DE MAAKBAARHEID VAN SCHOONHEID
INHOUDSTAFEL Inleiding 1. Het belang van een mooi uiterlijk 2. Cosmetische chirurgie 2.1. Enkele cijfers 2.2. Risico’s en complicaties 2.3. Mogelijkheden nu 2.4. Toekomstige mogelijkheden 3. Schoonheid meer en meer maakbaar: positieve of negatieve ontwikkeling?
INLEIDING Waarom je uiterlijk accepteren als je je van top tot teen kunt laten ‘verbouwen’? Strakke huid, gevulde lippen, grotere of net kleinere borsten. Steeds meer vrouwen én de laatste jaren ook steeds meer mannen laten zich om niet-medische redenen opereren. Cosmetische chirurgie – op het uiterlijk gerichte chirurgie zonder medische noodzaak - wordt steeds alledaagser. Een aantal jaren geleden stuitten mensen die tot een esthetische behandeling overgingen nog op flinke weerstand, tegenwoordig ontstaat er steeds meer begrip voor een dergelijke beslissing. Als we veel geld mogen uitgeven aan kleding, kapper en cosmetica, waarom dan ook niet aan verbouwingswerken aan het lichaam, luidt de redenering. Sommigen beschouwen cosmetische chirurgie zelfs als een waardevol alternatief voor psychotherapie. Bovendien komt cosmetische chirurgie, vroeger het domein van Hollywoodsterren en de nouveaux riches, steeds meer in het bereik van doodgewone mensen. Programma’s als ‘Beautiful’ (VT4) en ‘De Wellnesskliniek’ (VTM) werken daar hard aan mee. Operaties zullen steeds minder lang duren en minder pijnlijk zijn, ook de risico’s zullen verminderen. Veel goedkoper is het nog niet geworden, maar daar laten sommige mensen zich niet door afschrikken. Als ze geen geld hebben, sluiten ze een lening af. Op de tafel van de cosmetische chirurg is schoonheid op en top maakbaar geworden. Wensdroom of nachtmerrie?
1. HET BELANG VAN EEN MOOI UITERLIJK Waarom zijn steeds meer mensen bereid om zich te onderwerpen aan chirurgische ingrepen om hun uiterlijk te veranderen? Hoe komt het dat er wereldwijd per jaar miljarden dollars worden besteed aan cosmetica, kappers en esthetische chirurgie? Is een mooi uiterlijk dan zo belangrijk?
Het belang dat aan een mooi uiterlijk wordt gehecht is van alle tijden en culturen. Je zou kunnen zeggen dat we gewoon een eeuwenoude traditie voortzetten. Niet minder dan dertigduizend jaar geleden versierden onze voorouders in Afrika hun gezichten al met rode oker. Het toilettasje van Egyptische edelvrouwen was overdadig gevuld. Eiwit werd gebruikt voor gezichtsmaskers, puimsteen en scheermessen verwijderden haar, rond de ogen werd kohl aangebracht en verschillende kleurstoffen werden gebruikt om ogen en mond te verfraaien. In de Elizabethaanse periode bedekten vrouwen gezicht en hals met een dunne pasta van loodwit, water en azijn – de voorloper van de moderne fond de teint. Nu weten we dat loodwit uiterst giftig is. Het wordt via de huid opgenomen en door het lichaam niet meer uitgescheiden. Honderden vrouwen stierven tussen de vijftiende en achttiende eeuw als gevolg van dit schoonheidsmiddel. De mode van de achttiende-eeuwse Franse en Britse hogere kringen was buitengewoon extravagant. De vrouwen hadden enorm hoge kapsels. Om te zorgen dat het haar bleef ‘staan’ werd er vet in gesmeerd: de lokken werden vervolgens rond een constructie van linnen en ijzerdraad omhoog gewerkt en daarna verstevigd en wit gemaakt met poeder of meel. De hoofdhuid van de dames, verstikt door zo veel organisch materiaal, werd een ideale broedplaats voor ongedierte.i Ook in andere culturen wordt veel belang gehecht aan het uiterlijk. Denk maar aan het inbinden van meisjesvoeten in China om kleinere voetjes te krijgen. Deze praktijk werd pas in 1928 door de Chinese regering verboden. Antropologen hebben aangetoond dat culturen die nauwelijks contact hebben met de westerse wereld ook veel belang hechten aan een mooi uiterlijk.ii
