanden, waarin niet de bewo-

eigentijdsheid, die geen oog meer

ele precisie waarmee Eikelenboom te

het laatste echte avant-garde visioen

ning en het gebruik centraal stonden,

heeft voor de utopie van de schoon-

werk gaat. Hij maakt zichtbaar wat hij

geweest van de ‘Ideale Stad‘, bedoeld

maar de ‘Eeuwige Schoonheid‘, een

heid, dat wil zeggen een eigentijdsheid

bedoelt en is allerminst een droge the-

voor de niet meer aan een plek gebon-

begrip dat toen uit de gratie was ge-

die de schoonheid als nastrevenswaar-

oreticus.

den ‘Nieuwe Nomade‘, die toen ver-

raakt. De conglomeraten van sculptu-

dig ideaal niet meer accepteert. Helaas

wacht werd.

rale architectuur massa‘s die in 1978 in

is weinig van het werk dat op de ten-

In een tijd waarin Schoonheid en Stijl in

Ook de een generatie jongere Alfred

het Haags Gemeente Museum en 1991

toonstellingen in het Haags Gemeente

de Kunst in diskrediet zijn geraakt, als

Eikelenboom(1939) is een kunstenaar

in het Museum Boymans van Beuningen

Museum en Boymans te zien is geweest,

gevolg van het misbruik dat ervan ge-

die zijn leven besteed heeft aan de

getoond werden, waren in feite auto-

bewaard gebleven. De kunstenaar had

maakt werd en wordt, is het werk van

ontwikkeling van ‘Utopische Modellen‘,

nome monumenten voor een teloor ge-

er geen opslag voor. Wat rest zijn vi-

Eikelenboom een poging om het ideaal

die echter veel minder ideologisch be-

gane schoonheid, pleidooien voor een

deobeelden, documentatie en enkele

van de Schoonheid in ere te herstellen.

paald zijn, dan bij Constant. In die zin

visuele esthetica. Als ze een enkele keer

afzonderlijke modellen.

De tegendraadse Tango dansende

is hij eerder een postmodernist, een

in de gebouwde omgeving zijn uitge-

Daarnaast zijn er, behalve de ‘ELLIPTIC

dandy, zoals hij zich graag voordoet,

term die hij overigens zelf nooit zal ge-

voerd, zoals de ‘Rode Muur‘ die in 1987

PAINTINGS‘, regelmatige herhalingen

is in wezen een puriteinse boetepredi-

bruiken, omdat hij die verbindt met de

in samenwerking met Koolhaas in Am-

van tweedimensionale ellips vormen,

ker, die met zijn in perfectie uitgevoerde

toepassing van willekeurige stijlcitaten,

sterdam Noord is neergezet, werken ze

de GRAPHICS ON PAPER, op een vast ras-

werk de utopie van de schoonheid ge-

zonder betekenis. De inspiratiebronnen

als een waarschuwing tegen een een-

terpatroon uitgevoerde afbeeldingen

stalte geeft en laat weten: ‘Wee de tijd

van Eikelenboom liggen weliswaar ook

zijdig functionalisme.

van exemplarische voorstellingen, die

die de schoonheid dreigt te vergeten.‘ n

in het verleden, maar dan meer speci-

In een interview in 1986 verklaarde Eike-

in het denken van Eikelenboom een rol

Ledoux, Huis van de Tuinman, de Ideale stad, Chaux 1804

4

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Plato terug gaan. Het is echter niet de

Alfred Eikelenboom met Utopisch model, maart 2013, foto Franck Gribling

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Trouble in Paradise (cover 45 touren plaatje)

Commissie Sport & Spel. Tien over rood in de kroeg. Zeg maar liever:

Adam en Eva - Raak de appel

Caramboleren in café Paradis. Belangstelling? In Paradiso is altijd een tafel vrij!

De appel van Wilhelm Tell was kinderspel. Tref deze oude Vrucht, dan gaat het de mensen wel!

Paradijs: met of zonder aarsmaden

Atte Jongstra

Sommige schrijvers beperken zich tot het woord, misschien wel omdat ze ervanuitgaan dat hun woorden het moeten doen. Wat dat dan is? Een beeld oproepen bij de lezer. Ik ben een ander soort schrijver. Ook ik hoop dat mijn woorden beelden oproepen. Tegelijkertijd maak ik in vrijwel al mijn boeken gebruik van ‘plaatjes ‘: reproducties van schilderijen, gravures en ander drukwerk, of driedimensionale kunst. In eerste instantie omdat ik nu eenmaal van geïllustreerde boeken hou. Iedereen heeft zijn eigenaardigheden. Maar men krijgt er vragen over (bijvoorbeeld van collega ‘s die zich tot het woord beperken) en is dus wel gedwongen na te denken over de vraag: vanwaar die plaatjes? Hierom vermoed ik. Illustraties in een boek trekken de tekst net even uit het verband. Ik vind dat spannend. Om dezelfde reden schreef ik romans met voetnoten, want ook voetnoten kunnen het verhaal enigszins scheef of ‘open ‘ trekken. Zoals de betekenis van een schilderij kan veranderen door er een ander schilderij naast te hangen. Je krijgt een soort extra dialoog. Die in de hemel woont zal lachen-psalm 2 vers 4: Dominee Hein Bakels tekent ons voor dat de hemel schatert, en wij daarin óók!

Toen in 1991 mijn roman ‘Groente‘ verscheen, heb ik het op een andere manier gedaan. Het boek bevat opnieuw plaatjes, maar bovendien organiseerde ik in het landhuis Oud-Amelisweerd nabij Utrecht een tentoonstelling waarin 46 kunstenaars hun eigen visie op groente presenteerden. Ik vrees dat het virus van tentoonstellingmaken mij toen heeft gegrepen, ik ben er nooit meer van genezen. Voor het literaire tijdschrift ‘Optima‘ maakten we in 1996 een special met teksten over lichaamsdelen, met een gelijktijdige expositie in de Amsterdamse galerie Metis over hetzelfde onderwerp. In 2007 verscheen mijn roman ‘De avonturen van Henry II Fix‘. De Zwolse hoofdpersoon is autobiograaf, uitvinder en rariteitenverzamelaar. In het Historisch Centrum Overijssel richtte ik een reconstructie in van de rariteitencollectie die Fix bijeen zou kunnen hebben gebracht. Deze laatste expositie bleek de directie van het Rijksmuseum Twenthe (Enschede) te triggeren: ‘Zoiets moet je bij ons ook eens doen. ‘ Afgesproken. De tentoonstelling ‘Paden naar het paradijs‘ opent 15 september aanstaande. Dit is het plan, we zijn er mee op weg. Paradijs, hemel, hoe men het maar noemt – volgens de Schrift komt de mensheid er vandaan, volgens velen gaan we ernaartoe. Het paradijs is de ideale, eeuwige wereld, maar hoe ziet het er daar eigenlijk uit? En hoe kom je er terecht? De tentoonstelling ‘Paden naar het paradijs‘ toont een hemelsbrede keuze uit de enorme museumcollectie, aangevuld met nieuw werk van hedendaagse kunstenaars. Hoe kom je in de ideale, eeuwige wereld? Waar bevindt zich die? Welke paden moet je volgen om er te komen? Wat zie je onderweg? Wat moet je achterlaten? Wat vindt men in het Paradijs? Wordt er wel aan de inwendige ziel gedacht? Is er tijd? Hoe zijn de weerberichten daar?

Meisje aan piano met prothese, lichaam of verstand (misschien wel geen van beide) werkt niet mee, maar wij gorgelen ons het paradijs in!

Bij de tentoonstelling zal bij wijze van catalogus een glossy verschijnen. Geen opsomming van de getoonde werken, maar aanvullende informatie over belangrijke vraagstukken in paradijsverband. Hoe oud zou Adam vandaag zijn geweest? Was de beruchte appel eigenlijk geen banaan, zoals de grote Linnaeus meende? Zijn de paradijspaden breed of smal? Bestaat er geslachtsverkeer in paradijs of hemel, en zo ja tussen wie? Heeft het oorspronkelijke paradijs niet in plaats van tussen Eufraat en Tigris op de Noordpool gelegen, of in Oost-Pruisen? Hadden Adam en Eva aarsmaden, en zo ja: hadden ze er last van? Theoretiseren of fantaseren (de neowetenschap maakt ook daartussen geen onderscheid) over walhalla, elysium, hemel, paradijs, of hoe men het maar noemen wil. Het wilde denken dat zich in cijfers laat uitdrukken, het exacte en precieze helemaal losgeslagen. Alles aan de hand van kunstwerken uit de middeleeuwen tot nu. Die sfeer. n

The Gill Family (platenhoes)

6

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

Voor wie zich een enorme hoeveelheid Adam en Eva-beelden voorstelt – er zullen enkele te zien zijn. Onze benadering van het paradijs is toch een bredere. Zo kent ‘De paden naar het paradijs‘ een vervoersafdeling, een hygiënisch departement, de ‘Dienst Erfenisbeheer‘, ‘Bureau Eeuwigheidsmeting‘, etcetera. De indeling van ‘Paden naar het paradijs‘ is verwant aan de neowetenschap, de tak van onderzoek die zich richt op vraagstukken als ‘de oppervlakte van God‘ of ‘de zijwindgevoeligheid van de optelsom‘. In de Rijksmuseum Twenthe-paradijstentoonstelling wordt dan ook aandacht besteed aan kwesties als ‘fileproblematiek op de paradijspaden‘ (algemener: ‘paradijslogistiek‘), ‘huwelijksmoraal in het Elysium‘, ‘communicatie‘, of geologische, biologische aspecten, alsmede klederdracht. Op die wijze is het mogelijk greep te krijgen op het product van menselijke verbeelding, wat het paradijs uiteraard is. Doel daarvan is natuurlijk niet de absolute waarheid voor te spiegelen, maar juist de bezoeker te prikkelen zelf een eigen theorie te ontwikkelen over het paradijs en de weg ernaartoe. Lachen mag daarbij. De tentoonstelling mikt zowel op humor als op ernst, vanuit de gedachte dat onderscheid daartussen vruchteloos is.

denieuwe

Mihai Grecu, Coagulate, videostill , copyright Mihai Grecu-Le Fresno

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

7

begrippen prijs: Hypermodernity: toe-

Onalledaagse plekken die zich onttrek-

hankelijk. De Tocqueville vond dat ieder

Urban Domestication Projec

passing van oude, traditionele metho-

ken aan het normale, reguliere, maar

eigenlijk een stukje grond moest heb-

De overproductie aan zonne-energie

den en kennis in een actuele setting en

daar wel relaties mee onderhouden.

ben om onafhankelijk te kunnen zijn. Zo

en een overschot aan ruimte heeft ge-

vorm. Oude en nieuwe kennis ontmoe-

De laatste toevoeging is essentieel. Veel

‘n lapje grond werkt dan als een buffer

leid tot de ontwikkeling van Climate

ten elkaar in de praktijk. Kopf und Kör-

utopieën lijden aan een terugtrekkings-

tussen het vloeibare geld en de burger.

Machines. Hiermee wordt, vooruitlo-

per: gezondheid en geluk vragen om

syndroom. Alsof autarkie het doel zou

Dit lapje grond zien we in het hypermo-

pend op de voortgaande klimaatver-

hoofd- en handenarbeid. In de stad is

zijn en niet een middel. Het doel van

derne onderzoek in Werkstatt Wendorf

andering, subtropisch fruit en groente

fitness de welkome afwisseling van zit-

de heterotopie is het anders zijn, maar

terug als erf. Een erf met een schuur of

geteeld. Met extra groeilicht, meer of

tend werk. In het dagritme van het plat-

nooit zonder binding. Heteretopie is

een stal en een tuin voor de teelt van

juist minder water en warmte worden

teland wisselen Kopf en Körper elkaar

zo een brede term die functioneert als

fruit en groente, voor het houden van

microklimaatjes geschapen die bij-

af. Bureau-arbeid wordt afgewisseld

spiegel van ruimtes die te zeer zijn voor-

kleinvee. Rondom het huis op het erf lo-

voorbeeld bananenteelt of zwarte

met houthakken, dierverzorging of tui-

geprogrammeerd, te homogeen zijn

pen scharrelkippen, bij vogelgriep op-

bonen in het Noord-Europese klimaat

nieren. Trendy pragmatism. Er is geen

geworden, te zeer zijn doorgeïnstituti-

gehokt in de groene Chicken Shed in de

mogelijk maken. Dit is niet alleen uiterst

ideologische blauwdruk. Verandering

onaliseerd.

voortuin. In de stedelijke variant van de

handig als ruilobject in de lokale rui-

boomgaard hangen de appelbomen

leconomie, maar past ook goed in de

vindt plaats van onderop, door uitproberen en fouten maken, door trial and

Trendy Pragmatism

aan het infuus en groeien de appels los

traditie van fruitbomen langs de open-

error en improvisatie, altijd in reactie op

Passend bij de sfeer van het platteland

van de vervuilde bodem. Op de akker

bare weg, een heel gangbaar principe

actuele trends.

is Werkstatt Wendorf niet uitstekend

stralen groeilampen over het maisveld

op het traditionele platteland, waar de

bereikbaar, niet dicht bij de stad en

en worden de subtropische zwarte bo-

oogst voor veel mensen een welkome

Heterotopie

ook niet grenzend aan de natuur. Het

nen en bananen met een sprinklerinstal-

aanvulling is. In onze door de ‘groen-

Letterlijk vertaald zijn heterotopia plaat-

ligt midden in het productieland, het

latie beregend. Dit uiterst trendy prag-

onderhoudsdienst‘ beheerste steden is

sen van Anders Zijn, places of Other-

maakt er zelf deel van uit. Niet per se

matisch handelen vereist flexibiliteit en

dit verboden vanwege de overlast van

ness. De Franse socioloog Michel Fou-

grootschalig, efficiënt en lucratief,

individuele creativiteit, en precies dat

vallende bloesem, vallende bladeren

cault analyseerde de samenleving als

maar wel functioneel, actief en produc-

lijkt in onze hedendaagse urbane maat-

en vallend fruit. Deze ver doorgevoerde

een sociaal lichaam en benutte de van

tief. Werkstatt Wendorf heeft een erf,

schappij verboden, verleerd en verge-

domesticatie van de stedelijke mens

oorsprong vooral in de medische we-

een plek waar je kunt scharrelen. De

ten. Ook het interieur van de Werkstatt is

wordt in het Urban Domestication Pro-

reld gebruikte term ‘heterotopia ‘. Fou-

negentiende-eeuwse Franse publicist,

als produktieruimte ingezet. Zo is er bij-

ject aan de orde gesteld. 118 vogelhuis-

cault was met name geïnteresseerd in

politicus en historicus Alexis de Tocque-

voorbeeld een kippenkast waarin drie

jes hangen in een te dicht beplant ber-

het heterotopisch karakter van de taal,

ville zag in zijn kritiek op de industriali-

kippen kunnen scharrelen volgens de

kenbos. De komende jaren zal blijken of

Der Grüne Halsbandsittich, die Gewinner von Klimawandel,

in hoe het gebruik van andere woorden

satie een overeenkomst tussen bezit en

Europese norm voor scharrelkip, elke

de grauwe vliegenvanger in deze (sub)

videoclip met Bernadette LaHengst

ook het discours kon veranderen. Maar

arbeidskracht als persoonlijk bezit. Als

dag leggen ze, in het donker achter een

urbane dichtheid kan overleven of dat

hij paste het begrip ook toe op ruimte,

je iets moois omrekent in geldwaarde,

gordijntje, hun scharrelei. Vanuit de bin-

de vogelstad toch bewoond wordt door

op locaties.

waardoor het verkoopbaar is, verliest

nenzak van de Survival-Jacket worden

de groene halsbandparkiet, de winnaar

Heterotopia kunnen worden omschre-

het ook een deel van de morele waar-

deze eieren informeel te koop aange-

van onze klimaatverandering. n

ven in termen van wat zij wel zijn, maar

de. Arbeiders konden alleen nog hun

boden. Op eenzelfde principe geba-

Werk van Ton Matton is te zien in de ten-

ook van wat zij niet zijn. Het gaat om de

arbeidskracht tegen geld verkopen.

seerd zijn de Bananenschemerlamp,

toonstelling ‘Ja, Natuurlijk’ in het GEM

(anti-)relaties met gangbare plaatsen.

Daarmee maakten ze zich enorm af-

de Shi-itake Sink of de Boomgaardstoel.

