denieuwe illusie Alex de Vries Maatschappij Arti et Amicitiae 175 jaar kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae over Ruud van Empel

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae

32

Januari 2015 jaargang 19

illusie Alex de Vries

over Ruud van Empel Ger van Elk

Gezicht op Kinselmeer Ron Kaal

Charles Avery Fredie Beckmans

Het was een mooie dag afgelopen herfst Larissa Kikol

Dictatuur van de creativiteit Dorine van Meel

Twee gesprekken Philip Fokker

Elmgreen & Dragset Ine Dammers

Interview met Shubigi Rao Zhenia Sveshinsky

over Joan Fontcuberta Frank Lisser

De eenzame trommelaar Tatjana Macic

Clark on Cable Kees Koomen

over Charles van Otterdijk K.P. Kavafis

Herinner je, lichaam

Maatschappij Arti et Amicitiae 175 jaar

Inhoudsopgave

Redactioneel

1 Cover, World 19, detail

Maatschappij Arti et Amicitiae 175 jaar

Ruud van Empel

3 Arti et Amicitiae 175 jaar

Nieuwe kansen 4+5 Alex de Vries

De illusie als paradox 6 Larissa Kikol

Dictatuur van de creativiteit 7 Erik Johansson

Vertical Turn 8+9 Zhenia Sveshinsky

Stranger than fiction over Joan Fontcuberta

10+11 Dorine van Meel

gesprek met Claire Potter en Annelein Pompe 12+13 Frank Lisser

De eenzame trommelaar 14+15 Kees Koomen

over Charles van Otterdijk 16 Tatjana Macic

Clark on Gable 17 Judith Schalansky

De Atlas van afgelegen eilanden 18+19 Ine Dammers

Interview met Shubigi Rao 22 Ger van Elk

Gezicht op Kinselmeer tekst Ron Kaal

23 Cees Budding

Een stoel O.A. Robert Broekhuis over Ger van Elk

24+25 Petri Leijdekkers

Troubadours van de toekomst 26 Hiroshi Sugimoto

Henry VIII, 1999

Op de middenpagina van dit extra dikke jubileum nummer staan de 2721 namen van de kunstenaars die vanaf de oprichting in 1839 van Maatschappij Arti et Amicitiae lid zijn geweest of zijn. Begonnen als een vereniging van lokaal opererende kunstenaars is Arti aan het veranderen in een vereniging die midden in de internationale kunstwereld wil staan. Arti kunstenaars exposeren inmiddels in New York, Berlijn, Londen, Los Angeles, Barcelona, Seoel... De hele wereld is in dit internettijdperk schouwtoneel van de kunst geworden. Wie daar zijn ogen voor sluit, ontkent de realiteit van de hedendaagse kunstpraktijk. Daarom bespreekt ‘de Nieuwe’ kunstenaars van binnen en buiten Arti. Kunst tonen zoals die door de kunstenaars/redactieleden van Arti van belang wordt geacht. Die thema’s laten zien die kunstenaars bezighouden. Wat speelt er in onze global village? Al 175 jaar organiseren de kunstenaars van Arti tentoonstellingen, literaire avonden, concerten, laten hun werk zien, debatteren met elkaar en schrijven over kunst. Het is een ontdekkingsreis om al die namen te lezen. Wie zijn of waren zij? Wie ken je wel, wie niet? De lange lijst toont het belang dat veel kunstenaars aan Arti et Amicitae hechten. In maart 2015 zal daarom de tentoonstelling ‘De Waarde van het Verenigen’ te zien zijn, die door Harry Heyink zal worden samengesteld. Het thema van dit nummer omcirkelt begrippen als illusie, suggestie en misleiding. Zoete wapens in handen van kunstenaars. Een voorstel doen over hoe je naar iets kunt kijken. Radicaal of sentimenteel. Pepperspray voor de ogen. Met een omgekeerde verrekijker de horizon bestuderen. Met beeld een nieuw denkbeeld formuleren. Of dat denkbeeld iets met de werkelijkheid te maken heeft speelt geen rol. Bestaat die werkelijkheid, of bestaat die werkelijkheid niet? Om de Belgische schrijfster Annelies Verbeeke te citeren: ‘Kunst gaat om het peilen van de mens’. Feitelijkheid bij het beschrijven van een illusie lijkt een illusie, maar is vermoedelijk de enige manier om het aan te pakken. Lees de gedichten van Kavafis. Zie hoe hij onpoëtische feitelijke beschrijvingen op onnavolgbare wijze smeedt tot grootse poëzie. Kijk naar het werk van Magritte, geschilderd alsof het voor een reclameposter was bedoeld, maar zijn beelden zinderen na op je netvlies. Hoe doen ze dat? Zit er zoveel ruimte in hun werk dat we dat zelf afmaken met onze fantasie? Het zijn cliché formuleringen in de beschrijving van kunst, maar toch… Het inzetten van illusie, misleiding, radicaliteit of sentimentaliteit is als het balanceren op een dun koord gespannen tussen uitersten. De kijker in verwarring achterlatend. Wat de een beleeft aan een werk is anders dan wat de ander beleeft. Ieders fantasieën en illusies zijn verschillend, wat we delen is de verwondering.’ Het is een bonte verzameling stukken, gesprekken, interviews, gedichten en kunstenaarspagina’s in dit nummer. Het laat de verscheidenheid zien wat kunstenaars drijft en inspireert. Ze hebben gemeen dat ze de rol van fictie, illusie, waarheid en leugen, en radicaliteit onderzoeken. Ze behandelen facetten hoe kunstenaars de wereld en soms de kunst ervaren en laten zien. Hoe toepasselijk is daarom de uitspraak van de dichter, toneelschrijver en filosoof Friedrich Schiller: ‘Der Mensch spielt nur, wo in voller Bedeutung des Worts Mensch ist, und ist nur ganz Mensch, wo er spielt.’ Dat is eigenlijk te lezen als een opdracht. Speel! Dan komen de illusies vanzelf. RB n

27 Bartok, Tinguely, Butler, Gauguin, Goethe, Nietzsche, Wilde, Camus 28+29 Huub Mous

Afscheid van het gedroomde leven Bordeline Journalisme als kunstvorm

et Amicitiae in samenwerking met uitgeverij Virtùmedia. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. De redactie van de Nieuwe is onafhankelijk.

Redactie : Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Voll-

32 Andrei Roiter

mer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen

What

Bijdragen : Fredie Beckmans, Cees Buddingh, Ine Dammers, Philip Fokker, Ron Kaal, Larissa Kikol, K.P. Kavafis, Kees Koomen, Frank Lisser, Petri Leijdekkers, Dorine van Meel, Huub Mous, Annelein Pompe, Claire

33 K.P. Kafavis

Herinner, je lichaam

Potter, Nan Romijn, Judith Schalansky, Zhenia Sveshinsky, Alex de Vries

Beeldbijdragen : Charles Avery, Ruud van Empel, Ger van Elk, Elmgreen&Dragset, Joan Fontcuberta, Erik Johansson, Hugo Keizer, Tom Kummer, Tatjana Macic, K. Malevich, Edouard Manet, Piero Manzoni,

34+35 Philip Fokker

Elmgreen & Dragset

Jonathan Meese, Charles van Otterdijk, Shubigi Rao, Andrei Roiter, Wim T. Schippers, Hiroshi Sugimoto, JeanTinguely, Jurgen Winkler

Correcties Frits Vliegenthart

36 Nan Romijn

Reacties en bijdragen voor nummer 33, jaargang 20, dienen uiterlijk op 30 maart 2015 binnen te zijn. Per

Staar

mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam.

37 Charles Avery

Untitled (Bejewelled Hare)

Druk Veldhuis Media De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie

40 Jurgen Winkler

te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

Eigen baard eerst J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

De Nieuwe 32 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van de Vereniging van Beeldend Kunstenaars Maatschappij Arti

30+31 Fredie Beckmans

2

Colofon

denieuwe

Nieuwe kansen Dankzij royale schenkingen en contributies is beeldend kunstenaars vereniging Maatschappij Arti et Amicitiae onafhankelijk. Kunstenaars van Arti kunnen naar eigen inzicht tentoonstellingen samenstellen in de museale zalen en zij maken al twintig jaar deze kunstmagazine. Dit alles zonder dat zij hun oren naar subsidiegevers hoeven te laten hangen. Ondanks dit alles heeft Arti een imagoprobleem. Maar juist nu Arti 175 jaar oud is geworden gloort er perspectief. Laten we even stil staan bij de doelstellingen van Arti: ‘Het bevorderen van de beeldende kunst in de ruimste zin des woords, de stoffelijke en geestelijke belangen van de leden en de culturele belangen in het algemeen.’ De vraag is of je een vereniging nodig hebt om de kunst te bevorderen. Geen museum of kunstenaarsinitiatief heeft tenslotte leden. Wat is dan het voordeel dat Arti een vereniging is? Als eerste het prachtige gebouw op een top locatie hartje Amsterdam. De continuïteit, Arti bestaat al 175 jaar en dat komt mede door de verenigingsvorm. Arti is daardoor niet afhankelijk van subsidies, maar wordt gedragen door een brede basis van kunstenaars en kunstlievende leden. Onafhankelijk te zijn van politieke of maatschappelijke krachten is een hele sterke positie in de kunst, en in een tijd waarin de culturele sector zulke klappen krijgt, is dat zelfs een unieke positie. Daarom liggen er grote kansen, misschien kun je zelfs beter spreken van een plicht, voor Arti om de eigen opdracht serieus te nemen. Met het verdwijnen van kunstenaarsinitiatieven, galeries, kunsttijdschriften en zelfs musea, staan kunstenaars en curatoren te trappelen om een podium. Arti kan daarbij een belangrijke rol vervullen, en als vereniging de schouders zetten onder een prikkelend tentoonstellingsbeleid en versterking van een inhoudelijke orgaan als De Nieuwe. Om de basis van Arti te verstevigen zou Arti een ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling) kunnen worden, een officieel goed doel, dan worden de lidmaatschapsgelden voor kunstlievende leden aftrekbaar (voor kunstenaars zijn ze dat al) en kan door extra donaties de vereniging financieel gezond blijven/worden en dus meer voor de kunst betekenen. Zet Arti in waar het voor is opgericht en laten we een redder van de kunst worden! Dat zou een geweldige viering van het 175 jarige bestaan zijn. n De redactie

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Ruud van Empel, World17, 2006

De illusie als paradox Beeldend kunstenaar Ruud van Empel (Breda, 1958) maakt montages met zelfgemaakte foto’s, die hij op de computer met elkaar combineert tot een geïdealiseerde voorstelling. In feite presenteert hij met bekende elementen een wereld die we niet kennen. We hebben er enkel de voorstelling van die ons door Van Empel tot in de miniemste details wordt voorgeschoteld. Je zou zijn werken illusies kunnen noemen, maar tegelijkertijd hebben zijn voorstellingen een ongehoord realiteitsgehalte. Toch tref je zijn verbeeldingen in de werkelijkheid nooit als zodanig aan. Dat ongehoorde en ongeziene maakt ze dan weer zinsbegoochelend. Die ogenschijnlijke tegenstrijdigheid bepaalt in hoge mate de kwaliteit van zijn werk en de waardering ervoor. Bij hem is de illusie een paradox.

Alex de Vries potentie die deze media voor zijn werk-

is dat deze maar kort bestaat. Een kind

wijze konden hebben.

leert natuurlijk elke dag, waardoor het

Ruud van Empel: ‘Als art director had ik

zijn onschuld verliest. De eerste zeven,

een enorme vrijheid. Ik kon altijd mijn

acht jaar van zijn bestaan is de invloed

gang gaan, maar ik werkte wel in dienst

van de opvoeding op de onschuld van

van anderen. Ik zag opeens de moge-

het kind nog beperkt. Het is zo cliché

lijkheid om het kunstenaarschap bin-

als het klinkt: kinderen van die leeftijd

nen mijn bereik te brengen. Dat was me

gaan vrijwel altijd uit van het goede

altijd afgeraden, want ‘daar zat geen

en je kunt ze wat dat betreft compleet

toekomst in’. Daarom ben ik ook aan de

voor de gek houden. Ik heb die zuiver-

academie grafisch ontwerpen gaan

heid willen vangen in ongeziene beel-

studeren; dat was in ieder geval een

den. Ze zijn geïnspireerd op mijn eigen

Ruud van Empel werd opgeleid tot

uiterst low budget tot stand. De stijlvast-

vak waar je dan nog je brood mee kon

jeugdfoto’s gemaakt door mijn vader.

grafisch ontwerper aan de Acade-

heid ervan droeg in hoge mate bij aan

verdienen. Ik kreeg altijd te horen: ‘Het

Het zijn moedige pogingen om schoon-

mie St. Joost in Breda in de jaren 1976-

het succes van deze programma’s.

laatst wat je moet doen, is kunstenaar

heid zonder cynisme te laten zien. Cy-

1981. Vroeg in zijn loopbaan begon

Ruud van Empel was in die tijd samen

worden.’ Nou, misschien is dat dan ook

nisme geeft geen antwoorden op onze

hij zelf met het maken van korte films

met andere grafisch ontwerpers als

het laatste wat ik doe. De eerste tijd dat

levensvragen, maar schoonheid wel. Ik

en video’s. Hij schreef het scenario en

Frans Lasès en Norbert ter Hall die ook

ik op de computer mijn eigen beelden

stelde mezelf de opdracht iets moois te

verzorgde zelf regie, camera, licht en

voor de tv werkten de maat der dingen

ging maken, hield ik met aanvullend

laten zien, open en eerlijk, te mooi om

geluid. Hij ontwierp ook de settings en

als het ging om de kunstzinnige eigen-

werk in opdracht mijn hoofd boven wa-

waar te zijn. Het is een inhoudelijke in-

decors. Die vielen op en hij werd ge-

zinnigheid van art direction.

ter, totdat ik in 2005 met de serie ‘World’

tentie die inherent is aan mijn techniek.

doorbrak in de Verenigde Staten. Ik

Alle onderdelen van mijn beelden heb

vraagd om voor uiteenlopende producties decors te maken. Daarmee kon

Picturing Eden

werd uitgenodigd om deel te nemen

ik afzonderlijk gefotografeerd en op de

hij in zijn onderhoud voorzien en hij

Het werk van Van Empel kwam tot hal-

aan de tentoonstelling ‘Picturing Eden’

computer ingemonteerd. Het materiaal

maakte er naam mee. Hij werd bekend

verwege de jaren negentig vooral via

van curator Deborah Klochko in het

dat ik fotografeer zoek ik enerzijds be-

toen hij voor populaire tv-programma’s

het traditionele knippen en plakken tot

oudste fotografiemuseum van Amerika,

wust en anderzijds kom ik het gewoon

als ‘Theo & Thea’ (1985-1989) en ‘Creatief

stand. Die gekende collagetechniek

het George Eastman House. Een werk uit

tegen. Ik heb een zeer groot beeldar-

met kurk’ (1993-1994) van Arjan Ederveen

ruilde hij in voor digitale beeldbewer-

mijn ‘World’ serie uit 2005 van een zwart

chief. Als ik voor het vervolmaken van

en Tosca Niterink in de regie van Pieter

king toen de Powermac van Apple

meisje in een wit jurkje tegen de achter-

een beeld nog een element mis, ga ik

Kramer als art director en vormgever

op de markt kwam en het software-

grond van een tropisch bos kwam op

dat erbij fotograferen. Qua realisme

optrad. Zijn werk had toen een hoog

programma Photoshop werd geïntro-

de omslag van de catalogus.’

klopt het beeld niet, bijvoorbeeld in bio-

zelfmaak- en knutselgehalte en kwam

duceerd. Hij zag van begin af aan de

logische zin. Ik creëer een illusie. Wat ik Schoonheid

plantaardig bij elkaar zet, tref je in de

De naam en faam van Ruud van Empel

natuur niet zo aan. Dat geldt eigenlijk

was met die tentoonstelling die door

voor alles waarmee ik mijn beelden op-

de Verenigde Staten reisde in een klap

bouw. Maar de illusie klopt en ik weet

gevestigd. Zowel de ‘Untitled’-serie uit

inmiddels wat ik daarvoor nodig heb.

2004 als de ‘World’-serie lieten de idylle

Mijn werk zegt iets over de werkelijk-

zien van de onschuld van de jeugd.

heid, maar het is geen commentaar. Dat

In ‘Untitled’ zien we blanke meisjes en

commentaar komt eruit voort. Wel kies

een jongetje uiterst verzorgd gekleed

ik zorgvuldig mijn onderwerpen, want

en gekapt steeds alleen in een sprook-

ik stel wel iets aan de orde.’

jesachtige bos. De veel grotere serie

Foto, Hugo Keizer, 2014

4

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

‘World’ van meer dan dertig werken

Abattoir

laat minstens zo verzorgde zwarte

Dat geldt zeker ook voor de recente

jongens en meisjes zien in tropisch aan-

tentoonstelling in de Amsterdamse Flat-

doende omgevingen te midden van

land Gallery die in september-oktober

waterplanten in vijvers aangevuld met

2014 te zien was en die de titel ‘J’accuse’

paradijselijk aandoende kleine dieren.

droeg. Van Empel toonde daar een se-

Ruud van Empel: ‘In de twee reeksen

rie van vijf stillevens (‘Still Life’) waarin

werken heb ik het begrip ‘onschuld’ in

de vanitassymboliek centraal staat, vier

zijn puurste hoedanigheid willen be-

‘naakten’ (‘Nude’) en enkele op zichzelf

handelen. Het wezenlijke van onschuld

staande werken (‘Solo Works’), waaron-

der een portret van programmamaakster en presentatrice Andrea van Pol. De vraag is daarbij wat de ‘beschuldiging’ van Ruud van Empel precies behelst. In het persbericht van de galerie bij de tentoonstelling is er sprake van het verzet van de kunstenaar tegen hedendaagse kunstmatigheid. Dat wekt bevreemding omdat de kunstmatigheid van het werk van Van Empel met zijn digitaal gemanipuleerde fotografische beelden daar juist een product van lijkt te zijn. Van Empel: ‘Mijn aanklacht betreft de hypocrisie dat je niet meer mag laten zien hoe iets er werkelijk uitziet, of hoe het er aan toegaat. Voor mijn serie stillevens wilde ik een beeld maken van een uitstalling van vlees. Ik werd echter niet toegelaten in het abattoir om te fotograferen. Die werkelijkheid mag je blijkbaar niet meer in beeld brengen. Veel mensen eten graag saté kambing,

Ruud van Empel, Venus#4, 2006

maar ze willen er niet mee worden geconfronteerd dat daarvoor een geitje wordt geslacht. Een slager haalt, voordat hij het product in de etalage zet, ieder vetje en velletje van het vlees af. Het

Verontrustende verkniptheid

mijn babyportretten waar niets seksu-

den en zich er ongemakkelijk bij voe-

wordt van al het bloederige ontdaan.

Pratend met Ruud van Empel geeft hij er

eels aan is, worden soms zo gelezen. Er

len. In zijn recent ‘Nude’ serie speelt

Lever wordt al vrijwel niet meer openlijk

blijk van dat hij over de intenties en ach-

is sprake van een verontrustende ver-

Ruud van Empel met die gewaarwor-

verkocht. Er wordt naar mijn idee doel-

tergronden van zijn werk een openhar-

kniptheid.’

ding van zijn werk. De vier naakten die

bewust iets buiten beeld gehouden.

tig verteller is. Hij doet niet geheimzinnig

Die laatste uitspraak roept in herinne-

hij in die beelden laat zien, zijn in hun

Ondertussen slachten we in de wereld

over zijn inspiratiebronnen, de invloe-

ring dat Ruud Schenk, curator moderne

fysieke constructie en hun uiterlijke ge-

miljoenen dieren per dag, maar de

den die hij ondergaat, de kunstenaars

kunst van het Groninger Museum, in zijn

daante in tegenspraak met vrijwel alles

vleeseter wil wat hij eet daarmee niet

die hij bewondert en de plaats die hij

essay ‘Once upon a time’ in het boek

wat we onder ‘natuurlijke schoonheid’

in direct verband zien. Hoe ik tegen die

zoekt in de kunstgeschiedenis en de fo-

‘Ruud van Empel Photoworks 1995-2010’

verstaan. Hij heeft naakten tot stand

problematiek aankijk, komt er dan uit: ik

tografie. Hij verzet zich tegen al te platte

uit 2011, diens werk in verband brengt

gebracht die aan talrijke voorwaar-

toon hoe dat geslachte vlees eruitziet.

interpretaties die zijn beelden tot kitsch

met het begrip ‘das unheimliche’, of zo-

den van de hedendaagse naaktcultuur

Het zijn niet de ‘vleesgebakjes’ die je

verklaren of die in het kader van de por-

als collega-kunstenaar Mike Kelley het

voldoen – zo is er geen schaamhaar te

tegenwoordig bij de slager of de su-

noficatie bepaalde werken uitsluitend

noemde: ‘the uncanny’. Schenk slaat

bekennen – maar in ieder van de vier

permarkt in de vitrines ziet. Ik ben geen

seksueel opvatten. Een werk waar twee

daarmee de spijker op de kop, want

beelden doet zich wat betreft het ide-

politiek activist, maar ik laat zien hoe ik

kleine jongens gearmd opstaan (‘World

de waardering voor het werk van Van

ale bloot een verstoring voor. Je kunt

hier als kunstenaar tegenaan kijk. Het

#32’, 2008), voor Van Empel een manier

Empel is er vooral ook in gelegen dat

er niet meteen de vinger opleggen, en

zegt iets over hoe de wereld in elkaar

om uitdrukking geven aan hun vriend-

kijkers voor de radicaliteit ervan terug-

de kwaliteit van de naakten is dan dat

zit. Dat is een persoonlijke kwestie. In die

schap, riep de botte reactie ‘flikkers’ op.

schrikken, dat ze zijn beelden in al hun

je dat eigenlijk ook niet wilt. Je kijkt wel

zin voldoet mijn werk niet aan het mo-

Van Empel: ‘Dat is toch wonderlijk. Zelfs

schoonheid en onschuld griezelig vin-

uit. n

dernisme dat juist het onpersoonlijke als kwaliteit benadrukt. Ik werk gevoelsmatig, intuïtief haast. De digitale techniek die ik hanteer, heeft een zekere mate van toeval in zich. Ik vorm het zoals ik het voor ogen heb, maar dat bedenk ik niet zozeer van tevoren, ik zie het al makend ontstaan. Ik neem dan voortdurend besluiten die tot het uiteindelijke beeld leiden. Ik heb over sommige beelden een paar jaar gedaan om alle elementen bij elkaar te krijgen.’ Ruud van Empel bestempelen we in Nederland als een beeldend kunstenaar die gebruikmaakt van fotografische middelen. In de Verenigde Staten daarentegen is hij volwaardig in de geschiedenis van de fotografie opgenomen. De ethische dilemma’s die hij aan de orde stelt, worden in uiteenlopende landen zeer verschillend ontvangen en geïnterpreteerd. Waar in Nederland zijn serie ‘World’ met zwarte kinderen argwanend wordt bekeken en in moreel opzicht in twijfel getrokken, daar wordt in de Verenigde Staten die geïdealiseerde onschuld van het zwarte kind juist als een noodzakelijk eerbetoon opgevat. Ruud van Empel, Still Life Funghi, 2014

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Larissa Kikol vertaling Fredie Beckmans

De dictatuur van de creativiteit Een groot internetplatform voor fotografie maakte reclame met de slogan: ‘Zo gunstig was creativiteit nog nooit!’ We moeten ze hier gelijk geven! Een ieder wil creatief zijn en moet het ook zijn. Creativiteit wordt zelfs verwacht. Ze wordt vermeld als functie-eis bij vacatures en geldt als beoordelingscriterium bij partnerkeuzes. Het hele leven staat tegenwoordig tussen creatieve aanhalingstekens, vroedvrouwen moeten geboorten in een bijzondere vorm gieten, en de laatste gang die wij allen gaan moet door middel van een creatieve begrafenis transcendent worden vormgegeven.

aan de orde is. De hedendaagse creativiteitswaan draait veelmeer om het eigen ego dan om de diepere bewustwording. Het resultaat hiervan: hysterie, oppervlakkigheid en schaamte. Kijken we hierbij naar Freuds verhandeling: ‘Het onbehagen in de cultuur’, dan kun je je afvragen of niet ook in de creativiteit een ‘lustvervanger’ om de hoek komt kijken. Achterliggende gedachte is de angst voor het gewone, het eigen ontoegankelijke en een combinatie hiervan. Creatieve oplossingsgerichte strategieën worden niet meer losgelaten op alleenstaande problemen, maar het gehele IK wordt als probleemgebied behandeld. Daar waar de dieptepsychologie ooit werd ingezet bij complexe levensproblemen, moet nu de dieptecreativiteit ons eigen leefpatroon uit de crisis halen om weer aan de marktconforme eisen te voldoen. Desalniettemin laat ook hier de inflatie niet lang op zich wachten. Creativiteit als wondermiddel Het thema van dit nummer is daarom illusie. De leugen en de waarheid. De creativiteit als een wondermiddel. De creatieve vorming van het Zelf is een illusie. Een creatieve levenshouding als individualiteitskenmerk is een illusie. Creativiteit kan gelukkig maken, hoeft dat echter niet. Aan het eigen Zelf kunnen we hard werken, maar we kunnen het niet altijd vormgeven. En individualiteit heeft niets met creativiteit van doen. Alles bij elkaar genomen hoeft dat niet erg te zijn, het zij zo. De creatieve lifestyle betekent ook een gecontroleerde rationaliteit: men houdt zich voor, altijd en overal anders te willen doen, beslissingen nemen op grond van kwantitatieve gebeurtenissen en overal tegelijk te willen zijn in plaats van de directe weg te nemen. Dat kost allemaal maar energie en belemmert onze bewegingsruimte.

Adrien Klemensiewicz, performance ‘I must be different! I have to!’, Munchen, English Garden, 2014

De do-it-yourself-generatie wil niet al-

Natuurlijk willen ook alle kunstinstellin-

bedoelde met de term kunstenaar een

Anders gezegd: wat betekent het in

leen het eigen leven, maar ook het

gen van deze markt profiteren. Ze over-

individu dat zelf actief vorm geeft.

de context van de kunst? Kan het cre-

individuele IK zelf vormgeven. De cre-

spoelen oncreatieve singles en verstok-

Na de krijgszuchtige vernietigingen

ativiteitsbegrip zelfs het kunstbegrip

ativiteit wordt op die manier als een

te bejaarden met een vloedgolf aan

en massamoorden in de 20ste eeuw

vervangen? (Kunstbegriff is een door

goddelijk wondermiddel aangepre-

programmakeuzes die meer geschikt

moest men zich heroriënteren en op-

Beuys bedacht woord: noot van de ver-

zen en als gebruiksartikel verramsjt. Om

zijn voor verveelde kinderen. De stad

nieuw beginnen. De kunstenaar moest

taler) Zal er binnenkort geen kunst meer,

het geweten te sussen moet het individu

moet natuurlijk ook creatiever worden.

de samenleving aan betere politieke

maar creativiteit tentoongesteld en

creatieve maaltijden kunnen bereiden,

Wordt ze zonder een museum voor he-

en ecologische patronen helpen en

gedocumenteerd worden? Wordt dien-

zijn kleren bij een creatief designcol-

dendaagse kunst als zodanig al hele-

de verantwoording daarvoor in eigen

tengevolge een historische creativi-

lectief kopen of in een tweedehands-

maal niet meer waargenomen, nu moet

hand nemen. Ook de kunstschilder Jean

teitsontwikkeling in verschillende stijlen

winkel creatief samenstellen. Onze vrije

ze ook de openbare ruimte met kunst

Dubuffet verkondigde dat ieder mens

zichtbaar? De kunst wilde zich lange tijd

tijd moeten origineel geënsceneerd

opleuken en de bewoners regelmatig

zich met de kunst kan verbinden. Net als

van de niet-kunst onderscheiden. Door

worden. De humor en ook onze seks-

met performancekunst gelukkig maken.

Beuys maar ook in de context van de

diverse ready-mades werd daarna de

naoorlogse tijd, stuurde hij aan op een

niet-kunst in een kunstcontext geplaatst

beleving moet creatiever worden en het hele aanbod van Apps op onze

Beuys verkeerd begrepen

sterke cultuurpessimistische beleving,

en op die manier kreeg de kunst een

smartphones moet een creatief gebruik

De kunstenaar Joseph Beuys beweerde

die hij provocatief met de verheerlijking

nieuwe invalshoek. Zal zoiets dergelijks

van de innovatieve technologie sug-

dat ieder mens een kunstenaar is. Hij

van de outsiderkunst visualiseerde.

ook gebeuren met de creativiteit en de

gereren. Tenslotte wordt de creatieve

werd niet begrepen. En verkocht: aan

levensloop aan de hand van originele

Lifestyle-tijdschriften, aan esoterische

Beuys of Dubuffet, beider ideeën kun-

daar eens over moeten nadenken en

verhaaltjes en foto’s op Facebook met

levenshulp en ‘coaching seminars’

nen in een maatschappelijke en cultu-

de niet-creativiteit in een ander daglicht

wel 387 vrienden ons onder de neus ge-

voor gestresste managers, die hun

rele context worden geplaatst, die van-

bekijken. n

wreven.

rendement moesten verbeteren. Beuys

daag de dag in West-Europa niet meer

6

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

niet-creativiteit? Minstens zouden we

Erik Johansson, Vertical Turn, www. erikjohanssonphoto.com

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Orogenesis: Watkins, 2004 from the Orogenesis series by Joan Fontcuberta © Joan Fontcuberta

Stranger than Fiction Hydropithecus of Cerra de San Vicente, 2006 from the Sirens series by Joan Fontcuberta

In het Science Museum in Londen is Joan Fontcuberta’s eerste grote retrospectief in het Verenigd Koninkrijk. Buiten kan ik al van verre zien dat voor het museum een grote groep onrustige mensen staat te wachten. Ik haal eens diep adem en bereid mij voor op een lange wachttijd in de koude Londense zon en de typische dynamiek die wachten in een rij voor een tentoonstelling oplevert. Maar terwijl ik dichterbij kom, zie ik dat de mensen buiten niets te maken hebben met de tentoonstelling van de Catalaanse kunstenaar en winnaar van de Hasselblad Award in 2013. Zij zijn hier om naar een levensechte mammoet te komen kijken, bij de buren in het National History Museum.

helpen mij af te vragen of de software-

Om onverklaarbare redenen is het ver-

ontwikkelaars niet toevallig Komar &

boden om de expositie te fotograferen.