Een mooi uiterlijk is belangrijker in onze maatschappij dan we graag toegeven, honderden studies tonen dit steeds opnieuw aan. Het voorkomen is het eerste wat je ziet van een persoon. Op basis daarvan wordt beslist of je contact legt of niet. Studies tonen aan dat aantrekkelijke kinderen vaak betere cijfers in de klas krijgen. Verder blijkt dat aantrekkelijke
volwassenen eerder een baan met een hoger salaris krijgen en sneller promotie maken dan minder aantrekkelijke volwassenen. Mooie mensen kunnen eerder op hulp van vreemden rekenen. Knap ogende mensen krijgen vaker gelijk bij een woordenwisseling. Aantrekkelijke mensen komen er vaker ongestraft vanaf, of het nu om winkeldiefstal, examenfraude of het plegen van een ernstig misdrijf gaat. Ook op seksueel vlak kan het belang van het uiterlijk niet onderschat worden. Mooie mensen vinden makkelijker een partner. Men verwacht dat aantrekkelijke mensen seksueel opwindend zijn, ervaren en ondernemend zijn. Van mooie vrouwen wordt verwacht dat ze een groter libido hebben en bij seks van afwisseling houden.iii Maar ook op persoonlijk vlak heeft fysieke aantrekkelijkheid verregaande gevolgen. Onderzoek toont aan dat persoonlijkheidskenmerken zoals assertiviteit, verlegenheid, betrokkenheid, introvertie of extravertie, tevredenheid met zichzelf, enzovoort in verregaande mate worden bepaald door het uiterlijk.iv
Het is een verschijnsel van alle culturen en tijden. Maar het wordt ons vandaag de dag meer en meer opgedrongen. We leven namelijk in een visuele maatschappij. De media en de reclame puilen uit van de geïdealiseerde beelden. Vroeger kon je je alleen maar toetsen aan de mooiste mensen van het dorp, nu moet je de concurrentie aangaan met de mooiste mensen van de wereld, en dat leidt natuurlijk snel tot ontevredenheid. Televisie, tijdschriften en reclame zorgen ervoor dat we elke dag uitzonderlijke mooie mensen zien, meer dan onze grootouders in hun hele leven bij elkaar zagen. Er exceptioneel goed uitzien lijkt hierdoor bereikbaar. En dit terwijl de foto’s in feite heel onrealistisch zijn. Vaak wordt er slechts één fotomodel geselecteerd uit honderden andere kandidaten. In vele gevallen worden er dan nog eens heel veel foto’s genomen van elk geselecteerd model. Die foto wordt dan dikwijls nog eens geretoucheerd. Wat iedereen dus dagelijks ziet, zijn de meest aantrekkelijke vrouwen in de meest aantrekkelijke houding die gefotografeerd worden door de beste fotografen en dan nog eens geretoucheerd worden. Er zijn ook steeds meer mogelijkheden om iets te veranderen aan je uiterlijk (haarkleuring, make-up, cosmetische chirurgie ...) Hierdoor wordt er ook steeds meer aandacht aan besteed. Bijvoorbeeld: wereldwijd kende de markt van huidcrèmes in 2003 een groei van 14 procent, net als het jaar ervoor. De verkoop van mannencrèmes nam vorig jaar met 53 procent toe. Er zit duidelijk nog groei in de
huidcrèmes.
Zakenman
Morgan
Stanley
voorspelt
dat
de
omzet
van
schoonheidsproducten in de toekomst dubbel zo hard zal groeien als de rest van de economie.v
Dat we op het uiterlijk beoordelen en dat ook altijd hebben gedaan, is de vaststelling van een feit. Het bewijst uiteraard niet dat het goed is dat we het doen. Integendeel, bij fysieke aantrekkelijkheid is er sprake van een mateloze onrechtvaardigheid. Het gebeurt jammer genoeg vaak genoeg dat mooie mensen bevoordeeld worden. Publiek verzet tegen die ‘cultuur van de uiterlijkheid’ is bijna onbestaand.