Den Haag, t/m 1 september 2013. n

Schets Werkstatt Wendorf waterkringloop

Boomgaardstoel

*Heterotopien sind Orte an denen die alltägliche Ordnung durchbrochen, und die Gesellschaft aus einem anderen Blickwinkel gesehen wird

Heterotopia* Werkstatt Wendorf

Ton Matton

Ton Matton & Ellie Smolenaars, Rotterdam/ Wendorf De grafiek van onze hypotheekverstrekker voorspelde de volgende stap in onze wooncarrière: de woning in de suburb. Daar gaan gezinnen met jonge kinderen heen wanneer het binnenstadsappartement te klein wordt. De prijs voor een dergelijk huis, 40 jaar als hypotheekslaaf te moeten werken, deed ons besluiten een breuk in deze wooncarrière te forceren. Als anti-voorstad-stedenbouwkundige riep ik me uit tot ‘suburb-refugee‘ en trok, samen met vrouw en kinderen van het grootstedelijke Rotterdam naar het post-socialistische platteland in voormalig Oost-Duitsland. Daar begonnen we Werkstatt Wendorf.

in de gaten te houden, eind van de mid-

pretaties mee. De vroegere Kindergar-

dag is er meestal genoeg warm water,

ten is de Tuinmuur en de voormalige

maar soms ook niet. Een houtvergasser

Sporthal heet Werkplaats. Deze herde-

levert warmte in de wintermaanden

finiëring van bestaande gebouwen is

voor zowel verwarming als warm wa-

prettig voor de dagelijkse gebruiker

ter. Het hiervoor benodigde hout heb-

ervan, tegelijkertijd heeft het iets oneer-

ben we deels in de tuin aangeplant, 500

biedigs. Alsof je de gebouwen een stuk

berkenbomen, een extra stuk bos van

historische identiteit ontneemt. Voor re-

vier hectare staat op ons verlanglijstje.

trobezoekers, inwoners van Wendorf

Stroom produceren we op het dak: 120

en omgeving en mensen die vroeger

Werkstatt Wendorf is een experimente-

bels en leidingen is echter juist op het

zonnepanelen met een capaciteit van

de gebouwen als school beleefden, is

le ‘buitenplaats‘, ofwel een heterotopie,

dunbevolkte platteland een kostbare

25 kW, leveren vijf maal onze benodig-

het van levensbelang ook die histori-

een onalledaagse plek die zich onttrekt

aangelegenheid. Zo dreven de aan-

de hoeveelheid electriciteit. Internet en

sche identiteit te bespreken. ‘Hier was

aan het normale, reguliere én daar-

sluitkosten voor de Werkstatt op de af-

televisieontvangst gaan over de satel-

vroeger de Kindergarten‘ en ‘Hier heb-

mee relaties onderhoudt. In een eerste

valwaterzuiveringsinstallatie ons bijna

liet. Ons composttoilet verbruikt geen

ben we nog scheikundeles gehad van...

reeks van autarkische ingrepen kop-

in het faillissement. In de dagelijkse

water en heeft geen riolering nodig.

‘of ‘Bij dat muurtje stonden de Pioniere

pelden we de Werkstatt daadwerkelijk

bouw- en ontwerppraktijk echter over-

Eens in de paar jaar komt er een krui-

op een rij‘.

los van de omgeving. Het platteland

heersen deze technische voorzienin-

wagen compost vrij die in de tuin wordt

bood een overvloed aan ruimte om de

gen. Landelijk wonen wordt in een echt

gebruikt. De keuken is met de Fridge on

In het proces van hergebruik van een

eigen energie- en waterhuishouding te

lage dichtheid door de aanleg van alle

Ice en Free Range Sink volledig afge-

overvloed aan gebouwen in een situ-

onderzoeken. In aansluiting daarop be-

kabels en leidingen te duur.

koppeld van water en riolering. Met de

atie van bevolkingskrimp, is herdefinië-

papierbrikettenpers wordt het gratis be-

ring een machtig wapen. Taal kan een

vrijdde een reeks ingrepen ons denken. In een hypermoderniteit vormen we fas-

Als tegenvariant is in de heterotopie

zorgde reclamedrukwerk tot briketten

gebouw de metamorfose ‘tuinmuur‘

cinerende aspecten van het platteland

Werkstatt Wendorf autarkie ingezet

omgeperst en in de oven verbrand. De

meegeven en als de metamorfose zich

om tot mogelijke nieuwe impulsen voor

om landelijk wonen te onderzoeken.

Jungle Shower biedt de mogelijkheid

consolideert in gedrag, wórdt het ge-

het stedelijke leven.

In een hypermoderniteit kijken we hoe

te douchen in een helofietenfilter en zo

bouw een tuinmuur. Taal kan ‘binnen

vroeger op het land werd geleefd – een

het water direct te zuiveren.

‘veranderen in ‘niet-binnen‘. Koude, onverwarmde ruimtes worden tot het

Hypermoderniteit in Werkstatt Wendorf

zekere mate van autarkie op woning-

De van oudsher gebruikelijke woonmo-

niveau (houtkachel, waterput) en op

Heterotopisch Werkstatt Wendorf

bijna-buiten van de Deel. De taal con-

dellen, de stad met een hoge dichtheid

dorpsniveau (ijskelder, waterrad, bak-

vocabulair

strueert de werkelijkheid en bepaalt

en het platteland met een lage dicht-

huis, houtproductie – en zetten dit om

Stedelijkheid uit zich in zelfbewustzijn

de waardering van en de emoties

heid, hebben elk hun eigen randvoor-

in passende ontwerpen voor onze hui-

en herinterpretatie van het eigen han-

rond gebouwen in het discours. In de

waarden. Een hoge dichtheid vraagt

dige tijd. Het snijvlak tussen stad en land

delen. Het gaat niet alleen om een eer-

herdefiniëring maken we gebruik van

om efficiënte infrastructuur, om kabels

levert hierbij een extra spanningslaag

ste beleving van de ruimte, maar om

Werkstatt Wendorf-vocabulair dat het

en leidingen, om energie, water, afval

op. Zonnepanelen verwarmen in de

een herdefinitie van de ruimte. Zo krij-

zelf doen en de eigen verantwoorde-

en goederen met minimaal ruimtebe-

zomer ons douchewater. In mei en sep-

gen de bezoekers bij een rondleiding

lijkheid vooropstelt. We geven graag

slag te organiseren. De aanleg van ka-

tember is het verstandig de zonnestand

door Werkstatt Wendorf andere inter-

onze drie favoriete heterotopische

8

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

De Free Range Kitchen tijdens filmopnamen van de DesignDoku ‘Het lome leven in Type EW58/08‘

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Composition avec morceau d’étoffe, hout, textiel, 1960

De Homp, kunsthars, metaal, 1966. Foto en Collectie Stedelijk Museum

Onthulling van Stationnement Genant, 2011, foto Freek van Asperen

Wim en Ootje

Foto en collectie Stedelijk Museum

‘Kinderachtig en diepzinnig tegelijk’ daar ben ik goed in vind ik zelf Gesprek met Wim T. Schippers De Dada-tijd was voor mij een eye-opener, net zoals de happenings die uit Amerika kwamen en niet van rond het Lieverdje, wat mensen wel denken. Ze kwamen voort uit de New Yorkse beeldende kunsthoek. Die gingen rare gebeurtenissen organiseren. Dat geschilder dat na de oorlog op gang kwam, dat expressionistische gedoe vond ik toch een beetje ouderwets. Het heeft hier altijd achtergelopen. Ik ben nooit officieel lid geweest van Fluxus. Daar had ik niet zo’n zin in. Dan heb je ineens verplichtingen.

Marianne Vollmer

mooi, dat hij langs zijn eigen smaak en

maakt met grapjes en sketches. Ik heb in

het uit gemeenschapsgeld moest wor-

waarop ik dacht stik de moord. Toen

gegroeid in de tijd van ‘fuck the system’

schrijven net zo. Als je na jaren weer een

voorkeuren kon kijken. Dat terwijl ikzelf

die tijd nog een uitnodiging gekregen

den gefinancierd. Uiteindelijk wilde de

heb ik het laten afweten. Daar heb ik

wat ik nog steeds grappig vind.

toneelstuk hebt gemaakt en het moet af

nauwelijks wist wat ik aan het doen was.

van het Guggenheim Museum en daar

VPRO hem hebben voor het Mediapark.

een heleboel voorbeelden van. Dat

heb ik niet eens op gereageerd want

Daar ontstond toen ook weer gedoe

zeg ik niet om op te scheppen hoor. Ik

Steen

de andere kant houdt het je ook wel fris

Pindakaas

het kwam me niet goed uit en daarna

over omdat mensen erop uitkeken. Ernst

heb wel eens gezegd ‘het gaat er om

Ik ben ook een onderzoeker, echt heel

natuurlijk. Als je ouder wordt wil je nog

Nu met die pindakaasvloer, wat een

ben ik het vergeten. Dat was commerci-

Bakker, de Burgemeester van Hilversum

je fans teleur te stellen’ wat een beetje

bèta-achtig, en ben niet bang dat je de

dit en nog dat doen. Ik wil nog graag

oud ding is, moest ik wel wennen aan

eel gezien natuurlijk stom, maar ik lig er

heeft zich er mee bemoeid. Hij heeft

overdreven is natuurlijk, maar ik vind

mystiek van het leven weghaalt. Dat

rare stukken schrijven. Geen toneel met

het idee dat dat als idee verkocht kon

niet wakker van.

nog gesproken bij de opening. Ik ben

het juist zo leuk om onmaatschappelijk

wordt ook wel gek gevonden want

een begin, een midden en een eind. Dat

naar zijn afscheid gegaan. Had wat te-

gedrag te vertonen. Het is allemaal zo

dat hoor je als kunstenaar niet te zijn.

komt voort uit mijn performancetijd.

keningetjes voor hem gemaakt.

vol regels. Ik vind het wel jammer dat ik

Je moet een beetje zweverig zijn. Het is

Ook wil ik nog een heleboel muziek ma-

een heleboel dingen niet heb kunnen

ook leuk om dingen te maken voor men-

ken. Ik ga niet afbouwen. Ben wel een

denk je hoe ging dat ook alweer. Aan

De jaren 60. Ik had werk verkocht aan

ren en Bob Wesdorp die dorst het niet.

worden. Je kon wat mij betreft ook

het Stedelijk in m’n armoe. Leefde van

Ik heb alles in m’n eentje moeten ma-

zonder mijn goedkeuring pindakaas

Drol

gevulde koeken en pennywafels. Woog

ken. Ik wou hele grote foto’s van een

op de vloer smeren, maar het is een

Ik heb het me nooit goed gerealiseerd,

nog 47 kilo. Ik verkocht tekeningen voor

kopje koffie of een stopcontact in de

spel wat je nou eenmaal meespeelt.

maar als je er opuit bent kan je overal

Opdrachten

maken, omdat er geen geld voor was.

sen die geen kunsthistorisch besef heb-

beetje aan het ordenen. Ik heb nooit iets

1300 gulden. Ik zal het nooit vergeten.

muur, volkomen saai, en had al bij Agfa

Ik ga daar niet in dwarsliggen. Noemt

in staan. Je hebt van die mensen die

Die tentoonstelling bij Arti kwam me

Ik was er een tijdje mee opgehouden

ben. Dat je die ook kunt verrassen zoals

bijgehouden terwijl ik in principe heel

Het hoofd van het prentenkabinet was

geregeld dat die het zouden vergro-

U dat nou kunst? Vragen ze me. Nou

maken er hun beroep van. Beroepsbe-

eigenlijk niet zo goed uit, want ik heb

want ik werd gek van dat wereldje van

met mijn zwevende steen ‘Het Is Me Wat.’

ordelijk ben. Ik heb allemaal prachtige

daar heel blij mee. Vroeg wat ik nog

ten. Heb alle glas moeten regelen etc.

dat heeft U mij niet horen zeggen zeg

kenden. Je merkt dat je marktwaarde

plannen voor allemaal nieuwe dingen

galeries dat graag wil kwantificeren.

Die heb ik intuïtief zo gemaakt. Expres

ladekasten, archiefdingen maar het is

meer maakte. Ik zei hem dat ik de baas

Maar goed, ik zat me dus rot te werken

ik dan. Voor het gemak noem ikzelf

verhoogd wordt als je gezien wordt.

die ik in m’n atelier wil maken. Alleen

Dat wil de overheid dus ook. Ze vinden

een beetje een New Age-achtige steen

er niet van gekomen, omdat je teveel

wou spreken en dat was Sandberg. Zat

en heb me ook een keer op laten sluiten

nooit iets kunst. Het gaat er blijkbaar

Je wordt gevraagd voor werkjes waar

omdat ik er ineens weer zin in had.

kunst oké maar ze willen het kunnen

die met een hele hoop geavanceerde

dingen door elkaar doet. Dan is je to-

ik helemaal onder de indruk in die ka-

in Fodor om ‘s nachts door te kunnen

helemaal niet om wat het is, het gaat

je centjes mee verdient. Beeldende

Ook ben ik met grote projecten bezig

berekenen en dan kunnen zeggen

techniek op een wonder lijkt, die zich

neelstuk af en dan moet je weer iets an-

mer waar Sandberg langdurig zat te

gaan, omdat ik het anders niet zou red-

erom dat je het geen kunst mag noe-

kunstenaars – dat is aangetoond – lij-

zoals een zwevende kubus bij NEMO

die leent zich er voor om beroemd te

onttrekt aan de zwaartekracht. Dan zie

ders afhebben. Ik word gevraagd voor

bellen. Hij maakte hiervoor later nog

den. Ik ben in een sokkel gekropen. ‘s

men. Er is geen enkele consensus over

den altijd verlies. Ik vind het leuk om

en een landschapsding in Nijmegen.

worden en die voor het buitenland. En

je dat mensen die niks van kunst weten

allerlei dingen maar ik moet er wel zin in

zijn excuses, weet ik nog. Je bent onder

Ochtends sloop ik na binnenkomst van

wat kunst is. Het is toch krankzinnig om

als men mij voor iets vraagt te zeggen:

Dat soort dingen. Nee, geen opdrach-

als je daar een beetje doorheen schar-

daar heel aandachtig naar kijken. Dat

hebben, want alles kost altijd veel meer

de indruk, zei hij. Als je maar één ding

de directeur van Fodor (een sous-chef

pindakaas op de vloer te smeren zegt

‘wat is mijn belang?’ Dan worden men-

ten, ze hebben me gevraagd. De term

relt is dat ontzettend vervelend. In de

vind ik prachtig. Een hoop jeugd heeft

tijd dan je denkt. Mijn handen jeuken om

goed onthoudt: de kunstenaars daar

van Sandberg) op kousenvoeten naar

men en daar ben ik het helemaal mee

sen altijd kwaad. Dat heb ik van Rijk de

opdracht vind ik ook zo vervelend.

wetenschap gaat dat ook zo. Onder-

het er gemakkelijker mee. Die voelen

weer dingen te maken. Ik heb er echt

draait het allemaal om. Hij vroeg wat

beneden langs zijn kantoortje en deed

eens. Dat vind ik ook heel raar, maar dat

Gooyer, die zei dat vaak. Die drol die ik

Ze vragen me iets en dan ga ik iets be-

zoekers moeten nu zeggen wat er uit

zich niet beledigd als iets een beetje

weer zin in. n

wil je nou. Een tentoonstelling zei ik. Nou

dan net alsof ik ook binnenkwam. Die

is geen reden om het niet te doen. Het

gemaakt heb, heb ik verkocht voor de

denken. Zo ben ik ooit benaderd door

zal komen, wat het kost, hoe lang het

raar is. Die zijn toch geïnteresseerd,

dat kon. Maar ik zou pas een jaar later

man vond het toch al allemaal zo raar,

is toch leuk om iets te doen wat raar is.

kostprijs. Toen in de krant kwam te staan

de architect Arie Hagoort die iets van

duurt en wat we er aan hebben terwijl

meer dan vroeger toen er schande

Wim T. Schippers (Groningen, 1942)

terecht kunnen in het Stedelijk en dat

want Sandberg liet nooit iets van zich

In 1963 waren we op het strand een do-

dat hij te koop was tegen ieder aan-

mij wilde hebben voor de door hem

is aangetoond dat het zuiver weten-

werd geroepen.

woont en werkt in Amsterdam

duurde me te lang. Ik was 18, 19 jaar en

horen. Hij dacht wat gebeurt hier alle-

cumentaire aan het maken over nieuwe

nemelijk bod (dat vond ik wel geestig),

gebouwde nieuwe bibliotheek in Den

schappelijk onderzoek van alles op-

had haast. In Fodor kon ik wel direct te-

maal. Enorme ladingen glasscherven

stromingen in de kunst zoals Pop Art (in

werd dat opgepikt door de Telegraaf.