Melamid’s vragenlijst voor Most Wanted

Vanaf ver herken ik de lichaamstaal

Paintings hebben gebruikt om tot hun

van de suppoost terwijl zij stilletjes op

algoritme te komen.

mij afkomt en mij vraagt geen foto’s te

De tentoonstelling ‘Stranger than Ficti-

nemen. Is dit een gedateerde richtlijn

on’ is niet chronologisch samengesteld.

om het copyright te beschermen? De

Met het oog op het instituut dat de ten-

promotie van boeken en souvenirs? Ik

toonstelling herbergt is er een selectie

heb geen idee en uit pure recalcitran-

gemaakt van werk waarbij de nadruk

tie neem ik een paar foto’s als de dame

ligt op het wetenschappelijke discours:

weer uit beeld is verdwenen. Maar het

De zogenaamde Media Zalen, waar

de wezens zien eruit als een kruising

plantkunde en topologie, de media en

leidt af om steeds te moeten kijken waar

Fontcuberta’s werk wordt getoond, is

van alle dieren uit de mythologieafde-

zelfs religie. Disciplines die beweren de

de suppoost is als ik een visuele notitie

een samenwerkingsverband van de

ling van de bibliotheek. Verderop in

waarheid in pacht te hebben, worden

wil maken, dus ik hou er al snel mee op.

gastheer (The Science Museum) en The

de tentoonstelling een ontdekking van

allen door Fontcuberta uitgedaagd (2).

Fontcuberta’s werk heb ik al eerder ge-

National Media Museum in Bradford. De

de geoloog en priester Jean Fontana.

Bij iedere stap wordt de bezoeker uitge-

zien, ik weet waar hij mee bezig is. Maar

ruimte is bedoeld voor media, fotogra-

Nadat we vliegende eenhoornapen

nodigd om gaandeweg zijn twijfel en

terwijl ik hier zo op een ouderwetse

fie- en kunst installaties. Om deze zalen

voorbij hebben zien komen, roepen de

achterdocht met zich mee te dragen.

manier notities sta te maken, realiseer ik

te bereiken loop je als bezoeker over

fossiele skeletten van zeemeerminnen

Hoe overtuigend sommige verhalen

mij dat ik zo gedwongen word om mijn

een balustrade die uitzicht biedt over

allerminst verbazing op. En daarnaast:

van de gevonden archieven ook mo-

ervaring om te zetten in begrip terwijl

de permanente tentoonstellingen: een

heeft u die beelden niet eerder gezien?

gen zijn, de onmiskenbare gelijkenis

ik de expositie bekijk. Doordat het niet

museum van technologie en ontwikke-

Ergens gepost op een Facebook-pagi-

van alle wetenschappers, kosmonau-

mogelijk is voor mij om kijken en den-

ling in al haar glorie. Is er een betere

na van een verre nicht? Net als de vele

ten en monniken met elkaar én de Cata-

ken te scheiden, moet ik het denken

plek om het werk van Fontcuberta te la-

online likers wilde zij ook dit ongelofe-

laanse kunstenaar zelf, laat geen twijfel

verschuiven naar een moment waarop

ten zien? En ook al kan men tussen de re-

lijke nieuws met u delen. Zeemeermin-

bestaan over hun fictieve herkomst. Al-

ik wel of niet nog een blik in mijn fotoar-

gels van de titel van de tentoonstelling

nen (hebben) bestaan, dat had zij al

thans, mocht de foto van de vliegende

chief werp.

door een literaire verwijzing naar Mark

jaren geweten, en nu was er zelfs we-

eenhoornaap (Cercophitecus Icaro-

Twain (1) en zijn opmerking over realiteit

tenschappelijk bewijs!

cornu) bij de ingang u niet al meteen

Sherlock Holmes en de feeën

in de ogen hebben laten wrijven van

Fotografie heeft altijd geflirt met de re-

verbazing.

aliteit en illusie. De wetenschap van op-

lezen, Fontcuberta’s werk is verre van documentair te noemen.

Fictieve afkomst

De tentoonstelling opent met een kort-

Fontcuberta’s retrospectief is doorspekt

geleden ontdekt archief van de lang

met series van andere vakkundig gefa-

Metafoor voor macht

fend, gaf dit medium zelfs een vleugje

vergeten wetenschapper Professor

briceerde, ja zelfs minder overduidelijk

Maar als Fontcuberta’s werk niet waan-

alchemie mee. Wat er gebeurt tussen

Ameisenhaufen: aantekeningen over

fantastische werken. Hierdoor ontstaat

zinnig goed gemaakte nep is, hoe dan

de lens en een afdruk is een mysterie

geobserveerde fantastische wezens in

een spanning tussen geloof- en onge-

zijn praktijk te definiëren? Wat voor in-

dat buiten beeld blijft. In de Victoriaan-

hun natuurlijke omgeving, opgezette

loofwaardigheid binnen het narratief

vloed heeft de ruimte waar het werk

se tijd was het fotograferen van geesten

voorbeelden en natuurlijk ook foto’s.

van de tentoonstelling. Zo roept de

tentoon wordt gesteld op de manier

al een gigantische hit. En ook al werden

De wetenschapper op de foto met Cen-

mooie zwart-wit fotografie van wat op

waarop de werken worden bekeken?

deze foto’s vaak ontmaskerd als fraudu-

taurus Neandertalensis, Alopex Stultus,

verwelkende bloemen lijkt (uit de serie

En als dit bovendien geen realiteit is die

leus, nog steeds heeft dit genre een gro-

een vliegende Cercophitecus Icaro-

Herbarium uit 1994) herinneringen op

deze voormalige reclameman met fic-

te groep toegewijde volgers. De schrij-

cornu en verschillende zwart-wit en se-

aan een werk van de Duitse fotograaf

tie pareert, wat is dan zijn ‘derde pil’(3)

ver van de beroemde Sherlock Holmes

pia gevlekte afbeeldingen van wezens

Karl Blossfeld. Voor de serie Orogenesis

Fontcuberta is geen fotograaf zoals

verhalen, Sir Arthur Conan Doyle, was

waarvan je je moeilijk kunt voorstellen

uit 2002 voerde Fontcuberta historische

Ansel Adams of Henri Cartier Bresson

in zijn tijd wellicht een van de meest

dat ze bestaan. Laat staan dat ze zo

landschappen uit schilderijen in een

dat was. Hij koos fotografie niet voor

bekende spiritisten en geloofde ook in

goed geobserveerd en bestudeerd

militair softwareprogramma in. De soft-

haar formele kwaliteiten maar als een

het bestaan van feeën (4). Een serie foto’s

zijn. De tekeningen zijn perfect als van

ware zet de landschappen om in beel-

metafoor voor macht. De ambivalente

genomen door Elsie Wright en Frances

een 17de-eeuwse geleerde of een kin-

den van sublieme maar tegelijkertijd

verhouding van fotografie met de zicht-

Griffiths in 1917 vond hij dan ook duidelijk

derboekenillustrator. De namen zijn in

ook vervreemdende landschappen.

bare wereld maakt het zo een rijk me-

bewijsmateriaal van dit paranormale

een geraffineerd Latijn geschreven en

Als ik naar deze prints kijk, kan ik het niet

dium in Fontcuberta’s oeuvre.

fenomeen. Ondanks de conclusies van

8

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

tica en scheikunde, in het donker beoe-

Hydropithecus of Sanary, 2012 from the Sirens series by Joan Fontcuberta © Joan Fontcuberta

Cercophitecus Icarocornu from the Fauna series by Joan Fontcuberta and Pere Formiguera, 1985 © Joan Fontcuberta and Pere Formiguera

Zhenia Sveshinsky vertaling Philip Fokker

verschillende experts dat de foto’s nep

Hoe minder je ziet, hoe meer je weet

komen. Of het nu om de krioelende mi-

geselecteerd komen het hardst aan bij

waren en de haarstijl van de feeën wel

Een voetnoot voor het belang van we-

croscopische massa gaat die een tak

de wetenschap en de kunstige wijze

erg ‘typisch Parisienne’(5), bleef Doyle er-

tenschappelijke verbeeldingskracht. In

van een dodelijk virus voor moet stellen

waarop de vervalsingen van Fontcu-

bij dat de foto’s echt waren.

een wereld waarin niets echt is als het

of dat de plek waar de Rover rondrijdt

berta waarheid uitdaagt.

Drie jaar voor het overlijden van Fran-

niet is gezien (7) speelt visualisatie een

daadwerkelijk Mars is en natuurlijk de

ces Griffith, in 1983, gaven ze toe dat de

belangrijke rol in het vergaren van ken-

selfie die de Curiousity robot na haar

Humorvol en tegelijkertijd bloedserieus,

foto’s nep waren, gelukkig maakte Doy-

nis. Het mag dan ook geen verrassing

landing maakte. Maar de belangrijkste

Fontcuberta’s gehele oeuvre is een plei-

le deze publicatie in The Unexplained

heten dat fotografie, ondanks haar

vraag luidt: kan dit systeem waar ken-

dooi voor visuele geletterdheid. Maar

niet meer mee. Het verlangen om het on-

frivole natuur, een perfect medium

nis niet alleen is gebaseerd op ‘zien is

is de presentatie in het Science Museum

zichtbare te kunnen zien is soms sterker

is geworden om de realiteit beter te

geloven’ maar ook op kennis van de

wel de ultieme vorm voor zijn werk in

dan optische waarneming en redelijk-

begrijpen. Maar hoeveel laten weten-

technologie van het medium dat het

de ruimte die is gereserveerd voor artis-

heid tezamen, de truc hoefde niet eens

schappelijke beelden eigenlijk zien?

bewijsmateriaal vast heeft gelegd, in-

tieke ingrepen? Als de twijfel die wordt

perfect te zijn.

Wat wij nooit moeten vergeten is dat,

clusief context en historie van het werk-

gezaaid op de expositie uit de Media

al is een foto tot op zekere hoogte een

veld, kan dit systeem onderdeel gaan

Space kan sijpelen, in het museumcafé,

In 2006 deed een Spaans tv-kanaal

afdruk van de realiteit, de camera niet

uitmaken van onze dagelijkse manier

over de balustrade, langs de rijen mam-

verslag van het onbekende verhaal en

hetzelfde werkt als het menselijk oog.

van kijken? En hoe kan deze manier van

moetfans voor het aangrenzende Na-

kritisch kijken worden geïntroduceerd

tural History Museum de straat op, dan

bij een breder publiek?

zou dat het ultieme succes voor de Font-

het archief van de Russische kosmonaut Ivan Istochnikov(6) die na een ruimtewan-

Vaak genoeg vertaalt het oog de we-

deling vanuit de Soyuz-2 samen met zijn

reld binnen de camera in een beeld

hond Kolka niet meer werd gezien. De

dat anders is dan met het blote oog

Ruimte voor twijfel?

is ons verlangen naar illusie. En fotogra-

Russische ambassadeur in Spanje inter-

wordt gezien. Aangewakkerd door

Kunstenaarspraktijken die zich bezig-

fie is een perfect medium om dit te voe-

preteerde dit werk als een belediging

technologische vooruitgang kunnen

houden met fotografie, houden zich

den terwijl kunst een mogelijkheid biedt

van zijn land. De dag na de uitzending

wij nu ook micro-en macrokosmos-

ook bezig met de complexe gemengde

om dit aan te vechten, mits in de juiste

bood het tv-station aan het item te ont-

sen waarnemen. Terwijl op hetzelfde

natuur van het medium. Van de vroege

omgeving. n

krachten maar het wacht nog steeds op

moment dezelfde technologie niet al-

verzamelingen van verschillende nega-

een reactie van de Russische ambas-

les kan registreren. Denk bijvoorbeeld

tieven van Oscar Rejlander via het werk

1 ‘Truth is stranger than fiction, but it is because

sade.

aan het beeld van Daguerre uit 1839

van de constructivisten en surrealisten

fiction is obliged to stick to all possibilities; truth

Veel van Fontcuberta’s werk kan men

van de Boulevard du Temple in Parijs:

naar hedendaags werk van onder an-

isn’t’ Mark Twain

aantreffen als men de sociale medianet-

Een lege straat op de schoenenpoet-

dere Daniel Gordon en Asger Carlsen.

2 http://www.theguardian.com/artandde-

werken afstruint. En terwijl zij aan resolu-

ser en zijn cliënt na: de enige twee le-

Kunstenaars hebben de flexibiliteit van

sign/2014/jul/08/joan-fontcuberta-stranger-

tie en artistieke afkomst inboeten, win-

vende wezens in de drukke straat die

fotografie altijd gebruikt om te reflec-

than-fiction

nen zij ook aan authenticiteit in typisch

lang genoeg stil stonden om een spoor

teren op onze dagelijkse ruimtelijke en

3 In Perverts Guide to Cinema (2006) Slavoj Zi-

folkloristische zin. Heden ten dage weet

achter te laten. Op macro-en microni-

informatieve realiteit. Gebogen, gevou-

zek discusses film Matrix and demands a third

een ieder dat foto’s gemanipuleerd kun-

veau hetzelfde: zonder een professio-

wen en gelaagd speelt de visuele we-

option to the existing red and blue pills offered

nen worden en dat je daar niets eens

nele achtergrond, goede analyse en

reld dit spel graag mee. Het oeuvre van

to Neo

meer een getraind professional voor

een scheut fantasie zou men hier niet

Fontcuberta put uit zowel constructivis-

4 In The Coming of the Fairies (1922) - Cottingley

hoeft te zijn. Algoritmes vullen de kennis

meer zien dan de discutabele estheti-

tische als surrealistische bron maar zijn

fairies photographs

van de leek aan. Geen rode ogen, blub-

sche kwaliteiten van een wetenschap-

bekwame en realistische manipulatie

5 Magnusson, Magnus (2006),

berende of ongave huid meer. En nog

pelijke foto. Voor een getrainde kijker is

overstijgt de vorm. Het appelleert niet

Fakers, Forgers & Phoneys, Mainstream Publi-

beter nieuws: met Photoshop kun je de

de kennis die deze beelden prijsgeven

aan wat er wordt getoond maar aan

shing, ISBN 1-84596-190-0

hele wereld over reizen terwijl je lekker

een complexe constructie van verschil-

wat wij zien. De snelle blik waarmee wij

6 Ivan Istochnikov is a translation of Johan

thuis blijft. Als dit geen grote openbaring

lende elementen waarvan het beeld

de krantenpagina’s scannen en het ver-

Fontcuberta’s name into Russian

meer is, waarom zijn wij dan nog steeds

zelf er maar één is. Er is weinig dat niet-

trouwen in de wetenschap die aan witte

7 John Gribbin, In Search of Schrödinger’s Cat:

zo kritiekloos als het gaat over de beel-

wetenschappers kunnen aflezen van

jassen lijkt te kleven wordt in twijfel ge-

Quantum Physics and Reality

den die wij dagelijks, zonder er goed

een wetenschappelijke foto zonder

trokken. Het publiek wordt uitgenodigd

naar te kijken, via verschillende media

door een professional gegeven con-

om te twijfelen aan de fotografische

Zhenia Sveshinsky is curator en fotografie on-

op ons bordje krijgen? Laten we het we-

text. Hierdoor vertrouwen wij volkomen

voorstellingen en de betrouwbaarheid

derzoeker n

tenschappelijke gebruik van fotografie

op het commentaar en de bijschriften

van het (wetenschaps)-museum. De wer-

eens onder de loep nemen.

van foto- en videobeelden die tot ons

ken die voor het Science Museum zijn

cuberta show zijn. ‘Stranger than fiction’

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Dorine van Meel

Luid Parfum (fragment) - Annelein Pompe mijn stem zou een drijvende vis zijn als ik kon ademen in kleur en vis zou zeggen kun je zien waar ik naar toe ga? ik denk het niet buiten te zien dat bladeren hangen drums te horen voice-over: elk woord is een enzym het accommodeert je associaties voor het moment zet ze in beweging voor andere gedachten dat alles verteerd hebbende of vergeten blijft daar alleen dat alleenige woord over drums houden op Alleenig. (we horen het geluid van een applaudisserende menigte) Alleenig. (dat geluid van kokend water) Alleenig. (gegons van aanstormende bijen)

Twee Gesprekken Met Annelein Pompe

Dorine In de metro van Noord- naar Zuid-Londen, lees ik ‘Mental Furniture’ van kun-

stenaar, schrijver en dichter Claire Potter. Mijn medepassagiers zijn verdiept in taDorine Jij zegt dat je helemaal hoeft niet te leren schrijven, hoogstens om toestem-

bloidkranten, terwijl de oplichtende reclames aan de plafonds verzekeringsmaat-

ming te geven aan je verlangen. Waar vind ik dat verlangen?

schappijen zich verenigen met graat-magere honden die om hulp vragen. Dat wat ik lees is niet zomaar te begrijpen en geen enkele directe actie zou tot enige vorm

Annelein Ja, ik zei dit destijds tegen jou persoonlijk, dus ik weet niet of het een alge-

van oplossing kunnen leiden, integendeel. De continue stroom van spellingsfouten

mene waarde heeft. Maar goed, dat is aan jou. Het gaat me eigenlijk alleen juist

geeft blijk van een weggelaten tweede edit die anders wellicht ook had kunnen

niet om het verlangen zelf. Als het over verlangen zou gaan, kan ik er meestal geen

censureren. Dat je iets niet (direct) begrijpt, lijkt me cruciaal?

woorden aan geven. Maar ik wil mezelf toestemming geven om uit dat bonte gebied de toon of sfeer voor mijn verhalen of gedichten te halen. De toestemming is

Annelein Cruciaal, nee… Begrijpen wat er staat, is toch net zo belangrijk als zien wat

voor mij essentiëler voor het schrijven dan de bron. Waar ik die vind? Geen idee.

er gebeurt? De betekenis kun je later inhalen. Verstaan betekent in België trouwens

Gisteren, op een oer-Hollandse verjaardag, ontmoette ik een Marokkaanse vrouw

begrijpen.

die heel de tijd kleuren zag en aan de lopende band toekomstvoorspellingen deed. Zij kwam recht op me afgelopen, duwde uit het niets haar hand op mijn borst

Dorine De eerste tentoonstelling die we ooit maakten, maakten we samen. We

en ze zei neus tegen neus: ‘Bij de meeste mensen komt alles van hier.’ Best hypnotise-

noemden het: ‘als ik beweeg’. Voor onze poster sprongen we de lucht in. Dit zijn wij,

rend. Vooral omdat ze van die grote gitzwarte ogen had. Toen legde ze haar hand

zes-en-een-half jaar geleden: Niet lang daarna ontwikkelde je een manifesto voor

op mijn navel en ze riep: ‘Bij jou komt het van hier!’ Dus ik denk dat daar je antwoord

dichters op het podium. ‘Poëzie,’ zo verklaarde je, ‘voert men op de kop.’

ligt. Sinds gister komt dit alles uit mijn navel.

Er volgde een reeks performances waarbij jij de handstand deed terwijl je je gedichten voordroeg, of eigenlijk, uitschreeuwde. Happend naar adem, steeds

Dorine Je vertelde dat je als kind plat op je buik op de rug van de pony van de buren

ging liggen. En soms speelde je dat je een giraffe was. Tot op een dag je speelge-

roder aanlopend, zinnen die haperden, onverwachts werden afgebroken, omdat

noot je meedeelde dat jullie geen kinderen meer waren; dat je nu geen giraffe

je terug moest naar de grond. In mijn video-installaties beweegt niet alleen het

meer kon zijn. Staat het dichterschap je toe nog steeds giraffe te zijn?

beeld, maar ook het publiek, dat zich door de ruimte moet verplaatsen om de fragmenten aan elkaar te koppelen. Is wellicht beweging dan cruciaal?

Annelein Op onze ruggen lagen we. Judith en ik. Niet op onze buik. Anders konden

we de sterren niet zien. Daar ging het om. Damien was een heel brede, sterke knol,

Annelein Ja. De cursor op je beeldscherm wacht net zo goed op het juiste woord

dus hij kon ons beiden dragen. Het verraad dat kleine kinderen voelen wanneer

als jij. De handstanden gaan over het gestalte geven aan een idee. Een abstract

ons ‘de volwassen werkelijkheid’ wordt verteld, ken ik nog steeds. Niet alleen als

gegeven dient zich aan en ik wil dit concreet maken. Het gedicht dat ik wil schrijven

het gaat over mijn eerste natuur van de giraffe die ik dacht dat ik was. Nu laat ik

is in mijn achterhoofd al af, maar moet zich nog vormen tussen mij en mijn beeld-

soms mijn gedichten of verhalen lezen aan mensen die daar verstand van hebben

scherm, papier. Het abstracte gegeven moet zonder breuken of zinken aankomen

en voel ik soms hetzelfde bedrog wanneer ze niet zien wat ik zag. Wanneer ik het

in de concretisering. Als maker kan ik alleen maar hopen op een veilig overvaren.

weer moet vertalen, verduidelijken. Die poging aangaan is het belangrijkste. Dat is

Daarvoor moet ik me goed voorbereiden op het toeval. Zolang ik in balans ben,

überhaupt een reden om dingen te maken.

draag ik voor. Je vertelde laatst dat je bijna niet meer zelf filmt, je steeds meer schrijft en dat je het in je computer elk moment kunt laten sneeuwen. Wanneer geef jij doorgaans toestemming voor sneeuw? Dorine Als Nederlanders en tijdelijke Engelsen zijn we gewend aan de snelheid van

regen, waardoor we sneeuw wellicht ervaren als vertraagde regen, opgerekte tijd. Vertraging wordt binnen de geschiedenis van de cinema al sinds jaar en dag gebruikt op momenten van grootse tragedie. (Ken je de openingsscène van Lars von Triers ‘The Antichrist’?) Twee jaar geleden liet ik het sneeuwen op drie videoschermen tegelijk, een cinematografisch mechanisme werd ingezet om aan de ene kant de gemoedstoestand van de kijker sturen, terwijl ik aan de andere kant juist de nadruk wilde leggen op de manipulatie. Een transparante illusie. Annelein Twee antwoorden;

Nee. Wanneer ik een veulen in bad zet, bedoel ik niets anders. Er is ook niets anders. Wanneer jij het voor je ogen getoverd ziet worden is dat jouw tovenarij waar ik niet afwijzend of preventief tegenin zal werken, omdat niets is wat het lijkt. Ja. Zolang jij iets anders ziet dan ik, bron der badveulens en linkslopers, dan is er sprake van een vervormde visie op de werkelijkheid. Mocht je mij niet als de rechtmatige eigenares van badveulens en linkslopers zien, dat ook zij door mijn vervormde visie op de werkelijkheid op papier terecht zijn gekomen, dan zou het kunnen dat de wereld toch nog op zijn plek valt. Groeten uit Wallonië, Annelein. n Zonder titel, Annelein Pompe, acryl op papier, 111x150 cm, 2009

10

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

recreëren. Claire, denk je dat ze elkaar overlappen, de wereld zoals we hem zien, de wereld zoals ik hem lees in jouw boek? Of zijn het verschillende versies? Verschillende manieren waarop we als mens grip proberen te krijgen? Claire Elke tekst die is neergeschreven, bevindt zich in het gebied van de lezer. De

auteur verdubbelt zich: een schrijver in het verleden, een lezer in het heden. En de tegenstelling tussen lezer / schrijver is niet strict binair, vanwege de tijd die ertussen zit. Iedere keer dat je je eigen tekst opnieuw leest, ben je een nieuwe lezer. The context van het lezen is immers veranderd, de ‘ik’ is veranderd. Dat brengt me bij jouw vraag van overlapping. Mijn simpele antwoord zou zijn dat ik alles als fictie opvat. Mijn zelfbesef in tijd en ruimte is een vorm van schrijven, een collage van kleine beetjes informatie, die me helpen door de wereld heen te bewegen. Aan de ene kant kan ik deze positie volhouden, aan de andere kant erken ik ook de stompzinnigheid van een positie als deze – omdat het politieke en sociale leven zo wordt ondermijnd. In mijn schrijven probeer ik zo goed als ik kan beide posities The Void in Front, Dorine van Meel, installatie met video, 2014

vast te houden. Dorine Je geeft zelf al aan dat een zienswijze waarbij alles wordt opgevat als fictie

Met Claire Potter

een risico in zich draagt. Waarschijnlijk anticipeer je al op de vraag die ik je direct zou stellen: want Claire, in een wereld waarin alles kan worden opgevat als fictie, wat staat er dan nog op het spel? En jou kennende, zie ik voor me hoe je je ogen

Dorine In mijn gesprek met dichter, schrijver, kunstenaar Annelein Pompe zei ik tegen

openspert op het moment van deze vraag: klaar voor de tegenaanval. Laat me je

haar dat de obscure ondoordringbaarheid van je boek ‘Mental Furniture’ – althans

daarom een andere vraag stellen: ondanks het fictieve karakter van ‘Mental Furni-

in zijn eerste verschijning – me een gevoel van bevrijding gaf. Een stroom van

ture’ ervaar ik een brutale eerlijkheid in je schrijven. Een diepe vorm van waarheid.

gedachten waarin we worden opgezogen en waarvan we als lezer fungeren als

Ben je dat niet met me eens?!

getuige. Claire, waar begin je? Claire Wat er mij voor mij op het spel staat, is maatschappelijke structuur, de culturele Claire Ik begin als ik iets te zeggen heb. Dus ik begin door mezelf bloot te stellen aan

conventies van onze samenleving. Ik word als mens gevormd en gecontroleerd

iets waarmee ik me kan engageren, iets waarover ik een positie wil innemen, iets

door de maatschappij waarin ik leef. Dat je ook maar een seconde zou denken

dat me tot spreken aanzet. Dat is het belangrijkste onderdeel, de rest is het proces.

dat je hier als mens buiten kunt staan; dat je denken en schrijven hier niet door zou

Het proces van schrijven, waar ik me doorheen werk. Dit is ook de reden dat ‘Mental

worden beïnvloed: daarin ligt het gevaar. Ik besta niet in isolatie – en ik schrijf niet

Furniture’ in essentie een eerste versie is. Elk hoofdstuk is zonder onderbrekingen

om een fictieve wereld te creëren, die me zou kunnen laten ontsnappen uit de

getypt op de typemachine. En de tekst is in een later stadium niet bewerkt. Om het

bestaande wereld. Mijn schrijven moet een kern raken, het moet tonen hoe ik als

werk te kunnen publiceren, hebben we uiteraard het geschrevene moeten ‘verta-

subject ingebed ben in deze wereld. Door statements te maken en daar in dezelfde

len’ vanuit de typemachine naar een digitale vorm. En natuurlijk kun je dan vragen:

ademtocht op terug te komen. n

waarom zou je dit proces van vertaling toestaan als je geïnteresseerd was in de eerste versie? Want de sporen van het schrijven zelf kunnen (en zullen) andere vor-

Dorine van Meel (1984, NL) is kunstenaar en schrijver en woont en werkt in Londen.

men van extra-linguïstische betekenis creëren, zoals gebaren dat doen. Mijn ant-

Annelein Pompe (1988, NL) is kunstenaar, dichter, schrijver en filmmaker en woont

woord zou zijn: ik wilde ook een helder script (en partituur) aan de lezer afleveren.

en werkt in Gent.

Ik was geïnteresseerd in het moment waarop het werk ontstaat. In de mogelijkheid

Claire Potter (1986, GB) is schrijver en kunstenaar en woont en werkt in Leeds. n

om ook de lezer de performer te laten zijn. Dat niet alleen ik, als auteur, in een eerder stadium, de tekst zou hebben opgevoerd door die te schrijven – want voor mij is schrijven een performance, schrijven is beweging, een beweging door dingen heen die gegeven zijn. Maar dat ook het moment van lezen, als het spiegelbeeld van het moment van schrijven, een performance wordt. Dorine In je antwoord vind ik veel van mijn eigen ideeën terug. Maar de vraag is

of eensgezindheid ons ergens zal brengen. Voor mij is beweging ook verstoring, een plotselinge breuk met datgene wat we verwachten dat volgen zou, een waar ontwaken. Hoe lok je beweging uit, Claire? Claire In ‘Mental Furniture’ wordt die verstoring bewerkstelligd door het apparaat:

de typemachine. Het apparaat dat ik gebruikte, had een non-qwerty toetsenbord, waardoor stagnatie bijna werd uitgelokt. Abrupte afbrekingen, fouten en oncontroleerbare momenten werden onderdeel van het proces van schrijven. Ik zie dit als een soort gedeeld auteurschap, omdat deze momenten van verstoring de richting waarin mijn gedachten stroomden, wijzigden. En ik moest deze momenten opvangen, of juist niet opvangen, ik kon de zin opnieuw beginnen, of ik kon me overgeven aan dit moment. Deze haperingen verstoren het ritme, de zinsopbouw, de combinatie van letters en klinkers. In jouw essay ‘Notes and Lyrics’ spring je van onderwerp op onderwerp, het gebruikelijke ritme van een essay verstorend – probeerde je de lezer te activeren? Dorine De tekst die je noemt, schreef ik vanuit de drang om een duidelijke positie in

te nemen over de zorgwekkende dingen die ik opmerkte: het gebrek aan ontmoetingen met oudere mensen in de stad Londen, de destructieve machtsrelaties die ik om me heen waarnam binnen de opvoeding van kinderen, de dagelijkse druk die we ervaren om ons te conformeren aan een ‘norm’ die van buitenaf aan ons wordt opgelegd. Ik schreef dit essay in het kader van mijn studie in beeldende kunst, dus ik had nog niet direct een openbaar publiek voor ogen. Ik wilde me verdiepen in de ideeën en energie die ik onder andere vond in anarchisme en poëzie; in feminisme en protestliederen. En door te schrijven wilde ik ook mezelf sterker maken; in het Engels is daar een beter woord voor: to empower. En zoals jij al aangaf: het is niet alleen de schrijver die mogelijkerwijs in het proces van schrijven verandert of groeit: taal is materiaal, waarmee we de wereld kunnen herstructureren, of wellicht zelfs

Mental Furniture (fragment), Claire Potter, 21,6x21,6cm, 2014. online te bestellen via Uitgeverij Very Small Kitchen, Hastings

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Frank Lisser

Jonathan Meese, Manifest DRAGONBABY, Johnny (Erzmuttersöhnchen) on the Rocks, 2012, 13 x (30 x 20 cm) mixed media, (detail)

Radic Courtesy Tim Van Laere Gallery, Antwerp.