Maar toch gebeuren er wel degelijk
inspanningen. Er was bijvoorbeeld in februari 2002 de campagne ‘Ik mag gezien worden’ van Vlaamse ex-minister van Gelijke Kansen Mieke Vogels. De poster toont negen mensen, zowel gekleed als naakt afgebeeld, met afwijkende maten. Erop de tekst: Negen mensen/ Negen maal anders gebouwd/ Negen maal goed in hun vel/ Negen ideale maten/ Negen maal mooi zijn/ Negen maal jezelf durven zijn/ Want mooi zijn zit in je lijf/ Niet aan je lijf Met deze campagne wou Mieke Vogels een pleidooi houden voor het waarderen van gewone mensen, in plaats van superslanke mooie modellen die we voortdurend in de media en de reclame te zien krijgen. Er waren evenwel ook kritische bedenkingen. Je kan discussiëren over de aantrekkelijkheid van de modellen, ze zien er allemaal nog zeer aantrekkelijk uit en zijn zeker niet representatief voor de doorsnee van de bevolking.vi Ook Koen Wouters verzet zich met zijn liedje ‘Vanbinnen’ (2004) tegen het grote belang dat aan schoonheid wordt gehecht. ‘De tekst is ontstaan vanuit mijn ergernis met het schoonheidsideaal’, zegt hij. Natuurlijk heeft hij zelf gemakkelijk praten: hij is zelf een knappe man met een hele mooi vrouw …vii
2. COSMETISCHE CHIRURGIE 2.1. Enkele cijfers AANTAL ESTHETISCHE OPERATIES Er zijn geen officiële cijfers over het aantal esthetische operaties in België. Volgens Prof. Dr. Paul Guelinckx, hoogleraar aan de KULeuven en chirurg aan het Salvatorziekenhuis in Hasselt, is het aantal esthetische chirurgische ingrepen in België de laatste vijf jaar vermeerdert met een factor tussen twee en drie. Het aantal wordt nu geschat tussen 50 000 en 52 000 per jaar, zowel in openbare als in privé-ziekenhuizen.viii Albert De Mey van de Belgische Vereniging Plastisch Chirurgen voorspelt dat cosmetische ingrepen steeds meer de orde van de dag zullen worden in België.ix
PRIJZEN COSMETISCHE CHIRURGIE Steeds meer mensen gaan naar een cosmetisch chirurg, maar toch blijven de ingrepen erg duur. In het kadertje enkele prijzen van de Wellnesskliniek, de bekendste privékliniek van België.
Face-lift
= 3975 euro
Neuscorrectie met implantaat
= 4200 euro
Verwesteren van bovenoogleden
= 2100 euro
Botoxx inspuiting van fronsrimpels
= 350 euro
Borstvergroting, inclusief implantaten (silicone of watergevulde) = 3400 euro Liposculptuur buik+maag
= 2355 euro
Borstkasvergrotende ingreep, inclusief pectorale implantaten
= 5500 euro
Huidreductie bovenarmen
= 2385 euro
Bilvergroting met implantaten
= 3700 euro
Totale abdominoplastiek met verwijderen van overtollige huid + aanspannen buikspieren + verplaatsen navel
= 4025 euro
Uit: www.wellnesskliniek.com/N_prices.htm
Operaties bij een esthetisch chirurg worden niet terugbetaald tenzij in situaties van ernstig psychisch en lichamelijk leed (hazenlippen, brandwonden, te grote borsten waardoor er rugklachten zijn…). Dat roept uiteraard de vraag op: wanneer lijdt iemand onder een uiterlijk kenmerk? Is het voldoende dat hij/zij zelf zegt dat ze eronder lijdt, of willen we een meer objectieve maatstaf? Wie beslist?
2.2. Risico’s en complicaties De drempel tot cosmetische chirurgie is verlaagd, onder andere omdat de geneeskunde grote vooruitgang heeft gemaakt. Maar dat betekent niet dat er nooit complicaties optreden. Het blijven chirurgische ingrepen, waarbij zich steeds verwikkelingen kunnen voordoen. Het risico van een allergische reactie op de verdovingsvloeistoffen, desinfecteermiddelen en pleisters bestaat altijd. Ook is er altijd een kans op een infectie, ondanks het feit dat er steriel gewerkt wordt. Tevens bestaat er ook bij iedere uitgebreidere chirurgische ingreep een kans
op een trombose. Sommige mensen hebben een gestoorde wondgenezing of een nabloeding. Bovendien bestaan er geringe risico’s ten aanzien van de narcose. Per behandeling zijn er ook specifieke risico’s. Bij een facelift bestaat bijvoorbeeld het risico dat bepaalde deel van het gelaat gevoelloos worden. Het doet ook vaak flink pijn. Het is van groot belang dat chirurgen voor de operatie met hun patiënten praten over risico’s en mogelijke complicaties en dat ze eerlijk zeggen wat kan en wat niet kan. Er zijn ook psychologische risico’s verbonden aan cosmetische chirurgie. Sommige mensen denken dat zo’n ingreep al hun problemen zal oplossen. Ze wijten alles wat misloopt aan hun uiterlijk. ‘Als mijn vet weg is, zal mijn partner bij mij terugkomen’. ‘Als mijn flaporen verdwenen zijn, zal ik terug vrienden hebben’. De hoop blijkt vaak ten onrecht. Edith (38) getuigt: ‘Na de operatie zou alles beter gaan, dacht ik. Dat was nonsens. Ik zat in de knoei met mijn innerlijk. Niet met mijn uiterlijk.’ xi
Het uiterlijk is heel veel, maar niet alles. Dit ‘vergeten’ bepaalde chirurgen er soms bij te vertellen als ze een contract opmaken.xii
2.3. Mogelijkheden nu De eerste wereldoorlog is de motor geweest van de reconstructieve plastische chirurgie. Ze was fundamenteel noodzakelijk in de veldhospitalen waar mannen met aan flarden geschoten gezichten, afgerukte oren en armen of verbrande halzen bijna aan de lopende band werden binnengebracht.