Haag. Het leek me wel wat om een ki-

levert. Maar dat realiseren ze zich he-

Gekladder

radio en schrijft. Centraal in zijn levens-

recht. Het idee wat ik had bedacht, was

die gestort werden. Hij begreep niet

het Noord Hollands Dagblad stond

De Keukenhof wilde hem graag hebben

netisch object te maken, maar wat het

lemaal niet. Ze willen macht hebben,

Het is leuk dat je met bepaalde dingen

filosofie staat dat het leven nergens op

een A-Dynamische tentoonstelling te

dat dat goed werd gevonden. Twee

dat we aan het rommelen waren met

voor de opening die zou worden bijge-

precies moest worden wist ik nog niet.

alles regelen. Als je geboren wordt

gelijk hebt gehad en dat dat zich heeft

slaat. Absurditeit speelt een grote rol in

maken samen met Ger van Elk, waar ik

dagen voor de opening is Sandberg

potaarde). Hoe we aan die informatie

woond door Koningin Beatrix. De Tele-

Dat was voor hem geen punt. In de mij

ligt alles vast. Het enige dat jij hoeft te

voortgezet. Dat het ruimer is geworden.

zijn werk.

min of meer bevriend mee was en Bob

even langs gekomen, keek rond en

kwamen weet ik niet meer maar we

graaf begon een hele actie tegen dat

opgestuurde formulieren heb dan ook

doen is leven. Ze willen het leven, alles,

Voor sommige dingen heb je veel erva-

In 1961 richtte hij samen met zijn studie-

Wesdorp, een fotograaf. Ik ging er al-

ging weer weg. Later hoorde ik dat hij

waren goed op de hoogte. Dat filmpje

ding en er brak me toch een enorme rel

ingevuld dat ikzelf wel benieuwd was

het raadselachtige van het bestaan in

ring nodig. Vaardigheden die je alleen

vrienden Ger van Elk en Bob Wesdorp

lemaal dingen voor regelen maar Ger

gezegd had: ‘Wat hij precies aan het

waarin ik limonade in zee gooi werd

uit. Het leken de jaren ‘60 wel. De direc-

wat het zou worden en dat de architect

regels vastleggen. Het is toch de totale

maar krijgt door veel vlieguren te ma-

het A-Dynamisch Manifest op. n

van Elk was opeens vertrokken naar

doen is weet ik niet, maar ik vind het wel

later overal vertoond. Een hele leuke

teur belde me en zei dat hij het jammer

dat wist. Ik kreeg een brief terug dat

verschrikking. Gelukkig is het wel mak-

ken zoals met tekenen. Je moet blijven

Amerika en liet niets meer van zich ho-

hartstikke goed.’ En dat vind ik nou heel

documentaire. Op een rare manier ge-

genoeg nooit rond kon krijgen, omdat

ze daar geen genoegen mee namen

kelijk te verstoren. Ik ben dan ook op-

tekenen want anders verlies je het. Met

10

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Hij maakt beeldende kunst, televisie,

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Betaalbare waanzin en andere zaken van Dick Verdult Dick Verdult heeft als beeldend kunstenaar en muzikant binnen de experimentele cumbiamuziek een cultstatus verworven in Zuid-Amerika, Rusland en Japan. Hij maakt deel uit van een generatie kunstenaars die in de jaren ‘80 in Eindhoven opkwam, waartoe ook René Daniëls en Henk Visch behoren. Verdults kunstenaarspraktijk onderscheidt zich van zijn generatiegenoten doordat ze een groter aantal disciplines beslaat. Zij omvat films, performances, grafiek, tekeningen, radio-uitzendingen, teksten en muziek. Verdult werkt individueel, maar is tevens de sturende kracht achter de totstandkoming van verschillende groepsverbanden, zoals het Instituut voor Betaalbare Waanzin (IBW), Centro Periferico Internacional, Festicumex en Fadispo.

Met zijn brede oriëntatie paste hij in eerdere decennia moeilijk binnen de geldende disciplinaire afbakeningen. Zijn artistieke diversiteit maakt hem echter tot een voorloper van de hedendaagse hybride kunstpraktijk, die juist geschikt lijkt om lokale en globale werkelijkheden te verbeelden en te begrijpen. Verdults werk is een inspiratiebron voor jongere kunstenaars uit Eindhoven geworden. ‘Als je je afvraagt, waar gaat dit over, daar gaat het over!‘ In zijn nieuwe werk laat Verdult zien dat hij met zeer verschillende media constant het spanningsveld tussen het gewone en het bijzondere, het chique en het alledaagse, opzoekt. Als zoon van een Philips-werknemer verbleef hij op verschillende continenten. Zijn verwondering over cultuurverschillen bleek voor de eeuwige onderzoeker een rijke en humorvolle inspiratiebron. Verdults settings, prenten, beelden, filmprojecties en geluidsbanken haken in op actuele en universele interculturele misverstanden en fenomenen als demagogie en populisme. In plaats van deze te willen remmen, geeft hij ze een verdere versnelling met een twist. In zijn werk verheft hij daarbij de verwarring tot normaliteit. Betekenis geven is in de ogen van Verdult hetzelfde als ‘voorbij gaan aan dat wat ook klopt. ‘Zijn kijk op de werkelijk-

Berlijn in een nieuw jasje!

Larissa Kikol, vertaling Fredie Beckmans

heid, eclectisch en doorspekt met een specifieke humor, nodigt uit tot een nieuw begrip

Nog niet zo lang geleden heeft de Duitse hoofdstad de duizenden toeristen verrast

Yang: ‘Het blijft vooral ook spannend en steeds weer verrassend, welke delen van

van onze globale identiteit. Het vormt een

met het innovatieve project City Haute-Couture. Kunstenaars maakten ontwerpen

Berlijn in deze urbane en verfrissende installaties betrokken worden en welke niet.

speelse en scherpe aanvulling op het heden-

voor de openbare ruimte, architecten werkten aan de stadsplanning en internatio-

Hier wordt het kijken ter discussie gesteld, het over het hoofd zien, het dagelijkse

daagse maatschappelijke debat. ‘Alles wat

nale designontwerpers schonken Berlijn een nieuwe huid. Indrukwekkende uiterst

wegkijken, de oogkleppen van onze meeste medeburgers. Het gaat hier ook om

iedereen kan, is van Dick Verdult‘, zei ooit een

complexe designstrategieën, Land-Art-concepten en de nieuwste sociaal politieke

filosofie. Wat nemen we vandaag de dag nog waar in dit tijdperk van de massame-

van zijn vrienden. Of, zoals Verdult zelf stelt:

inzichten werden hier op elkaar afgestemd. Kunstenaar Thomas Yang en architect

dia? Hoe alert zijn wij nog? Zien we alleen nog maar, wat we willen zien?’

‘Niets is wat je niet herkent‘.

Max von Mohnstein schetsen in een kort gesprek de artistieke hoogtepunten en het

Mohnstein: ‘Dat is een zeer interessant punt, dat ons direct naar de kern van het

innovatieve design.

basisconcept voor dit project brengt. Het gaat er toch ook om, waar kunst begint

Getatoeëerde ijskasten en andere zaken

Mohnstein: ‘We hebben voor dit project gebruik gemaakt van Free-Air-stof en die

en waar het ophoudt, laten we het zo zeggen: daar waar zij botst met niet-kunst.

In de Van Abbemuseum-tentoonstelling ‘En

betrokken uit een toonaangevend textiellaboratorium voor duurzaamheid en Fine

Datzelfde geldt voor de filosofie en het waarnemen. Wat is vandaag de dag nog

op zondag vieren we Vrijdag‘ toonde Ver-

Art in Londen. Het gaat hier om een adem-actief, rekbaar weefsel met een natuur-

architectuur, politiek, stad? Zijn er nog echte grenzen of bevinden wij ons in het

dults zijn overdadige veelzijdigheid, varië-

lijke zeer briljante kleurstelling.’

tijdperk van de grijze gebieden?’

rend van zijn antidolfijngedrag tot de roze

Yang: ‘Mode, haute couture is een tweede huid voor de mens, nee, ze is zelfs een

Yang: ‘Richard Wagner formuleerde het al eens op volgende wijze: “Waar eens de

gevel van het Argentijnse presidentiële pa-

betere huid voor de mens, een echte persoonlijke en representatieve opwaarde-

kunst zweeg, begon de staatkunde en de filosofie: waar nu de staatsgeleerde en

leis, van de wanden van goedkope kappers-

ring; toegedekt wordt het toegedekte en onthuld wordt het onthullende. We geven

filosoof gestopt zijn, daar begint de kunstenaar weer.”

zaken tot een lepra-eiland en getatoeëerde

Berlijn een nieuw jasje, een nieuw statement, we laten zien dat de hoofdstad in een

Mohnstein: ‘We spreken hier van een herwaardering van het ‘Gesamtkunstwerk ‘.

ijskasten, middels een kannibalistisch zelf-

voortdurende beweging is en zich als crème de la crème aller kunststeden steeds

Hier moeten we dan ook maar eens radicaal esthetische wegen bewandelen. Het

portret of zijn ‘lelijke‘ tekeningen waarin hij

weer opnieuw uitvindt!’

leidt ons naar de vraag: wat willen we vandaag de dag nog van Berlijn? Van de

vervormde clichés en waanbeelden op het

Mohnstein: ‘Het gaat vooral om de innerlijke spanning van de stoffen, de plooival.

politiek en de geesteswetenschappen?’

Zuid-Amerikaanse continent in hun groteske

Zelfs Leonardo Da Vinci kende het zeer abstracte kijkgenot bij een intelligente en

Yang: ‘Het project City Haute-Couture moet het kijkgenot en de zelfreflectie aan-

meerduidigheid laat zien. Verdults thema ‘s

zelfbewuste plooival. Deze lijnen, het innerlijke raamwerk, zijn energiek en leven-

spreken. Het gaat hier om strategisch belangrijke coördinaten in Berlijn en ingeni-

strekken zich soms decennia lang uit. Exem-

dig. Het gaat om de lichte welving naar buiten toe, een schuchtere omhulling en

eus bedachte installatie- en bevestigingsmechanismen. Ik wil eenieder oproepen,

plarisch voor zijn consistente oeuvre en

een zelfbewuste uitvoering.’

zich aan te sluiten bij dit sensuele en intellectuele avontuur.’ n

werkwijze is Het Panoptisch Perspectief dat altijd doordraait. n

Dick Verdult, 380.000 kilometers ten dienste van..., 2008. Foto Peter Cox

12

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Fredie Beckmans

Drie hooiruiters, foto Fredie Beckmans, 2013

Tijdmachinemonteur

een tijdje in Biel in Zwitserland. Het is een

God niet nodig. Hier schiet mij te binnen

stad waar het bruist van de TIJD, alle Rol-

dat de zanger van de Duitse Rockband

exhorloges voor de hele wereld wor-

Rammstein ooit zong geboren te zijn

den er gemaakt en het gerucht gaat

zonder navelstreng en nooit een drup-

dat er voor de Aziatische markt zelfs

pel moedermelk heeft mogen drinken.

Roleximitaties worden gefabriceerd.

Hij kwam uit een reageerbuisje.

Wie kan dat uiteindelijk beter dan de

Terug naar mijn tijdmachine, voordat

fabriek zelf en het is nog lucratief ook!

ik doorschiet. Tijdmachines, want het

ze nog wel in gebruik. Bij navraag hoe

En de firma Swatch, een familiebedrijf,

zijn er inmiddels heel wat die op mijn

dat kon, verklaarden Sophie en Mari-

komt ook uit Biel. De onlangs overleden

atelier staan en eentje heb ik nota bene

anne dat met een oude Georgische

patriarch Hadjek kon je zien rondlopen

gemaakt van bonenstaken, zulke waar

wijsheid. Als de boer geen zin heeft om

en dan droeg hij aan iedere arm twee

je ook hooiruiters van kunt maken. Ik

voor de winter het hooi naar binnen te

horloges, ‘that’s my man’. Mijn buurman

vertelde Stephan Alberti dat het niet

halen, moet hij in de winter het honge-

heeft slechts een éénmansbedrijf. Maar

bewezen is dat je niet kunt terug reizen.

rige vee naar de hooiruiters brengen.

wel iets heel bijzonders, een schroe-

En als tijdmachinemonteur sleutelde

Leek erg op een gedicht van Fork Burke.

venfabriek. Stephan maakt schroeven

ik de hele dag aan mijn machines. Het

Ik wil niet flauw zijn maar het zou me

op maat van minder dan een gram tot

is alweer een tijd geleden, toen ik als

niet verbazen als iemand haar ooit zal

meer dan tien kilo per stuk. Ik bezoek

kunstenaar te weinig geld verdiende.

hebben toegeroepen: Hay Forke En nu

hem vaak en dan bespreken we de

De onvolprezen Sociale Dienst heeft

stonden we daar dan als drie hooibul-

wereld alsof Sartre en Beauvoir, alle-

me toen verplicht laten omscholen, en

ten en naar later bleek zou ik daar als

maal zwart gekleed en in de ochtend

een van de beroepen waarvoor je kon

een van de hooiruiters een toespraak

met wijn en Gauloise-sigaretten mee

kiezen was tijdmachinemonteur, een

hebben gehouden over de Zwitserse

aan hetzelfde ronde tafeltje zitten. Ik

beroep met toekomst. Heb ik gedaan

filosoof Jean-Jacques Rousseau, een

vertelde hem van mijn zogenaamde

en daarna ook veel gerepareerd maar

man van de Verlichting en waarom hij

Georgische avontuur en de beschrij-

weet nog steeds niet of er ooit één echt

niet van paddenstoelen hield – pad-

vingen daarvan op internet. Hij tilde er

heeft gewerkt. Ik heb mijn buurman het

denstoelen die ik als kinderen der duis-

niet zo zwaar aan en vroeg me of ik nou

volgende gevraagd: als ik voor mijn

ternis beschreef en waar ik urenlang

al vorderingen had gemaakt met mijn

tijdmachine in de vorm van een hooi-

over kan praten, verhalen vertellen,

tijdmachine. Als die het eenmaal weer

ruiter nou eens draadloze schroeven

recepten beschrijven en beroemde

deed, kon ik altijd nog naar Georgië

zou gebruiken, die geven veel minder

sterfgevallen als gevolg van mysteri-

gaan op 16 september 2012 en het con-

wrijving dan gewone schroeven, dat

We Are Located – Center

euze paddenstoelenvergiftigingen toe-

gres toespreken. Ik vertelde dat Step-

zou enorm helpen. Stephan keek me

lichten. Het fenomeen van lichtgevende

hen Hawking, die vooral bekend is van

aan alsof er een schroefje bij me los zat.

paddestoelen zou ik hebben beschre-

de oerknaltheorie, ook zijn licht heeft

Hij zei dat ik dan net zo goed spijkers

ven. De schimmeldraden, een soort

laten schijnen op het gebruik van tijd-

kon gebruiken. Nee, nee, nee, was mijn

strengen van de honingzwam geven ‘s

machines. Hij beweert dat je alleen in

antwoord, die hebben immers geen

nachts een zwak licht af. Maar het lijkt

de tijd vooruit kunt reizen en nooit meer

kruis in hun kop. Hij heeft toen een hele

allemaal eerder een droom nadat ik het

terug. Zijn simpele verklaring: als we te-

voorraad draadloze schroeven voor

nu als een bericht heb gelezen.

rug in de tijd zouden kunnen reizen, dan

me gemaakt en wanneer het me lukt

bestaat de mogelijkheid dat je je eigen

om die hooiruiter vlot te trekken en hem

We – are located – center – there is a grin from old structures I imagine they are relieved of being The center of discussion – for it is color that is always – shifting and speaking Seen – it will organize itself Unseen – it will organize itself It is important how something is said – It is important to say it We have changed these answers – We have been changed by these questions Buildings may follow the pattern of plants – plants Harvest these structures Transformative needs of a structure support its ability to communicate Each Season has its new questions – makes visible and contains its own continue it is again undone making and sprouting it continues because we can continue each cycle to be formed and Re informed by the last as each creation or structure informs the next What Does It Mean – A question to be asked not answered – temporary use of senses How Does It Continue – Nourished by the center I like to think of the center of an apple – this core and the bread baking in an oven Where it must remain until the it is cooked through to the center – A center A begin and A completion often – perhaps each greenhouse Expressed in shape and color makes visible A Continue. Het niet door Fork Burke voorgedragen gedicht, Bakhani, 2012. n