De eenzame trommelaar ‘Maar eens, in een sterkere tijd dan dit wrakke, aan zichzelf twijfelende heden, moet hij toch tot ons komen, de verlossende mens van de grote liefde en verachting, de scheppende geest, die door zijn dwingende kracht altijd weer uit elke afzijdigheid of hogere sfeer gejaagd wordt, wiens eenzaamheid door het volk wordt misverstaan, alsof zij een vlucht voor de werkelijkheid zou zijn ... deze antichrist en antinihilist, deze overwinnaar van God en het niets- hij moet eens komen...‘ blz. 89 ‘De genealogie van de moraal’ F.Nietzsche 1887 (druk 14- AP 2014) ‘Die Dictatur der Kunst ist ideal‘ in ‘An Abstract Look at Art with Jonathan Meese’, Jonathan Meese, YouTube 2013 ‘Laat ze nieuwe paarden van Troje gaan fabriceren als ze werkelijk iets willen veranderen‘ Hans den Hartog Jager in ‘Geëngageerde kunstenaars: de wereld luistert niet‘ NRC van 18 september 2014

12

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Het verlangen naar verwarring, onder-

Revoluties en schandalen

mijning en ontregeling van de bestaan-

De drie begrippen verwarring, onder-

de orde, het gewelddadige aantreden

mijning en ontregeling vormen de ar-

van het ‘nieuwe’ boven op de ruïnes

tistieke drie eenheid van de moderne

van het oude; het is allemaal recente

kunst. In de politieke en economische

geschiedenis geworden, evenals de

geschiedenis zijn deze begrippen sta-

aankondiging van de nieuwe mens in

dia voor het omverwerpen van een

een aanstaande utopie. Het klinkt nu

overheersende moraal via een revolu-

als een versleten grammofoonplaat. Al

tie. Waar ze op straat de opmaat vor-

deze credo’s van socialisten, commu-

men voor veel geweld, te veel onrecht-

nisten, futuristen, fascisten, nazi’s, theo-

vaardigheid en meestal een zeer kort

sofen, liberalen etc, die de afgelopen

euforisch hoogtepunt, gevolgd door

eeuw de wereld al meerdere malen in

een zeer lang dieptepunt, zijn deze be-

brand hebben gestoken, zijn nu om-

grippen in de artistieke wereld slechts

kleed met een nostalgie.

verantwoordelijk voor het verschijnsel

‘schandaal’. De verwarring en ontrege-

van het roofdier dat streeft naar macht

ling van de toeschouwer worden daar-

en overheersing.

bij door het kunstwerk in gang gezet. De

Tot in de jaren zestig van de vorige

noodzakelijke voorwaarde hiervoor is

eeuw waren begrippen als ondermij-

wel de smaakverwachting van diezelf-

ning en ontregeling nog levend, zowel

de toeschouwer.

artistiek als politiek. ‘Het Zwarte vier-

Het kunstwerk ramt deze verwachting

kant’ van Malevich had niet alleen een

met een zo groot mogelijk geweld.

artistieke bedoeling, het was zijn bijdra-

De toeschouwer ervaart deze aanval

ge aan de nieuwe mens.

haast fysiek en reageert ook fel. ‘Déjeu-

Het tromgeroffel in de acties van de

ner sur l’herbe’ van Manet en de eerste

Situationisten weerklonken luid in de

opvoering van ‘Sacre du printemps’ van

opstand van 1968 in Parijs die Frank-

Stravinsky hebben beroemde schan-

rijk bijna op de rand van de revolutie

dalen veroorzaakt met een spectacu-

bracht. Hand in hand liepen de politieke

laire spontane woedeuitbarsting bij het

en de artistieke trommelaars onweer-

publiek; inclusief vechtpartijen en met

staanbaar vol verwachting gelovend

daarna de nasleep van felle kritieken

in een nieuwe esthetiek en een nieuwe

in de kranten. Deze schandalen zijn

maatschappij.

beroemd geworden omdat achteraf

Het politieke getrommel van weleer

gezien de ontregeling succesvol is ge-

is inmiddels verstomd tot abstract ma-

weest: ze heeft een verandering met

cro-economisch geleuter; waarin een

speelgoed voor de kunst en geeft hij de

niets is veranderd. Als referentie binnen

een schok in gang gezet, die zelf uitein-

politicus hooguit ideetjes mag uiten.

kunst de almacht als bevrijder. Dit ge-

de artistieke praktijk van de kunsten

delijk een aanvangsmoment voor een

Het Europa van de grote ideeën is als

filmde betoog is niet ironisch; hij meent

zijn deze begrippen verwarring, on-

traditie blijkt te zijn geworden. Eigenlijk

een duistere kachel die het huis te vaak

het echt, tegen het hysterische aan wil

dermijning en ontregeling enkel in hun

is het schandaal een soort nagespeel-

heeft verwoest en daarom nooit meer

hij overtuigen. Luid brullend ramt hij

artistieke amorele rol vooral bij de he-

de revolutie; een kinderversie vol ge-

mag branden.

zowel radicaal artistiek als politiek op

dendaagse instellingen van groot be-

de trommel, die vroeger zo begrepen

lang. Ze beseffen niet dat zonder haar

loei en gezwaai met houten zwaardjes

Edouard Manet, Déjeuner sur l’Herbe, 1893, 264,5x208cm, detail

en plastic pistolen. De echte volwassen

Eenzame trommelaar

werd, maar nu hooguit wat verwonde-

politieke wederhelft deze krachteloos

versies zijn verschrikkelijke vertonin-

In de YouTube-film ‘An Abstract Look

ring en lichte nostalgie oplevert en bij

en leeg zijn.

gen met echte zwaarden, kanonnen

at Art with Jonathan Meese’ 2013 para-

Hans den Hartog Jager in de NRC van 18

De kunstenaar, die binnen deze context

en straten vol bloed en met uiteindelijk

deert de kunstenaar Jonathan Meese

september 2014 wat irritatie over zoveel

en opdracht zijn opwachting maakt, is

de zelfde machthebbers onder andere

luidkeels betogend door het atelier.

machteloze naïviteit. Dit type kunste-

een roepende in de woestijn, niet meer

noemers weer aan het roer.

Als een waar achterkleinkind van Niet-

naar weet niet meer in welke samenle-

dan een eenzame trommelaar in de

De succesvolle ontregelingen die aan

zsche verklaart hij heel het leven tot

ving hij leeft: nog steeds doen alsof er

leegte. n

de basis liggen van succesvolle schandalen zijn schaars; de meeste aanvallen op de zogenaamde goede smaak van het publiek zijn na een kort moment van beroering al snel vergeten. Dat vergeten komt dan doordat de ontregeling niet heeft geleid tot een vernieuwing of verandering van de artistieke praktijk. Verwarring, ondermijning en ontregeling Hoor uit het verre verleden het geschreeuw van de futuristen! Ruik uit de verte het parfum van de spirituele dag-

caal dromerij bij de theosofen en de antro-

posofen! Zie het sublieme schijnsel van de duistere samensmelting van massa

en macht bij de fascistische manifestaties! Ze wilden allemaal overnieuw beginnen.

De tragiek is dat deze drie instrumenten voor het scheppen van een nieu-

we politieke praktijk inmiddels op de mestvaalt van de geschiedenis zijn gedumpt, terwijl ze in de kunst nog steeds

geldig zijn. Ja vroeger waren ze als eeneiige tweelingen: de artistieke en de po-

litieke ontregeling; al het artistieke was

in het begin van de vorige eeuw politiek en de politieke utopie had een radicali-

teit die enkel artistiek begrepen werd. In de late geschriften van Nietzsche smelt

het artistieke en politieke samen tot een moraalkritiek en een nieuw mensbeeld, ofwel – wat later bleek – een levensgevaarlijke cocktail van literatuur, filosofie en politiek. De slavenmoraal van het kuddedier moest daarin worden vervangen door de superieure mentaliteit

Wim T. Schippers, Manifestatie aan het strand te Petten, 6 december 1963

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Charles van Otterdijk, Double Centre, Van Abbe Museum

Charles van Otterdijk, LO#2 ( location2)

Double Centre

Kees Koomen

over Charles van Otterdijk In de tijd van de Rote Armee Fraction kwam ik in Duitsland mensen tegen die zich Ablehner noemden: mensen die geen deel uit wilden maken van de maatschappij en daarin dus ook niet functioneerden. Hoogstens scharrelden zij wat rond om geld te verdienen om in hun basisbehoeften te voorzien, maar over het algemeen probeerden ze selfsupporting te zijn met hun groentetuintjes, eigen watervoorziening en generatoren voor elektriciteit. Ze woonden afgezonderd op het platteland en niet in dorpen of steden, maar desondanks waren ze goed op de hoogte van wat zich in de wereld afspeelde.

14

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Ik moest hieraan denken toen ik het

der iets naar buiten te brengen totdat

rieurs ook een aantal stills te zien van

werk van de Nederlandse kunstenaar

hij in 2013 een tentoonstelling kreeg in

de bewakingscamera’s met opnamen

Charles van Otterdijk beter leerde ken-

STROOM in Den Haag onder de naam

van de omgeving van de gebouwtjes,

nen. Van Otterdijk studeerde economie,

‘Double Centre’, die een jaar later ge-

nergens is een teken van leven te beken-

communicatie en beeldende kunst. Al

volgd zou worden door een presenta-

nen. Uit een opgehangen luidspreker

direct na het begin van zijn carrière als

tie in het Van Abbemuseum. Arno van

klonk geluid van de USB-stick die de kun-

beeldend kunstenaar in 2009 besloot

Roosmalen, directeur van STROOM, en

stenaar gevonden had.

hij zich terug te trekken uit de kunstwe-

Charles Esche, directeur van het Van Ab-

De kunstenaar was tijdens zijn onder-

reld. Hij was gefascineerd door verla-

bemuseum, waren tijdens een presenta-

zoek in Duitsland dicht bij de Oder-Neis-

ten plekken die los lijken te staan van het

tie van het doorlopende project danig

se grens* op twee verlaten gebouwtjes

maatschappelijke leven. In zijn Lausnitz

geïntrigeerd geraakt en wilden het in

gestuit die erg op elkaar leken. Hij was

Bücher bracht hij dit al eerder tot uiting.

twee opeenvolgende tentoonstellin-

hierdoor geïntrigeerd geraakt en is er-

Hij maakte die boeken in de buurt van

gen laten zien. De tentoonstelling in Den

mee aan het werk gegaan om functie

het plaatsje Lausnitz waar van Otterdijk

Haag was mijn eerste kennismaking met

en betekenis van de twee gebouwtjes

familiale banden heeft. Tijdens omzwer-

het werk en het enthousiasme kon ik

te achterhalen. Bij een eerste bezoek

vingen in die omgeving stuitte hij op ver-

snel delen. De ruimte van STROOM is las-

nam hij veel foto’s en bracht hij een ge-

blijfplaatsen en uitkijkposten waarvan

tig. Ze was volledig aangepast door er

vonden USB-stick mee waarop geluiden

hij foto’s maakte. Ook voorwerpen die

verschillende nieuwe ruimtes in te bou-

en opnamen van bewakingscamera’s

in een dergelijke manier van leven ge-

wen en door het daglicht buiten te slui-

stonden. Bij een tweede bezoek bleek

bruikt werden fotografeerde hij en tot

ten met afgeplakte ramen. Deze ruimtes

de toegang tot het gebouw niet meer

slot presenteerde hij de boeken die dit

werden allemaal in een bepaalde kleur

mogelijk en was de omgeving afgeslo-

zouden documenteren blanco met al-

grijs geschilderd en in combinatie met

ten voor militair gebruik.

leen een foto op de omslag.

de beperkte neonverlichting leverde dat een nare Oost-Duitse sfeer op. In de

Nagebouwde geheime observatie-

Bewakingscamera’s

kale ruimtes bevonden zich beelden,

ruimten

Na 2009 ging hij verder met zwerftoch-

gebruiksvoorwerpen en onderdelen

Deze tentoonstelling werd georga-

ten in Oost-Duitsland en deed een on-

van installaties. Op de tentoongestelde

niseerd in het kader van een nieuw

derzoek naar dergelijke plekken zon-

foto’s was naast opnamen van de inte-

project van STROOM: See You in The

Charles van Otterdijk, Double Centre, Stroom

Charles van Otterdijk, nL01.#3 (near location 1)

Hague, waarin de onzichtbare wereld

ontstond een spanning en tegelijkertijd

sie van Rutger Pontzen in de Volkskrant

locatie lagen hiertussen. Het idee dat

van vrede, recht en veiligheid een van

een verband tussen de esthetiek van de

(22 augustus 2014) naar voren komt als

deze schemerwereld ook in Den Haag

de thema’s is die behandeld worden.

sculpturen en de claustrofobische om-

hij spreekt van ‘spionagearcheologie’.

bestaat, waar ooit onder het centrum

Rondlopend in de tentoonstelling kon

geving waardoor zij geïnspireerd wer-

Hij gaat volkomen voorbij aan het on-

van de stad gangen en ruimtes voor de

je het verband met geheime observa-

den. Dit werd daarnaast versterkt door

grijpbare karakter van de installaties

overheid zijn gebouwd is geen prettig

tieruimtes en communicatiecentra snel

foto’s van de originele voorwerpen in

en ook de formele kanten van het werk

idee en wellicht is ook hier voor Van Ot-

leggen. De mensen die zich in de twee

hun omgeving en andere opnamen

laat hij ongenoemd. De tentoonstelling

terdijk inspiratie te vinden voor een Situ-

door Van Otterdijk gevonden gebouw-

van die ruimtes die aan de muur hingen.

in deze omgeving vond ook hier plaats

ation Report.

tjes terugtrekken, doen dat met een be-

Ik moest sterk denken aan het onrustige

in met wanden gecreëerde ruimtes die

doeling naar de wereld die zij verlaten,

gevoel dat films van David Lynch mij

als in Den Haag in een mat grijs waren

*De Oder Neisse grens vormt de grens

maar welke bedoeling dat is wordt uit

kunnen geven, een surrealistisch ele-

geschilderd. Dit gedeelte van het mu-

tussen Duitsland en Polen en wordt door

het materiaal niet duidelijk; erg gerust-

ment is het werk ook zeker niet vreemd.

seum was een vleugel van het museum

de Oder en de westeliike Neisse tak be-

in het oude gedeelte waar de plafonds

paald. De grens tussen de twee landen

stellend is het niet. Van Otterdijk heeft geprobeerd er grip op te krijgen door

Paranoia

hoog zijn. De kunstenaar koos ervoor

werd getekend in 1945 toen een deel

de voorwerpen, meubels en architec-

Tijdens de afgelopen zomer werd de

aan kabels hangende neonbakken de

van Pools grondgebied naar het wes-

tonische elementen die hij tegen kwam

groepstentoonstelling Positions geor-

ruimtes te laten verlichten waardoor

ten werd geschoven. Dit blijft gevoelige

minutieus na te maken. Het zijn die ko-

ganiseerd in het Van Abbemuseum. Een

een groot zwart gat daarboven ge-

materie in de relatie tussen de twee lan-

pieën die hij maakte die op de tentoon-

deel hiervan bestond uit een tweede

suggereerd werd: het droeg mooi bij

den. n

stelling te zien waren. Losgemaakt uit

‘Situation-report’ (stand van zaken)

aan het lichte gevoel van paranoia

hun ruimte kregen de gereproduceer-

zoals Van Otterdijk zijn tentoonstel-

dat het werk oproept. Geluiden van an-

de beelden een zelfstandige waarde

lingen noemt. Het beleid van het Van

dere kunstwerken uit de tentoonstelling

die in een kunstinstituut, onafhankelijk

Abbe is meer politiek gericht en in de

stoorden aan een kant, maar gaven het

van hun functionaliteit en omgeving,

begeleidende teksten wordt dan ook

werk ook een meer globale context.

aan moderne sculptuur refereerde

gesproken over machtsverhoudingen,

Nieuw was een vitrine met documenta-

en dus nu eerder esthetisch was. Door

het werk wordt in politieke context ge-

tie uit een vergader- en opleidingscom-

echter de tentoonstellingsruimte aan te

plaatst. Dat doet het werk van Van Ot-

plex in Waalre waaronder zich een

passen in de sfeer van de ruimtes waar

terdijk (en overigens niet alleen dat van

groot bunkercomplex bevindt. Codebe-

de voorwerpen gevonden werden

hem) te kort, zoals duidelijk in de recen-

richten met cijferlijsten uit de Oost-Duitse

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Tatjana Macic, Clark on Gable, collage and acrylic paint on hardborad and canvas, 18x13x3 cm, 2011

16

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Judith Schalansky

De atlas van afgelegen eilanden Wegdromen bij kaarten van verre landen. Overmand worden door een diep verlangen alles achter te laten. Een nieuw leven beginnen. Waarom ben ik hier en niet daar? Fernweh: een ongeneeslijke ziekte waar het verstand niet tegen opgewassen is. Judith Schalansky schreef een schitterend boek over de eilanden in de Stille, de Grote en de Atlantische Oceaan. ‘Tussen droom en daad staan (…) praktische bezwaren,’ schreef Willem Elschot. En helaas zullen we die eilanden wel nooit zien. Gelukkig kreeg Boudewijn Büch de Vara ooit zo gek om onontdekte eilanden te bezoeken. Gekluisterd aan de buis zat ik naar zijn avonturen te kijken. Judith Schalansky heeft last van dezelfde ‘islomanie’. En opnieuw ga ik onderuit. Mijn fantasie slaat er onverbiddelijk bij op hol. De schoonheid en zakelijkheid van haar boek; het vermelden van de lengte- en breedtegraad, het aantal bewoners, de vierkante kilometers, de gedetailleerde kaarten, maar bovenal de verhalen over de eilanden en van hun bewoners, nemen je mee op een reis van verlangen. Of naar het eenzame eilandgevoel van de boekenkastreiziger. Hieronder een fragment over het Robinson Crusoëeiland waarin Schalansky de geschiedenis ontrafelt van de nog immer populaire fictieve autobiografie van Crusoë die door Daniel Defoe werd opgetekend. RB

Robinson Crusoë-eiland Juan Fernándezeilanden, Chili Spaans verouderd Isla Más a Tierra [‘dichter-bij-het-land-eiland’] 96,4 km ² | 633 inwoners, 33° 39’ Z.B, 78° 50’ W.L. Grote Oceaan 1704–1708 Alexander Selkirks robinsonade 3770 km Robinsons dagboek ligt in Berlijn op een vergeten plank van de Staatsbibliothek Preußische Kulturbesitz, aldus David Caldwell van het National Museum te Edinburgh. In het boekenschip is iedereen ijverig aan het werk, al tien jaar dezelfde gezichten achter de encyclopedieën, op het bovenste dek, onder de gaanderij met manshoge globes. Elke tafel een eilandenrijk. Allemaal komen ze hierheen om te schrijven – als het goed gaat een hele bladzijde, als het slecht gaat een halve zin per dag. Een maand lang verbleef Caldwell op het eiland. Alles wat hij vond was een hoekig, spits toelopend stukje brons, 1,6 centimeter lang. Hij weet het zeker: het moet bij Alexander Selkirks steekpasser hebben gehoord, bij zijn navigatiemiddelen. En het dagboek dat de gestrande zeerover in de eenzaamheid bijhield, belandde in de collectie van de Duke of Hamilton, door nakomelingen bij opbod verkocht aan het jonge Duitse keizerrijk: het model voor de eerste roman in de Engelse taal. De uitgeverstruc is even waar als bedacht: Alexander wordt Robinson, de Schotse schoenmakerszoon verandert in een koopmanszoon uit York, die de raadgevingen van zijn vader in de wind slaat, en vier jaar en vier maanden worden achtentwintig lange jaren, een half mensenleven. De zeerover Selkirk verandert in de plantagebezitter Crusoë, die telkens weer gegrepen wordt door het rusteloze verlangen om op te breken naar verre doelen, en – zodra hij die heeft bereikt – door de vurige wens om naar zijn vaderland terug te keren. Soms klinkt er gestommel uit de magazijnen, en ‘s avonds, als de rijen uitdunnen, dansen de lamellen voor de ruiten van de grote gevel een halve slag, doorsnijden de panoramablik op een leeg plein. In de afdeling handschriften worden de bestanden doorgekeken. Op 4 februari 2009 verklaart een woordvoerster: ’De afgelopen dagen hebben we alle daarvoor in aanmerking komende catalogussen doorzocht en niets gevonden. Selkirks dagboek bevindt zich met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid niet bij ons. ‘Schrijvers hebben het gemakkelijker dan archeologen. n Judith Schalansky, De atlas van afgelegen eilanden. Uitgeverij Signatuur ISBN 9789056724900 n

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Ine Dammers

Artefacts from Final Dig. A cluttered desk and a crazed mind can bear strange fruit

‘Libraries are the only places on earth where truth sleeps next to lie’ Interview met Shubigi Rao De in India geboren beeldend kunstenaar Shubigi Rao woont en werkt in Singapore. Voor haar recente project ‘The Library’ was zij drie maanden in Europa, o.a. in Amsterdam. In 2008 nam zij deel aan de biënnale van Singapore. Haar praktijk omschrijft zijzelf als het leggen van ‘connections between seemingly unrelated bits of information’, als het ontwikkelen van een netwerk van verwijzingen ontleend aan archeologie, neurowetenschappen, natuurlijke historie enz. Haar veld van interesse is het verdwijnen en vernietigen van culturele producten en de rol die het geheugen daarbij speelt. Het in 2013 begonnen bibliotheekproject gaat 10 jaar duren, en omvat veel onderzoek/reizen en in een later stadium het maken van werk. Om haar concepten te realiseren maakt zij gebruik van heel diverse media, zoals tekeningen, teksten, films, lezingen, pseudowetenschappelijke machines. Zowel in teksten als installaties ironiseert zij aspecten van de huidige cultuur en legt zij getrukeerde verbindingen tussen kunst en wetenschap.

seks, religie, politiek mag in het open-

gentiende eeuw kwam toelichten. Maar

baar niet gesproken worden. Singa-

het waren helemaal geen medische in-

pore is een plaats met veel regels en

strumenten, maar oude gereedschap-

restricties en strenge straffen. Ik heb

pen die ik op de vlooienmarkt gevon-

ervoor gekozen om met trucjes, grap-

den had, zoals een werktuig om boter

pen, woordspelingen te werken om

mee te maken. Ze vonden het prachtige

de zekerheden die bij een autoritair

medische instrumenten. Zodra mensen

regime horen wat op te schudden. Ik

denken dat het echt is, word je ironisch

ben ermee gestopt al te uitgesproken

genoeg serieus genomen. Ik lieg in mijn

te zijn. Door informatie uit uiteenlopen-

werk zo overtuigend mogelijk. De kwa-

de gebieden met elkaar te verbinden

liteit van een werk is dan het niveau van

bouw ik nieuwe betekenissen. Ik noem

geloofwaardigheid. Er werden mij vra-

mijn werken dan ook constructies, een

gen gesteld alsof ik een echte weten-

opeenstapeling van concrete feiten,

schapper was met een academisch se-

mythe, mysterie, en veel mystificatie. ‘To

rieus te nemen onderzoek. Vervolgens

create an elaborate, meaningless lie is

heb ik mij verder verdiept in studies van

Hoe kijkt men in Singapore tegen

Je werk is constant een mengeling

a wonderful thing’. Borges is voor mij

de hersenen en ik ben allerlei materiaal

westers georiënteerde moderne

van feit en fictie, waar en niet waar,

heel belangrijk. Er is niemand die alle

gaan verzamelen. Uit dit proces is een

kunst aan?

echt en onecht. Waar ligt de grens?

kennis heeft en alle nuances kent.

apparaat ontstaan dat de door kunst

Kunst en kunstonderwijs zijn in Singa-

In het westerse denken is de dualiteit

pore westers georiënteerd. Maar in de

tussen leugen en waarheid overheer-

Waarom heb je zoveel verschillende

meten en de beschadigde golven in

media worden allerlei vreemde com-

send. Dit is verbonden met de idee-

onderwerpen en disciplines?

geluid omzet, zodat de kijkers de in hun

mentaren en meningen geuit. Ten tijde

ënwereld van de kunstgeschiedenis

Ik houd van verandering, daarom ver-

brein ontstane beschadigingen kunnen

van de biënnale was een van de com-

waarin schoonheid als synoniem aan

diep ik mij steeds in nieuwe onderwer-

horen. Dit apparaat wilde ik tentoon-

mentaren dat er na Michelangelo geen

waarheid, of zelfs aan God gesteld

pen zoals archeologie en neurologie.

stellen op de tweede biënnale van Sin-

schoonheid meer in de kunst was, en

wordt. Wit en puur zijn mooi, maar al-

‘I love to immerse myself in a complete

gapore als onderdeel van een grotere

moderne kunst gevaarlijk zou zijn. Toen

les wat verbonden is met bedrog is

alienated field, people believe it be-

installatie met de titel ‘The Tuning Fork of

ben ik aan een installatie gaan werken

lelijk. Maar die criteria liggen dicht bij

cause it looks so credible, and we res-

the Mind’. De algemene reactie op ei-

die de reactie van de hersenen op kunst

en naast elkaar, die scheiding is kunst-

pect that.’ Alleen als ik er helemaal in

gentijdse kunst werd met dit werk beves-

hoorbaar zou maken, en die de botsing

matig. Daarom werk ik ook met vuilnis

duik ben ik in staat zekerheden onder-

tigd, want toen er drie kwartier voor de

tussen kijker en kunstwerk zou laten

zoals gebroken plasticlepels, en label

uit te halen en anderen voor de gek

opening door de minister, een bomb-

zien. De installatie omvat delen van ma-

ik fragmenten van plastic houders als

te houden. Ik zie mijzelf soms als een

check werd gehouden, dachten ze dat

chines, handgemaakte boeken, teke-

archeologische overblijfselen. Feit en

soort goochelaar. Zo ben ik naar een

mijn machine een bom was, en hij werd

ningen, een gefilmde hersenontleding,

fictie lopen voortdurend door elkaar.

congres van neurowetenschappers ge-

verwijderd. Ik heb erg gelachen, want

gaan in Beijing als een ‘booth girl’. Daar

was dit niet het grootste bewijs van het

en allerlei objecten die de boel wat lij-

veroorzaakte hersenschade kan op-

ken te verhelderen maar paradoxaal

Heeft dit ook te maken met de cul-

zei ik dat de neurowetenschapper zelf

gevaar van moderne kunst? Het laat

tegelijk het gevoel van verwarring ver-

tuur waar je in leeft?

verhinderd was en ik daarom de instru-

vooral de hersenvernauwing zien van

sterken.

In Singapore is veel taboe. Over ras,

menten voor hersenontleding in de ne-

mensen die alles willen controleren.

18

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

The River of Ink, White Lies, Rorschach’s

The study of Leftovers (detail), slippers and maps with very little explanation

Organs Retrieved

Veel van je werk bestaat uit losse

ga naar Sarajevo, Egypte, Berlijn, Ant-

deel van mijn jeugd woonde ik ver van

compleet met jeugdfoto’s en een ver-

delen en is fragmentarisch..

werpen, Amsterdam, Mali, Bagdad. Dit

alles af in de jungle. Boeken waren mijn

zameling pseudo-theorieën over ar-

Tekenen is voor mij belangrijk, het is

kunstproject heeft het doel een gesprek

enige bron van kennis en opening tot

cheologie, kunst, enz. ‘Time and Life of

heel associatief. Maar deze manier

op gang te brengen. In 2008 zijn in En-

de verbeelding.