Geen wonder dat kennis en theorie met rasse schreden
vooruitgingen. Na de oorlog ontstond dan de cosmetische plastische chirurgie. Siliconenborsten, opgespoten lippen, neuscorrecties en liposuctie zijn algemeen bekend. Maar er is nog veel wat meer moois mogelijk. Enkele voorbeelden. De klank van de stem wordt sinds kort door cosmetisch chirurgen gewijzigd. Aanvankelijk werd de techniek alleen gebruikt bij mensen die na een ongeval of door ziekte hun stem verloren hadden. Maar nu kunnen chirurgen door de stembanden dichter bij elkaar te brengen een stem ook jonger en sterker doen klinken. Volgens dokter Robert Thayer Sataloff van het Graduate Hotel in Philadelphia zou de stemlift vooral populair zijn bij mensen die al een facelift hebben gehad en er wel jonger uitzien, maar nog altijd oud klinken.xiii Beenverlenging is een andere trend in de cosmetische chirurgie. Het is één van de pijnlijkste vormen van cosmetische chirurgie. De chirurg maakt een metalen cilinder met schroeven
vast aan het been. De twee botten van het onderbeen worden gebroken. Een week later begint de patiënt met het uiteenschroeven van de botten: een millimeter per dag. In de opening groeien nieuw bot, spieren, zenuwen en bloedvaten. Elke centimeter groei vereist vijf weken revalidatie. Mensen die hun benen laten verlengen moeten dus rekenen op maanden van afhankelijkheid, waarin ze niet meer dan een paar stappen kunnen zetten en ze zich in een rolstoel moeten voortbewegen. In Italië en Duitsland staat de deur van de chirurgen al open voor mannen die om esthetische redenen een hoofd groter willen zijn. In België blijft beenverlenging beperkt tot wie kleiner is dan 1m55.xiv Ook de globalisering laat zich voelen in de cosmetische chirurgie. Etnische cosmetische chirurgie is een verschijnsel dat vooral in Aziatische landen zoals China en Korea wijdverbreid is. Veel vrouwen laten daar hun oogleden corrigeren omdat ze westerse ogen willen. Ook hun neuzen moeten smaller worden en het liefst willen ze dat hun gezicht een ovale vorm krijgt, in tegenstelling tot de natuurlijke ronde en platte gezichtsvorm. Kortom, het uiterlijk mag maar zo min mogelijk Aziatische kenmerken vertonen.xv In december 2003 meldde de Amerikaanse krant The New York Times dat steeds meer vrouwen naar een voetchirurg gaan. Ze willen nauwe stiletto’s dragen, maar krijgen hierdoor blaren, eelt en vooral veel pijn. Een collageeninjectie in de hiel verlicht de enorme druk wanneer je naaldhakken draagt. Naar verluidt zijn er ook vrouwen die hun tenen laten inkorten, om toch maar in hun favoriete, nauwe schoenen te passen.xvi
2.4. Toekomstige mogelijkheden Volgens de American Society for Aesthetic Plastic Surgery kunnen we ons verwachten aan de volgende nieuwe ontwikkelingen op vlak van schoonheidsverbetering:
- Steeds meer mensen zullen kiezen voor plaatselijke verbeteringen waarvoor ze niet onder het mes moeten. Sneller, goedkoper, met minder kans op littekens en met een kortere revalidatietijd. - Het taboe rond cosmetische chirurgie zal verdwijnen. Filmsterren, zangers en andere topentertainers zullen steeds vrijer over de verbeteringen aan hun lichaam praten. - Steeds meer esthetisch chirurgen zullen hun patiënten na een ingreep doorverwijzen naar stylisten, make-upspecialisten en cosmetische tandartsen. - Het aantal mannen dat zich aanmeldt bij de cosmetisch chirurg zal in de toekomst blijven stijgen.xvii
Het is niet uit te sluiten dat een aantal uiterlijke kenmerken in de toekomst met genetische methode bewerkt zullen worden.