De waarheid verteld als leugen

Een van de wonderbaarlijkste optredens die ik ooit niet heb gegeven, vond plaats op 16 september 2012 in Georgië. Ik was uitgenodigd om tijdens het Bakhani Congress in de buurt van Tbilisi een voordracht te geven over filosofie, kunst en paddestoelen. De nadruk zou komen te liggen op: de waarheid zo vertellen alsof die gelogen is. Een zogenaamd omgekeerd Von Münchhausen-fenomeen. Er was ook een kennis van me uitgenodigd, de Amerikaanse dichteres Fork Burke. Maar zij kwam ook niet opdagen. Later kwam ik erachter dat haar nooit uitgesproken voordracht zou gaan over ‘de boeren als de nieuwe kunstenaars’. De derde kunstenaar die niet op het congres van Bakhani aanwezig was, was Benjamin Badock uit Leipzig. Hij zou Food Installaties maken waar je in kon kruipen en die je van binnenuit kon opeten. We waren om dezelfde reden niet op het congres aanwezig en ik ontdekte later foto’s waar we met naam en toenaam werden genoemd en wat we gedaan zouden hebben op die bewuste 16 september 2012 ergens in een prachtig Georgisch natuurgebied. De organisatie was in handen van twee Zwitserse kunstenaressen, Sophie Hofer en Marianne Oppliger. Ze hadden beloofd me van het vliegveld op te halen. Beiden verkleed als kippen. Ik kon mijn oren niet geloven. Op het vliegveld van Tbilisi zouden twee als kippen verklede dames staan met een bordje waar mijn naam op stond. Ze wilden een ticket voor me betalen vanaf het internationale vliegveld Kloten bij Zürich naar Georgië en de rest zou zich vanzelf wijzen, geen honorarium maar wel twee weken kost en inwoning. Ik weet nog heel goed waar ik uiteindelijk op 16 september 2012 was. Niet in Georgië maar op een oud militair complex bij Amsterdam waar vroeger mosterdgas werd gemaakt en waar op die bewuste dag het tweejaarlijkse festival werd georganiseerd: ‘Smaakexplosies’, een heel toepasselijke naam. Ik heb uiteindelijk gekozen voor het geld en als spreekstalmeester het festival in Nederland aan elkaar gepraat. Niet de twee weken durende gekte tussen Georgische kunstenaars. Achteraf gezien erg slap van me. Maar!! Lichtgevende paddenstoelen

zie je al jaren niet meer in Nederland.

Niet zo lang geleden ontdekte ik via

Het waren houten driepotige skeletten

Geboren zonder navelstreng

moeder kunt vermoorden. Hoe kun je

op gang te krijgen, laat ik weten of ik als-

internet een foto waar wij, de drie niet

waar het hooi tegen aan werd ‘geplakt’

Was ik hier nou blij mee of ontevreden?

dan nog ooit geboren worden? Wel

nog het Bakhani Congress heb toege-

aanwezige kunstenaars te zien zijn als

om te drogen voordat het werd binnen-

Uiteindelijk heb ik mijn buurman be-

mijnheer Hawking, het volgende, uw

sproken of erger, iets gedaan heb dat

drie hooiruiters in het veld. Hooiruiters

gehaald voor de winter. In Georgië zijn

zocht: Stephan Alberti. Mijn atelier is al

eigen bewering: voor de oerknal heb je

volgens Stephen Hawking niet kan. n

14

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Fredie Beckmans bij een hooiruiter, 2013

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Charl van Ark, Gezelschap 1994-2013, 240 x 280 x 60 cm, photos, lacquer, wood, various materials including art objects. Foto Marcel Vos

16

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Frank Lisser

De vriendelijke man met snor De vriendelijke man met snor staand met zijn handen op rug in de late middagzon op het grote schilderij kijkt mij vol zelfvertrouwen recht aan. Zijn witte jas voor een donkere achtergrond van een boschage zorgt ervoor dat zijn rechte gestalte nog meer nadruk krijgt. Hij draagt een paar kleine felrode militaire decoraties; de generaal is kennelijk in alle bescheidenheid generaal. Dat maakt hem extra sympathiek. De in losse toets geschilderde forse figuur is levensgroot maar door het lage standpunt lijkt hij toch wat groter, imposanter. Hij straalt gezag uit zonder een autoritaire bruut te zijn. De titel is ‘Portret van J. Stalin, 1949‘ olie op doek 200x103 cm. De maker is Aleksandr Pavlovitsj Boebnov (1908-1964). Dus dat is nu een van de grootste monsters van de twintigste eeuw. Het is tot op heden niet duidelijk wie het meeste bloed aan zijn handen heeft: Hitler, Stalin of Mao. Deze drie staan in ieder geval wel aan de droevige top van de grootste genocideplegers die de wereld ooit gekend heeft. Het schilderij hangt nu in het Drents Museum in Assen in de tentoonstelling ‘De Sovjet Mythe. Socialistisch Realisme 1932-1960’ (nog tot en met 9 juni 2013).

lachende boerinnen die ten tijde van

van kunstwerken die, volgens de sa-

gelijk over enkel de vorm zonder mee-

tot Stalin. Was de schilder een trouw

de grote hongersnood (1950) door wel-

menstellers, ten onrechte in de schaduw

weging van een (‘dubieuze’) inhoud?

onderdaan van het regime? Geloofde

dadige groene weiden richting oogst

hebben gestaan van de avant-garde

Een oordeel waarin enkel de ‘zuivere

hij in Stalin? Of was hij een stiekeme dis-

gaan (Mylnikov ‘Op vredige velden’). Er

kunst uit de westerse democratieën.

schoonheid van de vorm’ als criterium

sident? Het bekwaam gemaakte schil-

hangen ook werken die niet precies lij-

Dit idee past goed in het algehele be-

telt? Bestaat er wel zoiets als een zuivere

derij geeft ook geen inzicht hierin. Door

ken te passen in de heroïsche staatsstijl.

leid rondom hedendaagse kunst in

artistieke autonome esthetiek die geen

de staatsopdracht heeft de schilder

Ze tonen een persoonlijkere opvatting

het Drents Museum. Zij hebben zich de

enkele relatie heeft met een politiek-

domweg geen mogelijkheid gekregen

waarin soms depressie (‘Angst’ van Vod-

laatste jaren opgeworpen als promotor

culturele omgeving? Het Drents Museum

of genomen om te tonen wat hij er per-

kin) dan wel erotiek (‘Na de veldloop‘

van hedendaagse klassieke figuratie

geeft in deze tentoonstelling duidelijk

soonlijk van vond. Daarmee is elke indi-

van Samochvalov) getoond wordt. Zo-

in met name schilderkunst en vandaar

het antwoord: die vriendelijke man met

vidueel idee of verlangen – als die er al

wel bijvoorbeeld Malevitsj als Filonov

ook de schenking van de ING Bank in

snor is zo goed geschilderd dat het er

is geweest – voor een kijker ontraceer-

past niet in het bekende gedicteerde

2011 van een deel van haar schilderijen-

niet toedoet wie die man op dat schil-

baar geworden, domweg verdampt

stijlcliché van de (staats)verheerlijking.

collectie aan het museum en de reeks

derij is geweest en waar dit beeld voor

in de verf die propaganda moest ma-

De opzet van de gehele tentoonstelling

van tentoonstellingen van relatief on-

bedoeld was. In de begeleidende tekst

ken. Noodzakelijke voorwaarde voor

suggereert dat het best meeviel om on-

bekende Nederlandse kunstenaars

bij de tentoonstelling wordt er wel ver-

een artistieke kwaliteit is de toegang

der Stalin kunstenaar te zijn. Er mocht

die in deze traditie werken. Zowel bij

wezen naar de ingewikkelde dualiteit

van de kijker tot een persoonlijkheid

kennelijk meer dan men vaak in het

het Drents Museum als bij de ING Bank

die heerst tussen de beladen politiek-

die met beeldende middelen heeft

Westen heeft gedacht. Althans volgens

leeft het idee dat de nadruk op de inter-

historische context en de artistieke

willen vormgeven wat hem of haar

De tentoonstelling

Evgrafov, Loeppov. De onderwerpen

de samenstellers van de beide instellin-

nationale avant-garde van de meeste

vorm. Maar uiteindelijk is de keuze zelf

bewogen heeft om het zó te doen en

In de witte ruimte van de nieuwe mu-

zijn divers, desondanks is het duidelijk

gen.

Nederlandse musea heeft geleid tot on-

bepalend. De aanwezige werken zijn,

niet op een andere manier. De tragiek

seumvleugel wordt een groot aantal

zichtbaar dat elk schilderij een door de

Wat motiveert een klein provinciaal mu-

derwaardering van de veelal klassiek

ondanks deze beladenheid, kennelijk

van veel werken op deze tentoonstel-

schilderijen en een aantal beelden uit

staat bepaalde propagandistische in-

seum in het noorden van het land om

figuratief werkende kunstenaars.

alle artistiek uitzonderlijk genoeg om

ling is dat deze toegang niet gegeven

de duisterste periode van de Sovjet-

houd kent.

in samenwerking met het grote Russisch

Dit vertoont een opmerkelijke parallel

te tonen en daarmee presenteert het

kan worden, zodat enkel de technische

Unie getoond. Enkele werken zijn uit de

Er hangt uiteraard een flink aantal mo-

Staatsmuseum uit St. Petersburg deze

met het beleefde gevoel van achterstel-

Drents Museum zich – hoe ironisch – als

vaardigheden – en die zijn er zeker – als

jaren twintig; uit de periode waarin de

numentale realistische composities

tentoonstelling te organiseren?

ling van ‘de provincie’ ten opzichte van

een echte twintigste-eeuwse avant-

kijkervaring geboden worden. Eigenlijk

binnenlandse strijd nog gaande was.

die Lenin en Stalin tonen in hun glorie

‘Nadrukkelijk is geprobeerd om daar-

de Randstad. Het museum versterkt met

garde-instelling. Daar heerste vaak het

is er geen zinnig woord over de artis-

Er zijn bekende namen bij, zoals Male-

op partijbijeenkomsten en ook een

bij ook te laten zien dat het Socialistisch

zijn profilering de gedachte dat het een

idee dat het autonome kunstwerk van-

tieke kwaliteit te zeggen, hooguit iets

vitsj, Filonov, Garasimov, Deineka en

aantal impressionistische schilderijen

Realisme vaak grote schilderkunstige

podium wil zijn voor dit type onderge-

uit zijn eigen esthetische norm zonder

over het ambachtelijke. Maar wat zegt

Samochvalov, maar ook minder beken-

van sportende halfnaakte jongeren

en sculpturale kwaliteiten had, los van

waardeerde kunstenaar. Het oogt net

maatschappelijke context kan functio-

ambacht nog als daar geen persoon-

dezijn aanwezig zoals Dymsjits-Tolstaja,

in het zonlicht en natuurlijk zijn er luid

de dikwijls nogal dubieuze inhoud‘

zo als de rancune die vaak vanuit het

neren: de vorm = de inhoud.

lijke wil in te traceren is? De relatie met

schrijft waarnemend di-

noorden klinkt over haar vermeende

recteur Harry Tupan in de

achterstelling ten opzichte van het wes-

Fouten

een individuele fascinatie maar uit een

inleiding van de catalo-

ten. De Russische Mythe draagt op een-

Bij deze presentatie worden tweet fou-

onpersoonlijk staatsbelang. De staat of-

gus: ‘Het is uitdrukkelijk

zelfde wijze hier aan bij, maar nu wordt

ten gemaakt. Bij figuratieve schilderijen

wel Stalin wil met retorische middelen

niet de bedoeling om de

dat beeld internationaal opgerekt.

is de relatie met een bestaande werke-

de kijker overtuigen van de glorie der

toenmalige Sovjetleiders

Wat is echter het belang vanuit Rusland

lijkheid een fundamenteel gegeven;

natie en wil daarvoor de kunst inzet-

onder wier dictatuur deze

om hieraan mee te doen? Een ieder die

immers op het schilderij is die werkelijk-

ten. De kunstenaar is slechts instrument

kunstwerken ontstonden te

de politieke situatie in Rusland volgt

heid op een specifieke wijze afgebeeld

in deze wil. Misschien hangt er wel een

eren of op een voetstuk te

ziet dat, na de wilde jaren negentig

en kan daardoor niet worden gene-

utopische werk van een oprechte en

plaatsen; de samenstellers

van de vorige eeuw – het tijdperk van

geerd. In een figuratief schilderij is de

bevlogen stalinist, die met al zijn artis-

zijn zich terdege bewust

het vulgaire kapitalisme van de oligar-

vorm altijd voor het grootste deel die-

tiek vermogen op persoonlijke titel de

van de verwoestingen en

chen – er een weg terug naar de oude

nend aan de inhoud (= de afgebeelde

overtuigingskracht heeft ingezet om ie-

leed dat in de Sovjet-Unie

Sovjettijd wordt opgezocht. Poetin pre-

werkelijkheid). De enige manier om de

dere kijker te bekeren tot de heilsstaat.

onder Lenin en Stalin is aan-

senteert zich als een echte ouderwetse

vorm te laten prevalereren is om de in-

Maar in deze mengelmoes van propa-

gericht. Maar in de context

sterke Sovjetleider en schuwt daarbij

houd minder van belang te maken. Dit

gandaonderwerpen en -stijlen is het on-

van het verhaal dat hier

terreur niet. Daarbij maakt hij ook dank-

kan door neutralere onderwerpen te

doenlijk voor een kijker om tussen al die

wordt verteld zijn de kunst-

baar gebruik van een nostalgie naar

gebruiken. Bij Cézanne vindt niet voor

staatsleugens ergens een persoonlijke

werken met hun beeltenis-

dat oude regime dat is ontstaan uit

niets zijn grootste doorbraak plaats bij

waarheid te vinden.

sen wel van groot belang.’

teleurstellende ervaring met de zoge-

het schilderen van een reeks over een

Het museum belooft een artistieke au-

(blz. 6/7 uit catalogus De

naamde westerse vrijheid. Maar Poetin

toen ‘onbetekende’ berg: de Mont St.

tonomie te presenteren die dwars door

Sovjet Mythe)

weet als geen ander dat zijn imago in

Victoire. Daar stuitte hij op iets wat later

de propagandistische staatsretoriek

het westen minder gunstig is. Al is het

beschouwd wordt als de kiem van de

heen kan breken, maar om dat te be-

Rehabilitatie

speculatie, ik vermoed dat het gulle

abstractie ofwel de autonome vorm.

werkstelligen had het veel scherper

Deze tentoonstelling wil

uitleenbeleid van het Russisch museum

De poging in De Russische Mythe om

moeten inzetten op de controverse tus-

dus graag laten zien dat

gestoeld is op een charmeoffensief met

vorm boven inhoud te stellen is om

sen die twee fenomenen.

er tijdens de dictatuur van

als doel om in het Westen het beeld van

deze reden een doodlopende weg. In

Stalin toch prachtige wer-

Stalin te verzachten en daarmee het

alle aanwezige schilderijen overheerst,

ken zijn gemaakt. Ondanks

Westen te laten wennen aan de komst

de gedicteerde inhoud

van een nieuwe dictator in Rusland. Ik

van het werk was de vorm

18

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Aleksandr Pavlovitsj Boebnov, Portret van J. Stalin, 1949, olieverf op doek, 200 x 103 cm

vierkant’ werden destijds uit de ten-

standen, is dit kleine protest het enige

toonstelling verwijderd. Als bevlogen

ervaarbare zuivere en oprechte geluid.

Klein lichtje

idealist wilde hij als kunstenaar in de be-

En net als in dat afschuwelijke jaar 1933

in alle verscheidenheid, duidelijk zicht-

Slechts een enkel helder lichtje schijnt

gintijd van de Sovjet-Unie een bijdrage

maakt dit gebaar op een goede ver-

baar één enkel onderwerp: de hero-

in deze conceptuele mist en er klinkt

leveren aan de ‘nieuwe mens‘ van na

staander wederom een verpletterende

denk dat de politiek naïeve opstelling

ïsche Sovjet-Unie. Dat is zo nadrukkelijk

heel zacht, nauwelijks hoorbaar, een

de revolutie en dat deed hij onder an-

indruk. n

waarin het werd gedaan

van het Drents Museum voor deze Rus-

aanwezig; dat kan niets en niemand

stem die roept ‘Hier ben ik’ en dat is net

dere door een serie Suprematistische

buitengewoon technisch

sische vorm van politieke rehabilitatie

uitvlakken.

zoals toen in 1933: Malevitsj. In dit pro-

werken, zoals ‘Het zwarte vierkant’, te

‘De Sovjet Mythe. Socialistisch Realisme

knap, virtuoos en ook per-

heel geschikt is.