S. Raoul’ was een groot project (2013).

van werken heeft te maken met de ex-

geland 77 miljoen boeken versnipperd.

treem hoge prijzen voor woonruimte

In Mali heeft onlangs nog boekverbran-

Op de cover van het boek History’s

ling, met een retrospectief van zijn werk,

in Singapore. De meeste kunstenaars

ding plaatsgevonden, en in 1258 vernie-

Malcontents. Time and Life of S.

met uitgebreide documentatie van zijn

hebben parttime banen om te overle-

tigden de in Bagdad binnendringende

Raoul staat een foto van jou met

onderzoek, zoals de archeologische

ven, ikzelf geef les in art theory aan het

Mongoolse legers de hele inhoud van

opgeplakte papieren snor. Waarom

reconstructie van Singapore na de ver-

Lasalle College of the Arts. Ik gebruik

de Grote Bibliotheek. De Tigris werd

kies je voor deze vermomming?

nietiging als er alleen een verdwenen

mijn keuken als studio en moet daarom

toen eerst rood van het bloed en ver-

Dat is een grap natuurlijk. Ik heb drie

beschaving rest. Ik heb mij als curator

al mijn werk in delen maken, om het

volgens zwart van de inkt.

boeken onder de naam S. Raoul ge-

van Raouls werk gepresenteerd en de

vervolgens ergens op te slaan. Ik moet

Het boek is een universum in zichzelf,

maakt, en werd zelfs van plagiaat

vernietiging van Singapore compleet

heel gestructureerd werken en steeds

wat het internet nooit kan zijn. Daar is

beschuldigd. Onder zijn mannelijke

met doorsnedes en beschrijvingen

zorgen dat de delen weer aan elkaar

geen begin, midden of einde, er zijn

naam word ik in onze cultuur serieuzer

van overstromingen en opgravingen

gezet kunnen worden. Vorig jaar had

teveel links. In de Indiase cultuur is het

genomen dan onder mijn eigen naam

aanschouwelijk gemaakt. Raoul is een

ik een retrospectief van tien jaar werk.

boek heel belangrijk, het grootste boe-

en kan ik mij veel meer permitteren. Er

obscure wetenschapper die ook vuilnis

Veel moest ik reconstrueren uit mijn

ken lezend publiek is daar. Alles gaat

worden zoveel belachelijke uitspraken

catalogiseert en de geschiedenis van

geheugen, omdat een aantal werken

via literatuur en taal. Ik heb in mijn jeugd

gedaan over vrouwelijk kunstenaar-

kunst herschrijft. Werkelijkheid en ver-

verdwenen was. Waarheid is dan wat

veel zeventiende eeuwse Engelse boe-

schap. Raoul is een fictief personage.

zinsel lopen continu door elkaar. Maar

je je herinnert. Het geheugen is een

ken over natural history gelezen. Dat de

Maar men dacht dat hij echt bestaan

de reacties waren heftig, alsof het echt

slecht stuk gereedschap, het is een fil-

boekwinkels nu over de hele wereld in

had, en aan het eind van het project

was. Mensen geloven je als je het in een

ter. We noemen dit niet leugens, maar

een snel tempo moeten sluiten maakt

heb ik hem laten doodgaan: hij strui-

museale setting plaatst. Dat soort zeker-

herinnering. Mijn nieuwe werk gaat

de neergang van het boek als belang-

kelde over ‘The River of Ink’ boeken. In

heden, dát is pas gevaarlijk. n

over het geheugen en de bibliothe-

rijkste kennisverspreider zichtbaar. Een

het boek staat een biografie over hem,

Naast het boek was er een tentoonstel-

ken. ‘The library of final dissolution’. De wanorde in dat proces fascineert mij: wat bewaren we, wat vergeten we? Dit gaat heel ongeorganiseerd en zeker niet wetenschappelijk. Bibliotheken zijn net als de hersens opslagplaatsen. Het project gaat over cultural destruction, over wat verbannen en gecensureerd wordt. Het zal uitmonden in een film, tentoonstellingen en een biografie van het verbannen en tot pulp vermalen boek, naar analogie van het door de National Library of Singapore vernietigde boek over twee mannelijke pinguïns en een jong. Dat zou op homosexualiteit slaan, en toen dat bekend werd is er op Facebook een heftige discussie ontstaan. Maar de staat reageerde : ‘we are for family’. Wat vernietigd wordt, is meestal wat men in een bepaalde cultuur onbelangrijk of gevaarlijk vindt. Ik