Onderzoeker Se-Jin Lee van het John Hopkins Medical Institute in de VS ontdekte in 1997 dat muizen twee keer zo gespierd worden als bij hen de aanmaakinstructies voor het eiwit myostatine werden uitgeschakeld. De kans bestaat dat het blokkeren van myostatine toepassingen zal vinden bij bijvoorbeeld mannen die een meer gespierde ‘look’ wensen.
Duitse wetenschappers van de Georg-August Universiteit van Göttingen en van de universiteit van Ulm hebben de volledige DNA-lettervolgorde – de genetische code – van de acne)bacterie in kaart gebracht. Hierdoor zullen ze in de toekomst misschien nieuwe behandelingsmethoden kunnen bedenken voor de pubertijdvergallende vetpuistjes.xviii
3. SCHOONHEID MEER EN MEER MAAKBAAR: POSITIEVE OF NEGATIEVE ONTWIKKELING? Waarschijnlijk zal schoonheid in de toekomst steeds meer ‘maakwerk’ worden. De meningen hierover lopen sterk uiteen. De één ziet het als een gevaarlijk ontwikkeling, de ander stelt dat het alleen maar positief is als mensen zich door nieuwe medische ontwikkelingen beter in hun vel gaan voelen. De discussie over de maakbaarheid van schoonheid moet dringend aangezwengeld worden. Hierin wil De Maakbare Mens vzw een belangrijke rol spelen. Geschreven door Eline Comer, educatief medewerker bij De Maakbare Mens vzw
i
Bates, Brian en Cleese, John. Op het eerste gezicht. Antwerpen: Standaard Uitgeverij, 2001, pp. 167-171. Jones, Doug. Physical Attractiveness and the Theory of Sexual Selection. Results from five populations. University of Michigan, 1996, p. 145. iii Comer, Eline en Nelissen, Mark. “Seksuele selectie en lichamelijke schoonheid”. Waarom we willen wat we willen. De invloed van de evolutie op wat we kopen, wat we doen, wie we graag zien en wie we zijn. Uitgeverij Lannoo: Tielt, 2004, p. 1. iv Gielen, Gerard. Onaantrekkelijk. Beeldvorming over het belang van fysieke aantrekkelijkheid. Antwerpen/Appeldoorn: Uitgeverij Garant, 2003, p. 13. v Debruyne, Vanessa, “De babyboomer strijdt tegen rimpels”, De Morgen, 4 augustus 2004. vi “Mieke Vogels en Agalev niet consequent” Uit: www.onaantrekkelijk.be vii Koen Wouters in Het Belang van Limburg”, 1 augustus 2004-10-18 Uit: www.onaantrekkelijk.be viii Vermeiren, Tessa. “Dokter, maak mij mooi”. Knack Weekend, 17 maart 2004, pp. 22-28. ix Hens, Tine. “De ridders van het normale”. De Standaard Magazine. Lijf en leden. De Maakbare Mens, 15 mei 2004, p. 16. x Botox (botuline toxine) is een enorm populair middel om fronsrimpels, kraaienpootjes en voorhoofdsrimpels te verzachten of te doen verdwijnen. Het middel werkt tijdelijk, tussen 3 en 6 maanden. Botox wordt al jaren toegepast om spastische spieren te laten verslappen. In de cosmetische wereld is Botox in 1995 geïntroduceerd. xi Desomer, Bart. “Voor&na. Drie vrouwen getuigen over hun ingreep”. De Standaard Magazine. Lijf en leden. De Maakbare Mens, 15 mei 2004, p. 10. xii Gielen, Gerard. o.c., 2003, p. 227. xiii “Stemlift kan je jonger doen klinken”, De Morgen, 21 april 2004. xiv Serneels, Katrijn, “Dag grote man. Beenverlenging voor mannen nieuwe trend in plastische chirurgie”, De Morgen, 20 april 2004. xv www.velthuiskliniek.nl xvi Debusschere, Barbara, “Als het schoentje niet past, versnij dan je voeten”, De Morgen, 09 december 2003. xvii Hens, Tine, “(Breast) Booming Business. Esthetische chirurgie is het taboe voorbij”, De Standaard Magazine. Lijf en leden. De Maakbare Mens, p. 27. xviii “Vetpuist laat zich kennen”, De Morgen, 30 juli 2004. ii