Er is echter nog een grotere fout ge-

pagandistisch geweld in Assen hoort

schilderen. Het regime was echter niet

1932-1960’ is nog te zien tot en met 9 juni

maakt.

hij helemaal niet thuis en van hem weet

gediend van zijn abstracte bijdrage.

2013 in het Drents Museum te Assen/ www.drentsmuseum.nl n

soonlijker dan verwacht

Kazimir Severinovitsj Malevitsj, Arbeidster, 1933, olieverf op de doek, 70 x 58 cm

dat wat is afgebeeld komt niet voort uit

en niet zo – zoals het in

Autonomie

De schilder Boebnov was zich bij het

men wel hoe klem hij zat. En hij toonde

Het enige wat hem nog restte, was om

Westers

modernistische

De poging om los van de inhoud, vanuit

schilderen van die ‘vriendelijke man

dat ook heel bescheiden, enkel voor

dan maar heel klein verder te gaan: hij

vooroordeel vaak klonk

een puur artistiek perspectief, de kunst-

met snor’ echt wel bewust dat het Stalin

de goede kijker waarneembaar, als

signeerde ‘De arbeidster’ met het in dis-

– armzalig ouderwets en

werken hun welverdiende plaats terug

was en niet zomaar een meneertje in

persoonlijk verzet in het in Sovjetstijl ge-

krediet geraakte ’Zwarte vierkant’, klein

artistiek benepen. De ten-

te geven, is interessant. Want is het mo-

de zon. De tekst zegt, behalve een paar

maakte schilderij ‘De arbeidster’ 1933.

links onderin.

toonstelling presenteert

gelijk om die twee zaken zo radicaal te

biografische gegevens, niets over de

De nachtmerrie was net begonnen; zijn

En zelfs anno 2013, in deze onsamen-

zich als een rehabilitatie

splitsen? Is er een artistiek oordeel mo-

beweegredenen en zijn verhouding

schilderijen waaronder ‘Het zwarte

hangende tentoonstelling vol misver-

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Rivier draagt wolk, olie op doek, 40 x 130cm, 2006, foto Arie de Ruiter

Toenemende verwondering

Jan Bor

Een overzicht van het werk van Hans Landsaat Op zaterdag 20 april 2013 presenteerde de filosoof Jan Bor bij Galerie Schlessart in Bergen de nieuwe Derby Pier uitgave met een overzicht van 52 jaar schilderen van Hans Landsaat. Het boek geeft een representatief beeld van zijn werk van 1952 tot heden. Hieronder een samenvatting van de introductie van Jan Bor, waarin hij het verband tussen het werk van Landsaat en het taoïsme toelicht.

dingen en plaatjes. De reis die het boek

op van het onbekende dat achter de

dood’ sterft? En zo het onbekende dat

laat zien is ook, of primair, een reis naar

ons vertrouwde wereld schuilgaat.

je ook bent betreedt? Dan wordt even,

binnen. Om uiteindelijk, als je geluk hebt

een ogen-blik, in een flits van een secon-

bij dat geheimzinnige punt te komen

De filosofie van de weg

de, en misschien zonder dat je er erg in

waar binnen en buiten ineenvloeien

Kunst, dat wil zeggen kunst van formaat

hebt, de sluier die je doorgaans voor

– zoals het in het commentaar bij de

gaat over wat je niet kunt weten; het

de dingen hangt, opgelicht en toont de

eerste casus of koan uit de zenbundel

maakt het zichtbaar en voelbaar. Op

werkelijkheid – zowel de natuur als je

‘Het werk van Hans Landsaat zou je

Londen, Schotland, Berlijn. Vervolgens

‘De poortloze poort’ gesteld wordt. Op

dat onkenbare en onzegbare duidt

binnenste – iets van haar diepste ge-

kunnen zien als het verslag van de reis

naar Canada en Australië. En tenslotte

deze grens van mij – mijn ik – en de we-

ook de enigmatische eerste regel van

heimenis. Dan vloeien binnen en buiten

die hij de afgelopen vijftig, zestig jaar

buiten de grenzen van de eigen wes-

reld buiten mij, in de beweging uit het

het eerste hoofdstukje van de Laozi,

ineen. De beweging die de tienduizend

maakte. Een reis die eerst buiten de

terse cultuur naar Mongolië en China.

bekende, in de overschrijding van de

een van de twee hoofdwerken van de

dingen schraagt, de natuur - in het Chi-

grenzen van het eigen land voert, naar

Maar wat we zien zijn niet alleen afbeel-

grenzen die dit omsluiten, daar licht iets

filosofie van het taoïsme. Daar staat: ‘De

nees zi ran, dat wil zeggen vanuit zich-

tao / weg die gezegd kan worden is niet

zelf zo - deze natuurlijke en spontane

de eeuwige tao / weg.’

beweging wordt de beweging van de hand van de schilder. In deze bewe-

Hier ligt dus een verband. Hans vroeg

ging, in het niets doen en er zo door

mij om iets over het verband tussen zijn

gedragen worden, in het meegaan

werk en dat taoïsme te zeggen. Zijn weg

ermee, daarin toont zich het ‘ware ge-

of tao leidt inderdaad naar het taoïsme,

laat’.

Wegen naar nergens, olie op doek, 85 x 75 cm, 2011, foto Arie de Ruiter

oftewel de filosofie van de weg. Namelijk eerst in 1995 als Hans kennismaakt

Op sommige van Hans’ werken zie je

met het werk van de veldheer / kunste-

het beeld van een gekiste, dus dode fi-

naar Gao Qipei; en vervolgens als hij

guur. Het is een toespeling op een herin-

vanaf 2002 het overweldigende land-

nering: al op zijn vierde werd Hans met

schap van Mongolië en China ontdekt.

de dood van zijn vader geconfronteerd

Daar dus, tijdens zijn reizen erheen, ont-

en zag hij – doorheen de kist en de auto

dekt hij ook de filosofie van de tao. Als

die deze vervoerde – het gestorven en

een weg naar binnen en naar het punt

verstilde lichaam van zijn papa. Maar

waar binnen en buiten elkaar raken: in

deze figuur zijn wij ook zelf, nu, hier.

de overgang naar dat onbekende en

Zoals wijzelf in de grond een mysterie

duistere, de tao, de bron van alles en

zijn, zo zijn leven en dood dat. De grens

iedereen, waarop het al genoemde

vervaagt.

eerste hoofdstukje, of vers, van de Laozi duidt. En op de weg, ook de tao, ernaar-

Het binnen buiten

toe.

Hans’ reis voert dus uiteindelijk naar

Want hoe kom je daar, in dat ontoegan-

China en daarmee het taoïsme. Maar

kelijke en onherbergzame, duistere, in

ze voert tegelijk terug naar het begin.

feite volstrekt onbegaanbare gebied

Zonder het te weten was Hans namelijk

van de tao? U hoort het paradoxale van

al vanaf het allereerste begin met de fi-

mijn bewering. Mede door de Japanse

losofie van de weg bezig. Zo heet het

zenmeester en filosoof Dogen (13de

eerste werk (uit 1966) dat je ziet als je het

eeuw) kwam de zen uit China in Japan.

boek openslaat nota bene: Het binnen

Hij duidt op het mysterie dat je zelf in de

buiten.

grond bent; hij zegt het zo: ‘De dharma

Ik noteerde toen ik het boek doorkeek:

(= boeddhaweg) leren kennen is jezelf

‘Ik herken er mijn eigen zoektocht in’,

leren kennen. Jezelf leren kennen is je-

namelijk die naar de leegte van de din-

zelf vergeten. Door jezelf te vergeten,

gen. Hans Landsaat laat het wonder

raakt je een (het wonder van) de tiendui-

van de leegte zien.’ n

zend dingen.’ ‘Toenemende verwondering’ is o.a. te

Pad zonder eind, olie op doek, 150 x 60 cm, 2012, foto Arie de Ruiter

20

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Vergeten, verdwalen, olie op doek, 150 x 60 cm, 2012, foto Arie de Ruiter

Zi ran

bestellen bij www.hanslandsaat.nl

Inderdaad, wat gebeurt er als ‘het zelf

Werk van Hans Landsaat is te zien bij Ga-

zijn ik ten grave draagt’ of Zhuangzi,

lerie Schlessart in Bergen. 20 april t/m 2

in de taal van de zen, als je de ‘grote

juni 2013. www.schlessart.nl n Begin van de zandstorm, olie over acrylschets op doek , 90 X 110 cm, 2008 foto Arie de Ruiter

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Margit Willems

Museum Gugging en het Haus der Art Brut-Künstler Wat verwacht u van de toekomst?’ vroeg de Oostenrijkse psychiater dr. Leo Navratil in 1976 aan zijn patiënt Oswald Tschirtner (56). ‘Vrede, vrede,’ antwoordde Oswald. ‘Was u graag soldaat?’ ‘Nee.’ ‘Waarom niet?’ ‘Mij is niets gebeurd.’ ‘Maar leuk was het niet?’ ‘Nee.’ ‘Geloofde u in Hitler?’ ‘Nee.’ ‘Hoe was het in gevangenschap?’ ‘Ik heb het goed gehad.’ ‘Goed? Volgens mij hebt u honger geleden.’ ‘Ik heb honger gehad, ik heb honger gehad, ja.’ ‘Wat was het ergste dat u zich kon voorstellen?’ ‘Ik geloof de dood. De dood. De dood.’ ‘Dood?’ ‘Dat gebeurde niet. Het vijfde gebod verbiedt... ’ ‘Ja, maar ik bedoel: het ergste wat u kon overkomen.’ ‘Bom.’ ‘En waarom bent u bang voor de dood?’ ‘Ben ik niet bang voor.’ ‘U hebt zoveel getekend meneer Tschirtner! Hoeveel tekeningen heeft u gemaakt?’ ‘Vijftig of zestig.’ ‘Wilt u verder tekenen?’ ‘Ja.’

In 2000 verspeelde Nederland zijn enige Art Brut-museum, De Stadshof in Zwolle. Sindsdien is de gehele Stadshof collectie – met onder andere werk van de bekende Nederlandse kunstenaars Willem van Genk en Bertus Jonkers – ondergebracht in het Gents Museum Dr. Guislain. Terwijl wij alleen buiten de landsgrenzen onze eigen nationale Art Brut-collectie kunnen bezichtigen, floreert in Oostenrijk het door bedrijven en overheid gesteunde Museum Gugging en Haus der Künstler. Onlangs bestond het kunstenaarshuis 25 jaar en werd er weer een nieuwe vleugel geopend.

zijn tekening, totdat zijn werk zo groot

zichzelf, zonder kunstzinnige bemoeie-

‘Als die met de persoonlijkheid overeen-

zijn bijzondere en tijdelijke aanwezig-

en zwaar is geworden dat hij het nog

nis van buitenaf. Navratil legde hiermee

stemt.’

heid op aarde vult zijn kleurige werk nu

nauwelijks kan dragen. Ondanks die

al de basis voor het in 1981 door hem op-

Tschirtner ontwikkelde een zeer ver-

zelfs de nabijgelegen bomen van het

handicap stopt hij pas wanneer hij vindt

gerichte Zentrum für Kunst Psychothera-

bazende, bijzondere tekenstijl, Navra-

Wienerwald. Gelijktijdig verschenen op

dat zijn werk af is. Tot dat moment rolt

pie.

tils onderzoek en conclusies bleven

de oude villamuren, rondom deuren

daarbij in de schaduw staan. Oswald

en kozijnen, maar ook op afvalbakken,

hij zijn tekening op en tilt die overal met

Oswald Tschirtner, Alexander ‘73, 1975

zich mee. Vondal is gebiologeerd door

Vroege bewoners

tekende en schilderde minimalistische

banken, hekken en kruiwagens steeds

seksualiteit, erotische vrouwen, palmen

Nadat Oswald Tschirtner (1920-2007, zie

mensfiguren, radicaal vereenvoudigde

meer menselijke en dierlijke wezens,

en vervoersmiddelen die hij in lichte

kader) in 1946 uit Franse krijgsgevangen-

koppoters zonder kleren, maar toch

voorzien van de signaturen van de ove-

kleurpotloodlijnen op papier zet, totdat

schap werd ontslagen, bleek hij zware

niet naakt. Of het mannen of vrouwen

rige Gugging-bewoners.

zijn erotisch universum volmaakt is. Zo-

psychische problemen te hebben. Ter-

zijn blijft onduidelijk. De benen komen

Pas in 1970 werd het werk van Gugging-

wel zijn ideeënstroom als zijn werkdrift

wijl hij al van jongs af aan priester wilde

uit hun romp voort, meestal ontbreken

kunstenaars voor het eerst in Wenen

lijkt onuitputtelijk, ondertussen zit het

worden, is hij uiteindelijk vanaf 1947 tot

de voeten en in groepsverband eindi-

tentoongesteld. Navratils centrum

museum regelmatig met de handen in

aan zijn dood onafgebroken opgeno-

gen alle lichamen in een spaghettistruc-

groeide daarna uit tot een bedevaart-

het haar omdat het exposeren van zijn

men geweest in verschillende psychi-

tuur van zwarte inktlijnen. Er hangen

soort voor zowel Weense als internati-

uitdijende werk technisch gezien steeds

atrische klinieken. In zijn autobiogra-

wel armen aan de lijven, vingers ont-

onale kunstenaars, waaronder Arnulf

lastiger wordt.

fie schrijft Oswald: ‘Ik moest tijdens de

breken meestal. Een landschap kan bij

Rainer en Daniel Spoerri. Nadat er een

oorlog in dienst en werd als militair ge-

Tschirtner een enkele lijn zijn, een dier

aantal juridische beperkingen en hin-

Geschiedenis

vangengenomen. Toen had ik honger.

slechts een punt, maar een begrip als

dernissen met betrekking tot de medi-

Vanaf 1946 was Dr. Leo Navratil als arts-

Na de oorlog wilde ik theologie gaan

vrede of religieuze thema’s nemen uit-

sche zwijgplicht was overwonnen, lukte

psychiater en afdelingsleider verbon-

studeren, maar daar was ik nog niet rijp

gebreidere vormen aan. Soms gebruikt

het Navratil eindelijk de kunstenaars

den aan het Niederösterreichisches

voor.’ Daarna somt Tschirtner in het ge-

Oswald een beetje kleur, zelden twee

van Gugging definitief uit de anonimiteit

Landeskrankenhaus für Psychiatrie

schrift voornamelijk de tien geboden

kleuren, en nooit fel getint.

te halen. Sinds die tijd worden beroem-

und Neurologie Klosterneuburg, Maria

op. Oswald vertoonde nauwelijks eigen

Gugging. Hij spoorde zijn patiënten tot

initiatief, was zeer beïnvloedbaar en in-

De beroemd geworden kunstenaar

Walla (1936-2001), Johann Fischer (1919-

tekenen en schilderen aan, waarmee

trovert. Zijn geestelijke vermogens leken

August Walla (1936-2001) woonde, voor-

2008), Franz Kernbeis’ (1935), Johann

hij zich aansloot bij de ontwikkelingen

hierdoor verstoord, maar hij kon goed

dat hij een kamer in het kunstenaars-

Garber (1947), Arnold Schmidt (1959),

die in het begin van de twintigste eeuw

met zijn handen werken. Fysiek was hij

huis betrok, jarenlang samen met zijn

Oswald Tschirtner (1920-2007), Johann

door psychiaters als Walter Morgentha-

in prima conditie en alert, zijn vaste en

moeder in het nabijgelegen dorp Klos-

Hauser (1926-1994) en Karl Vondal (1953)

ler (Zwitserland), Hans Prinzhorn (Duits-

starre dagelijkse gewoontes stamden

terneuburg. Voor Augusts beeldende

door de internationale kunstwereld

land) en Marcel Réja (Frankrijk) op gang

uit zijn krijgsgevangenschap. Zo sprong

en schrijvende uitingsdriften waren de

erkend en gerekend tot de belangrijke

waren gebracht. Deze psychiaters lie-

Oswald na het opstaan ogenblikkelijk

schriften en muren van het ouderlijk huis

vertegenwoordigers van de Art Brut-

ten voor het eerst in de geschiedenis

in de geef acht-houding, sliep altijd met

te klein. Hij verliet het papier en ging bui-

kunststroming. n

van de psychiatrie hun oog vallen op

kleren aan en voerde opdrachten uit

tenshuis verder, waar hij straten, bomen

de beeldende productie van psychia-

alsof het om bevelen ging. Agressief

en de muren van andermans huizen

Dr. Leo Navratil werd in 1986 opgevolgd

trische patiënten, begonnen zich hierin

was hij niet, zijn gedrag was plichtma-

volschreef en beschilderde. Omdat

door Johann Feilacher. Hij doopte

serieus te verdiepen en legden prach-

tig en te pas en te onpas citeerde hij

moeder en zoon zich weinig van de

Navratils

tige verzamelingen aan.

op militaire toon de tien geboden of

heersende maatschappelijke normen

therapie om tot Haus der Künstler en

de Gugging-kunstenaars als August

Zentrum für Kunst-Psycho-

een galerie en een studio waar (ex-)psy-

Gugging: de waarde van de beelden-

Dr. Navratil onderzocht en stimuleerde

andere Bijbelse spreuken. Tussendoor

aantrokken, moesten ze van de ge-

plaatste daarmee definitief niet de

chiatrische patiënten uit de omgeving

de kunst los van de biografie van de

vanaf de jaren vijftig in Klosterneuburg

sprak Tschirtner onverstaanbaar zacht

meente samen naar een nabijgelegen

psychopathologie maar het talent van

en belangstellenden kunnen komen

maker te leren zien.

de toestandsgebonden kunst, een term

en snel en gaf gedrild klinkende ant-

bouwvallige kazerne verkassen. Na

de bewoners en hun recht op gelijke er-

werken. Op 150 meter van het museum-

Zojuist begroette hij nog de kassadame

die hij bedacht voor het beeldende

woorden. In zijn vrije tijd loste hij stee-

verloop van tijd mocht Walla met zijn

kenning- als mens en kunstenaar- op de

gebouw staat het wereldwijd bekende

en de conservator van het museum, nu

werk van zijn schizofrene patiënten.

vast kruiswoordpuzzels op, keek tv of

88-jarige moeder in het Haus der Künst-

voorgrond.