Showing of The Tuning Fork of the Mind

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

19

2721 Kunstenaars van de Maatschappij Arti et Amicitiae vanaf de oprichting in 1839. Aardewijn; mevr. Renée 1950-, Aarts; prof. J.J. 1871-1934, Abbing Jr.; F.H. 1901-1955, Abels; J.T. 1803-1866, Abrahams; mej. A. 1849-1913, Abramovic; mev Akersloot-Berg; mevr. B. 1850-1922, Akkeringa; J.E. 1861-1942, Alandt; M.A. 1875-1930, Alberda van Ekenstein; Jkhr. mr. W.C.A 1825-1903, Alberda van Ekenstein; jkvr. B. 1861-1926, Albers; A.W. 1923-, Allebé; A. 1838-1927, Alma Tadema; L. 1836-19 1784-1849, Anderson Miltner; mej. W. 1867-1946, Andrade Nogueira; mevr. Renate de 1960-, Andriessen; Mari 1897-1979, Andringa; Martinus van 1864-1918, Anema; mevr. Erna 1954-, Angeloni; Franco 1967-, Anrooy; A.A. van 1870-1949, Ansingh J.C. d’ 1823-1892, Arntzenius; Floris 1864-1925, Arntzenius; Paul 1883-1965, Arps; B. 1865-1938, Artz; A. 1837-1890, As; mevr. Anne van 1959-, Asjes van Dijk; Jan 1933-, Asscher; mej. H. 1858-1933, Asselbergs; mevr. Teike Tessel 1973-, Baanders; H.A 1880-1930, Bakker; Robbert de 1942-, Bal; G. 1872-1912, Balbian Verster-Bolderhey; H.C. de 1890-1990, Baljeu; Joost 1925-1991, Balk; Job -, Ballast; Henri 1967-, Balwé; mej. C. 1863-1954, Ban; Hans van den 1950-, Bank; Fer 1944-, Bannenberg; me 1856-1913, Barzaghi; F. 1839-1892, Bastert; N. 1854-1939, Batelt; mej. A.E. 1869-, Bateni; Mustafa 1959-, Bauer-Strumpff; mevr. J. 1873-1964, Bauer; M. 1867-1932, Bauffe; V. 1849-1921, Baukema-Philipse; mevr. M.J. 1863-1952, Baukema; Sieger 1852-19 mevr. wed. L.A.A. ter 1860-1936, Beek; B.A. van 1875-1941, Beek; Marius van 1921-2003, Beek; Sam van 1878-1957, Beek; mevr. Karin 1948-, Beeke; Anthon 1940-, Beekhuis; mej. G.H. 1887-, Beels van Heemstede; L.M. 1825-1882, Beerbaum; Frede Claire 1950-, Behr; C.J. 1812-1895, Beijerman; mej. L.E. 1883-1970, Beijerman; mr. H. 1791-1870, Beijnen; dr. L.R. 1811-1897, Bekirovic; mevr. Sema 1977-, Bekouw; mej. M. 1871-1940, Ben Ali; Rachid 1978-, Ben-Jacov; Noam 1952-, Bendemann; E. 1811-18 1942, Berg; mevr. Else 1877-1942, Berg; prof. W.H. van den 1886-1970, Berghe; W.J. van den 1823-1901, Bergsma; G. 1873-1955, Berkemeier; L.G.J. 1864-1930, Berkers; Jos H.M. 1950-, Berkhemer; Michaël 1948-, Berkhout; N. 1813-1892, Berlage N Ch. van 1809-1850, Bien; Waldo 1949-, Bierenbroodspot; mevr. Gerti 1940-, Bierman; Kees 1936-, Bierman; Rudy 1921-1972, Bieruma Oosting; mevr. Jeanne 1898-1994, Biezen; Hans 1947-, Bijker; mevr. Geeske 1971-, Bijl; mevr. Yvonne van der Robertson; mevr. S. 1855-1922, Bisschop; C. 1828-1904, Bisschop; Richard 1849-1926, Bisschops; Jac 1952-, Bittremieux; mevr. Christine 1951-, Blaaderen; G.W. van 1873-1935, Blaaderen; Lucas van 1945-, Blake; John C. 1945-, Blanes; D. 1896-19 G.J.P. -, Bloemers; A. 1792-1844, Blok; mevr. Diana 1952-, Blokland; mevr. Wil van 1954-, Blom; Theo 1935-, Blommers; B.J. 1845-1914, Blommestein; mej. L.A. van 1882-1965, Bloom; Phil 1945-, Boas-Zélander; mevr. M.C. 1889-1943, Boasson; I. 1875 laard; mevr. C. 1869-1934, Boendermaker; C. 1904-1979, Boer Lichtveld; Frans de 1942-, Boer-Sinia; mevr. C. de 1878-1961, Boer; Gerard J. de 1874-1935, Boer; Jan de 1877-1946, Boer; Rob den 1968-, Boer; mej. M. de 1871-1956, Boertjes; mevr. C mevr. Marieke 1962-, Bolink; Merijn 1967-, Bollar; Gorki 1944, Bolten; mevr. Anna 1974-, Bombled; K.F. 1822-1902, Bommel; E.P. van 1819-1890, Bonebakker; J.A. 1889-1950, Bongers; B.A. 1866-1949, Bonheur; mlle. Rosa 1822-1899, Bonten; mej. Cha G.H.A. 1947-, Boot; H.F. 1877-1963, Boot; mr. C.H.B. 1813-1892, Booy; mevr. Elly 1938-, Boreel van Hoogelanden; Jkhr. W. 1800-1883, Borselen; J.W. van 1825-1892, Borselen; mevr. Anne van 1937-, Borssum Buisman; H. van 1873-1951, Bos; G. Jan 18 Bosch; Paul 1955-, Bosch; mevr Marinda -, Bosch; mevr. Françoise van den 1944-1977, Bosch; mevr. Judith ten 1957-, Bosio; baron F.J. 1769-1845, Bosscha ; mej. Jacoba 1858-1924, Bosscha; prof. J. 1797-1874, Boterenbrood; mevr Marjolein 19 mevr. Karin 1955-, Bouwman; Richard 1947-, Boven; mevr. Linda van 1965-, Boyd; mevr. Jane 1953-, Braakensiek; Joh. 1858-1940, Braakensiek; mevr. G. 1891-1973, Braeckeleer; F. de 1792-1883, Bramer; H.J. 1911-1990, Branca; Generaal M. von -, Cz; prof. F. van der 1783-1843, Brein; Titus 1966-, Breitenstein; Carl 1864-1921, Breitner; G.H. 1857-1923, Breman-Schouten; mevr. L. 1887-1967, Breman; Co 1865-1938, Breman; Evert 1859-1926, Brentjes; Arjan 1971-, Breuhaus de Groot; F. 1796-1875 Kuno 1908-1992, Broeck; Frank van den 1950-, Broecke; Erik ten 1947-, Broedelet; A. 1877-1936, Broeke; Rudger ten 1944-, Broekman Jr.; A.M. 1874-1946, Broekman; H.J. 1872-1945, Broekman; mevr. Barbara 1955-, Broekmans; mevr. Marlo 1953 Browne; R. Ives 1865-1956, Browne; mevr. Leslie Karen 1953-, Bruckman; W.L. 1866-1928, Brugghen; G.A. van der 1811-1891, Brugman; Jac. F. 1830-1898, Brugmans; mr. A. 1788-1877, Bruin; mevr. Marijke Dorine 1958-, Bruine; mr. A.H. de 1807-1870, Sjoerd 1948-, Buizer; J. 1873-1944, Buning; Joh. N. 1893-1963, Bunte; F.B. 1800-1881, Bürer; mevr. Mirjam 1959-, Burger; mevr. Esther 1967-, Burgers; Hein J. 1834-1899, Burgt; mevr. Else van der 1964-, Bush; mevr. Anthea 1974-, Butter; M. 1877-1940, Buy E.M. 1806-1880, Calisch; M. 1819-1870, Camp; H.F.G.N. 1821-1875, Canina; L. 1795-1856, Canta; J.A. 1816-1888, Capelle; Herbert 1962-, Carlgren; mevr. Anna 1960-, Carpeaux; J.P. 1827-1875, Caspel; J.G. van 1870-1928, Castro; G.H. de 1808-1853, C 1964-, Clays; P.J. 1819-1900, Clercq; Tom le 1862-1925, Clevis; mevr. Krien 1960-, Clijsen; Joos 1942-2005, Cluysenaar; J.P. de 1811-1880, Cnoop Koopmans; mr. W. 1870-, Coelho; René 1936-, Cohen de Markas; mr. J. -1890, Cohen Gosschalk; mr Rebecque; Baron J.D.C.C.W. de 1841-1893, Cool; Th. 1851-1904, Cop; Johan 1862-1933, Cope; Caleb 1806-, Corneille; 1922-2010, Cornelder-Doffegnies; mevr. A. 1865-1937, Cornelius; dr. P. von 1783-1867, Cort van der Linden; mr. P.W.A. 1846-193 Couwenberg; H.W. 1814-1845, Couwenbergh; mevr. Lisa 1953-, Craeyvanger; G. 1810-1895, Craeyvanger; R. 1812-1880, Cramer; mr. W.D. 1788-1856, Cramerus; mej. Anna 1859-1950, Crebolder; mevr. Eva 1968-, Cremer; Jan 1940-, Cremers; J.J.H Cuypers; dr. P.J.H. 1827-1921, Daalen; mevr. Maria van -, Daamen-Meijer; H. 1940-, Daamen; Th. 1939-, Daan; mevr. Karin 1944-, Daiwaille; A.J. 1818-1888, Dake jr.; C.L. 1886-1946, Dake; Leonard -, Dake; mej. Gesina 1864-1911, Dake; prof. C.L. 185 Daniëls; René 1950-, Dannenburg; H.J.J. 1918-1986, Dantzig ; mej. R.M. van 1878-1949, Dasveld; J. 1770-1855, David; P.J. 1788-1856, Davids; mevr. Katelijne 1960-, Debay Fils; Jean 1802-1862, Debay; J.B.J. 1779-1863, Dedden; Albert 1959-, Dee; mevr. Dorine van 1972-, Derkinderen; prof. A.J. 1859-1925, Derks; mevr. Sandra 1960-, Derksen; G. 1870-1920, Derkzen van Angeren; A. 1878-1961, Desjardine; David 1939-, Desnoyers; baron A.G.L. 1779-1857, Destrée; J.J. 1827-1888, Deutman 1946-, Dievenbach Jr. ; H.A. 1872-1946, Dijckmans; Jos. 1811-1888, Dijk; A. van 1859-1924, Dijk; Evert van 1946-, Dijkman; mej. A.S. 1876-1965, Dijkstra; Anno -, Dijkstra; Harmen 1955-, Dijkstra; Joh. 1896-1978, Dijsselhof; G.W. 1866-1924, Dik; Cor 19 1899-1988, Does; G. van der 1878-1922, Does; jkvr. E.F. van der 1896-1996, Doesburgh; mevr. E.L.H. van 1875-1957, Doeve; J.F. 1907-1981, Dokkum; G.W.P. van 1870-1931, Dokkum; Hans van 1908-1995, Dolk; Cees W.M. 1949-, Domburg; Bart 1957 Dorst; Jacques van 1945-, Douw; André 1951-, Doyer; J.S. 1792-1867, Dozy; mr. P. 1851-1923, Draisma; mevr. Janica 1964-, Dreibholtz; C.L.W. 1799-1874, Driesten; A.J. van 1878-1969, Drift; J.A. van der 1808-1883, Dröge-Wendel; mevr Yvonne 1961 1967, Duin; M.A. 1918-1996, Dukkers; E.W.A. 1923-1996, Dullaart; Constant 1979-, Dulmen Krumpelman; E.B. van 1897-1987, Dumonceau; Majoor Graaf H. 1859-1952, Dumoulin; Alb. 1871-1935, Dunselman; Jan 1863-1931, Duparc; mr. M.I. 1870-19 1872-1942, Eden; Jan van 1942-, Eduard de Vries; J 1808-1875, Ee; Harm van 1960-, Eeghen; J.H. van 1849-1918, Eekhout; B. 1870-1951, Eekman; Nic. 1889-1973, Eelsingh; mej. Stien 1903-1964, Eerdmans; Emmy 1931-, Eerdt; Rob van de -, Eerelman van 1950-, Elffers; Dick 1910-1990, Elias; H. 1864-1901, Elink Sterk; J.C. 1808-1871, Elion; J. 1840-1893, Elion; S.C. 1812-1880, Elsen; mevr. Trudi O.M. van der 1956-, Elsinga; Joh. 1893-1969, Emmerik; mevr. Paméla Louise 1964-, Engel Jbzn.; F. 1872-1958 Gielijn 1936-, Escher; M.C. 1898-1972, Eshuis; Johan 1904-1971, Esman; J. 1793-1847, Espeleta; Mario Molina -, Essen; Jan C. van 1854-1936, Essen; mej. Jacoba L. van 1870-1936, Esser-Wellensiek; Dora 1917-1996, Esser; V.P.S. 1914-, Etienne; H.J. 1895 A.J. 1803-1863, Ezerman; D.G. 1848-1913, Ezzat; Shawky M. 1953-, Faber; mevr. Nathalie -, Fabius J.Cz.; J. 1820-1889, Fagel; mr. Baron F.H.R.R. 1828-1890, Falck; mr. A.R. 1777-1843, Falise; Aug. 1875-1936, Falise; Aug. 1875-1936, Famars Testas; W de 1947-, Fiedler; O.H. 1891-1962, Filarski; D.H.W. 1885-1964, Filcer; Luis 1927-, Finkelstein; Nat 1933-, Fischer; Mevr. Annemarie 1940-, Flandrin; H. 1809-1864, Fles; mej. Etha 1857-1948, Flines; mej. D.M.W. de 1880-1959, Florès; A.A. -, Florimont; C.F.B Fortuin; P. 1879-1958, Fortuyn; mevr. Irene 1959-, Fraissinet; mej. E. 1843-1912, Francia; Walter 1956-, Franciscus; Frans 1959-, Franco; mej. M. 1882-1950, Franken Dzn.; D. 1838-1898, Franken; P. 1866-1911, Franken; mej. M. 1884-1945, Frankfort; Ed. 186 1953, Froger; W.A. 1812-1883, G-Brecht; 1965-, Gabriël; P.J.C. 1828-1903, Gabriëlse; J. 1881-1945, Galano; Miquel Marzabal -, Galema; Arjen 1886-1974, Galen; Helmuth van 1955-, Gallait; L. 1810-1887, Garf; S. 1879-1943, Garjeanne; J.J. 1860-1930 J.H. 1859-1939, Geerts; Jan Albert 1941-, Geerts; Willum 1971-, Geertsema Cz; mr. J.H. 1816-1908, Geesin; Daniel 1970-, Geest; C.C.M. van 1942-, Geeven; mevr. Lotte 1980-, Gelder; Thérèse van 1951-, Gelder; mej. H. van 1870-1870, Gelder; mevr. Lu Gerth van Wijk-Stork; Neeltje mevr. 1953-, Gestel; Leo 1881-1941, Geuns; mej. M. van 1851-1912, Geuns; mej. R.C. van 1851-1912, Geus; C.K. de 1800-1863, Gevers Deynoot; mevr. Wendela 1947-, Gevers; mevr. Caroline 1944-, Geys; mevr. Mareike mej. Nelly 1880-1953, Goedvriend; Th. 1879-1969, Goemans; mej. M. 1877-1936, Goerres; mevr. Nina 1941-, Goes van Dirxland; mr. Baron L.N. van der 1806-1885, Goethem; Bert J.G. van 1938-, Goey; mevr. Marijke de 1947-, Golberdinge; W.F 1873-1944, Göth; mej. Sàri 1900-1992, Goudman; L.J. 1880-1939, Goudman; L.P. 1875-1965, Goudsblom; George Karel 1960-, Goupy; Benoît 1964-, Gouwe; A.H. 1875-1965, Graadt van Roggen; J.M. 1867-1959, Graaf van Bylandt; A. 1829-1890, B. de 1818-1899, Greenaway; Peter 1942-, Gregoire; J.H. 1887-1960, Grégoire; P. 1915-1988, Greive Jr.; J.C. 1837-1891, Greive; P.F. 1811-1872, Gribling; Franck 1933-, Griéra; don José -, Griffioen; mevr. Anouk 1979-, Grijs; H.F. de 1866-1933, Groen; me de 1957-, Groot; David 1949-, Groot; G.H. de 1878-1947, Groot; J. de 1828-1899, Groot; Kees de 1956-, Groot; W. de 1877-1956, Groot; mevr. Duvera M.C. de 1948-, Groot; mevr. Simone de 1968-, Grootens; A.J. 1864-1957, Grootheest; Tijmen van 1908, Gruyter; W. 1798-1882, Gubbels; Klaas 1934-, Gudin; T. 1815-1880, Gudmundsson; Sigurdur Arni 1942-, Gugel; Prof. E. 1832-1905, Guise; P.J. 1814-1859, Gulik; Dirk van 1904-1982, Gumbs; Leeyon Romany -, Gunn; Reggy 1959-, Gunneweg; H Haar; Henk van der 1950-, Haaren; D.J. van 1878-1953, Haas; Henri de 1937-, Haas; J.H. de 1810-1856, Haas; J.H.L. de 1832-1908, Haas; mevr. Astrid M. de 1939-, Haaxman; P. 1854-1937, Haff; mevr. Lucie 1950-, Hageman; Harrie -, Hahn; A. 1877Hamel; Vincent 1931-, Hamel; W. 1860-1924, Hamer; Jan de 1934-, Hammes; C.H. 1872-1965, Hammes; Charles 1915-1991, Hamming-de Sturler; mevr. A. -, Hamstra; Rinze 1895-1974, Hanau; J.H.L. 1864-1925, Hanedoes; L. 1822-1905, Hanja; mevr Rz; J. van 1790-1858, Harding; mevr. Noel 1945-, Hardy; Philippe 1950-, Harencarspel-Clifford Kock van Breugel; mevr. W.F.A.L. van 1865-1944, Haring; Joop 1952-, Haring; Theo -, Hart Nibbrig; F. 1866-1915, Hart-Visser; mevr. H.M.J. 1868-1947 mevr. J. 1874-1945, Haverkamp; G.C. 1872-1926, Haverkorn van Rijsewijk; H.A. 1868-1945, Haverman; H.J. 1857-1928, Hazeveld; F.J.H. 1911-1967, Heeck; J.C. 1910-1992, Heeckeren van Beverwaard; Baron J.D.B.A. van 1792-1884, Heeckeren van Cees -, Heemskerk; mevr. Roos 1968-, Heerdt tot Eversberg; mevr. douair. Gravin P.A,M. van 1862-1939, Heesters; J.H. 1893-1982, Heide; J.W. van der 1878-1956, Heide; Valentijn van der 1952-, Heijberg-Ledeboer; mevr. S. 1867-1952, Heijberg; mevr. Jo J. 1887-1964, Heijse; J. 1882-1954, Heine; D. -, Heineken; mej. M. 1844-1930, Heinsohn; mevr. Judith 1967-, Heinze; G.A. 1821-1904, Hekman; J.C. 1921-, Helden; A. van der 1835-1902, Hellings; Lino 1950-, Hem; P. van der 1885-1961, Hemelma J.G. den 1904-1983, Henkes; G. 1844-1927, Henkes; mej. H. 1877-1966, Henneman; Jeroen 1942-, Henny-Saueressig; mevr. J. -, Henriquel Dupont; L.P. 1797-1892, Hense; mej. Sara 1857-1936, Henstra; Friso 1928-, Herdingh Pz; V. -, Herdingh; Alex 1806-1879, Hesse; Nic. Aug. 1795-1869, Hesselink; Abr. 1862-1930, Hessels; Rob M. 1940-, Hesteren; Stephan van 1972-, Hesterman; J.A. 1877-1955, Hettema; Auke 1927-, Hettema; Auke 1927-, Heusden; Alfons van 1930-2000, Heuvel; W. van den 1866-1916, Hillebrand; Tomas 1977-, Hillenius; Jacob 1934-1999, Hilverdink; J. 1813-1902, Hilverdink; J. 1813-1902, Hirschmann; mej. S. 1871-1937, Hissink; Louis -, Hittorf; J.I. 1792-1867, Hoedt; Dirk ten 1920-2006, Hoef; C.J. van der 1875-1933, Hoef; G Hofs; G.T. 1874-1952, Hoften; Claus van 1963-2010, Hogendorp’s Jacob; mevr. Baronesse A. van 1857-1920, Hogerwaard; F. 1882-1921, Hogerwaard; G. 1878-1939, Hollander Cz.; H. 1823-1884, Hollander; mevr. Reineke 1948-, Hollanders; Joo d’ -1997, Hooft; C.G. t 1866-1936, Hooft; jkhr. mr. G.L.H. 1779-1872, Hooft; mej. G.A.A.M. 1894-1994, Hoog; Bernard de 1866-1943, Hoog; mevr. Henriëtte van ‘t 1943-, Hoogeboom; mevr. Sandra -, Hoogendijk; Wouter 1949-, Hoogendijk; mej. M. Th. 1872-1928, Hoppenbrouwers; J.F. 1819-1866, Horbach; Francis -, Horst; J.H.W. van der 1941-, Horst; mej. L. van der -, Houten; mej. A. van 1868-1960, Houweling; Jos 1943-, Houwink Gzn.; Jb. -, Hove Bz; H. van 1814-1864, Hove; B.J. van 1790-1 tema; Th. van 1863-1917, Hugenholtz; mej. A. 1847-1934, Hugten; P.J. van 1949-, Huibers; J.D. 1829-1919, Huidekoper; C. 1878-1939, Huidekoper; P. 1798-1852, Huig; Henk 1934-, Huijsinga; mej. Dorothea 1910-1961, Huisenga; M. 1876-1946, Huisman van der 1790-1862, Hulst; ds. L. van -, Humbert de Superville; 1770-1849, Husner; Paul 1942-, Hutchison; Frank Matthias 1957-, Huyssen van Kattendyke; baron J.W. 1782-1854, Huystee; mevr. Bea van 1949-, IJkelenstam; H. 1897-1993, Ikelaar; 1914-1972, Itz; G.N. 1799-1869, Jaarsma; mej. E.H. 1879-1975, Jaarsma; mej. P. -, Jaarsma; mej. P. -, Jabli; Salwa 1972-, Jacobs; Ed. 1859-1931, Jacobson; John J. 1867->1899, Jacquand; C. 1804-1878, Jager; Dirk Jan 1965-, Jager; mevr. Margot de 1855-1908, Jansen; Jan -, Jansen; Jan Meine 1908-1994, Jansen; Lambert 1891-1965, Jansen; W.G.F. 1871-1949, Janssen; Edwin 1961-, Janssen; Jorn -, Janssen; mevr. Karin 1965-, Janssen; mevr. Servie M. 1949-, Janzen; H.D. 1923-1986, Janzen; H rieke 1949-, Jong-van der Kamp; Frederika H. de 1937-, Jong; Antonie de 1860-1932, Jong; Clara de 1928-2005, Jong; Fedde de 1915-1977, Jong; Frans de 1921-2010, Jong; Germ. de 1886-1967, Jong; Gerrit de 1905-1978, Jong; Gooitzen de 1 Jongsma; mevr. Jantien 1965-, Jongstra; Atte 1965-, Jonk; Nic. 1928-1994, Jonker; Hendrik 1969-, Jonker; Menno 1968-, Jonxis; P.H.L. 1815-1852, Joosten; D.J.H. 1818-1882, Jordens; Barend 1888-1972, Jordens; D.J.R. 1855-1939, Jorissen-Cox; mevr. M Kaag; mevr. Ama 1930-, Kaagman; Hugo 1955-, Kaal; Jaap 1893-1960, Kaal; mevr. Meertje 1930-, Kaas; Jaap 1898-1972, Kagie; J.L. 1907-1991, Kaiser jr; J.W. 1847-1920, Kaiser sr; J.W. 1813-1900, Kalmthout; F.A.W.M. van 1932-, Kalsbeek; mevr. Ro J. 1822-1895, Karalic; mevr. Sasa 1970-, Karsen; J. Ed. 1860-1941, Karsen; K. 1810-1896, Karssen; Harry 1933-, Kasper; Stefan 1983-, Kasteele; mevr. J.M. van de 1858-1951, Kat van Oost en West Barendrecht en Carnisse; H. de 1784-1865, Kat; Otto 1827-1895, Kellen Sr; D. David van der 1804-1879, Kellen; J.Ph. van der 1831-1906, Kellen; mej. L. Ch. van der 1857-1942, Keller; Joh. 1863-1944, Kelting; mevr. M. 1886-1969, Kemps; Niek 1952-, Kerke; W.J. van der 1923-1991, Kerkmeijer; J.C. 1875-19 van Kessel; baron C.L.G.J. van 1768-1841, Keyzer; N. de 1813-1887, Khouw; mevr. Gracia 1967-, Kieft; J. 1798-1870, Kiehl; mej. W.J.L. 1862-1922, Kiers; G.L. 1838-1916, Kiers; P. 1807-1875, Kievit; P.W. de 1889-1964, Killaars; mevr. Francis G.H. 1959-, Kitte Kleintjes; J.L. 1872-1955, Klene; Bern. 1870-1930, Klenze; L. von 1784-1864, Klijn; C.W.M. 1788-1860, Klijn; H.A. 1860-1929, Klijn; H.H. 1773-1856, Klinkenberg; J.C.H. 1852-1924, Klinkenberg; John 1952-, Klinkenberg; S. 1881-1970, Klinkhamer; Jacob F. 1900-1991, Knaup; Pim 1938-, Knaus; Ludw. 1829-1910, Kneulman; Carel 1915-2008, Knip; J.A. 1777-1847, Knip; W.A. 1883-1967, Knip; mevr. H. 1821-1909, Knipscheer; mej. M.G.C. 1911-2003, Kock; jkhr. mr. F.L.W. de 1818-1881, Koekkoek Hz; W. 1839 1807-1868, Koelman; J. Ph. 1818-1893, Koelman; J.D. 1831-1857, Koeman; Jean Bernard 1964-, Koene; P. 1863-1943, Koenigs; mevr. Christine 1952-, Koetser; Henri 1878-1952, Köhler; mr. W.H. 1876-1931, Kohnstamm; mej. Dinah 1869-1942, Kok; mev Koning; Edzard 1869-1954, Koning; John de 1964-, Koning; Roeland 1898-1985, Koningsveld; J. van 1824-1866, Kooi; Rina D. 1947-, Kooi; mevr. Marina van der 1951-, Kooiker; Paul 1964-, Kooker; Vincent de 1976-, Kool; mej. Cath. 1860-1933, Koo Koster-Gruntke; mevr. Cato E. 1872-1951, Koster-thoe Schwarzenberg; mevr. Barones B.J.G. 1891-1993, Koster; A.L. 1859-1937, Koster; A.L. 1859-1937, Koster; E. 1817-1892, Koster; K. 1885-1969, Koster; mej. Jo 1868-1944, Kothuis; Anton 1935-2007, K Krauss; J.Ph. 1865-1909, Kreek; N.A. van der 1896-1967, Kregten; Fédor van 1871-1937, Krenz; Alfred 1899-1980, Krijl; mevr. Evelien -, Krijnen; Cees 1969-, Kromhout Czn.; W. 1864-1940, Kromhout Czn.; W. 1864-1940, Kröner; Henrik 1979-, Kroon; Pa 1967-, Kruk; Emile van der 1956-, Kruseman van Elten; H.D. 1829-1904, Kruseman; C. 1797-1857, Kruseman; J.A. 1804-1862, Kruyff van Dorssen; mevr. Jorien de 1933-, Kruyff; J.R. de 1844-1923, Krzysztof; Wegiel 1973-, Kuchlein; Egon 1958-, Kuijer; Hendrik ter 1954-, Kunst; mevr. Irene 1962-, Kupperman; mevr. Helena -, Kurpershoek-Visser; L. 1919-1995, Kurpershoek; Reinier 1959-, Kurpershoek; Theo 1914-1998, Kusters; Pieter 1958-, Kuyk; Harry van 1929-2008, Kuyper; Marc 1961-, Kuype Fons van 1959-, Laar; J.H. van de 1807-1874, Laarakker; mevr. Wilma 1949-, Laarman; P.F. 1842-1914, Laars; T. van der 1861-1939, Laars; T. van der 1861-1939, Labrie; mevr. Anke 1948-, Lacomblé; E. 1828-1905, Lagendijk; Reinier 1969-, Laguna; B. 1 1846-1903, Landsaat; Hans 1935-, Landseer; E. 1802-1873, Lanfermeijer; Ruud 1956-, Lange; A. 1861-1938, Lange; J.P. 1810-1849, Langelaan; Ruscha 1946-, Langeland; mevr. Itie 1960-, Langerwerf; mevr. Colien 1963-, Langeveld; F. 1877-1939, Lan mevr. Lynne 1965-, Leemans; dr. C. 1809-1893, Leenders; Bernaar 1961-, Leenheer; mevr. Ada 1956-, Leenhoff; Ferd. 1841-1914, Leersum; G.B. van 1865-1902, Leeuw; Henri 1861-1918, Leeuw; Jan de 1908-1988, Leeuwen; Frits W. van 1949-, Leeuw 1946-, Leickert; Ch. 1816-1907, Leijden; Ernst 1892-1969, Leippert; Jurgen 1944-, Leliman; J.H. 1828-1910, Leliman; J.H.W. 1878-1921, Lelyveld; Th. B. van 1867-1954, Lemstra; mevr. Odile 1964-, Lenferink; Frank 1963-, Lennarts; Johan A.M. 1932-, Lenne 1954/58, Leusden; W. van 1886-1974, Lewis; John. T. -, Lewkowicz; Stanislaw 1956-, Leykauf; mevr Alexandra 1976-, Leys; H. 1815-1869, Liechty; mevr. Claudia -, Liernur; Alex W.A. 1856-1917, Lierop; W. van 1891-1968, Lieste; C. 1817-1861, Ligtenv Walter 1953-, Lion Cachet; A. 1864-1945, Lisser; Frank 1959-, Lissone; F.A. 1877-1936, Lith; H.C.M. van 1908-1977, Lith; mevr. P.H. van 1932-, Lixenberg; Cyril 1932-, Löb; Kurt 1926-, Lodeizen; Frank 1931-, Loeb; mevr. Jeanette 1949-, Lohman; mevr. Id 1827-1890, Loon; mevr. de douairière W. van 1793-, Loos; J.F. 1799-1871, Loosjes; P. -, Loosjes; Vincent 1855-1932, Looy; Jac. van 1855-1930, Lopes Suasso; Jkhr. A. 1855-1927, Lotringen; Walter van 1951-, Louwers; mevr Margaretha G.A.M. 1948 Edward 1950-, Luyn; D. van 1896-1981, Maanen; G.D. van 1876-1943, Maarel; M. van der 1857-1921, Maaren; mevr. Clementine M. van 1959-, Maas; George 1959-, Maas; J.J. van der 1831-1915, Maaten; J. van der 1820-1879, Macic; mevr. Tatjana van 1873-1915, Mangold; Ad. 1858-1941, Mansfeldt; A.E. 1810-1894, Mansveld; F.J. 1872-1951, Mantje; Aldert 1954-, Mar; David de la 1832-1898, Mare; Albert de -, Mare; J. de 1806-1889, Marez Oijens; mej. A. de 1876-1953, Maris Jbzn.; W. 1872-1929 telhof; mevr. Els 1928-, Marten; Jon P.H.M. 1934-, Martens; W.J. 1839-1895, Martens; Willy 1856-1927, Martens; mevr. Tineke 1942-, Martineau; Anton P.J. 1926-, Maschhaupt; J.H. 1826-1903, Masereel; Frans 1889-1972, Mastenbroek; J.H. van 1875-194 Peter 1952-, Meefout; J. 1915-1993, Meelis; D. 1872-1958, Meher; mevr. Monali 1969-, Mehr Mohr; J.C. van der 1821-1876, Meij; Bertus de 1915-1994, Meij; Rik van der 1920-1982, Meijboom; dr. L.S.P. 1817-1874, Meijer de Haan; 1852-1895, Meijer; H. 188 Th.G. 1884->1939, Meissonnier; J.L.E. 1815-1891, Mendes da Costa; J. 1863-1939, Mendes; Jules E. 1862-1920, Mendlik; Eva 1928-, Menger; J.P. 1818-1895, Menger; J.P.M. 1845-1912, Mens; Is. van 1890-1985, Mensinga; J.R. 1924-1998, Mension; C.J. 18 1829-1902, Mesman; Andries 1954-, Mesman; mevr. Petra -, Messchert van Vollenhoven; mr. J. 1812-1881, Metelerkamp; Herman 1898-1993, Metselaar; mevr. Sabrina -, Metz; Anne 1939-, Metz; Lex 1913-1986, Metzelaar; C. 1796-1864, Metzelaar Mignot; W. 1915-1972, Mignot; mej. M. 1867-1938, Mik; Michiel de -, Miltenburg; Ron 1951-, Mindadze; Konstantin 1977-, Minne; mr. E. van der 1883-1932, Mirani; E.P. 1810-1881, Moen; Charles A. 1878-1957, Moerdijk; Janet -, Moerenhout; J. 1801-187 Molkenboer; Th. H.A.A. 1871-1920, Möller; 1784-1852, Mölling; Jan 1944-1987, Mollinger; A. 1836-1867, Molster; mr. J.A. 1827-1889, Moltzer; mej. Chr. 1878-1918, Momdjian; Krikor 1947-, Monchy; Pieter de 1916-2011, Mondriaan; F. 1853-1932, Mondria 1953, Moorees; Rob J. 1950-, Morelis; Willem 1949-, Moret; mej. C. 1870-1952, Moritz; L. 1773-1850, Mouilleron; A. 1820-1881, Moulijn; E. 1904-, Moulijn; S. 1866-1948, Mourik; J.A. van 1879-1971, Mouthaan; mevr. P.J.G. 1892->1969, Mulder; André -, Mul Muller; Matthijs 1961-, Müller; Pjotr A.F. 1947-, Müller; W.G. 1859-1923, Müller; mej. B. 1848-1925, Munkacsy; Michaël 1844-1900, Münninghoff; Xeno 1873-1944, Munster; mevr. Hannah van 1960-, Musscher; mevr. Gerda van 1942-, Mutsaers; mevr. Ch van der 1864-1929, Nauta; Max 1896-1957, Navez; F.J. 1787-1869, Neddam; mevr. Martine 1953-, Nederveen Meerkerk; mevr Anke van 1940-, Neefjes; Joep 1949-, Nefkens; M.J. 1866-1941, Nek; H. van 1881-1924, Nesbitt; John 1931-, Neuhuys; 1905, Nieuwenborg; Frans van 1941-, Nieuwenhuis; A. Jan 1865-1937, Nieuwenhuis; T. 1866-1951, Nieuwenhuysen; Bob 1946-2010, Nieuwenkamp; W.O.J. 1874-1950, Nieuwerkerke; graaf Émile van 1811-1892, Nifterik; G. van 1886-1954, Niftrik Noordkamp; mevr. Petra 1943-, Noorlander; mevr. Merel 1984-, Noorman; Ronald 1951-, Noteboom; D. 1877-1943, Novak; mevr. Marlena 1957-, Numan; J.J. 1932-, O’Brien; Robert M. 1951-, Obbes; J.F. 1869-1963, Obermayer; Merapi P. 1947-, O Oldewelt; Ferd. G. W. 1857-1935, Oldewelt; W. 1865-1906, Oltmans; A. 1814-1853, Onderberg; P.J. 1821-1890, Onkenhout; Nico 1918-1989, Onrust; Hank 1941-, Oorde; J.J. van -, Oorde; ds. W. van -, Oordt; J.W.L. van 1806-1884, Oort; J.M. van 1867 Os-Delhez; Henri van 1880-1976, Os; G.J.J. van 1782-1861, Os; P.F. van 1808-1892, Osieck; mevr. Betsy 1880-1968, Osnabrugge; mevr. Ariëtte van 1948-, Ottink; Mike 1966-, Oude Weernink; Frank 1967-, Oudendijk; mevr. Sonja 1958-, Oudes; Jb. 1 man; G.H.C. 1855-1906, Overweel; Martijn F. 1971-, Paans; J.E. -, Paashuis; Arnoud 1912-1974, Paassen; Jeroen van 1972-, Pabst; J.C. 1853->1924, Painter; mevr. Mardoe 1971-, Paling; Joh. J. 1844-1892, Pallandt; baronesse Ch.D. van 1898-1997, Palm Jan van der 1960-, Peduzzi; D.A. 1817-1861, Peere; mevr. M. van 1862-1933, Peizel-Ansingh; mevr Th. 1883-1968, Peizel; Bart 1887-1974, Pek; J.E. van der 1865-1919, Pek; mej. H.W.J. van der 1867-1926, Pelgrom; J. 1811-1861, Pellety; mevr. Dominique 1 mevr. M. 1884-, Pettenkofen; Aug. 1822-1889, Peulen; mevr. Karin 1959-, Pfältzer; mevr. Judith L.A. 1950-, Philip; Eric -, Phlippeau; C.F. 1825-1897, Pickersgill; H.W. 1782-1875, Pieneman; J.W. 1779-1853, Pieneman; N. 1809-1860, Pierson; A.C. 1801-1870 W.P. van de 1913-1984, Pleysier; A. 1819-1879, Pleysier; H. -, Ploeg; Maarten 1958-2004, Plomp; mevr. Noni 1943-, Ploos van Amstel; Jaap 1926-, Plug; Marian 1937-, Poell; mevr. Meggy 1942-2011, Poelmeijer; Leo 1934-, Poeteren; Lovis van 1946-, Pog Joh. B. 1900-1969, Ponstijn; Jan P. 1883-1970, Poortenaar; J.C. 1886-1958, Poorter; B. de 1813-1880, Poppel; P.A.Th. van 1945-, Porcelijn; Frank 1947-, Portaels; J.F. 1818-1895, Portielje; J.F. 1829-1908, Portman; C.J.L. 1799-1868, Posson; Baron A.J.M.C. d Peter 1945-, Prins; Benjamin 1860-1934, Prins; mevr. Lieve 1948-, Prinsen; Jolanda 1947-, Próvo Kluit; mr. H. 1803-1860, Pruys van der Hoeven; mej. C. 1839-1921, Psicha; mej. Fanny 1864-1950, Puckey; Thomas 1948-, Putman; mevr. Maaike 1957-, Pu zini; mevr. Monica 1970-, Raimbach; A. 1776-1843, Rakier; Mischa 1970, Ramirez Ramirez; mevr. Marie José 1957-, Randwyck; mr. graaf L.N. van 1807-1891, Ranitz; Jkhr. S.M.S. de 1846-1916, Ranitz; jkvr. E. de 1880-1970, Rathgeber; dr. G. 1800Reenen; mr. G.C.J. van 1818-1893, Rees; Adriaan 1957-, Regteren Altena; mej. M.E. van 1868-1958, Reicher; A.F. 1858-1938, Reicher; Joh. 1895-1963, Reijenga; Jac. 1867-1942, Reijers; Z. 1789-1857, Reinhard; P. 1929-, Reisig; Carl Theo 1936-1991, Re 1965-, Repelius; mej. J.E. 1848-1921, Reuchlin-Lucardie; mevr. H.J. 1877-1970, Reus; M.P. 1865-1938, Rezelman; P.D. 1887-1967, Rezelman; P.D. 1887-1967, Rhijnnen; J. van 1859-1927, Richomme; 1785-1849, Ridder van Rappard; mr. A.G.A. 1799-1869 mevr. L.J.A. van 1933-, Rijzinga; Hendrik Jan 1946-2013, Rikkers; W. 1812-1873, Rikoff; Theo -, Rink; mr. P. 1851-1941, Rinkhuyzen; H.G. van 1868-1922, Rip; W.C. 1856-1922, Ristori del Grillo; Mad. La Marquise Adelaïde 1822-1906, Ritmeester; Robb Roeland; Jan 1935-, Roelandt; L. 1786-1864, Roëll; Jkhr. mr. dr. A. 1864-1940, Roëll; jkhr. mr. H.H. 1806-1883, Roelofs Jr.; W.E. 1874-1940, Roelofs; A. 1877-1920, Roelofs; W. 1822-1897, Roemer; Norman 1931-, Roermeester; G.J. 1844-1936, Roeters; Ro Roode-Wieringa; mevr. J.H. de 1896-1981, Roodenburg; H.E. 1895-1987, Roodenburg; mevr. Marianne 1955-, Rooij; Willem de 1969-, Rooij; mevr. Jacobien de 1947-, Room; Frans J. 1939-, Roos Vlasman-Lingeman; mevr. wed. J.O.A. 1862-1942, 1949-, Ros; Th. A. 1935-, Ros; Tonny 1920-1993, Rosierse; J. 1818-1901, Roskam; C.H. 1852-1921, Rosner; mevr. Francisca 1976-, Rossum du Chattel; F.J. van 1856-1917, Rossum; B.H.G. van 1942-1993, Roth; G.A. 1809-1887, Rots; Maarten 1982-, Rovers; An 1875-1966, Ruigrok; Wim 1939-, Ruijter; Mirjam 1946-, Ruiter; Guus de 1924-2000, Ruiter; Jean 1942-2005, Rump; mevr. Carla 1965-, Ruseler; Ronald 1950-, Rust; J.A. 1828-1915, Ruting; Peter 1938-, Rutten; Harm 1962-, Ruys; mevr. Wilh. J. 1904-1999, Ru Bertus 1929-2010, Sanders; Willem 1954-, Sangster; H.A. 1825-1901, Santen; Joost van 1929-, Sartain; John. J. 1808-1897, Savornin Lohman; Jkhr. mr. A.F. de 1837-1924, Savry; H.M.F.G. 1871-1942, Savry; Hendrik 1823-1907, Schaap-van der Pek; me 1918, Schakel-van Hove; mevr. Henriëtte 1861-1918, Schaller; André P. 1920-1981, Schatz; Leo 1918-, Schee; M.A. -, Scheerder; Bart 1964-, Scheffer; A. 1795-1858, Schelfhout; A. 1787-1870, Schelfhout; Lodewijk 1881-1943, Scheller-Dikkers; mevr. Het ges; P.P. 1860-1922, Schierbeek; Michiel 1948-, Schiffmacher; Henk 1952-, Schikkinger; F.J. 1838-1902, Schild; H.D. 1872-1928, Schilder; mevr. Maria 1953-, Schildt; M. 1867-1921, Schill; ir. Th. G. 1852-1914, Schilt; L.A. 1873-1935, Schimmel; H.J. 1823-1 Schlüter; A.A.E. 1927-, Schmidt Crans; J.M. 1830-1907, Schmidt; W.H. 1809-1849, Schmüll Jr.; D.H. 1871-1953, Schobbe; mevr. M.M.C. 1952-, Schokker; Theodor 1933-, Schole; Harald 1953-, Scholte; Rob 1958-, Scholten-van Heek; mevr. I. 1868-1944, S mevr. Yvonne 1944-, Schotel; A.P. 1890-1958, Schotel; Mark 1965-, Schotel; P.J. 1808-1865, Schotel; mevr. M. 1883-1957, Schothorst; W.H. van 1935-, Schouman; M. 1770-1848, Schouten; G.J. 1815-1878, Schouten; Harold 1961-, Schouten; Jan 1906-1 der van de Coolwijk; J. 1868-1962, Schreve-Yzerman; mevr. J.A. 1867-1933, Schrijver-Yzerman; mevr. J. 1879-1942, Schrikker; Kees 1898-1993, Schröder; Rob 1950-, Schröder; mevr. Lenny 1942-, Schröder; prof. Sierk 1903-2002, Schuhmacher; W J.G. -, Schwartze; mej. Georgine 1854-1935, Schwartze; mej. Thérese 1851-1918, Schwarz-Senborn; Baron W. 1816-1903, Seckel; J.A. 1881-1945, Seeling; mevr. Marena 1953-, Segaar; A. 1888-1962, Seggern; F. van -, Semah; Joseph 1948-, Sera 1802-1868, Six van Hillegom; jkhr. mr. H. -, Six; Jkhr. dr. J.P. 1824-1899, Six; Jkhr. mr. W.F. -, Six; Jkhr. P.H. 1827-1905, Six; prof. jkhr. dr. J. 1857-1926, Sjollema; J.S. 1900-1990, Slager Jr.; P.J. 1871-1938, Slager; F. 1876-1953, Sleeswijk; A.C. 1870-1945, Slegt; Ke Sluyterman; Karel 1863-1931, Sluyters; Jan 1881-1957, Smeerdijk; A. 1885-1965, Smid; mej. J.F. 1843-1930, Smissaert; Jkhr. F.A.E.L. 1862-1944, Smit; Amp 1903-1976, Smit; P. -, Smit; Pépé 1963-, Smit; Robert 1941-, Smith; Hobbe 1862-1942, Smith; Joh. 190 burg; Baron W.C. 1823-1886, Soest; Louis W. van 1867-1948, Soest; Pierre van 1930-2001, Soet; mevr. Gerda -, Soete; mevr. Anneke de 1959-, Sohier; Roland 1950-, Söhngen; mej. Lucy -, Sondaar; L.H. 1904-1984, Sont-Sloot; mevr. Anneke Edith mevr. Arjanne van der 1958-, Spermon; Kees 1941-1992, Spier; Jo 1900-1978, Spiering; J. 1937-1994, Spijker; J.N. van ‘t 1909-1992, Spijker; L. 1876-1906, Spijker; P.H. 1905-1972, Spit; mevr. Chantal 1971-, Spitteler; mevr. Marjolein 1966-, Spoel; J. 182 E. 1849-1933, Starken; Jan 1956-, Steel; H. van 1856-1929, Steelink jr; Wilm/Wm. 1856-1928, Steelink sr; W. 1826-1913, Steelink; A.G. 1844-1920, Steenbergen; A. 1814-1900, Steenbergen; Niel 1911-1997, Steenhoff; W. 1863-1932, Steenhorst; Rob 1952, Sterre de Jong; J.F. 1866-1920, Sterren; Gé Karel van der 1969-, Steuerwald; J.D. 1805-1869, Stevens; Alf. 1823-1906, Steyn; Geer H. 1945-, Steyn; Martin -, Stieler; prof. Eng. von 1845-1922, Stins; D. 1914-1984, Stoel; Mari -, Stokvis; Arthur Wolf 1981-, S Storm; mevr. Manja van der 1970-, Stortenbeker; C.S. 1838-1885, Stortenbeker; J. 1821-1899, Stortenbeker; P. 1828-1898, Stöver; J.H. 1825-1911, Straaten; Peter van 1935-, Stracké; F. 1820-1898, Stracké; J. 1817-1891, Stracké; Louis 1856-1934, Strang; m Piet Hein 1941-, Stumpff; J.W.T. -, Sturm; G. 1855-1923, Stuten; mej. Ch. 1860-1925, Stutterheim; L. Ph. 1873-1943, Stuyt; Jan 1868-1934, Suasso de Lima de Prado; Hans 1943-, Suij; mej. P. 1863-1949, Suij; mej. Wilhelmina 1861->1913, Suister; Ed 1934-200 1954-2012, Tadama-Groeneveld; mevr. Th. H.B.J. 1871-1938, Tadama; Fokko 1871-1935, Tadema; J.C. -, Tajes; Juan Carlos 1946-, Tak van Poortvliet; mr. J.P.R. 1839-1904, Takens; R. 1862->1918, Tamson; G.M. 1873-1939, Taurel; C. Ed. 1824-1892, Tay Jos. 1892-1971, Tellegen; J.W.C. 1859-1921, Tellegen; mevr. Alida 1944-, Tenge; Bob 1934-, Terburg; mevr. Aimée 1971-, Termote; Alb. 1887-1978, Terpstra-Reerink; mevr. M. 1863-1929, Terpstra; Ronald P. 1948-, Terpstra; mevr. Wieke 1956-, Terpstra; 1824-1882, Tex; mr. C.A. den 1795-1854, Thijs; W.J.H. 1932-, Thijsse; Tom 1945-, Thijssen; C. -, Thol; H.O. van 1859-1902, Tholen; W.B. 1860-1931, Thöne; mr. A.W. -, Thöne; mr. C.W. -, Thooft; C.M. -, Thorbecke; mr. J.R. 1798-1872, Thorn Leeson; E. 1927-19 1956, Timmer; mevr. Annemarie 1950-, Timmeren; Raoul van 1957-, Timmerman; mevr. Els 1946-, Toebosch; Moniek 1948-2012, Tollens; mej. C. 1964-, Tom; J.B. 1813-1894, Tomesen; Su -, Tonbreeker; Chris 1927-1995, Tonge; L. van der 1871-1937, Ton Caro 1961-, Treumann; mevr. Babette 1950-, Trigt-Hoevenaar; mevr. C.C.J. van 1854-1924, Trigt; H.A. van 1829-1899, Troelstra; Jelle 1891-1979, Trooster; Pim 1954-, Troyon; C. 1810-1865, Tubergen; mevr. José van 1946-, Tuinder; Dick 1963-, Turnhout; J.C. 1825-1871, Vaarberg; J.C. 1825-1871, Vaarson Morel; I. 1803-1876, Vaarzon Morel; W. 1931-, Vaarzon Morel; W.F. 1868-1955, Vaessen; Wilbert 1943-, Valk; M.W. van der 1857-1935, Valk; mevr. Esmé -, Valkenburg; H. 1826-1896, Valkenburg; m 1940-, Vel; mevr. Yvonne 1944-2004, Velde; H. van de 1896-1969, Velde; mevr. Didi van der 1969-, Velden; P. van der 1837-1913, Veldheer; J.G. 1866-1954, Veldkamp; mevr. Stella 1960-, Velsen; mevr. S. 1883-1964, Velzen; J.P. van 1816-1853, Velz Casper 1981-, Verbrugghe; mej. C. 1876-1953, Verburg; Jan 1943-, Vercouteren; mevr. Katja 1968-, Verdegaal; mevr. Truike 1965-, Verhagen; mevr. Regina 1955-, Verheugen; Serge 1963-, Verhoeff; Pieter 1948-, Verhoijsen; mevr. Anne 1951-, Ve poorten; F.H. 1924-1997, Verschoor; Jan C. 1943-, Verschuer; Julia van 1926-, Verschuer; Baron B.A. van 1809-1901, Verschuer; Baron B.A. van 1809-1901, Verschuren; Kees 1941-, Verschuur Jr.; W. 1841-1936, Verschuur; W. 1812-1874, Versteeg; J.A. 18 S.L. 1813-1876, Vervoort; Ch. -, Verwey; Kees 1900-1995, Verwoert; mej. E. 1836-1905, Vet; Ramon Jan 1958-, Veth; J.P. 1864-1925, Vetten; J. 1827-1866, Videler; Marielle 1970-, Viegers; mevr. Janneke A.E.M. 1952-, Viervant; mej. C. 1862-1949, Vijsel Visser; Jan 1879-1961, Visser; Kees -, Visser; Tjipke 1876-1955, Visser; dr. J.Th. de 1857-1932, Visser; mevr. Sonja 1949-, Vissering; G. -, Vlaanderen; Joh. 1867-1936, Vlasman; Petra -, Vliet; G.J.J. van 1880-1972, Vlijmen; B. van 1895-1972, Vlist; L. van der 1879, Vogel; H.P. 1833-1886, Vogel; J.G. 1828-1915, Volger; Gerbrand 1940-, Volger; Marc 1950-, Vollmer; mevr. Marianne 1942-, Volmar; H. 1881-1921, Voo; A.J.J. van der 1870-1954, Voorden; A.W. van 1881-1921, Voorden; Barend van 1910-2000, V Vos; mej. Maria 1824-1906, Vos; mevr. Giny E.M. 1959-, Voskuil; Jan Maarten 1964-, Voss; Ernst 1961-, Vossen; A. van der 1893-1963, Vossen; mevr. Judith 1964-, Voullaire; mej. M. 1856-1932, Voulon; mevr. Moniek 1947-, Vreden; Martin van 1952-, V de 1967-, Vries; J. Eduard de 1808-1875, Vries; mej. S.C.H. de 1867-1942, Vries; mevr. Barbara de 1950-, Vries; mr. Jeronimo de 1776-1853, Vriese; W.H. de -, Vrijthoff; Jkhr. A. 1863-1924, Vrint; G.C. 1870-1954, Vrolik; prof. W. 1801-1863, Vucht Tijssen; 1866, Wall Perné; G.F. van de 1877-1911, Wall Perné; J. van de 1877-1941, Walle; W.A. van de 1906-1995, Walraven; J. 1827->1874, Walré; W. van -, Waltman; mevr. Caroline 1970-, Wandscheer; mej. M. 1856-1936, Waning; C.A. van 1861-1929, Wap Weber; A.Th. -, Weddepohl; Ch. 1902-1976, Weegewijs; H. 1875-1964, Weelden; Willem van 1960-, Weele; H.J. van der 1852-1930, Weeme; Th. ter 1868-1943, Weerden; H.S.J. van 1813-1853, Wees; mevr. Carole van 1956-, Weezel Errens; A. va J.H. 1864-1945, Weiler; freule D.A. von 1864-1956, Weiner; Lawrence 1940-, Weiss; A. 1801-1851, Weissenbruch J.Hzn.; W.J. 1864-1941, Weissenbruch; J.H. 1824-1903, Weissenbruch; Joh. 1822-1880, Weisz; Frans 1938-, Wenckebach; L.W.R. 1860Josephine -, Wesselius; H. 1858-1919, West; J.H. van 1803-1881, Westenberg; Pieter Willem 1968-, Westerberg; P.G. 1791-1873, Westering; Jancees van 1944-, Westerink; mevr. Rozemarijn 1982-, Westermann; G. 1880-1971, Westerwoudt; Jan 184 Constance 1920-2014, Wiegers; prof. Jan 1893-1959, Wiegersma; mevr. Sjoukje 1936-, Wiegman; mevr. Diet 1944-, Wienecke; J.C. 1872-1945, Wierda; Jan Lambert 1955-, Wieringa; Auke -, Wierink; B.W. 1856-1939, Wiersma; Ids. 1878-1965, Wie gaerdt; P.Th. van 1816-1893, Wijnhoven; Leo J.M. 1960-, Wijninga; Hans 1965-, Wijnveld; B. 1820-1902, Wijs; Albert de 1960-, Wijsmuller; J.H. 1855-1925, Wijthoff; mej. A.C.F. 1863-1944, Wijtman; mej. Anna 1857-1941, Wilde; Bert de 1947-, Wilde; mev Willet; A. 1825-1888, Willink van Collen; mevr. wed. W.F. 1852-1942, Willink; A.C. 1900-1983, Willink; W.E.J. 1867-1945, Windt; G.C.L. 1868-1949, Winkelman; Ludo 1959-, Winkler; Jurgen 1951-, Winter; A.H. 1800-1861, Winter; mevr. Julia 1965-, Wissel; A J. -, Witteveen; Holke W. Ch. 1948-, Witzenhausen; Jaap 1947-, Wolbers; H.G. 1856-1926, Woldhek; Siegfried 1951-, Wolf; Lam de 1949-, Wolff; Nic. -, Wolter; prof. H.J. 1873-1952, Wolterbeek Muller; mej. TH. E. 1876-1945, Wolthers; dr. H. -, Worm; W gen; Jkhr. mr. E.W.F. -, Wulffers; A.G.M. 1948-, Wulfze; mej. A.J.C. 1896-1979, Wuytiers; mevr. M. 1865-1944, Wyss; mevr. Sonja 1967-, Yamamoto; Kaoru 1964-, Yaya; Thomas 1955-, Ykelenstam; H. 1897-1993, Yordanov; Stefan 1972-, Yoshiya; Kay , Zegers; Ben 1962-, Zegveld; Peter 1951-, Zelst; Chiel van 1964-, Zethraeus; mej. A. 1872-1966, Zhao; Jian Ren 1960-, Ziach; mevr. Krystyna 1953-, Zichy; Graaf Edmond 1811-1894, Zijl; L. 1866-1947, Zijlstra; Ger 1943-, Zilcken; Ph. 1857-1930, Zimmerma Zwaanswijk; P. 1947-, Zwart; W. de 1862-1931, Zwerver; Dolf 1932-2010, Zwier; Dick 1915-1993, Zwiers; Wim 1922-, Zwierzynska; mevr. Agata Zuzanna 1972-, Druk- en zetfouten voorbehouden.