Haus der Künstler, gesticht door psychi-

ijsbeert hij in de verte alweer over het

Om zich heen verzamelde hij een kleine

las de krant. Oswald begon pas onder

ler komen wonen. Gedurende zijn leven

In 1994 werd de Galerie der Künstler aus

ater Leo Navratil (1921-2006). In het Haus

erf van het kunstenaarshuis. Bewoner/

groep uitsluitend mannelijke patiënten

Navratils leiding te tekenen en is dat tot

tekende en schreef hij vele brieven aan

Gugging geopend van waaruit sinds-

der Künstler wonen en werken sinds 1981

kunstenaar Arnold Schmidt lijkt overal

met opvallend beeldend talent. Som-

zijn dood blijven doen. ‘Wanneer vindt

God en vulde duizenden vellen met zijn

dien wereldwijd – van New York tot

negen kunstenaars met een chronische

tegelijk te zijn. Hij komt af en toe terug

migen van hen werkten jarenlang met

u een tekening kunst?’ vroeg Navratil

zelfbedachte polytheïstisch-religieuze

Tokio – al ruim tweehonderd tentoon-

In 2006 werd twintig kilometer van We-

nente collectie van Gugging-kunste-

psychiatrische aandoening. Zij worden

om te groeten en handen te schudden,

een assistent, die hielp om een gunsti-

hem eens.

filosofieën. Ook de binnen- en buiten-

stellingen zijn georganiseerd. Tien jaar

nen Museum Gugging geopend. Geves-

naars te zien. Daarnaast worden er in

begeleid en verzorgd, maar leven en

tussendoor is hij diep in gedachten.

ge werksituatie te scheppen en te be-

‘Door een mensenhand gemaakt…’

muren van het kunstenaarshuis, plus de

later volgde de definitieve oprichting

tigd in de voormalige psychiatrische

het gebouw wisselende thema-exposi-

werken er in alle vrijheid.

Toen Schmidt in 1986 op uitnodiging in

waken. Maar daarbinnen werkten de

‘Er zijn ook slechte tekeningen. Wan-

omgeving van Gugging, nam hij flink

van Museum Gugging.

kliniek Klosterneuburg. Er is een perma-

ties gehouden. Het museum bezit tevens

‘De meeste Art Brut-kunstenaars die hier

het Haus der Künstler kwam wonen, was

kunstenaars van Gugging volledig op

neer is een tekening goed?’

onder handen. Als stille getuigen van

informatie: www.gugging.org. n

in het Haus der Künstler wonen zijn hele-

hij 28 jaar en zeer energiek. In de snelle,

maal niet in kunst geïnteresseerd,’ ver-

impulsieve en ongeduldige kwaststre-

telt professor dr. Johann Feilacher, de

ken van zijn werk zit 25 jaar later nog

huidige directeur/curator van Museum

altijd dezelfde vaart en dynamiek. Hij

Gugging. ‘Onze kunstenaars bezoe-

tekent en schildert graag dubbeldeks-

ken geen musea of galerieën, ze raken

vliegtuigen en mensen, welke ontstaan

hoogstens geboeid door het eventueel

uit ingekleurde, roterende snelheids-

aanwezige museumrestaurant.’

lijnen. Ooit begon Schmidt ooit op an-

Vlak voor de eerste museumzaal staat

sichtkaartformaat te werken, maar hij is

het in grote letters op de gangmuur

heel langzaam aan steeds groter gaan

geschreven: ‘Het talent van een enke-

tekenen.

ling is belangrijk, niet zijn ziekte of han-

Ook Karl Vondal (1953), destijds opge-

dicap. Die twee worden daarmee een

vallen vanwege de passie waarmee

privézaak.’ Het is de missie van mentor

hij wolkenkrabbers en gitaren van

en manager Nina Katschnig om clichés

tandenstokers in elkaar lijmde, werd

en vooroordelen over het museum en

uitgenodigd om in het Künstlerhaus te

het kunstenaarshuis, zijn bewoners, de

komen wonen. In Gugging begon hij op

psychiatrie en de Art Brut te bestrijden.

allerlei papiertjes te tekenen en al spoe-

Katschnig wijst er nadrukkelijk op dat

dig werkte hij geheel zelfstandig op

romantische ideeën over waanzin en

het atelier. Vondal begint nog altijd op

genialiteit beter plaats kunnen maken

zeer klein formaat, maar tegenwoordig

voor de werkelijke uitgangspunten van

plakt hij telkens nieuwe lagen papier op

Haus der Künstler, foto Margit Willems

22

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Haus der Künstler, foto Margit Willems

Oswald Tschirtner, foto Margit Willems

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Videogames in MoMA en slimme brillen in de straten van New York

Philip Fokker Myst. Rand Miller (American, born 1959) and Robyn Miller (American, born 1966). Publisher: Cyan Worlds (USA, est. 1987). 1993. Video game. Gift of Cyan Worlds, Inc. © 2012 Cyan Worlds, Inc

Het New Yorkse Museum of Modern Art heeft sinds kort videogames in zijn collectie opgenomen. Ondertussen draait de pr-machine van Google en Apple op volle toeren om Augmented Reality zo snel mogelijk een dagelijks onderdeel van ons leven uit te laten maken. ‘Pac-mania! Get your quarters ready. The game that first swept the nation in the 80’s is having another moment. And now, MoMA is even calling it art’. Het toonaangevende museum heeft een aantal computerspellen aangeschaft omdat men volgens curator Paola Antonelli computerspellen als een van de nieuwe richtingen van het hedendaagse design beschouwt. Van alle werken van de op 2 maart geopende tentoonstelling ‘Applied Design’ (met onder andere werk van de Nederlanders Massoud Hassani en Dirk Vander Kooij) zijn er veertien spellen van verschillende makers. Deze verzameling zal worden uitgebreid naar zo’n veertig spellen die deel moeten gaan uitmaken van de permanente collectie.

basisschoolscholier kwam zelfs langs

Pajitnov koppelen. En dat is dan nog

van een internet interface in het rechter

binnen- en buitenspelen drastisch zal

sen wat op het netvlies en wat op het

terface gebeurt door middel van de ei-

om er zijn werkstuk over te schrijven.

een simpel videospel. Design in een

brillenglas. De logische volgende stap

veranderen.

glas te zien is.

gen stem) zal worden opgeslagen in de

Kortom: Het was een groot succes en ik

virtuele wereld die, gevangen in enen

van Augmented Reality (AR) dus. Met de

De computerspellen die op het moment

De pr-machine van Google draait

zogenaamde cloud van Google en toe-

ben blij dat ik zo’n prominente rol heb

en nullen, een plek krijgt in een belang-

grafische mogelijkheden die de ont-

in het MoMA te zien zijn, zijn een kata-

overuren om alle waanzinnige moge-

gankelijk zijn voor wie? Verzekerings-

mogen spelen bij het opzetten en ont-

rijk museum. De laatste weken stonden

werpers in de nabije toekomst tot hun

lysator geweest voor de ontwikkeling

lijkheden die de nieuwe technologie

maatschappijen? Veiligheidsdiensten?

wikkelen (iedere paar weken verander-

voor gamers vooral in het teken van het

beschikking zullen hebben zullen de

van de digitale grafische mogelijkhe-

ons gaat bieden aan te prijzen. Maar

Hackers? Werkgevers? Het estafette-

de het thema) van de tentoonstelling.

nieuws over Sony’s nieuwste computer-

virtuele en daadwerkelijke realiteit niet

den. De videogame industrie draait al

daar tegenover luiden ook privacy

staafje van de gadget hype is inmiddels

console: Playstation 4. Wie de filmpjes

meer van elkaar te onderscheiden zijn

een paar jaar meer omzet dan die van

waakhonden en blogs de noodklok

alweer doorgegeven aan Apple. Er zijn

Design voor de virtuele wereld

bekijkt van de verschillende spellen die

en zal over iedere realiteit een virtuele

de film en met de komst van 3D (denk

over de Orwelliaanse taferelen die we

meerdere interpretaties mogelijk voor

Drie jaar na deze tentoonstelling bij Me-

op het nieuwe platform zullen verschij-

wereld van extra informatie (waar zit-

‘Avatar’ en, meer recent, ‘Jack the giant

in de openbare ruimte kunnen gaan

de naam van het machientje waarover

diamatic lees ik in de plaatselijke diner

nen, kan alleen maar concluderen dat

ten de branduitgangen in een kantoor,

slayer’) maakt film meer en meer ge-

verwachten als mensen de bril (net als

men op het moment online fantaseert:

van Red Hook de volgende quote van

de schoonheid en het detail waarmee

wie twittert er allemaal in het museum,

bruik van deze digitale technieken om

hun telefoon nu) nauwelijks meer uit- of

iWatch. n

curator Paola Antonelli: ’To me the real

de spellen zijn gemaakt adembene-

wie zijn die andere mensen eigenlijk

het onmogelijke mogelijk te maken. De

afzetten.

surprise is the vastness of human crea-

mend en steeds meer fotorealistisch

in het restaurant?) geprojecteerd kun-

combinatie van een project als Google

Velen zullen Google’s bril aanschaffen

Applied Design is tot en met 31 januari

tivity’. Het is dus eindelijk zover. Na de

zijn. En dat brengt ons op een interes-

nen worden. Ook de computerspellen

Glass en de fotorealistische digitale

en dragen, zoals men nu een telefoon

2014 te zien in het MoMA, New York n

Zo’n drie jaar geleden werd ik als cu-

computerspellen aandacht te geven in

verbluffende staaltjes menselijke cre-

sant kantelpunt in onze perceptie van

van de toekomst zullen zich voor een

grafische vormgeving zal ervoor zor-

bij zich heeft. Al de informatie die men

rator gevraagd door Mediamatic om

een museale setting omdat voor veel

ativiteit van Lascaux, langs Gizeh, met

het dagelijks leven.

gedeelte in de openbare ruimte gaan

gen dat men op een gegeven moment

opneemt met de camera en microfoon

voor hen de tentoonstelling ‘Arcade’

(jonge) designers, kunstenaars en muzi-

een omweg naar Da Vinci en een korte

afspelen, waardoor het verschil tussen

geen onderscheid meer kan maken tus-

die in de bril zit (de besturing van de in-

samen te stellen. Vanuit het hele land

kanten computerspellen een belangrij-

stop bij Cuypers zijn we via Bauhaus, De

Estafettestaafje van de hype

stroomden de arcadekasten en -con-

ke inspiratiebron zijn. Alle kasten waren

Stijl en Dieter Rams aangekomen bij de

Het nieuws over de laatste spelcom-

soles binnen en ook Nintendo en Sony

te bespelen, ouders kwamen met hun

vormgevers van virtuele werelden die

puter van Sony nam het stokje over

leverden verschillende (collectors-)

kinderen om hen te laten zien aan wat

alleen kenners bij naam kennen. Om

van de hype ervoor: de lancering van

items voor de drie maanden durende

voor games zij verslingerd waren, klas-

een voorbeeld te geven: iedereen kent

Google Glass. Deze bril van de internet

tentoonstelling aan de Amsterdamse

sen van hogescholen en universiteiten

het blokkenstapelspel Tetris, maar wei-

zoekmachine gigant legt een laagje

Vijzelstaat. Ons uitgangspunt was om

wilden graag een rondleiding, ja een

nigen zullen daaraan de naam Alexey

over de realiteit door het projecteren

Applied Design, MoMA, New York, foto Philip Fokker

SimCity 2000. Will Wright (American, born

Katamari Damacy. Keita Takahashi (Japanese,

The Sims. Will Wright (American, born 1960).

Tōru Iwatani (Japanese, born 1955) of NAMCO

1960). Publisher: Electronic Arts. 1989. Video

born 1975). Publisher: NAMCO BANDAI Games

Publisher: Electronic Arts. 2000. Video game.

LIMITED, now NAMCO BANDAI Games Inc.

game. Gift of Electronic Arts. © 2012 Electronic

Inc. 2003. Video game. Gift of NAMCO BANDAI

Gift of Electronic Arts. © 2012 Electronic Arts

Pac-Man. 1980. Gift and courtesy of NAMCO

Arts

Games Inc. © 2012 NAMCO BANDAI Games Inc

24

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

BANDAI Games Inc 

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

25

Robert Irwin,Untitled , 1969. Acrylic Lacquer on Shaped Acrylic Plastic Disc.

James Turrell, Wedgework III, 1969/1993, Museum de Pont, Tilburg

Courtesy of the Artist and BAM

James Turrell, Third Breath, foto Florian Holzherr.

James Turrell, Third Breath, (camera obscura space), foto Frank Vinken.

Courtecy Centre for International Light Art, Unna, Germany

Courtecy Centre for International Light Art, Unna, Germany

Het licht-ruimteonderzoek van Irwin en Turrell Eigenlijk had ik een stuk willen schrijven over Robert Irwin (Long Beach, CA, 1928), maar ik heb nog nooit een werk van Irwin in het echt gezien en bij mijn weten valt het niet mee om dat in Europa voor elkaar te krijgen. Zeker in Nederland is zijn werk niet terug te vinden in de musea. Met hoeveel gezag kun je dan iets over Irwin zeggen? Toch spreekt Irving tot de verbeelding als experimenteel kunstenaar, die radicaal het schilderen afzwoer. Niet omdat hij het schilderen een doodlopende weg vond, maar om zich juist op de essentie van het schilderen te kunnen richten, met alle twijfel en zijwegen die hij heeft genomen. Peinzend over Irwin ontkom ik er niet aan om het ook over het werk van James Turrell (Los Angeles, CA, 1943) te hebben. Die andere grote lichtkunstenaar aan de Amerikaanse westkust. Hoewel de twee enige tijd nauw samenwerkten aan het eind van de jaren zestig, valt toch vooral op hoe wezenlijk verschillend hun kunstenaarschap is.