20

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

vr. Marina 1946-, Achenbach; A. 1815-1910, Achenbach; O. 1827-1905, Achterberg; G.A. van 1872-1953, Adamowicz; Antoine 1970-, Addicks; C.J. 1871-1962, Addicks; mej. H. 1853-1920, Aerden; mevr. Monica 1962-, Ailly; mr. Arn. J. d’ 1902-1967, 912, Alma; P. 1886-1969, Alphen; Jacques van 1946-, Altena van Regteren; M. 1866-1908, Altmann; G. 1877-1940, Amati; C. 1776-1852, Ameijde; mevr. Paula van 1952-, Ameringen; mej. B. van 1879-1941, Ameron; C.H. van 1804-1874, Anderloni; P. h; mej. L. 1875-1959, Apol; J.P.H. (Jan) 1874-1945, Apol; L.F.H. (Louis) 1850-1936, Apostool; C. 1762-1844, Arapovic; Ademir -, Arend; Lucien A.M. den 1943-, Arendzen; P.J. 1846-1932, Arkel; G. van 1858-1918, Armand; Henri 1855-1941, Arnaud Gerkens; A.J. 1876-1953, Baarle; H.M. van -, Baart; Theo 1957-, Baat; J.A. de 1921-2010, Bach; F.H. 1865-1956, Baily; E.H. 1788-1867, Bakels; mr. R.S. 1873-1956, Bakhuyzen Jr.; A.H. 1826-1878, Bakker Jr.; T. 1894-1964, Bakker Korff; A.H. 1824-1882, Bakker; A. Joh. evr. E.F.M. 1948-, Bannink; mevr. Linda 1975-, Bantzinger; C.A.B. 1914-1985, Barbiers; P. 1749-1842, Barel; Jan 1949-, Baren; Peter 1954-, Barendregt; J.W. 1880-1964, Baron van Heemstra; mr. S. 1807-1864, Bartelings; Walter 1954-, Bartels; Hans von 936, Bäumer; Ernst 1870-1919, Baur; Carl Albert von 1851-1907, Bayens; H. 1924-2003, Becker; C. 1862-1926, Becker; Fridolin 1830-1895, Beckmans; Fredie 1956-, Beckmans; Willie 1959-, Beeckmann; Baron F. de -, Beek-Bsse. van Voorst tot Voorst; erik 1942-, Beerendonk; Theo 1905-1979, Beerends; A. -, Beerends; Arnaud 1932-, Beerens; Mark 1977-, Beerens; Rudy 1950-, Beerling; Dane W. 1934-, Beerthuis-Roos; mevr. E.T. 1926-, Beets; ds. C. 1854-, Beever; E. van 1876-1912, Begheyn; mevr. 889, Benner; J.P.C. 1876-1956, Bennik; J.F. 1852-1944, Berg; A. van den 1852-1944, Berg; Arie van den 1948-, Berg; R. van den 1873-1944, Berg; Simon van den 1812-1891, Berg; W. van den -, Berg; Jkhr. Joan F. 1851-1935, Berg; mej. A.C. van den 1873Nzn; H.P. 1856-1934, Bernhard; P.G. 1813-1880, Berning; Roland 1956-, Berning; mevr. Annemiek 1951-, Besselink; mevr. Sonja 1946-, Best Jr.; J.W. 1860-1900, Beus; Jan de 1958-, Beusekom; mevr. Eleonoor van 1951-, Beutener; J.H.P. 1932-, Beveren; r 1955-, Bijlandt; Graaf O. van -, Bijlandt; mr. Graaf C.J.E. van 1840-1902, Bijlenga; mevr. Marian 1954-, Bilders van Bosse; mevr. wed. M. 1837-1900, Bilders; J.W. 1811-1890, Bing; V. 1812-1895, Binshtock; Tammuz -, Birnie; Joh. 1866-1958, Bisschop967, Bleckmann; W.C.C. 1853-1942, Blees ; Willy 1931-1988, Bleijs; A. 1877-1964, Bleijs; A.C. 1842-1912, Bleijs; Jan 1868-1952, Bles; D.J. 1821-1899, Block-Smulders; mevr. A. de 1876-1930, Bloem; H. van 1874-1960, Bloeme; H.A. de 1802-1867, Bloemen; 5-1926, Bobeldijk; F. 1876-1964, Bock; Theoph. de 1851-1904, Bodaan; J.J. 1881-1954, Bode; dr. W. 1845-1929, Bode; mej. Else 1915-, Bodenheim; mej. Nelly 1874-1951, Bodenkamp; Berend 1942-, Bodewes; Bill 1948-, Bodifée; J.P.P. 1866-1938, BoelChristel 1975-, Boerwinkel; Onno C. 1950-, Boevé; mej. Gesina B. 1881-1958, Bogaard; Martin uit den 1944-, Bogaerts; J. 1878-1960, Böhncke; P. 1873-1949, Bokma; mevr. Jo 1913-2008, Boks; mej. G.J.W. 1872-1946, Bolding; C. 1897-1979, Bolhuis; arlotte -1895, Booij; mej. A.J. de 1863-1937, Booleman; A. -, Boolman; mevr. Petra 1960-, Boom-Pothuis; mevr. Ch. 1867-1945, Boom; Herman van den 1950-, Boomsma; Frans 1956-, Boon; J. 1882-1975, Boon; J.C. -, Boonen; E. 1860-1931, Boosten; 860-1943, Bos; G.J. 1825-1898, Bos; P.J. 1869-1945, Bos; René van den 1959-, Bos; S.B. -, Bosboom Toussaint; Mevr. A.L.G. 1812-1886, Bosboom; J. 1817-1891, Bosch Reitz ; S.C. 1860-1938, Bosch Reitz ; mevr. W.M. 1870-1950, Bosch; Etienne 1863-1933, 954-, Boucher; August Ch. 1931-2001, Bouchet; J.F. 1799-1860, Boudewijnse; A.J.P. 1862-1909, Bouman; mevr. Margreet 1953-, Bouman; mevr. Marije 1971-, Bource; Henry 1826-1899, Bourgonjon; G.P.D. 1871-1963, Bourla; P. 1783-1866, Bouthoorn; Brand; Eelco Léon 1969-, Brandenburg; C. 1883-1954, Brands; C. -, Brandt; mej. E. 1853-1907, Brasser; Floris 1957-, Brasser; mevr. Alice 1965-, Bredius; dr. A. 1855-1946, Bree; J.B. van 1801-1857, Breed; Dirk C. 1920-2004, Breed; Jack 1964-, Breggen 5, Breuhaus de Groot; Frans Arnold 1824-1872, Breukers; mevr. Chantal 1954-, Brienen van de Groote Lindt; Baron W.D.A.M. van 1815-1873, Briët; Arthur 1867-1939, Brinkgreve; Geurt 1917-2005, Brinks-Sluijters; mevr. Lous 1908-1981, Brinks; prof. 3-, Broeksmit; mej. F.H. 1875-1945, Broer; Henk 1904-1986, Broers; mej. Edmée W. 1876-1955, Bron; J.L.H. 1884-1959, Brouwer; A. 1827-1908, Brouwer; B. 1872-1936, Brouwer; J. -, Brouwer; Jochem -, Brouwers; Jules 1869-1955, Brown; H. 1816-1870, Bruining; mej. IJ.J. 1865-1927, Bruloff; Karl P. 1799-1852, Brunklaus; B.H. 1907-1977, Brussee; Gerard H. 1940-1988, Bruyn Ouboter; R. de 1894-1983, Buchholtz; mevr. Karin 1960-, Büchler; D.D. 1787-1871, Bueno de Mesquita; D.A. 1889-1962, Buisman; ys; Bob 1912-1970, Buytendijk; Tony 1913-2002, Buytendyk Kuyk; G. 1805-1884, Cabanel; A. 1823-1889, Cairo; Armando A. 1953-, Calamatta; L. 1802-1869, Calame; A. 1810-1864, Caland; mej. C. 1852-1940, Calenda di Taviani; Gino 1955-, Calisch; Cate; P. ten 1869-1937, Cermak; Jaroslav 1831-1878, Cevat; Nico 1884-1955, Chailloux; Roger 1931-1977, Chantal; J.A.L. 1822-1899, Chateauneuf; A. de 1799-1853, Christof; mevr. Karin -, Citroen; Paul 1896-1983, Citron; Charlie 1958-, Claassen; Tom r. J.H.G. 1873-1912, Cohen; M. 1901-1942, Colaço Belmonte; Candida Józsa 1948-, Colinet; Ed. -1890, Colnot; A.J.G. 1887-1983, Colnot; Karel M.H. 1921-1996, Colton; Adam 1957-, Commenée; René van 1962-, Compier; W.C. 1946-2003, Constant 35, Cossaar; J.C.W. 1874-1966, Cosse; mevr. M.A.M. 1929-, Coster; J.H. 1846-1920, Coumou; mevr. Popel 1978-, Court Onderwater; H.F. de 1877-1905, Courtens; mevr. Marie-Antoinette 1944-, Couture; Th. 1815-1879, Couwenberg; A.J. 1806-1844, H. 1878-1922, Cremers; mej. M. 1874-1960, Cretier Jr.; H.H. -, Crezée; mevr. Marion 1946-, Crone; E.H. 1852-1918, Cuijpers; mevr. Mathilde M.L. 1947-, Cunaeus; C. 1828-1895, Cuppen; J. 1930-, Cuypers; Eduard 1859-1927, Cuypers; Jos. Th. J. 1861-1949, 57-1918, Dalitz; Huib -, Dallinga; Siert Simon 1954-, Dam; A.W. van 1815-1901, Dam; Cees 1932-, Dam; Max van 1910-1943, Dam; mevr. Eva van 1949-, Damave; Poppe 1921-1988, Dan; Cälin 1955-, Danecker; J.H. 1758-1841, Daniëls; Jan Hein 1946-, ; dr. C.H. 1862-1935, Deelman Hofstee; L. 1855-1940, Deene; J. F. van 1886-1977, Degenhart; G. 1936-, Dekker; H.A.C. 1836-1905, Dekker; Simon 1963-, Dekker; mej. F. -, Dekkers; A.J.B. 1922-, Delaroche; P. 1797-1856, Delfgou; G.J. 1879-1948, Delft; nn; F. 1867-1915, Deventer; J.F. van 1822-1886, Deventer; W.A. van 1824-1893, Deventer; mej. J.C. van 1869-1959, Dewitt; Floyd Tennison 1934-, Diederich; Carolus 1929-, Diemen; mevr. Marieke van 1959-, Dieperink; H.B. 1887-1957, Dieters; Coos 906-1975, Dikker; Loek 1944-, Dingemans-Numans; mevr. H. 1877-1955, Dingemans; W.J. 1873-1925, Dings; Nicolas 1953-, Dirckx; Ant. 1878-1927, Dobbelmann; Th. 1906-1984, Dobbelmann; mevr. Liesbeth 1917-2003, Dobbenburgh; Aart van 7-, Don; Eric 1954-, Donker Duyvis; Paul 1950-, Donker; K.C.M. 1940-, Doo; G.T. 1800-1886, Dooijes; Dick 1909-1998, Dooijewaard; J. 1876-1969, Dooijewaard; W. 1892-1980, Dool; Reinier A. 1933-, Dooper; Leo 1934-, Doornik; Tini van 1906-1980, 1-, Droogleever Fortuyn; mevr Irene C. 1959-, Drost; Gerard 1895-1986, Drucker; J.C.J. 1862-1944, Druiven; Gerard 1954-, Drumpt; Peter van 1949-, Drupsteen; mej. W.C. 1880-1966, Dubois; H.F.R. -, Dubourcq; P.L.F. 1815-1873, Duffelen; G. van 1889925, Dupont; prof. P. 1870-1911, Dupuis; Toon 1877-1937, Dutilh; mej. A. 1876-1959, Duursema; mevr. Marion 1954-, Eberhard; G.A.G. 1879-1949, Ebersbach; J.D. 1822-1900, Eberson; L.H. 1822-1889, Ebinger; Moritz 1961-, Edema van den Tuuk; L.F. n; O. 1839-1926, Eerenbeemt; G.L.G.M. van den 1936-, Egenberger; J.H. 1822-1897, Eggers; G. 1826-1900, Egmond; P. 1864-1908, Ehnle; A.J. 1819-1863, Ehnlé; J. -, Eickelberg; W.H. 1845-1920, Eijck; Ch. 1897-1983, Eijkelboom; Hans 1949-, Eldik; Ellen 8, Engelman; Martin 1924-1992, Engels; Pieter 1938-, Enschedé; mr. A.J. 1829-1896, Ensinck; C.V. 1846-1914, Erb; Simon 1921-1975, Erens; mevr. Cécile 1946-, Erfmann; F.G. 1901-1968, Ermeling; mevr. J. Ph. 1865-1932, Erp; Erik van 1954-1999, Escher; -1968, Everbag; F. 1877-1947, Everdingen; A. van 1832-1912, Evers; Winfred 1954-, Eversen; A. 1818-1897, Evren; Bülent 1955-, Ewijck van Oostbroek en de Bilt ; mr. D.J. van 1786-1858, Ex; mevr. Titia 1959-, Eymer-Broeckman; Elga 1908-2004, Eymer; W. de 1834-1896, Fastenhout; Geert W. van 1935-, Favier; Jac. 1864-1911, Feddema; mevr. Anne 1961-, Feigl; Franz 1958-2001, Feldmann; C.A. 1894-1966, Felsing; J.H. 1800-1875, Ferwerda; B.W. 1880-1958, Feudel; B. Arthur 1857-1929, Feyter; Theo B de 1802-1846, Florissen; Gerard 1952-, Fock; C. 1828-1910, Fodor; C.J. 1801-1860, Fokkema; Pietsjanke 1960-, Folgering; mevr. Mieke 1932-, Fontaine; P.F.L. 1762-1853, Fontein; J.A. 1859-1941, Fontenay; L.H. de 1800-1852, Ford; mevr. Louise 1951-, 64-1920, Fransen; F.P 1980-, Franssens; Jean-Paul 1938-2003, Freijmuth; Alphons 1940-, Freijsen; mevr. Lizan 1960-, Friedman; Jerry -, Frik; mevr. Helen 1960-, Frima; mevr. Toto 1953-, Fritschy; A.R. 1932-, Fritz; Darko 1966-, Fritzlin; mevr. M.C.L. 18700, Garms; C.M. 1863-1944, Garnier; J.L.C. 1825-1898, Gasteren; Co van 1948-, Gasteren; Louis van 1922-, Gebhard; Joh. 1865-1927, Gebski; Ed R. 1959-, Geefs; Gme 1805-1883, Geerdink; Herman 1951-2005, Geerling; J. St. 1893-1956, Geerlings; ucia Alida de 1942-, Gempt; B. te 1826-1879, Georges; E.F. 1817-1895, Georgiou; Elpida -, Gerdes; Ed. 1887-1945, Gericke van Herwijnen; Baron L. 1814-1899, Gérôme; J.L. 1824-1904, Gerrits; Kassiël 1951-, Gerstenhauer Zimmerman; J.W. 1816-1887, e Diny 1945-, Gibs; Chester 1969-, Giele; Peter 1954-1999, Gijswijt; mej. A.C. 1873-1962, Gildemeester; mej. A. 1867-1945, Gillot; ds. H.A. 1838-1917, Glandorf; mevr. Maria W. 1952-, Glaus; mevr. Judith 1954-, Godin; mevr. Lon 1958-, Goedewaagen; F.H. van 1877-1963, Golden; Daan van 1936-, Gomez y Marth; Eduardo 1961-, Goossens; Marnix 1967-, Goovaerts; Henry 1865-1912, Gordijn; Araun 1947-, Gordijn; Herman 1932-, Gorter; A.M. 1866-1933, Gorter; Willem C. 1942-, Góth; Maurice , Graaf; Suzanne de 1970-, Graaff; mej. J.A. de 1857-1940, Graafland; Jkhr. Rob. 1875-1940, Grandmont-Hubrecht; mevr. B. 1855-1913, Gras; A.J. le 1864-1915, Gratama; G.D. 1874-1965, Grauss; G.H. 1882-1929, Graven; Josh. 1836-1877, Greef Jz; evr. Petra 1973-, Groenendijk; Piet 1949-, Groenestein; J.M. 1919-1971, Groeneveld; B.F. 1866-1941, Groeneveld; Th.J. 1897-1969, Grolman; J.P.C. 1841-1927, Grommers; Kuno 1946-, Grondhout; W.A. 1878-1934, Groot; A.M. de 1870-, Groot; Caroline 1948-, Grootjes; Ad I.M. -, Grootveld; J.D.G. 1821-1890, Grootveld; J.H. van 1821-1890, Grosheide; M. -, Grotenbreg; J.W.I.M. 1946-, Grotjohann; Bert 1939-, Gruntke; mej. C.E. 1872-1951, Gruyter Jr; W. 1817-1880, Gruyter; J. -, Gruyter; Jacob W. 1856H. 1846-1904, Guntenaar; Floris 1946-, Haaften; Joost C.A.M. van 1952-, Haagsma; Harco 1964-, Haak; R.J.S. 1862-1897, Haan; dr. D. de -, Haanen; R.A. 1812-1894, Haanen; mej. A. 1814-1895, Haanstra; Bert 1916-1997, Haar; H. van der 1867-1938, -1918, Haines; Jeff 1962-, Hajonides van der Meulen; Harm 1956-, Halewijn; L.E. 1910-1948, Hali; Gerard 1956-, Hall; Jurriaan van 1962-, Hall; mr. baron F.A. van 1791-1866, Hall; mr. M.C. van 1836-1900, Hamburger; C. 1809-, Hamel; Jack 1890-1951, r. Cécile van 1964-, Hanrath; Johan Otto 1882-1944, Hanrath; Theo 1853-1883, Hans; J.G. 1826-1891, Hanselaar; mevr. Marcelle 1945-, Hansen; C.L. 1765-1840, Hansen; F.G.F. -, Hansen; L.J. 1803-1859, Hardenbergh; C. van 1755-1843, Harderwijk 7, Harting; D.H.M. 1884-1970, Hartjesveld; mevr. Elsa 1965-, Hartz; Louis 1869-1935, Hartzema; Jan 1954-, Hasegawa; Shigeru 1963-, Hasselt; mej. M.L. van 1879-1935, Hattink; mej. E. 1880-1966, Havelaar; J 1880-1930, Haverkamp-Machwirth; n Kell; mr. Baron W. van 1815-1914, Heemsbergen; Kor C.A. 1936-2005, Heemskerck van Beest; Jkhr. E. van 1828-1894, Heemskerck van Beest; jonkvr. J. van 1876-1923, Heemskerk ; mr. Th. 1852-1932, Heemskerk Azn.; mr. J. 1818-1897, Heemskerk; ; J.G. 1869-1952, Heijden; Harry A. van der 1941-, Heijden; Maarten van der 1947-, Heijden; Peter N.J.M. van der 1950-, Heije; dr. J.P. 1809-1876, Heijenbrock; H. 1871-1948, Heijl; M. 1836-1931, Heijligers; H. 1877-1967, Heijnen; Jo 1954-2003, Heijnis; an; A. 1883-1951, Hemert Engert; J.J.C. van 1825-1888, Hemkes; J. 1894-1988, Hendriks; Arend 1901-1951, Hendriks; B.L. 1830-1899, Hendriks; Berend 1918-1997, Hendriks; F.H. 1808-1865, Hendriks; J. 1859-1952, Hendriks; mej. Sara 1846-1925, Hengst; -, Hergenhahn; mevr. Hermelinde 1960-, Hermanides; Pieter 1932-, Hermans; Benoît 1963-, Hermens; Bert 1944-2012, Hermsen; mevr. Joke 1961-, Hermus; mevr. Milou 1947-, Herwijnen; Jan van 1889-1965, Hess; Felix 1878-1943, Hesse; Alex J.B. n 1874-1925, Heuvel; mevr. Truus van den 1944-, Heyink; Harry 1957-, Heynes; Th. 1920-1990, Heynincx Mz; E.S. 1813-1848, Heynsius; Kees 1890-1981, Heyster; mevr. Hetty 1943-, Hiddink; mevr. Th.A.P.A. 1934-, Hijner; Arend 1866-1916, Hijner; Arend G. van der 1879-1954, Hoek-Schouten; mevr. C. van 1849-1929, Hoen; C.P. ‘t 1814-1880, Hoet; H.G. ten 1855-1928, Hoet; mej. G.W. ten 1857-1939, Hoevenaar; W.P. 1808-1863, Hof; J.L. Hella van ‘t 1962-, Hofdijk; W.J. 1816-1888, Hofker; W.G. 1902-1981, op J. 1944-, Holleman; Jan 1944-, Hollestelle; Jac. H. 1858-1920, Holsmuller; Daan -, Holstein; Pieter 1934-, Holtrop; J.W. 1806-1870, Holzhuber; Sebastian 1949-, Hondt; E.A. d’ 1955-, Honig; mej. N.G. 1879-1945, Honig; mevr. Elly 1948-, Hont; Pieter 1874-1942, Hoogervorst; Michel 1961-, Hoopen; Paul H. ten 1927-, Hoorn; Ed. J. van 1863-1934, Hoorn; mej. C. van 1851-1939, Hoover; mevr. Nan 1931-2008, Hooykaas; mevr. Madelon 1942-, Hop; mevr. Arja 1968-, Höppe; F.B. 1841-1922, Hoppe; 1880, Hove; Bart J.W.M. van 1850-1914, Hove; Ger. van 1877-1936, Hove; mej. M. van 1884-, Hoven van Genderen; mevr. Aletta A. van de 1952-, Hovy; mevr. E. 1873-1957, Howland; Annabel 1967-, Hoynck van Papendrecht; J. 1858-1933, Hoyn; mevr. Hetty 1941-, Huismans; Sipke 1938-, Huissen-van den Berg; mevr. wed. F.F. van der -, Huizing; Tonny F. 1945-, Hulk sr.; J.F. 1829-1911, Hulk; A. 1813-1897, Hulk; John F. 1855-1913, Hulsbergen; H. 1901-1989, Hulshoff Pol; A.G. 1883-1957, Hulst; J.B. C.B.J.W. 1933-, Imhoff; mevr. Elma Judith van 1955-, Immerzeel; C. 1808-1886, Ingenegeren; mej. H. 1880-1964, Ingres; J.A.D. 1780-1867, Israëls; Isaac 1865-1934, Israëls; Josef 1824-1911, Iterson-Knoeplfe; mevr. O. van 1879-1961, Ittmann; Hans 1956-, Jagger; mej. L. -, Jagt; H. van der 1882-1970, Jakobs; mevr. Miriam 1976-, Jamin; D.F. 1838-1865, Janse; mevr. I.R.M. 1956-, Jansen-Grothe; mevr. S.J.W. 1852-1926, Jansen-van Hengel; mevr. M. 1870-1945, Jansen; A.E.J. 1937-, Jansen; H.W. Herman D. 1923-1986, Jaring; Cor 1936-2013, Jarvis; Steve 1960-, Jaspers; mevr. Marjan 1949-, Jeeger; B. de 1869-1945, Jesionek; mevr. Magdalena 1956-, Jessurun de Mesquita; S. 1868-1944, Jeurink; mevr. Elles 1973-, Jochems; mevr. Frede 1932-2004, Jong; mevr. Jacqueline de 1939-, Jonge; Jaap de 1956-, Jonge; freule M. de 1872-1951, Jonge; jkhr. mr. J.C. de 1793-1853, Jonge; mevr. J.A.C. de 1888-1942, Jongkindt; J.B. 1819-1891, Jongman; Jarik 1962-, Jongmans; A.J. 1934-2011, M.E. 1872-1965, Jorissen; W. 1871-1910, Jorna; J.H. 1930-, Josselin de Jong; P. de 1861-1906, Jukkema; mevr. Miep 1954-2012, Julia; Olivier 1952-, Junger; L. 1856-1906, Jungmann; M.J.B. 1877-1964, Jurres; prof. J.H. 1875-1946, Kaa; J. van der 1813-1877, ose Ieneke van 1981-, Kalshoven; Will 1907-1966, Kamerlingh Onnes; H. 1893-1985, Kamerlingh Onnes; M. 1860-1925, Kamphuijzen; J. 1760-1841, Kamphuis; Ivo 1967-, Kan; G. van 1881-1930, Kanters; Hans 1947-, Kappeyne van de Coppello; mr. o B. de 1907-1995, Kate Jr.; Jan. J. L. ten 1850-1929, Kate; H.F.C. ten 1822-1891, Kate; J. Mari H. ten 1831-1910, Kate; ds. J.J.L. ten 1819-1889, Kater; Arie 1922-1977, Keizer; Antony 1897-1961, Kelder; Ton 1892-1973, Kelholt; Bart 1946-, Kellen Jr.; D. van der 956, Kerkvoorde; Marcel van 1961-, Kerling; mej. A.E. 1862-1955, Kessler; mevr. Beppe 1952-, Kesteren; C.L. van 1832-1897, Ket; D. 1902-1940, Keulen; mevr. Floor van 1951-, Keuris; Friso 1963-, Keus; A. 1875-1955, Kever; J.S.H. 1853-1922, Keverberg elmann; mevr. Anne 1966-, Klaasse; Piet 1918-2001, Klashorst; Peter 1957-, Klatser; Robert 1953-, Kleef; Diederick van 1953-, Kleen; Bart 1957-, Kleine-Gartman; mevr. M. 1818-1885, Kleinsman; Hans 1950-, Kleintjes-van Osselen; mevr. H. 1871-1936, . 1854-1929, Klinkhamer; mej. A. 1876-1976, Klok; mej. Annie 1891-1962, Klomp; mevr. Dorrit 1959-, Klooster; Piet 1899-1982, Klugt; Sam Geer van der 1961-, Kluijver; Nico 1872-1940, Kluyver; P.L.F. 1816-1900, Knap; G.W. 1873-1931, Knap; mevr. Josina 9-1895, Koekkoek Jr.; H. Hermanus Jr Hz 1836-1909, Koekkoek; B.C. 1803-1862, Koekkoek; Gerard J. 1871-1956, Koekkoek; H. Hermanus Sr 1815-1882, Koekkoek; H.P. 1843-1927, Koekkoek; Jan H.B. 1840-1912, Koekkoek; M.A. Marinus Adrianus vr. Diana 1960-, Kokoschka; Oscar 1886-1980, Koldeweij; Bernard M. 1859-1898, Kölgen; mevr. Claudia 1957-, Komter; D. 1871-1957, Konijn; mevr. Joke 1958-, Konijnenburg; W.A. van 1868-1943, Koning; A.H. 1860-1945, Koning; Corn. 1893-1951, olhaas; Thomas Michaël 1946-, Koopman; mevr. Ella 1947-, Koppius; dr. W.J. 1859-1945, Korsmit; George 1953-, Kort; A.W. 1881-1972, Kortenhorst; L.A. 1884-1966, Korteweg; A.J. 1890-1917, Korteweg; mevr. Neeltje 1944-, Kos; mevr. Helga 1955-, Kousbroek; Gabiël 1965-, Kouwer Boomkens; W.G.J. 1911-1991, Kraakman; mej. C.G.M. 1867-1946, Krabbé; H.M. 1868-1931, Kracht; mevr. Yvonne C.J. 1931-, Kramer; Luuk 1958-, Kramer; M. 1860-1918, Kramer; Piet 1879-1940, Kramer; Simon 1940-, atrick 1862-1941, Krop; Hildo 1884-1970, Kruger; mevr. Corinne 1963-, Kruijff; J.J. 1917-2001, Kruijff; mevr. A.M. 1870-1946, Kruijt; C.J.A. 1869-1945, Kruimel; mej. J.J. 1875-1961, Kruimer; mevr. Gerda 1963-, Kruiningen; H. van 1906-1996, Kruiswijk; Aad r; Jasper J. 1951-, Kuijper; Jacob 1919-2007, Kuijper; mevr. Helma 1962-, Kuijpers; Theo 1940-, Kuijpers; Toon 1954-, Kuijt; Joh. 1944-1971, Kuijten; H. 1883-1952, Kuik; William D. 1929-2008, Kuiper; Fred -, Kuipers; F. 1871-1954, Kuipers; Paul 1951-, Kulve; er; dr. A. 1871-1954, Kuyper; mej. A.E. 1942-, Kuypers; A. 1862-1945, Kuypers; C. 1864-1932, Kuys; Lucas H. 1942-, Kuytenbrouwer; Martinus 1821-1897, Kuytenbrouwer; gen. M.A. 1777-1850, Kwint; Steven 1931-1977, Laaf; N.W.J. de 1893-1966, Laar; 1864-1943, Lam de Vries; D. 1869-1937, Lamberts; Aart 1947-, Lamers; J.H.J. 1814-1847, Lamme; A.J. 1812-1900, Lamme; mevr. Jacqueline 1964-, Lammerink; Johan 1955-, Lammers; D. 1915-1990, Lancel; Arjen 1961-, Landré-van der Kellen; mevr. H. ngeweg; G.P. 1891-1970, Lanters; Carel 1955-, Lapidoth; M.C. 1868-1930, Lary; Roland 1855-1932, Laura; mevr. Nina -, Laysiepen; Uwe 1943-, Lee Man Fung; 1913-1988, Lee; Sinae -, Lee; mevr. Ida van der 1961-, Leegte; Jan Robert 1973-, Leegte; wen; Hendrik van 1909-1993, Leeuwen; J. Wil van 1909-1994, Leeuwen; Kl. van 1867-1935, Leeuwen; mevr. Gerda van 1951-, Leeuwen; mr. W.F. van 1860-1930, Leeuwerink; Peter 1970-, Legner; J.C.U. 1859-1932, Leguyt; J. -, Lehmann; Bernd B. ep; mr. J. van 1802-1868, Lennep; prof. mr. D.J. van 1774-1853, Lensselink; R. 1860-1946, Léon; M. 1838-1865, Leonhardt-Wirix; mevr. V. 1875-1938, Lerven; G.J. van 1885-1966, Leslie; C.R. 1794-1859, Lessing; C.F. 1808-1880, Letterie; Franke T.S. 1931veld; mr. L.A. -, Lijnden; jonkvr. Bsse. M. van 1880-1943, Limburg Stirum; freule C. 1867-1939, Linden; Rupert van der 1930-, Linden; Thomas van der 1934-, Linders; mevr. Mariëtte 1952-, Lindhout; William 1941-, Lingeman; L. 1829-1894, Linsewski; da 1961-, Löhr; J. 1882-1928, Lokhorst; Bob 1900-1972, Lokhorst; D. van 1818-1893, London; J. 1872-1953, Lont; Piet C. 1947-, Loo; Bert van 1946-, Loo; mevr Martie van der 1945-, Looijen; mevr. Willy 1956-, Loon; Wouter van 1961-, Loon; Jkhr. W. van 8-, Lucassen; Reinier 1939-, Lugt; H. 1881-1950, Lund; mej. M. 1864-1931, Luns; prof. Huib 1881-1942, Lüpertz; Markus 1941-, Lüps; mej. E.M.D. 1889-1957, Lussanet; Paul de 1940-, Luttge-Deetman; mevr. A.G. 1902-1993, Luttge; J.M. 1904-1989, Luyken; a 1971-, Mackay; mr. Baron A.E. 1838-1909, Mackenna; mevr. Tracy 1963-, Madou; J.B. 1796-1877, Maere; Corr. van der -, Maks; C.J. 1876-1967, Mandel; E. 1810-1882, Mandele; mevr. Anneke van der 1938-, Manders; Mark 1968-, Manen; mej. E.C. 9, Maris Jbzn.; W. 1872-1929, Maris; Frits 1873-1935, Maris; J.H. 1837-1899, Maris; S. 1873-1935, Maris; W. 1844-1910, Marius; mej. G.H. 1854-1919, Markas; mr. E. de -, Markerink; mevr. Cary 1951-, Markus Jr.; A. 1870-1955, Markus; mevr. Ans 1947-, Mar45, Maten; J.P. ter 1867-1966, Maten; J.P. ter 1867-1966, Matthes; P. 1872-1907, Maurik; J. van 1812-1893, Mauve Jr.; A.R. 1876-1962, Mauve Jr.; A.R. 1876-1962, Mauve; A. 1838-1888, Mauve; Thijs 1915-1996, Max; L.G.P. -, Mazel; J.Z. 1792-1884, Mazereeuw; 84-1970, Meijer; Jacques 1950-, Meijer; Johan 1885-1970, Meijer; L. 1809-1866, Meijers J.Hz; Fr. 1902-1986, Meijers; Karel A. 1945-, Meijs; Ronald van der 1966-, Meinema; Gerrit Klaas 1939-, Meiners; C.H. 1819-1894, Meiners; P. 1857-1903, Meissner; 882-1950, Menzel; Adolf 1815-1905, Meppelink; F. 1878-1959, Mercx; mevr. Mechteld 1961-, Merendonk; Jos van 1956-, Mertens; Peter 1955-, Mertz; J.C. 1819-1891, Mesdag-van Houten; mevr. S. 1834-1909, Mesdag; H.W. 1831-1915, Mesdag; Taco r; J.F. 1818-1897, Meulen; F.P. ter 1843-1927, Meulen; J. van der -, Meulen; mevr. Majel van der 1968-, Mever; A.P. van 1899-1978, Meyer; Ton 1892-1984, Michaëlis; G.J. 1775-1857, Michels; Th. 1908-1981, Miedema; Harry 1954-, Miedema; Peter 1967-, 75, Moes; mej. Wally 1856-1918, Moes; mevr. Els 1950-, Moesman; J.H. 1909-1988, Mogendorff; mej. R.C. 1907-1969, Mohr; Thomas 1954-, Molenaar; F. 1821-1886, Molenaar; mevr. Laetitia -, Molijn; P.M. 1819-1849, Molkenboer; Ant. H.J. 1872-1960, aan; P.C. 1872-1944, Monnickendam; Martin 1874-1943, Monnickendam; Maurits 1863-, Montfoort; mevr. Nella 1948-, Moock; P.F. van 1950-, Mooij; F. Albert 1884-1968, Moojen; P.A.J. 1879-1955, Moolhuizen; mr. J.J. 1900-1982, Moor; P.C. de 1866lder; Jan 1940-, Mulder; mevr. Jennie 1943-1994, Mulders; Marc 1958-, Mulertt; C.E. 1869-1915, Mulier; P. 1853-1901, Müller; Dirk 1946-, Müller; F.G. 1932-2006, Muller; Gerard 1861-1929, Müller; H.L. 1806-1843, Muller; Hans 1956-, Muller; Karel 1857-1942, harlotte 1942-, Muysken; C. 1843-1922, Naamen van Scherpenzeel; mr. P.J. -1854, Nachtweh; J.H.F.C. 1857-1941, Nagell van Ampsen; A.W.C. van 1756-1851, Nakken; W.C. 1835-1926, Nanninga; D.B. 1868-1954, Nassenstein; Paul 1966-, Nat; W.H. Alb. 1844-1914, Neuman Gz [Jr]; J.H. 1819-1898, Neuman; mej. C. 1851-1908, Neuteboom; Boudewijn 1941-, Nickisch; Holger 1963-, Nicolaas; J. 1885-1943, Nicolas; Joep 1897-1972, Nie; Eric de 1944-, Nielsen; Niels 1957-, Nieuwboer; J.M. 1852k; Chr. H. J. van 1872-1936, Nijkamp; Teun R. 1943-, Nijland; D. 1881-1955, Nijs; Jan de 1949-, Nijs; W.J. 1902-1961, Nijsten; Mariette H.A. 1939-1991, Nikkels; Walter 1940-, Nolte; Titus 1955-, Noordaa; L.S.W. van der 1894-1945, Noordhoff; Hans 1943-, Odé Jzn.; A.W.M. 1865-1955, Odijk; Erik 1959-, Oerlemans; mevr. Yvonne 1945-, Oestreicher; mevr. Helly 1936-, Oey; Tjeng Sit 1917-1987, Offermans; A.J. 1796-1872, Offermans; T. 1854-1911, Oijens; D. 1842-1902, Oldeboerrigter; Melle 1908-1976, 7-1938, Oosterkerk; Ko 1928-2012, Oosterman; J. 1876-1963, Oosterzee; H.A. van 1863-1933, Oostinga; T.T, -1865, Oppenoorth; W.J. 1847-1905, Opsomer; prof. Baron Is. 1878-1967, Orazio; Federico d’ 1968-, Oren; Chaim 1948-, Orth; A.F. 1935-, 1858-1921, Oudheusden; mevr. Geertje van 1943-, Oudkerk; Sylvia 1943-, Oudshoorn; A.J. 1877-1930, Oudshoorn; C. 1812-1875, Ouendag; B.J. 1861-1932, Oven; C. Th. van 1883-1963, Overbeck; F. 1789-1869, Overbeeke; Michel van 1942-, Overmboom; Alex 1956-, Pander; H.P. 1937-, Panhuysen; Paul 1934-, Panhuysen; mevr. Dominique 1961-, Pant; mej. Th. R. van der 1924-2013, Pantus; mevr. Helma 1957-, Pas; Rob 1965-, Patte; F. 1857-1900, Paul; Louis 1947-, Paulides; H. 1892-1967, Pavert; 1956-, Pelt; A. van 1815-1895, Pelt; G.Th.M. van 1873-1926, Pen; J.J. -, Perlmuter; mevr. Pearl 1915-2008, Perridon; Raymond 1943-, Peski; M.F. van 1889-1916, Peter; Geni 1908-1969, Peters; Mark Robert 1965-, Peters; mej. E.M. 1867-1940, Petit-van Hove; 0, Pieters; E. 1856-1932, Pijnacker Hordijk; mr. C. 1847-1908, Pijnappel; mr. M.J. 1830-1906, Pijnenburg; R. 1884-1968, Piloty; Prof. C. von 1824-1886, PINK; mevr. 1943-, Pinto; Orit 1946-, Pismenny; Peter 1942-, Plaat; Henri E. 1936-, Plas; P. 1810-1853, Plas; ggenbeek; F.W.M. 1860-1922, Poggenbeek; G.J.H. 1853-1903, Pol; J. van der 1949-, Polak; Dirk Maurits 1953-, Polderman; H.N. 1886-1977, Polet; Joh. 1894-1971, Polhuis; Gerard 1952-, Poll; H. van der 1877-1963, Pollones; J.A. 1882-1972, Ponsioen; de 1828-1909, Post; Waldemar 1936-, Posthuma de Boer; Eddy 1931-, Posthuma; Simon 1939-, Postma; G. 1819-1894, Postma; Hannes 1933-, Pot; mevr. Basje 1922-2003, Potenti; Giuseppe 1810-1859, Pott; Erik 1952-, Pouderoijen; C. 1868-1948, Pratt; utten; mevr. Hendri van der 1940-, Putten; mevr. Marja van 1956-, Quarles van Ufford; jkvr. M.E. -, Quien; mej. C.N. 1905-1987, Quien; mej. C.N. 1905-1987, Raalte; M.J. van 1873-1944, Raedecker; Michael 1963-, Raemaekers; L. 1869-1956, Ragaz-1875, Ratkai; Lajos 1931-, Rauch; C.D. 1777-1857, Ravenstein; J.A.T.G. van 1945-, Ravenstein; merv. Annemarie van 1946-, Ravenswaay Gz; J. van 1815-1849, Ravenswaay; J. van 1789-1869, Reda; Mo -, Reekers; H. 1815-1854, Reelfs; L. 1877-1953, eisma; C. 1902-1962, Reisma; Peter Cornelis 1937-, Reiss; mevr. Karla 1955-, Rekers; mevr. Marlies 1944-, Remé; Jörg C. 1941-, Remiëns; A. 1890-1972, Remmers; J. 1874-1951, Rennefeld; J.H. 1832-1877, Rens; Maarten 1949-, Renssen; mevr. Mariette 9, Ridder von Haymerle; H. 1828-1881, Ridder von Rosenberg; F. -, Ridgway; mevr. Renée 1965-, Rieder; Jac 1931-, Riegen; N. 1827-1889, Rienks; J.P.E. 1953-, Riet; mevr. Carla van 1940-, Rietmeyer; René -, Rijk; J. James de 1806-1882, Rijn-van Dijk; bert 1958-, Ritsema; J.C. 1869-1943, Ritsema; mej. Coba 1876-1961, Rive; Joseph I.W.M. 1944-, Robben; mevr. Marie-José 1959-, Robert Fleury; J.N. 1797-1890, Robert Janssen; mej. M. 1878->1925, Rochussen; Ch. 1814-1894, Rodin; Aug. 1840-1917, ogier 1980-, Rogge; Cornelius 1932-, Roijer; ir. J.A. -, Roland Holst-de Meester; mevr. A. 1893-1987, Röling; prof. G.V.A. 1904-1981, Romein; T. 1811-1881, Römer; mej. Debora 1855-1926, Romme; mevr. Marije 1946-2010, Ronald Holst; R.N. 1868-1938, , Roos; Aart 1919-2009, Roos; Erik Karel 1938-1994, Roosenboom; N.J. 1805-1880, Roosenboom; mevr. Marg. 1843-1896, Roosenburg-Goudriaan; mevr. J.M.A. 1915-1996, Roosjen; mevr. Anje -, Rooy; Gerard J.M. van 1938-2006, Roquas; Henri nton R. 1921-2003, Rovers; Jos. 1893-1976, Roy; Ch. le 1884-1969, Roy; Guillaume L. le 1938-2008, Royaards; Benjamin L. 1939-2009, Royaards; J.J. 1902-1975, Royer; L. 1793-1868, Rueb; mej. G.J.W. 1885-1972, Ruebsaet; Jack 1976-, Rueter; Georg uysch; mevr. Aletta 1860-1930, Sadée; Ph. 1837-1904, Sakurai; Yuko 1970-, Salberg; F. 1876-1909, Salm; G.B. 1831-1897, Salomons; mevr. Nora 1945-2010, Sandberg; Martijn 1967-, Sande Bakhuyzen; mej. G.J. van de 1826-1895, Sanders; Henry evr. M. 1867-1926, Schaap; E.R.D. 1862-1939, Schabracq; Alexander 1957-, Schabracq; Hans 1946-, Schadow; F.G. 1819-1861, Schaefer; Willem 1928-, Schagen; G.F. van 1880-1968, Schaïk-Russell; mevr. M. van 1876-1965, Schaïk; W.H. van 1861tty Suus M. 1934-, Scheltema; Taco 1831-1867, Scheltema; dr. P. 1812-1885, Schemman; W.L. 1874-1955, Schendel; P. van 1806-1870, Schenkel; J.J. 1829-1900, Scherer; mevr. Diana 1971-, Schermacher; F. -1866, Scherrewitz; J.F.C. 1868-1951, Schied 1906, Schimmelpenninck van der Oije van de Poll ; baron W.A. 1800-1872, Schimmelpenninck van Nijenhuis; Graaf mr. R.J. 1821-1893, Schinkel; K.F. 1781-1841, Schippers; Wim T. 1942-, Schippers; mevr. Ellen 1955-, Schipperus; P.A. 1840-1929, Scholten; H.J. 1824-1907, Scholten; Jan Willem 1964-, Scholten; W.A. 1818-1861, Scholten; mevr. Suzanne 1973-, Schonk; Aart 1946-, Schoonheyt; mevr. Mary 1938-2011, Schoot; mevr. Lique 1969-, Schooten; J.A. van 1870-1933, Schot-Breugelmans; 1987, Schouten; mevr. Lydya 1948-, Schouwenberg; mevr. Louise 1954-, Schram; Wout 1895-1987, Schrama; Egon J.M. 1947-, Schregardus; Jet 1935-, Schregel; B. 1870-1956, Schreppers; mevr. Karin A.M. 1949-, Schreuder ; O. 1869-1937, SchreuWm. 1894-1986, Schulman; D. 1881-1966, Schutte; L.H.H. 1904-1979, Schütz; W.J. 1854-1933, Schutze van Houten; C.G. 1807-1869, Schwagemann; D. 1920-, Schwanthaler; L. 1802-1848, Schwartz; S.L. -, Schwartzberg; Salomo 1956-, Schwartze; afijn; Q.S. 1960-, Siegmund; Hans 1930-, Siemons; Jaap 1953-, Sierhuis; Jan 1928-, Sietses; J.J.H. 1947-, Siewertsz van Reesema; mej. E. 1862-1922, Silvestri; Adrian -, Silvestri; Stefan 1960-, Simon; Robert 1952-, Simonis; E. 1810-1882, Simons; dr. G. ees 1946-, Slijper; H.J. 1922-, Slothouwer; prof.dr.ir. D.F. 1884-1946, Sluijter D.Jz; H. 1839-1931, Sluijter; mej. A. 1866-1866, Sluijters Jr; J. 1914-2005, Sluik; Ron 1961-, Sluis; H.P. 1931-2006, Sluiter; Willy 1873-1949, Sluizer; Kurt 1911-1988, Sluyter; D.J. 1811-1886, 00-1958, Smits; J.G. 1823-1910, Smits; J.J. -, Smits; Lucas Jakobus 1935-, Smorenberg; Dirk 1883-1960, Smout; C.A. 1876-1961, Snijders; Jan 1947-, Snijders; Jeroen 1959-, Snoeck; Jkhr. J.C. 1881-1921, Snoep; mevr. Agniet 1986-, Snouckaert van Schauh 1939-, Sont; mevr. Edith 1939-, Sörensen; J.L. 1812-1857, Spaans; Leen 1928-, Spaans; Peter 1953-, Spaanstra; Donovan 1971-, Spadaro; mevr. Rosetta 1967-, Spaltro; mevr. Baukje 1967-, Spanje; W.G.A. van 1862-1925, Speet; Joost 1948-, Spek; 20-1868, Spohler; J.J. 1811-1866, Spoor; C.R.H. 1867-1928, Springer; C. 1817-1891, Springer; J.B. 1854-1922, Springer; J.L. 1850-1915, Springer; W. 1815-1907, Spronck; mej. Elsie 1893-1985, Staller; G.J. 1880-1956, Stansfield; mevr. Elsa 1945-2004, Stark; -, Steenwijk; H. van 1864-1937, Steffelaar; C. 1797-1861, Steijn; W. 1914-1980, Stekelenburg; Jan 1922-1977, Stekelenburg; mevr. Jacomijn -, Sterenberg; Johan 1920-2002, Sterk; G. 1942-, Sterk; Thijs G. 1913-1982, Sternheim; mevr. Bernardien 1948Stolk; mej. S.L. van 1888-1980, Stolte; mevr. Clary -, Stolwijk; Dick 1931-, Stomps; B.H. 1867-1944, Stoof; W.B. 1816-1900, Storchenegger; Andy 1977-, Stork; Hein 1924-1993, Stork; mevr. Neeltje G.M. 1953-, Storm van ‘s Gravezande; Jkhr. L. 1861-1930, mevr. Yvonne 1961-, Strauss; Stefan 1957-, Streefkerk; mevr. Iek 1958-, Streur; mevr. Kim -, Strik; Berend 1960-, Strik; Lou 1921-2001, Strik; mevr. Elly 1961-, Stroebel; J.A.B. 1821-1905, Strube; Jan 1892-1985, Stuers; Jkhr. mr. Victor de 1843-1916, Stulemeijer; 02, Sultanik; mevr. Naomi 1939-, Summeren; Ton van 1953-, Surie; mej. J. 1879-1970, Suys; T.L. 1783-1861, Swagemakers; Th. 1898-1994, Sybrandi; K. 1807-1872, Sybrandi; S.K. 1772-1854, Symons; Jerome 1949-, Taanman; J. 1836-1923, Tabak; Luit ylor; Baron 1789-1879, Teding van Berkhout; jkvr. Lijsbeth Fernande 1946-, Teding van Berkhout; mr. P.J. 1810-1892, Teeling; Peter 1946-, Teerlink; A.A. 1854-1915, Teeuwisse; A.J.P.F. 1919-1993, Teixeira de Mattos; H. 1856-1908, Teixeira de Mattos; ; mr. J. 1888-1952, Tétar van Elven; J.B. 1805-1889, Tétar van Elven; M.G. 1803-1882, Tétar van Elven; Paul 1823-1896, Tétar van Elven; Pierre 1828-1908, Tets van Goudriaan; jkhr. mr. J.G.H. van 1812-1885, Teulings; Raoul 1959-, Tex; jkhr. mr. C.J.A. den 970, Thorwaldsen; B. 1768-1844, Tiddens; H. 1793-1879, Tideman; mr. Bruno 1803-1881, Tiele; J.C. 1884-1956, Tieleman; Elias 1970-, Tielens; Joh. 1869-1957, Tienhoven; mr. G. van 1841-1914, Tijn-Dijkstra; mevr. Willeke van 1939-, Tilanus; mej. C. 1861ngeren; Herman van 1933-, Tongeren; J. van 1897-1991, Toorop; Jan 1858-1928, Toschi; P. 1788-1854, Toussaint; Dolf 1924-, Trantwein; A.H. -, Trapman; J. 1879-1943, Trapman; mevr. Selma S.S. 1950-1996, Travers; W.F.K. 1826->1866, Trepels; mevr. ; mevr. Tina van 1949-, Tussenbroek; O. van 1882-1957, Tutein Nolthenius; R.C.J. 1851-1930, Tüzüner; Isik 1954-, Uittenbogaard; Theo A. 1946-, Unger; Gerard Anthony 1942-, Unverzagt; mevr Carin 1957-, Vaal; mevr. Elisabeth de 1950-, Vaarberg; mevr. Bertha 1862-1929, VanLoo; Babeth 1948-, Vathorst; Theo van de 1934-, Vathorst; Theo van de 1934-, Vaupel Kleijn; J.P. 1813-1850, Vautier; B. 1829-1898, Veen; Dora van der 1910-2001, Veen; Gerrit van der 1902-1944, Vegt; mevr. Rita van der zen; mevr. Anoushka van 1966-, Ven; E. van der 1866-1944, Ven; J.A. van der 1799-1866, Vendel; Frans 1955-, Veneman; Peer F.C. 1952-, Vening Meinesz; mr. S.A. 1833-1909, Ventura; mevr. Julia 1952-, Verboeket; Norbert J.M.J. 1949-, Verborg; erhulst; Joh. J.H. 1816-1891, Verkade; Jan 1868-1946, Verkerk; H.M.G. 1880-1927, Verlat; Ch. 1824-1890, Verleur; A. 1876-1953, Vermeulen; Alex 1954-, Vermeulen; M.C.T. 1868-1941, Vernée; mr. D.E. -, Vernet; H. 1789-1863, Verpoeken; H. 1791-1869, Ver877-1927, Versteegen; Klaus 1943-, Versteegh; M. 1756-1843, Versteegh; mevr. Laurien 1981-, Versteijlen; Leo 1955-, Verster; Floris 1861-1927, Verstolk van Soelen; baron J.G. 1776-1845, Vertin; P.G. 1819-1893, Verveer; Elchanon 1826-1900, Verveer; l; mej. Const. van de 1882-1977, Vijzel; mej. Ida van de 1880-1964, Vinken; Huub 1967-, Vintcent; L.A. 1812-1842, Viollet le Duc; E.E. 1814-1879, Vis Blokhuizen; D. -, Vis; mr. D. 1906-2002, Visser Jr.; J. 1856-1938, Visser; Harry 1929-, Visser; Henk 1956-, r 1894-1962, Vluggen; Chiel 1948-, Vlugt; Harald 1957-, Vlugt; J. van der 1823-1889, Vlugt; V. van der 1802-1867, Vlugt; Wm. van der 1787-1849, Vlugt; dr. J.W. van der 1890-1963, Vlugt; dr. W. de 1872-1945, Voerman; J. 1857-1941, Vogel; C.J. de 1824Voorhelm Schneevoogt; C.G. 1802-1877, Voorthuysen-van Hove; mevr. H. van 1861-1918, Vos Jbz; Jacob de 1803-1878, Vos Jr.; H.M. -, Vos Wz. ; J. de 1774-1844, Vos; A.J.J. van der -, Vos; H. de 1911-1982, Vos; Peter 1935-2010, Vos; Theo 1887-1948, Vree; Hein 1926-1995, Vreedenburgh; C. 1880-1946, Vreedenburgh; H. 1887-1956, Vreeken; Jan 1922-, Vreugde; Louis J. 1868-1936, Vreugde; Marinus 1880-1957, Vreumingen Stoffers; mevr. E. van 1881-1971, Vries; B.A. de 1868-1906, Vries; Hans J. van 1884-1970, Vuuren; J. van 1871-1941, Waaij; prof. N. van der 1855-1936, Waal; Martin C. de 1962-, Wabäck; mevr. Mandra 1970-, Wagner-Deines; J. 1803-1880, Wal; Fred W. van der 1942-, Wal; H.A. van der 1882-1963, Waldorp; A. 1803ppers; G. 1803-1874, Warnsinck Bz; W.H. 1782-1857, Warnsinck; I. 1811-1857, Wartena; mej. Froukje 1857-1933, Wassink; mevr. C.E. 1891-1983, Wauters; E. 1846-1933, Wayen Pieterszen; W.C. van der 1819-1874, Weber-van Bosse; mevr. 1852-1942, an 1866-1939, Wegman; Godefridus 1957-, Wegman; mevr. M.A. 1868-1945, Wehmeijer; W.F. 1819-1854, Weide; Albert van der 1949-, Weidema; Gerben Wessel 1951-, Weidner; W.F. 1817-1850, Weijers; B.W. 1866-1949, Weijers; Ron 1960-, Weijns; -1937, Wenning; Ype 1879-1959, Werdt; Rob van de 1958-, Werken; Ramon van de 1948-, Werlemann; C.F. 1874-1939, Werner; A. von 1843-1915, Werner; Fr. 1879-1955, Wertheim; mevr. C.A. 1962-, Wesemael; mevr. Angelique van 1964-, Wesley; 49-1906, Westmacott; R. 1775-1856, Westreenen van Tiellandt; baron W.H.J. van 1783-1848, Wetering de Rooy; J.E. van de 1877-1972, Wethmar; G.A. -, Weyand; Jaap 1886-1960, Wezelaar; H. 1901-1984, White; mevr. Linda 1972-, Wibaut; mevr. erstra; Feiko 1933-, Wiesman; Philip M. 1946-, Wiggers; D. 1866-1933, Wijchgel van Schildwolde; mej. J.C. -, Wijk; Ch. van 1875-1917, Wijlacker; J.C. 1869-1895, Wijland; Gerard van 1912-1994, Wijnberg; Nico 1918-2006, Wijnen; Henk 1950-, Wijn vr. Nono de 1929-, Wilde; mevr. Tine 1955-, Wildner; Thomas 1966-, Wilkens; W. -, Willems; Flor. 1823-1905, Willems; J.W.M. 1915-1989, Willems; mevr. Margrit 1955-, Willemse; Henk 1915-1980, Willemse; mevr. Annetta 1963-, Willemsz; M. 1887-1981, A. van der 1865-1926, Wisselingh; J.P. van 1812-1899, Witjens; Willem 1884-1962, Witkamp Jr.; E.S. 1854-1897, Witsen; W.A. 1860-1923, Witsen; W.A. 1860-1923, Witt; Ferd. de -, Witte; mevr. Anneke de 1957-, Wittenberg; J.H.W. 1886-1963, Wittering; Wim 1939-, Worst; Jan Arend 1953-, Wortel; mevr. Katelijne 1960-, Woude; Reinder van der 1950-, Woudstra; Frits -, Wout; Dick van ‘t 1934-, Wouters; Henri 1866-1935, Wouters; Matthieu 1959-, Wouters; Wilm. 1887-1957, Wttewaall van Stoetwe y 1945-, Zandleven; J.A. 1868-1923, Zanten-Eilers; A. van 1933-2011, Zanten; Ek van 1933-, Zeegen Jr.; A. van 1881-1966, Zeegen Jr.; A. van 1881-1966, Zeelander; A.L. 1789-1856, Zeeman; A.J. 1811-1876, Zeeman; G.A. -, Zeeuw; mevr. Mirjam de 1959an; Henri J. 1825-1886, Zocher; L.P. 1820-1915, Zoetelief Tromp; J. 1872-1947, Zomer; Henk 1934-, Zomer; mevr. Maja 1961-, Zon; Jac. 1872-1932, Zürcher; A.F. 1825-1876, Zuyderland; Siet 1942-, Zwaagstra; Wladimir 1937-1990, Zwaan; Midas 1983-,

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Ger van Elk DE HORIZON IS EEN FICTIE. Een streep, recht als een liniaal, waar water en lucht elkaar lijken te raken. In Gezicht op Kinselmeer heeft Van Elk het beeld precies gehalveerd. De twee delen scharnieren ten opzichte van elkaar bij de horizon. Er is een duidelijke scheiding tussen onder en boven, tussen water en lucht. De verdraaiing maakt hoogst concreet wat abstract is. De onmogelijkheid wordt ons helder voorgeschoteld. In het werk van Van Elk staat de foto altijd voor werkelijkheid en de beschildering voor het tegendeel daarvan. Verf is hier het teken van stijl, van kunst, van traditie. De Kinselmeers zijn romantische werken in een negentiende eeuwse traditie, waarbij de schilder de natuur intrekt met zijn ezel op de rug. Een in onbruik geraakte traditie van een in ongenade gevallen genre. Al is de kunstenaar niet uit op eerherstel, maar op misbruik. Zijn belangstelling geldt de spanning tussen echt en onecht, feit en fictie. Elk schilderij is ook een leugen. De drager (doek, lijst) is echt genoeg, maar de afbeelding – hoe realistisch ook – bestaat niet. (Ceci n’est pas un horizon.) Het hele oeuvre van Ger van Elk (1941-2014) balanceert op de dunne lijn tussen waarheidsvinding en zelfbegoocheling. n

22

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Ron Kaal

STOEL O.A. een stoel, waar net iemand in gezeten heeft, een vriend, een vriend van buiten de stad vooral: theo of gerard, die bij je gegeten heeft en in die stoel zitten drinken, roken en praten, die nu weer weg is (lopend of met een taxi naar het station) – zo’n stoel, denk je dan, is toch minder leeg dan een stoel in een meubelwinkel of op een veiling – onzin, natuurlijk: hij is even leeg (weet je ook wel), maar met zulke leegtes vul je je leven.