Jan Maarten Voskuil

bij de waarneming van het licht. In de

baar onverkoopbaar waren, waarin hij

randen is het dak zo dun gemaakt dat

over Minimale Kunst en Conceptuele

tijd dat Turrell zijn eerste lichtinstallaties

de locatie, het licht en de waarneming

het geen dikte lijkt te hebben, zodat er

Kunst. Misschien is het tegelijkertijd ook

maakte waren minimalisten als Donald

exploreerde. Hoewel, hij kreeg al snel

geen verschil meer is tussen binnen en

hun grootste verdienste; dat ze hun oeu-

Judd en Robert Morris ‘the next big

de mogelijkheid werken in musea te

buiten. De hemel toont zich als het ware

vre zo consequent en zonder conces-

thing’. De projecties die Turrell aanvan-

realiseren. Turrel deed zo mogelijk nog

aan de binnenkant van het plafond

sies aan de markt hebben opgebouwd.

kelijk maakte, zijn op te vatten als mini-

minder concessies en zei nee tegen de

als een muurschildering. Een prachtig

Beiden staan niet buiten hun tijd, zijn

malistisch lichtsculpturen. Waar Morris

twee meest vooraanstaande galeries

voorbeeld hiervan is vlak over de grens

met vergelijkbare fenomenen bezig,

en Judd fysieke volumes maakten van

ter wereld. Maar ook bij hem kwam het

in Duitsland te zien in het lichtmuseum

zijn toonaangevend en hebben grote

metaal en hout, sculpturen, trachtte Tur-

uiteindelijk goed. Een donkere kamer

in Una, waar een skyspace is gecombi-

invloed op andere kunstenaars, maar

rell de volumes geheel uit licht te laten

van Turrell, gebaseerd op het Ganzfeld-

neerd met een camera obscura ruimte.

bovenal staat hun werk op zich. Ner-

bestaan. Hij de-materialiseerde als het

effect, zag ik enige jaren geleden op

Ook in Nederland is werk van Turrell te

gens krijg je het gevoel dat ze leentje-

ware de sculptuur. Lichtbronnen waren

een documenta. In de donkere ruimtes

zien. Museum De Pont in Tilburg kocht in

buur spelen of dat ze zich in een genre

maakte objecten aan de wand die met

er een kwast aan te pas komt. Anders

aanvankelijk kunstlicht. Hij gebruikte

maakt Turrell gebruik van kennis uit de

1993 de permanente installatie ‘Wedge-

of een tendens proberen te voegen. En

enige tussenruimte op de muur werden

dan de meeste conceptuele en installa-

lenzen en projectoren, later ook natuur-

waarnemings psychologie dat de her-

work III’ aan uit 1969.

dat kan blijkbaar zowel links- als rechts-

bevestigd en vervolgens uitgelicht. De

tiekunstenaars uit de jaren zeventig zijn

lijk licht. In z’n atelier, Turrell kocht het

senen zich zodanig aanpassen aan het

Voor de gemiddelde kunstenaar is het

om. n

ruimte achter het oppervlak en de scha-

Irwins installaties bij nadere beschou-

voormalige Mendota Hotel als atelier in

donker dat ze na een minuut of twintig,

Mendota Hotel een enorm atelier; on-

duwen op de wand werden onderdeel

wing geen echte breuk met de schilder-

1966. Hij bouwde muren, maakte ope-

niet alleen minimale lichtbronnen kun-

bereikbaar groot. Maar voor waar Tur-

In Kijkduin bij den Haag is van James Tur-

van het werk, of beter gezegd; de ruim-

kunst, nog een afwijzing daarvan. Hij

ningen in muren, alles met het oog op

nen waarnemen, maar deze ook zelf

rel heen uiteindelijk wilde, was het nog

rell een locatiewerk te zien ‘The Sacrifi-

te en het licht waren het werk.

intensiveert het kijken en de ervaring

de lichtinval, de breking van het licht,

zullen aanvullen als een soort halluci-

veel te klein. In 1979 kocht hij ‘Roden Cra-

cial Altar’.

waar ieder schilder naar op zoek is en

kortweg om met het licht te boetseren.

naties.

ter’. De kom van deze krater is op te vat-

Van ‘Roden Crater’ van Turrel zijn veel

Scrimpieces

gebruikt daarvoor dezelfde intuïtieve

Z’n atelier, werd één groot locatiege-

ten als een enorme ‘sky space’. Ook in

foto’s te zien op http://www.flickr.com/

Irwin ging installaties maken waar je

gevoeligheid die schilderkunst vaak zo

bonden lichtexperiment.

Skyspaces

de kraterwanden bouwt Turrell gestaag

search/?q=Roden+Crater n

niet zozeer naar moest kijken, maar die

interessant maakt. Sterker nog; hij for-

Op vele plaatsen in de wereld reali-

aan de realisatie van één grote licht- en

je moest beleven door ze te betreden.

ceert de kijker tot deze gevoeligheid

Het Ganzfeld-effect

seerde Turrell skyspaces. Besloten ruim-

ruimte ervaring.

De begrenzing van een ruimte maakt

door ze letterlijk in het schilderij toe te

Waar Robert Irwin in de jaren zestig

tes die hij aan de bovenkant zodanig

deze al tot een beleving, maar vooral

laten. Vanuit dit ‘schilderij’, dit venster op

langzaam carrière maakte als expe-

heeft geopend dat de hemel kan wor-

Eigenlijk is het raar en onterecht dat zo-

ook het licht bleef hem boeien. Een

de wereld kun je zowel naar binnen als

rimenteel schilder, leek er voor Turrell

den waargenomen zonder het gevoel

wel Turrel als Irwin vaak over het hoofd

naar buiten kijken.

een bliksemcarrière in het verschiet.

van een opening in het dak. Aan de

worden gezien in overzichtsboeken

Wat mij intrigeerde waren de verhalen

schaduw en ruimte. Het werk ‘de-mate-

belangrijke stap voor Irwin was een

over Irwin die halverwege de jaren

rialiseerde’ als het ware in de ogen van

bezoek aan Nederland ergens begin

zestig een illustere serie schilderijen

de beschouwer. Althans dat is wat ik er

jaren zeventig. De Nederlanders had-

Lichtexperimenten

Castelli en Pace boden Turrell tentoon-

maakte die aan het begin staan van de

van begrijp, want foto’s van de werken

den toen nog in grote getallen vitrage

Turrell is nooit een schilder geweest. Hij

stellingen aan op basis van zijn licht-

‘Light and Space’ beweging in Califor-

bestaan niet. De kunstenaar verbood

voor hun ramen hangen. Deze stof

wilde ook helemaal niet naar de kunst-

sculpturen. Maar Turrell wilde geen ten-

nië. Naast Irwin en Turrell behoren ove-

destijds eenvoudig dat de werken zou-

had voor Irwin de opmerkelijke eigen-

academie. Liever ging hij wiskunde stu-

toonstelling met wat hij toen ‘oud werk’

rigens ook kunstenaars als Larry Bell en

den worden gefotografeerd en dat is

schap dat je er zowel door kon kijken,

deren. Uiteindelijk werd het de waarne-

vond. Hij wilde door met z’n experimen-

John McCracken tot deze beweging. De

veelzeggend over de intenties van de

licht doorliet, als dat het licht tegen-

mingspsychologie waar hij een graad

ten in de studio. Experimenten die zo

schilderijen van Irwin waren volgens de

kunstenaar. Irwin wilde dat de werken

hield. Het bracht hem op het spoor om

in behaalde. De wetenschappelijk in-

groot en locatiegebonden waren dat

overlevering monumentale witte olie-

‘beleefd’ werden, dat licht en ruimte

zogenaamde scrim- of gaaswerken te

teresse en werkwijze tekent zijn natuur

de galeries ze onverkoopbaar achtten.

verfschilderijen waarvan het vierkante

een ervaring was die los stond van het

maken. De scrimwerken zijn zowel een

als kunstenaar. Hij studeerde enige tijd

Zelfs een jaargeld dat Pace hem had

spieraam licht gebogen was, zodat de

object. Fotografie zou ze degraderen

begrenzing van ruimte als van licht. Te-

in Los Angeles aan de kunstacademie,

gegeven betaalde hij terug om z’n artis-

hoeken iets van de muur wijkten. Het

tot een twee dimensionaal plaatje en

gelijkertijd kun je het gaas opvatten als

onder meer bij John McCracken. Maar

tieke vrijheid te behouden.

midden was beschilderd met heel lichte

daarmee hun essentie ontnemen. Maar

schildersdoek dat zowel de (gefilterde)

al vrij snel, nog geen vijfentwintig jaar

Het is tekenend voor het verschil en de

verftoetsen die als een pointillistische

foto of niet, voor de argeloze bezoeker

ruimte als het (gefilterde) licht doorgeeft

oud, besloot hij dat hij, in plaats van te

overeenkomst tussen Irwin en Turrell.

trompe l’oeil op enige afstand waarge-

bleven de werken materiele olieverf-

aan de kijker. Hoe meer schilderij kun je

studeren voor kunstenaar er beter een

Beide lijken geen concessie te willen

nomen, zich als een schaduwvlek op

schilderijen en ook voor Irwin zelf moet

het hebben.

kon zijn. Voor Turrell was er geen lange

doen aan de kunstmarkt. Hoewel Irwin

het doek voordeden. Van deze afstand

het traditionele canvas in de weg heb-

zoektocht als schilder of beeldhouwer.

zijn schilderijen en objecten aardig wist

was het niet meer duidelijk wat het schil-

ben gestaan van de directe sensatie die

De schilder Irwin die ooit de schilder-

Zijn analytische geest is er niet een van

te slijten en bij galeries onder te bren-

derij voorstelde; was het een object

hij beoogde te bereiken. Hij begon te

kunst vaarwel zei, komt in de gaaswer-

trial and error. Met zijn psychologieop-

gen, brak hij volledig met de schilder-

of was het slechts een spel van licht,

experimenteren met kunstverlichting,

ken tot ultieme schilderkunst, zonder dat

leiding lag zijn interesse vrijwel direct

kunst om installaties te maken die schijn-

26

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Van 21 juni tot en met 3 augustus 2013 exposeert Robert Irwin bij Pace London, 6 Burlington Gardens, London, W1S 3ET n

De meest prestigieuze galeries als Leo

James Turrell, Roden Crater, Arizona VS

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

27

Roger Hiorns, de Hallen, Haarlem, foto G.J. van Rooij

Emily Kame Kngwarray Anmatyerr, Anwerlarr anganenty (Big yam Dreaming) 1995, synthetic polymer paint on canvas, 291.1 x 801.8 cm National Gallery of Victoria, Melbourne. Courtecy The Art Foundation of Victoria by Donald and Janet Holt and family, Governors, 1995

Op steenworp afstand In februari dit jaar hield Louwrien Wijers in Museum De Hallen te Haarlem een lezing over haar ontmoetingen met Joseph Beuys. Eigenlijk was het meer een geïmproviseerde voordracht dan een echte lezing. In een stampvolle zaal prikkelde zij het publiek met een aanstekelijke en levendige uiteenzetting over de invloed van de spiritualiteit op het denken en het werk van Beuys. Zij vertelde over de ontmoeting tussen Beuys en de Dalai Lama in de jaren ‘80 en over de connectie tussen Joseph Beuys en Andy Warhol. Hoewel hun benadering van kunst diametraal tegenover elkaar stond, bewonderden zij elkaars werk.

Ronald Ruseler

Roger Hiorns, de Hallen, Haarlem, foto G.J. van Rooij

kelijkheid geworden, zeker als je aan

aanwezigheid wordt en richting geeft.

gecompliceerde vanzelfsprekendheid

de veelzijdigheid van Andy Warhol

Welke omstandigheden veroorza-

had en toch is de situatie heel onge-

denkt. De politieke, culturele krachten

ken een zweepslag in ons bewustzijn,

woon en bijzonder, want er heeft zich

die zij onder een vergrootglas legden

waardoor het denken over ons bestaan

met de beeldende kunst van Australië

zijn onverminderd aanwezig en domi-

verandert? Wat is het belang van ritu-

een eigenaardig en uniek proces vol-

neren ons bestaan meer dan ooit, maar

ele handelingen om die werkelijkheid

trokken.

hun activistische kunst heeft met een

te bezweren? Is het sturing of toeval? Ik

In het plaatsje Papunya Tuta, dat in de

zachte landing een bestemming in het

moest ineens terugdenken aan een reis

Great Sandy Desert ligt, heeft rond 1971

museum gevonden.

die ik tien jaar geleden door Australië

de tekenleraar Geoffrey Bardon de

maakte. Daar werd ik getroffen door de

bewoners aangespoord om te gaan

Roger Hiorns, de Hallen, Haarlem, foto G.J. van Rooij

Het was een bijzondere avond voor mij,

een sjamaan, een leraar en wegwijzer

Ondermijnen dominantie technologie

schilderkunst die de inheemse kunste-

schilderen en de traditionele zand-

omdat ik in 1977 op Documenta 6 Beuys

die de noodzaak van individuele zelf-

In Museum De Hallen werd een relatie

naars sinds de jaren ‘70 van de vorige

tekeningen niet aan de tijdelijkheid

jarri getoond, maar voor mij blijft Emily

kame (jam seed)… That ‘s what I paint,

sommige van haar werken te transpo-

zelf aan het werk heb gezien met de

beschikking met zijn sociale sculptuur

gelegd tussen het werk van Roger Hi-

eeuw maakten. In ongeveer dezelfde

prijs te geven, maar ze direct op doek

Kame Kngwarreye de grootste. Zij is

whole lot.’ 2 Dat was ook veel, want toen

neren, maar de omstandigheden en het

‘Honigpumpe am Arbeitsplatz‘, waar-

benadrukte. Plotseling realiseerde ik

orns (1975) en dat van Joseph Beuys. Het

tijd, waarin Joseph Beuys in de weer

te zetten. Nadien is er een actieve be-

mijn heldin en is geboren in het afgele-

ik op een dag uitkeek over de weidse,

onbeschreven beeldmateriaal dat in

mee hij het principe van de Free Interna-

mij dat ik terugkeek op een wereld die

belang van Beuys‘ fysieke aanwezig-

was met zijn honingpomp op de Docu-

weging ontstaan van uiteenlopende

gen Utopia, een halve dag rijden van

eindeloze vlakte van de Australische

haar werk naar boven komt is volstrekt

tional University tot uitdrukking bracht

ik weliswaar van een afstand gevolgd

heid maakte een wezenlijk deel uit van

menta.

kunstenaars. De mythische verhalen

het stadje Alice Springs, in het centrale

woestijn, zagen de bewoners een an-

oorspronkelijk. ‘Whole lot...,‘ zei zij en

een concept voor de individuele mens

had, maar waar ik geen feitelijke bin-

zijn kunst en dat wordt in het museum

worden nauwgezet weergegeven met

deel van Australië. Emily Kame Kngwar-

dere wereld, een wereld vol rijkdom;

in de schaarse woorden die zij nodig

om sociale verhoudingen op basis van

ding meer mee voelde.

vaak node gemist. Roger Hiorns pakte

Terra Nullius

in verf gedoopte stokjes. De doeken

reye was tegen de tachtig toen zij eind

‘The land is full of story and the land is

had om haar werk te verklaren herken-

gelijkheid opnieuw vorm te geven. De

Beuys en Warhol zijn markeringen en

het in Haarlem anders aan. Hij liet naak-

De oorspronkelijke bewoners van Aus-

lijken schijnbaar abstracte patronen te

jaren ‘70 begon met schilderen. Eerst in

full of knowledge,‘ zeiden zij en dan ga

nen wij ook de moeizame formulerin-

wereld zou in waarden gedefinieerd

ijkpunten van de naoorlogse kunst. Hun

te modellen op gezette tijden in zijn

tralië, de Aboriginals, waren nomaden.

bevatten, maar voor de kunstenaars

een traditionele batikstijl, maar al snel

je toch meteen anders kijken en ervaar

gen van de Nederlands-Franse schilder

worden in plaats van in geld. Beuys was

kunst is inmiddels onze dagelijkse wer-

installatie plaatsnemen. Die theatrale

Zij kenden landbouw noch veeteelt en

hebben alle voorstellingen een beteke-

ontpopte zij zich tot een rasschilder.

je het panorama als een eerste mens.

Bram van Velde3. Ook hij had weinig

ingreep had een wonderlijk effect. Het

joegen of verzamelden voedsel. Meer

nis, voortgekomen uit oude verhalen en

Haar werk is volkomen vrij, onthecht en

gaf het werk een extra dimensie en riep

dan dertigduizend jaar lang gaf het

reële beleving.

met een innerlijke drang tot schilderen

Magische verstilling

de vraag op wat de naaktheid van de

land de ongeveer 300.000 bewoners

gemaakt. Haar visuele taal ontleent

Voor kunstenaars is het vinden van je

man betekende voor de inhoud.

net genoeg voedsel om te kunnen over-

Hun schilderkunst heeft zich in de loop

zij aan haar culturele wortels en in de

eigen broncode de drijfveer voor het

Dit alles leek allemaal op steenworp af-

leven. De Aboriginal-cultuur was een

der jaren ontwikkeld tot topniveau en

korte periode van haar kunstenaar-

creatieve proces. Beuys zag de uitkomst

stand, want door een kleine ingreep in

Vliegtuigmotoren en neutrale bankjes

orale cultuur. De voorouders leefden

voelt zich opvallend goed thuis in de

schap werd haar benadering steeds

van zijn inspanningen in zijn sociale

het Utopia van Emily Kame Kngwarreye

werden gecombineerd met natuurlijke

in de Droomtijd en zij gaven het land

internationale stijl van de beeldende

persoonlijker, losser en authentieker.

sculptuur. Een samenwerkingsverband

kreeg een meesterhand de mogelijk-

materialen zoals kopersulfaatkristal-

vorm, structuur en betekenis. Hun ver-

kunst. Omdat het werk geen verko-

Niet gehinderd door kennis van het Ab-

tussen mensen op basis van democra-

heid om in onze tijd een eeuwenoude

len en vuur. Door de naakte jongeman

leden werd bezongen in ‘Zangpaden‘.

kerde ambachtelijkheid heeft, gaat

stract Expressionisme brak er in korte

tische principes. Warhol vond in zijn

wereld te verbeelden en de blauwdruk-

die in het vuur staarde en op het motor-

Deze zangpaden vormen nog steeds

deze verder dan het streekgebonden

tijd een explosieve werkperiode aan

omgeving een schat aan mogelijkhe-

ken van Beuys vonden die avond een

blok of het bankje zat werd een bijna

een onzichtbare landkaart door heel

tribale, en alle musea in Australië to-

die wij ook van Vincent van Gogh ken-

den en zette, naast mensen, moderne

rustpunt in de ‘vragen geen antwoor-

romantische behoefte naar rituele han-

Australië en voor de Aboriginals zijn de

nen de Aboriginal-kunst als eigentijdse

nen. Vandaar dat het eerste wat deco-

technieken en nieuwe media in als ge-

den‘ van Hiorns magische verstilling. n

delingen opgeroepen, die onderwor-

sacrale en mythische plaatsen overal

kunst. Dat brengt een vreemde tinteling

ratieve werk zo enorm afsteekt bij de

reedschap om kunst te produceren.

pen werden aan natuurlijke processen

aanwezig. De Engelse schrijver Bruce

teweeg, omdat je het gevoel krijgt niet

latere schildersdrift.

De wereld van alledag wás de wereld.

1

van vergankelijkheid en metamorfose.

Chatwin heeft er uitgebreid over ge-

alleen heel ver weg te zijn, maar ook er-

Soortgelijke, frisse, niet verkokerde ob-

gezongen aarde, 1988)

Het alchemistische karakter van zijn

schreven in zijn boek ‘Songlines ‘(1987).1

vaart dat de Australische cultuur meer

De Australische ‘Nachtwacht‘ is wat

servaties gaven de inheemse kunst van

2

werk bezwoer als het ware de ruimte

De eerste kolonisten hechtten aan die

beeldende verscheidenheid te bieden

mij betreft van Emily ‘s hand en hangt

Australië een kans om datgene vorm te

ling Kathleen Petyarre

en droeg het moment. Zowel Beuys als

onzichtbare wereld geen belang. Voor

heeft dan alleen de bekende museale,

in het Ian Potter Centre te Melbourne.

geven wat in het Terra Nullius onzicht-

3

Hiorns probeert de dominantie van de

hen was Terra Australis een Terra Nullius.

universele canons. Daardoor is men er

Het is een schitterend acht meter breed

baar bleef.

Juliet, 1979

technologie en het rationalisme te on-

Pas sinds kort wordt het verleden van

zowel westers georiënteerd, met een

doek en heet ‘Big Jam Dreaming‘. Het

Misschien is het wel een gelukkig toeval

Bronnen:

dermijnen waar zij kwaad vermoeden

Australië weer langzaam op zichzelf te-

ruime blik naar het naburige Azië, als

schilderij heeft een egaal zwarte on-

dat hun schilderkunst en die van Emily

Museum De Hallen, Haarlem, 2013

en door natuurlijke materialen te ge-

rugveroverd en vindt er een herbezin-

wel naar de kunst die door de inheemse

dergrond en is beschilderd met een

Kame Kngwarreye in het bijzonder, zo

www.louwrienwijers.nl

bruiken trachten zij de situatie weer in

ning plaats over de geschiedenis. Voor

bevolking gemaakt wordt. Tot mijn gro-

patroon van witte lijnen. Zij heeft het in

naadloos aansloot bij de schilderkunst

De fatale kust - Robert Hughes, 1991

balans te krijgen. Daardoor had de ten-

het land is dat een moeizaam proces en

te verrassing leek er geen onderscheid

twee dagen gemaakt. De witte lijnen en

van de jaren ‘70 en ‘80. Wellicht zijn de

Utopia: the genius of Emily Kame Kng-

toonstelling een sterk mythisch karakter,

het is daarbij beslist geen lolletje om in

gemaakt te worden tussen die kunstvor-

patronen vertellen een verhaal. In 1990

extreme klimatologische omstandig-

warreye, The National Art Center, Tokyo

stond de tijd even stil en maakte de uit-

een grote spiegel te moeten kijken.

men en genres.

zei zij over haar werk: ‘Whole lot, that ‘s

heden van het land er wel de oorzaak

2008

whole lot... awelye (my dreaming), ar-

van dat iedere kwaststreek in haar werk

dOCUMENTA (13) n

Louwrien Wijers met Andy Warhol, ca. 1980

eenzetting die avond mij nieuwsgierig, maar ook weemoedig.

Louwrien Wijers met Joseph Beuys, ca. 1980

woorden nodig om het onuitspreekba-

De eerste serieuze kennismaking met

Big Jam Dreaming

latyeye (pencil yam), ankerrthe (moun-

een associatie oproept met de woestijn

re zichtbaar te maken.

Bruce Chatwin - The Songlines, 1987 (De Emily Kame Kngwarreye, 1990 – vertaBram van Velde entretien avec Charles

de schilderkunst van de Aboriginals

Op de laatste dOCUMENTA (13) werd het

tain devil lizard), ntange (grass seed),

waarin zij leefde. Het is niet moeilijk om

www.ronaldruseler.nl

Ik droomde weg met mijn gedachten

was een enorme verrassing. Het werd

prachtige werk van o.a. Doreen Reid

Tingo (Dreamtime pup), ankerre (emu),

de esoterie van Mark Rothko of schil-

www.de-passages.com

en vroeg mij af waar nieuwe kunst

gepresenteerd alsof hun kunst een on-

Nakamarra & Warlimpirrnga Tjapalt-

intekwe (favourite food of emus, small

derskracht van Willem de Kooning in

plant), anthwerel (green bean) and

28

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

29

Ruedy Schwyn, vertaling Fredie Beckmans De Zwitserse kunstenaar Ruedi Schwyn (1950) woont en werkt in Nidau. Ruedy Schwyn heeft veel gereisd. Van zijn vele reizen heeft hij altijd een dagboek bijgehouden en in boekvorm gepubliceerd. Het dagboek van zijn reis door Siberië, Getijdenwrijving is net verschenen. Hieronder een passage.

Ruedy Schwyn, Woodtablet # 12, 30 x 40 cm, 2012, Öl und Luminance-Stift auf Holz

langzamer draait. Met als oorzaak, dat de maan als eigenlijk schuldige partner van deze wrijving, zich langzaam met zo’n vier centimeter per jaar van ons verwijdert. De endocera’s en trilobieten die 500 miljoen jaar geleden onze planeet bevolkten, moesten zich duidelijk meer haasten want hun dag telde maar 21 uur. Wij hebben dagelijks drie uur meer tijd tot onze beschikking en met een progressieve ontwikkeling. Daarvan merk je niets met al dat hectische verkeer in de hoofdstraat van Nidau. Aan de Ob slenteren twee bevriende stelletjes met gedesillusioneerde, treurige blik. Ze praten zachtjes, alsof ze vrezen dat ze bij een opengedraaid volume nog meer onheil zouden aanrichten. Het zijn er veel die een gevecht leveren in de strijd om te overleven. Terwijl een enkeling uitgedost in West-Outfit ongegeneerd pronkt met zijn Mercedes of zelfs Rolls-Royce. Zelfs in een menigte van arme straathandelaren met kartonnen dozen als verkoopstalletjes en hun nog armere klanten, kunnen ze zich onbedreigd bewegen. Integendeel, ze worden eerder bewonderd, als de tsaren van een nieuwe tijd, voorbodes van een nieuwe zich ontwikkelende trotse wereldmacht. Ruedy Schwyn, Gezeitenreibung

Getijdenwrijving Einde herfst 1993, om 23.10 uur in Novosibirsk aan de traag stromende Ob. De oevers verijsd. Zwart licht ligt over de stad. In Nidau, Zwitserland, om 18.10 uur, op de anders zo rustige Zihl, raast het gemotoriseerde blik door het beschermde stadsgezicht naar huis. Uwe en ik hebben een half uur geleden onze hotelkamer betrokken. Vier dollar (roebels zijn hier niet gewenst!) voor twee netjes opgemaakte metalen opklapbedden, bubbelend bloemetjesbehang, gefineerde kasten, een smalle houten tafel en een eveneens gefineerde kleine schrijftafel, waaraan Uwe patience speelt. De lampen: drie cilinders gemaakt van warenhuisoranje glasbrokjes, die door stukjes babyblauw plastic bij elkaar worden gehouden. Het stopcontact boven mijn barstensvol gevulde hoofd bengelt boven het bed. Met horten en stoten stroomt de elektriciteit van de twee kerncentrales uit de buurt naar de Jugendstill tafellamp. Eigenlijk weet niemand tot op de dag van vandaag hoe erg de omgeving is vervuild door straling door de atoomproeven in Kazachstan.De laatste tijd hebben al twee ongelukken de stad gecontamineerd. Het is hier extra oppassen met het roestige oranje drinkwater dat uit de kraan stroomt. Met de twijfelachtige moed van twee goed voorgelichte fatalisten betreden we het – naar de hier in de buurt geldende normen – flink gepimpt restaurant. De keuken is open tot 24 uur! Het eten smaakt verrassend: tomatensalade zonder dressing maar in plaats daarvan bestrooid met gehakte ui en lavas. Daarna een zeldzame kruising tussen rösti & frites (‘Russische knödel’, denkt Uwe) en tenslotte gehakt in witte kool met stukjes kaneel. Daarbij wordt een moezelachtige witte wijn geschonken. En om de tijd tussen twee gangen te overbruggen krijgen we waterglazen vol wodka, die met haar kristalheldere zuiverheid een beetje het vertrouwen terugwint, dat we daarvoor hadden verloren. En dit alles wordt met dezelfde trots op tafel gezet als het elf uur eerder geserveerde over het paard getilde menu met een Beaujolais Grand Cru in de Swissair-jet. Getijdenwrijving. Het Westen trekt met kapitale gravitatie krachten aan het voormalige ‘Sovjetparadijs’, waarbij de vektorkracht in een mum van tijd voor onze verwonderde ogen implodeert. De ‘redder’ Jeltsin eindigde als kerkhoftuinman en Gorbatsjov knoopt vertwijfeld een netwerk rond de wereld om het ‘Nieuwe Rusland’ aan het wegdriftende gravitatieveld te binden. Het Westen verstart in een overwinnaarspose en vergeet dat de gravitatievelden nooit stoppen, maar verder wandelen. Wat gebeurd er als de volle maan niet meer boven Wallstreet staat, maar verder naar het westen verschuift, daar waar wij het verre oosten zien dat er niet toedoet? En zullen wij daardoor tot een globale stilstand komen, zoals de astronomen dat voorspellen voor het duo aarde-maan? Ook wanneer wij mensen de wereld als steeds hectischer beleven, een gegeven blijft en dat deze door getijdenwrijving jaar voor jaar zo om de 16 microseconde

30

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Bernd Dinther, de intendant van de Frankfurter Opera en gevolmachtigde voor de Europese cultuuruitwisseling, heeft ons ‘westkunstenaars’ uitgenodigd voor de Nationale Galerie van Novosibirsk. Hij gelooft dat de sociaalculturele loopgraven die door de koude oorlog tussen Oost en West zijn achtergelaten, met kunst van allerlei pluimage kunnen worden geëffend: ‘Laat elkaars zicht op de wereld zien’ en leunt daarmee als onderwerp op Beuys’ oproep ‘Laat elkaars wonden zien.’ Kurganov, hoofd afdeling cultuur van de twee-miljoenen-stad hoopt sceptisch mee. In het eerste gesprek is zware criminaliteit en niet cultuur het thema. Twee westerse toeristen zijn vorige week beroofd en vermoord. Zoiets komt steeds vaker voor – zegt hij – en raadt ons aan, nooit alleen de stad in te gaan. Hij noemt het de ‘oorlog van de burgers’ en somt gelijk een reeks oorlogen op: die van politici die vechten voor hun persoonlijk gewin, de etnische oorlogen, de oorlog om de natuurlijke hulpbronnen en de dreigende ‘Ecocalyps’ en het dagelijks gevecht om een paar roebel. Novosibirsk heeft een diameter van tegen de honderd kilometer. Mijn Zwitserse woonplaats Nidau zou daar 67 keer naast elkaar in passen. De huidige hoofdstad van Siberië is pas honderd jaar oud en werd door Stalin als uitbreiding van een oud houthakkersplaatsje omgetoverd in een werkkamp voor ongeliefde intellectuelen. Zij waren het die de door het Westen zo gevreesde militaire technologie van de Sovjet-Unie ontwikkelden. Kurganovs ouders waren voormalig gedeporteerden en brachten in deze enorme wapensmederij hun later ‘kunstverslaafde’ zoon ter wereld. Eigenlijk zouden Uwe en ik bij de Kurganovs overnachten. Maar zijn vrouw, die ons huilend had verwelkomd, was ‘sick’ zoals hij telkens weer beklemtoonde. De stemming in het met Kunst & Kitsch gevulde huis was behoorlijk gespannen omdat Kurganov het niet verantwoord vond om ons in het met virussen besmette huis onder te brengen. Zijn vrouw protesteerde huilend dat zij het onverantwoord vond om ons in deze grote vreemde stad met zijn onleesbare cyrillische ‘Hierogliefen’ op straat te zetten. Uwe en ik zorgden uiteindelijk voor Kurganovs overwinning omdat we het vreemdeling-zijn prefereerden boven een onvermijdelijke echtelijke ruzie. Nu zijn we dus in dit hotel, waarvan ik de naam noch lezen, noch uitspreken kan. Uitgeput lig ik op mijn brits. De neuronen knetteren verward in mijn hersenpan, proberen iets van een geordende stroom en teken van herkenbaarheid te geven. Tevergeefs, de hersenvloeistof scheen deze keer in tegenovergestelde richting te stromen. Getijdenwrijving! Uit angst voor een zich aankondigende hersenstilstand wend ik mij tot Uwe. Hij speelt nog steeds patience. Licht geïrriteerd vindt hij dat ik moet ophouden de hele situatie met mijn hoofd te willen begrijpen. Maar waarmee dan anders? ‘Donder een eind op,’ vindt hij, ‘er zijn dingen in de wereld, die zich in tegengestelde richtingen bewegen, zonder dat wij daar invloed op kunnen hebben - en misschien staat de wereld dan een keer stil - tenminste jouw wereld.’ Dat is toch de kans voor een nieuw begin! Al weer een crisis als uitdaging! Als uitdaging voor een volgende crisis! Moet ik dan een crisis wensen, om in het leven een volgende uitdaging aan te gaan!? Heeft zich misschien de getijdenwrijving al in onze ziel genesteld om in een vertrouwd ritme een vloed aan tegendraads, maar voorspoedig leven door onze hersens en ons lichaam te jagen? <> – da,da, ja, ja, niet, niet, nee, nee, da, da, – info: www.diebrotsuppe.ch n

denieuwe

J A A R G A N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

31

Adrian Paci, Centro di Permanenza temporanea, 2009. Color photograph, 121.3 x 140.7 cm, edition of 6. ’Courtesy the artist and Peter Blum Gallery, New York‘ 

denieuwe

J A A R GA N G 17 N R 2 9 A R T I E T A M I C I T I A E

32