Cees Buddingh Uit de bundel Op slag van zessen, 1969

Cees Buddingh was de favoriete dichter van Ger van Elk. Hij waardeerde het alledaagse en laconieke van Buddingh. Gierend van de lach kon hij sommige gedichten citeren. Net als Buddingh hield hij van het gewone. ‘Draadjesvlees moet je stoven op een petroleumstelletje. Het is heerlijk weer zullen we een glaasje wijn op de Lindengracht gaan drinken.Ben jij ook zo dol op Blues March van Art Blakeley. Ik hou van een knapperige houtvuurtje in de winter. Auto’s moeten zwart zijn. Het 1ste pianoconcert van Bach heb ik het liefst gespeeld door Cyprien Katsaris. Kom je spekpannenkoeken met stroop eten. Als je een pet nodig hebt moet je naar The English Hatter op de Heiligenweg gaan. Ik heb twee groene haringen met ui en zuur meegenomen. Waarom wonen al mijn vrienden op de bovenste verdieping. Zeg, heb je wel eens gehoord van de kleur transparant? Luister, je hebt een pot en daar doop je je kwast in en de inhoud is transparant als kleur en dan schilder je en al naar gelang je meer drukt wordt het dikker. Dat lijkt me zo mooi….’ Ger van Elk was een kunstenaar die geestige, eigenzinnige en vaak filosofische werken schiep met alledaagse zaken; een rimpeling in het water, de achterkant van een beroemd schilderij, een weggeretoucheerd politicus, een zwerm opvliegende vogels, de horizon bij het Kinselmeer, een visje in een spleet in het asfalt, een verloren liefde, de witte façade van een Spaans huis, een cactus. Van Elk schuwde de slapstick niet. Zo maakte hij de ‘The Co-founder of the word OK’. Hij bezat de belangrijkste eigenschap die een kunstenaar kan hebben: hij had maling aan regels in de kunst. Met het overlijden van Ger van Elk is een groot Nederlands kunstenaar heengegaan. n Robert Broekhuis, namens de redactie

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Kazimir Malevich. Suprematische compositie, wit op wit, 1918, olieverf op doek,

Henk Peeters, Hommage à Malevich, 1962/1974, watten tussen zijde en synthetisch folie,

79,4 x 79,4 cm. The Museum of Modern Art, New York. Copyright MoMA, 2013

80 x 75,5 cm. Collectie Van Mechelen en Van der Weide, Arnhem

De Troubadours van de Toekomst

Petri Leydekkers

Van de witte volmaaktheid van Malevich naar het blauwe al van Yves Klein In het eerste kwart van de 20ste eeuw waren in Sint Petersburg en Moskou politiek en kunst sterk in beweging. Revoluties volgden elkaar op. Qua provocaties en innovaties deden literatuur, kunst en wetenschap niet voor elkaar onder. Ook op sociaal gebied waren de ideeën experimenteel, vaak imaginair en weken af van de conventies. Er werd gezocht naar nieuwe vormen van communicatie. In de beeldende kunst werden met dank aan het Franse kubisme vormen uiteengehaald en opnieuw samengevoegd tot Sdvig, ‘alogische’ composities. Zaoum, een transmentale taal die door de dichter Alexej Kruchenykh (1886-1968) werd bedacht, was een irrationeel systeem van vreemde klanken waarin de band tussen woord en betekenis was verbroken. Deze taal bezat geen regels omdat er een vurige wens was afstand te nemen van de 19e eeuws tradities, van de rationele manier van spreken, de eeuwenoude schijn van het schone, waarin alles werd verbloemd en de emotionele expressie geen kans had. Deze experimenten werden levendig besproken op de talrijke bijeenkomsten die plaatsvonden. De revolutionaire realiteit van kunst en politiek lagen in elkaars verlengde. Al in december 1905 nam de toen 26-jarige schilder Kasimir Malevich (1879-1935) vol overtuiging deel aan de barricadegevechten in Moskou.

libretto en Malevich het decor, de be-

‘Zwart suprematistisch vierkant’ als een

lichting en de kostuums gemaakt. Tekst

autonoom, zelfstandig schilderij temid-

en beeld waren doorspekt van zaoum.

den van een grote groep supremati-

De kostuums vormden vreemde geo-

sche werken. Op dit werk, dat hij tussen

metrische gestalten die door de begoo-

1913 en 1915 maakte, staat het vierkant in

chelde werking van het geavanceerde

het midden van een wit vlak van 79.5 x

lichtsysteem dan weer uiteenvielen in

79.5 cm. Of toch niet... Want door een

afzonderlijke delen, dan weer volledig

lichte afwijking van de zijden van het

opgingen in de picturale ruimte van het

vlak waardoor het net geen vierkant is,

decor. Met woorden en klanken namen

ervaren we een spanning. Na enig kij-

deze abstracte karakters de zon gevan-

ken blijkt het werk, dat zich in het begin

gen en vernietigden de tijd opdat uit de

voordoet als een peilloos niets, een bij-

daarop volgende chaos nieuwe waar-

zondere energie te hebben van waaruit

den konden opstaan. Voor de dichter

de zwarte vorm diagonaal in het wit lijkt

Benedikt Lifsjits was dit dé zaoem van

weg te zweven.

de schilderkunst, iets dat voorafging

De conditionerende voorwaarden

aan de ‘extatische non-objectiviteit van

voor een schilderij waren in dit werk

het suprematisme’. In een van de schet-

overboord gezet. Voor het eerst was er

sen die Malevich maakte, toont het ach-

een schilderij dat niet naar buiten ver-

terdoek op het toneel een vierkant met

wees maar volkomen op zichzelf stond.

De zaoum van de schilderkunst

sche Congres van de Troubadours van

daarin een kleiner vierkant diagonaal

Het moest het in zijn eentje doen. In zijn

In de zomer van 1913 besprak een groep

de Toekomst’ zoals ze de bijeenkomst

verdeeld in zwart en wit. Op het kos-

boek ‘De non-objective wereld’ schreef

futuristische kunstenaara en dichters in

noemden, werd de opera met als ti-

tuum van een lijkdrager staat een vol-

Malevich hierover: ‘In het jaar 1913 nam

het buitenhuis van de musicus Michail

tel ‘De Overwinning op de Zon’ in het

ledig zwart vierkant.

ik, in een uiterste poging de kunst van

Matjoesjin (1861-1934) aan de Finse kust,

vooruitzicht gesteld, kondigden ze het

Na het neerhalen van de zon (‘Wij zijn

het gewicht van de realistische wereld

op verzoek van de in 1910 opgerichte

nieuwe theater van de toekomst aan

vrij / De zon is stukgeslagen / Leve de

te bevrijden, mijn toevlucht tot de vorm

Petersburgse kunstenaarsgroep ‘Jeugd-

(idee van Malevich) en verklaarden ze

duisternis’) bleef het zwart vierkant

van het vierkant.’

bond’, plannen voor een experimentele

de vernietiging voor te staan van de

in het werk van deze kunstenaar een

De vorm moet in een opwelling zijn

opera waarin de zege over de traditio-

‘mooie, heldere, welluidende’ Russi-

grote rol spelen. De zon (de tsaar, de

ontstaan. Om zich de betekenis van dit

nele waarden het centrale thema zou

sche taal, de gangbare denkprocessen

oude kunsten, vastgeroeste vormen,

werk eigen te maken, bracht hij het on-

zijn. Naast de gastheer bestond het ge-

die op het causaliteitsbeginsel waren

of Apollo zelf, de rede?) had plaats-

der in taalmetaforen zoals ‘het vierkant

zelschap uit Kasimir Malevich die het ini-

gebaseerd, en het ‘elegante, luchtige

gemaakt voor de zwarte leegte waar

is een levend koningskind’, ‘het is geen

tiatief tot de bijeenkomst had genomen,

en schone van de kunst der goedkope

geen zwaartekracht meer is, maar een

matras waar je even de liefde op be-

en de experimentele schrijvers Khlebni-

kunstenaars’. Zij kozen voor de autono-

sfeer van buitengewone lichtheid, zoals

drijft’, ‘het vierkant = sensatie’, ‘het is een

kov (1885-1922) en Kruchenykh. Malevich

mie van het woord, zijn eigen vorm en

in het libretto staat te lezen.

uitdrukking van binaire gedachten […]

was het eens met hun taalexperimen-

kwaliteit. Zo snel mogelijke moesten de

ten die volgens hem overeenkwamen

oude ruïnes worden weggebezemd en

0.10 (nul-tien)

en géén.’ Opvallend is dat de schilder

met de kubo-futuristische beeldexperi-

in hun plaats een wolkenkrabber wor-

In het najaar van 1915 ontrolde Malevich

hiermee het vierkant niet als een sensi-

menten, de alogische composities, de

den opgericht ‘die treft als een kogel’.

in de ‘laatste futuristische tentoonstel-

tief geschilderd kunstwerk beschouw-

vervreemding, de wereld op zijn kop,

Op 3 en 5 december 1913 vond in het

ling’ die in het ‘Kunstenaarsburo’ van

de, maar cognitief, als een vormpoging

waar hij toen zelf aan werkte op zijn

Loenapark in Sint Petersburg de ope-

N.E. Dobytchina op het Marsveld in Pe-

vanuit een intellectuele drift.

weg naar het suprematisme.

ra plaats. Matyushin had de muziek,

trograd werd gehouden, zijn artistieke

Het vierkant als sensatie in een wit ge-

In het manifest van dit ‘Eerste Pan-Russi-

Khlebnikov de proloog, Kruchenykh het

revolutie met de presentatie van het

bied dat leeg is, duidt op een verschij-

24

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

tussen impuls en geen impuls, tussen één

nulnu ning vanuit een verblindend licht (het

tegen een witte achtergrond. Malevich

verbinding vanuit het heelal de Rus-

eeuwige licht). Vanuit de lichte leegte

meende dat hij met dit ‘wit op wit’ de

sische kosmonaut Joeri Gagarin, die

van het begin (de oerspanningen van

‘witte volmaaktheid’ had bereikt, het

toen rond de aarde cirkelde, uitbundig

het ontstaan) verschijnt het vierkant

‘nulpunt’, en verkondigde: ‘Ik heb de

vertellen over de betoverende blauwe

zwart, als in een toestand van extreme

blauwe lampekap van de hemel naar

kleur waarin de aarde was gehuld toen

verdichting. Hiervanuit zouden we

beneden getrokken en ben aan gene

hij haar die ochtend achter de maanho-

het vierkant als het resultaat van een

zijde in de witte diepte, de vrije onein-

rizon zag opkomen: het diepe blauw,

elementair gedachteproces kunnen

digheid beland.’ En daarmee bij het ein-

in het oneindige en afstandsloze, weg

beschouwen en tegelijkertijd als een

de van de schilderkunst. Het suprema-

van al het stoffelijke: ‘In de verte, in de

primaire emotionele structuur, als een

tisme had de schilderkunst afgeschaft,

kleur, daar is de vrijheid.’ Onmiddellijk

creatie die door hem buiten elke grens

daar kon geen sprake meer van zijn,

kocht hij alle globes in zijn omgeving

van begrip, gevoel en rede werd ge-

noteerde hij in 1920 vol overtuiging en

en spoot ze blauw. Het monochrome

maakt. Het vierkant werd voor hem een

stapte over naar theoretische studies en

blauw werd Klein’s idee van grenze-

zwart alles usurperend vlak dat zweeft

architectonische structuren, bedoeld

loze vrijheid. Door hun diepe werking

in het lichte niets.

om in zijn rijk, het universum, te zweven.

nemen zijn doeken de beschouwer op. Geen enkele lijn of vorm onderbreekt

De kosmos was voor Malevich de omgeving waarin hij zijn wereld dacht. Al in

Het is duidelijk dat de internationale Ze-

die illusie. De werken zijn stil. Door de flu-

zijn kubo-futuristische werken van rond

robeweging in de jaren ‘50 en ‘60 van

welen laag van het droge blauwe pig-

1912 zien we de objecten in de ruimte

de vorige eeuw die nu en in de komen-

ment waaruit het licht niet terugkeert,

zweven. In 1917 toen zich iedereen in

de tijd door een aantal grote exposities

komt de kijker tot rust en wordt naar bin-

Rusland politiek verklaarde, verklaarde

internationaal in de aandacht staat,

nen gezogen de diepte in van zowel het

hij zichzelf tot voorzitter van de ruimte.

schatplichtig is aan deze schilder. Henk

universum als het water van de zee. In

Het ‘Zwart vierkant’ (hij gaf het aanvan-

Peeters, de kunstenaar van de zachte

1961 patenteerde hij zijn blauwe verf en

kelijk de titel ‘Schilderkunstige realisme

witte monochromen, bracht hem in de

werd het onder het label IKB (Internati-

van een boerenvrouw in twee dimen-

jaren 60 een hommage met een klein

onal Klein Blue) op de markt gebracht.

sies’) was dan ook niet alleen het eerste

doek van grijze zijde en doorzichtige

Stak Yves Klein zijn grote voorganger

schilderij in een nieuwe stroming maar

synthetische folie met daartussen een

naar de kroon? Een veelzeggend teke-

ook in een nieuwe orde, het was totaal

witte rechthoek van watten. De mono-

ningetje dat hij in 1958 maakte, draagt

anders dan wat zich daarvoor had af-

chrome wereld waarin Malevich zich

als tekst ‘De positie van Malevitsj ten

gespeeld. Malevich verhief het tot een

rond 1918 begaf, zijn verwijzingen naar

opzichte van mij’. Het toont de Supre-

teken van een nieuw tijdperk dat volle-

de kosmische ruimte, spraken tot de ver-

matische schilder in diens atelier voor

dig ‘non-objectief’ zou zijn, met nieuwe

beelding van deze jonge kunstenaars

de ezel. Aan de muur hangt een leeg

vormen en symboliek, een nieuwe or-

die af wilden van de individuele emo-

vierkant. Wat die positie is, blijkt uit het

dening van de ruimte. In die zin is de

ties waarmee de schilderkunst werd

bijschrift bij dit vierkant dat Malevich zit

plaats waar hij het in Petersburg ophing,

opgescheept. Lucio Fontana (1899-1968)

na te schilderen: ‘Monochrome IKB’. En

veelzeggend: hoog in de hoek van de

eindigde in 1948 zijn ‘witte manifest’ met

hij voegde er aan toe: ‘(…) Malevich had

expositiezaal, de plaats waar in ieder

de constatering dat na eeuwenlange

in feite het oneindige voor zich – maar

huis het belangrijkste icoon werd opge-

aanpassingen van de mens aan zijn

ik zit erin. Men beeldt het oneindige niet

hangen.1 Het beeld zou hem zijn hele

omgeving er tenslotte plaats was voor

af, men schept het.’2 n

leven begeleiden, als schilderij, vignet

een kunst die gebaseerd was op actie,

en monogram.

tijd en ruimte. Zelf liet hij dat zien door

Gebruikte literatuur

De expositie op het Marsveld droeg als

zijn éénkleurige doeken eerst met het

Armando e.a. (red.) De nieuwe stijl, delen 1 en

titel ‘0.10 (nul-tien)’. Uit de brieven van

penseel en toen zelfs met een mes te

2, Werk van de internationale avant-garde,

Malevich krijgen we inzicht in de strek-

doorklieven. Ook de monochrome

Amsterdam 1965, 1966.

king hiervan. Op 29 mei 1915 schreef hij

schilderijen van Yves Klein (1928-1962)

Troels Andersen, Malevich, Amsterdam, 1970

aan Matyushin: ‘We hebben de bedoe-

waren, zoals hij zelf aangaf, bedoeld

Armando e.a. (red.) De nieuwe stijl, delen 1 en

ling een tijdschrift uit te geven en zijn

als een onbelemmerde beleving van

2, werk van de internationale avant-garde,

begonnen het hoe en wat ervan te be-

de ruimte. Niet gehinderd door lijnen,

Amsterdam 1965, 1966.

spreken. Omdat we alles tot nul willen

‘want de beschouwer van een schilderij

Wim Beeren e.a. (red.), De Grote Utopie, 1915-

herleiden, hebben we besloten om het

met lijnen, vormen en composities, blijft

1932, Amsterdam, 1992

tijdschrift ‘Nul’ te noemen. Later zullen

de gevangene van zijn vijf zintuigen’.

W.A.L.Beeren en J.M.Joosten (red.), Malevich

we zelf over het nulpunt heengaan.’

In 1957 verkondigde hij het Blauwe Tijd-

1878-1935, Amsterdam 1988/89

perk en toonde hij in Galerie Iris Clert in

K. Malevich, The non-objective world, Chicago

Zero-Nul, de ruimte van het mono-

Parijs zijn ‘onstoffelijk Blauw’.

1959.

chroom

Klein voelde zich aan Malevich ver-

Willem G. Weststeijn, De overwinning op de

In de vier jaar, dat hij het suprematisme

want. Wat Malevich het ‘niets’ noemde,

zon, Amsterdam 2013 n

verder ontwikkelde, zou het wit in zijn

noemde Klein de ‘leegte’. In zijn blauwe

Noten

schilderijen geleidelijk de overhand

schilderijen toont hij de vrije wereld

1. Zie voor de inrichting, ontvangst en beteke-

krijgen en de kleurvlakken verdringen.

waarin hij opgroeide, het diepe azuur-

nis van deze expositie o.m. Wim Beeren e.a

In 1917 en 1918, de jaren van zowel de

blauw van de lucht en de middellandse

1992, p.p. 112-124 en Frank Gribling, ‘Malevich

Eerste Wereldoorlog als de Russische

zee bij Nice. Hij signeerde de hemel en

en de opstand tegen de zwaartekracht’ De

Revolutie, schilderde hij doeken waarin

noemde die de mooiste en grootste van

Nieuwe, nr. 30, 2013

witte vormen als een vierkant, een kruis

zijn schilderijen. Op 13 april 1961 hoorde

2. Lien Heyting, Malevitsj’ Zwart vierkant: naar

of een rechthoek zich vaag aftekenen

hij voor de radio in een rechtstreekse

het Niets’ NRC 20-04-2007 n

Bij de opening van de tentoonstelling van het werk van herman de vries in het Stedelijk Museum Schiedam, 20 september 2014, is het eerste yccahier verschenen, een uitgave van yssel centre for contemporary arts (ycca). yccahier1 bevat een reprint van nul=0, serie 1, no. 1 (november 1961) en no. 2 (april 1963) met aanvullende essays van Petri Leijdekkers, Antoon Melissen en Johan Pas, met een inleiding van Tijs Visser, directeur van de ZERO foundation in Düsseldorf.

nul = 0 ‘tijdschrift voor de nieuwe konseptie in de beeldende kunst/ revue pour la nouvelle conception artistique/zeitschrift für die neue künstlerische konzeption’ werd uitgegeven door Henk Peeters en herman de vries. Het eerste nummer (serie 1/ no. 1) verscheen in november 1961 onder redactie van Henk Peeters, Armando en herman de vries. In april 1963 verscheen het tweede nummer (serie 1/no. 2), met Henk Peeters en herman de vries als redacteuren. In 1963 en1964 verschenen de nummers 3 en 4 van revue nul = 0 onder redactie van herman de vries. De reprint is tot stand gekomen in samenwerking met de ZERO foundation en het archief herman de vries en Henk Peeters. De verkoopprijs van yccahier1 bedraagt 27 euro. Voor de uitgave van deze reprints heeft herman de vries een uniek kunstwerk gemaakt in een beperkte oplage van 54 stuks. Een bijzondere genummerde editie van yccahier1 bevat – naast de reprints en de essays – dit kunstwerk, alsmede een (ongesigneerd) werk van de vorig jaar overleden nul-kunstenaar Henk Peeters. De verkoopprijs van deze complete genummerde editie bedraagt 540 euro, inclusief het werk van herman de vries en Henk Peeters en inclusief de eind dit jaar te verschijnen reprints van de nummers 3 en 4 van revue nul = 0. De opbrengsten van deze publicaties worden geïnvesteerd in toekomstige publicaties of projecten van ycca in relatie tot (het werk van) herman de vries en Henk Peeters.

yccahier1 is te koop via de website www.yccart.eu. U kunt het ook bestellen via [email protected]. Wilt u een exemplaar reserveren van de in beperkte oplage verschijnende genummerde editie, stuur ons dan een mail.

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

25

Hiroshi Sugimoto, Henry VIII, 1999, gelatin silver print. (c) Hiroshi Sugimoto/Courtesy of Gallery Koyanagi, Tokyo Werk van Sugimoto is te zien bij Pace Gallery London van 21 november 2014 – 24 januari 2015

26

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Camus Gauguin Tinguely Nietzsche Butler Bartók Goethe Wilde Wie de kunstenaar is en waar hij woont, interesseert de mensen meer dan wat hij maakt. Johann Wolfgang von Goethe Kunstenaars zijn slaapwandelaars bij daglicht. Friedrich Nietzsche

Kunst is namaak of revolutionair. P. Gauguin Als de wereld begrijpelijk was, zou er geen kunst zijn. Albert Camus

Kunst begint waar de nabootsing eindigt. Oscar Wilde Competitie is iets voor paarden, niet voor kunstenaars. Béla Bartók

De meeste mensen die zich kunstschilder noemen zijn in feite kunsthandelaars. Alleen maken zijn hun schilderijen zelf. Samuel Butler Ik ben altijd anti-alles geweest, maar bovenal ben ik anti-kunst, meta-kunst of schijtkunst. Jean Tinguely

Jean Tinguely, Frigo Duchamp, 1962. Courtesy, Museum Tinguely, Basel, 2014

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

27

Ellen Kooi, Lissabon Tree

Afscheid van het gedroomde leven ‘Een pijnigende voorstelling dat vanaf een bepaald punt in de tijd de geschiedenis ophield reëel te zijn. Zonder het te merken heeft de hele mensheid plotseling de realiteit verlaten, alles wat sindsdien is gebeurd is absoluut niet waar, maar we kunnen het niet merken. Onze taak is nu dit punt te ontdekken en zolang we het niet hebben gevonden, moeten we in de huidige vernietiging blijven volharden.’ Deze woorden van Elias Canetti worden door Baudrillard geciteerd in zijn boek De fatale strategieën uit 1983. We moeten het spoor terug volgen, terug naar het punt waarop de wereld is opgehouden ‘echt’ te zijn. Dat zou het punt zijn waarop we met zijn allen de realiteit hebben verlaten. Het leven is onecht geworden en zolang we niet weten wanneer dat gebeurd is en vooral ook hoe, zijn we gedoemd om in deze schijnwereld verder te leven zonder exit-strategie. ‘De tijd verdwijnt’ is een cliché dat de werkelijke betekenis van deze drie woorden verhult, namelijk dat de ervaring van het verdwijnen van de tijd uit ons bewustzijn aan het verdwijnen is. Ergens in het verleden zijn we het fatale ‘point of no return’ gepasseerd.

Huub Mous

dan een beschrijving daarvan in patho-

samenleving zijn inmiddels ver achter

logische termen. Het onbewuste werd

de horizon verdwenen. Zelfs het mo-

het bewijs bij uitstek van de pluraliteit

dernisme is verdwenen tijd. De post-

van de moderne mens. In Madame Bo-

moderne mens is een ‘zappende mens’

vary beschrijft Flaubert dat pluriforme

geworden die zijn versplinterde iden-

bewustzijn onder meer in de volgende

titeit beleeft in een volledig gemediati-

passage:

seerde wereld met 100 kanalen op tv en

‘Nog suf en warm van de slaap liet hij

overal op aarde een permanent bereik

zich wiegen op de kalme stap van zijn

via Wi-Fi. Boze tongen beweren dat er

rijdier. Toen dit uit zichzelf bleef staan

tegenwoordig nieuwe ziektes ontstaan

voor de met doornen omringde kuilen

zoals Infobesitas .

die men wel aan de rand van de akkers

De term Infobesitas is gevormd naar

graaft, schrok Charles wakker, en zich

analogie van obesitas, de medische

al snel het gebroken been herinnerend,

term voor zwaarlijvigheid. We hebben

probeerde hij alle botbreuken die hij

een overgewicht aan informatie. We

had geleerd in zijn geheugen op te

zijn te vet in de geest door alle prik-

roepen. Het regende niet meer, de dag

kels en keuzemogelijkheden die op

brak aan en op de takken van de kale

ons afkomen. Digitale vraatzicht dat is

Als het waar is dat er zo’n punt in de

van haar seksualiteit niet in overeen-

appelbomen zaten vogels, roerloos en

de kwaal van deze tijd. De rem om de

tijd bestaat, waar Canetti over schreef,

stemming was te brengen met het socia-

met opgezette veertjes in de kille och-

stekker eruit te trekken is weg. We zijn

dan moet het wellicht te vinden zijn in

le leven van haar omgeving, laat staan

tendbries. Eindeloos ver strekte zich het

verslaafd aan digitale stimuli. Alleen

de negentiende eeuw. De ontdekking

met de avances van haar minnaar.

vlakke land, en over dit grote grijze op-

een afkickcentrum met een radicale

van fenomenen als het onbewuste, de

Maar ook het leven in zijn algemeen-

pervlak dat aan de horizont versmolt

ontwenningskuur zou nog uitkomst

verdringing, de hysterie en de neurosen

heid viel uiteen in verschillende sferen

met de grauwe hemel, vormden groep-

kunnen bieden. Zo niet, dan rest alleen

valt samen met de definitieve teloor-

die elk hun eigen rol opeisten. En het be-

jes bomen rond de boerderijen her en

nog de cold turkey, de sprong in het me-

gang van de premoderne samenleving

wustzijn zelf viel uiteen in verschillende

der een donkerpaarse vlek. Charles

diale niets. We gaan dan gillen vanaf

met zijn organische verbanden. Daar-

mentale toestanden die zich simultaan

opende van tijd tot tijd zijn ogen; even

het balkon, want ons brein heeft voort-

door werd ook de persoonlijkheid plu-

kunnen aandienen: waken en dagdro-

later kwam, met het verslappen van

durend kicks en prikkels nodig. Zonder

riform en ontstonden er nieuwe ziekte-

men, waarnemen en herinneren.

zijn aandacht, weer vanzelf de slaap

permanente opwinding springen we in

beelden. In zijn roman Madame Bovary

De moderne roman, die met Flaubert

over hem, en hij geraakte in een soort

de afgrond, maken we amok, gaan we

(1857) beschreef Flaubert bij de hoofd-

een aanvang nam, markeert de ont-

verdoving waarin zijn verse indrukken

lukraak om ons heen schieten.

persoon een ‘verschoven leven’ dat de

dekking van dit pluriforme bewustzijn,

samenvielen met zijn herinneringen; hij

rechten van het gewone bestaan had

the stream of consciousness, waarin de

werd zichzelf gewaar in een dubbele

Uitzending gemist

overgenomen. Madame Bovary leefde

droom de werkelijkheid infiltreert. Het

gestalte, als student en als getrouwd

Als er geen prikkel meer is van iets

grotendeels in een gedroomde wereld.

onbewuste was in feite het resultaat van

man, liggend in bed zoals kort tevoren

nieuws, dan rest ons de informatieve hit-

Zij had de neiging om twee levens te le-

een splitsing in de persoonlijkheid, een

en lopend door een operatiezaal zoals

tedood. Onze opgefokte cultuur is een

ven en zo op te gaan in haar verbeelde

psychisch proces dat sociologische

vroeger. De lauwe geur van pappleis-

exploderend hemellichaam dat weldra

leven, dat het gewone uit elkaar viel.

oorzaken had. Dat proces van desin-

ters vermengde zich in zijn hoofd met

uitdooft en wegkwijnt in een zwart gat.

tegratie van de persoon ging steeds

de frisse geur van de dauw; hij hoorde

Baudrillard had gelijk, het einde van de

Psychisch vacuüm

verder naarmate de moderne samen-

de ijzeren ringen van de bedgordijnen

wereld is een verlaten ster, waar nog al-

Ook de volstrekte scheiding tussen

leving complexer werd. De moderne

over de roeden schuiven en tegelijker-

tijd één tv aan staat. Uitzending gemist.

seksualiteit en aseksualiteit, die met

mens werd ertoe gedwongen een ‘le-

tijd zijn vrouw slapen.’

De wereld draait door.

deze splitsing in het persoonlijk leven

ven in meervoud’ te leven’. In zijn boek

gepaard ging, leidde tot onhoudbare

Leven in meervoud (1963) heeft de psy-

Modern bewustzijn

gen, dat verdwenen ziektebeelden

toestanden. Zo ontstond de hysterische

chiater Jan Hendrik van den Berg op

Als het waar is wat Van den Berg al in

uit de late negentiende eeuw – zoals

vrouw die om de haverklap flauw viel.

fenomenologische wijze het ontstaan

de jaren zestig heeft beweerd over de

hysterie bij vrouwen – tegenwoordig

De flauwvallende vrouw, waar Freud in

van dit pluriforme bewustzijn beschre-

meervoudigheid van de het moderne

weer terugkomen bij pubers en ado-

zijn spreekkamer mee geconfronteerd

ven. Het gemis aan levenseenheid is

bewustzijn, hoe is het dan met de he-

lescenten. De overvloed aan informa-

werd, was in feite in een psychisch va-

nog altijd de status quo van het bewust-

dendaagse mens gesteld? De organi-

tie en keuzevrijheid zou belemmerend

cuüm beland, omdat het intieme leven

zijn. De leer van Freud is niets anders

sche verbanden van de premoderne

werken op het uitkristalliseren van een

28

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Laatst hoorde ik een psycholoog zeg-

Ellen Kooi, Blijha woodlands

eigen identiteit. Jonge mensen worden

voortaan talloze werkelijkheden naast

dat er een gedachte bij te pas kwam.

opwinding werd dan steevast gevolgd

hysterisch, apathisch en soms zelfs psy-

elkaar.

Sterker nog, het leek alsof ik geen eigen

door een onverklaarbare, diepe som-

chotisch als er teveel te kiezen valt. Altijd

De wereld versplintert en wordt één. Dat

centrum meer had, van waaruit alle in-

berheid die soms wekenlang kon aan-

maar weer die iPhone die knippert. Zelfs

is de vreemde paradox die de nieuwe

drukken werden verwerkt. De controle-

houden. Precies op het omslagpunt van

op de fiets kunnen we niet meer zonder.

media teweegbrengen. Datgene wat

kamer in mijn hoofd was leeg. De com-

deze twee basale stemmingen beleef-

nieuwe verbanden creëert is voortaan

puter stond aan maar de cursor deed

de ik het akelige gevoel dat ik mijn ‘ik’

Oneindig pluralisme

echt, en niet datgene waar de nieuw

het niet. Zoiets moest het zijn.

kwijt was. Dan overviel mij de gewaar-

De toenemende mondialisering cre-

gecreëerde verbanden door middel

Wonderlijk genoeg was ik mij wel dege-

wording dat ik niet meer wist wat ik het

ëert ook nieuwe definities van identiteit.

van taal of beeld naar verwijzen. Wij

lijk bewust van de situatie. Kennelijk was

volgende moment ging doen. Ik herin-

Identiteit hoeft niet alleen met traditie

zijn functionarissen geworden in dienst

er ergens een soort noodaggregaat

ner me nog, dat ik op zo’n moment, als

of afstamming van doen te hebben. Het

van apparaten. Maar is dat nieuws?

opgestart, een soort veilige modus,

de totale paniek in aantocht was, wel

is geen eenduidig begrip meer, maar

Het verontrustende is dat deze onheils-

waardoor ik precies kon registreren wat

eens ben weggevlucht. Op weg naar

valt uiteen in aspecten als zelfherken-

tijding in de afgelopen eeuw in talloze

er aan de hand was. Maar er was niets

nergens.

ning, beeldvorming, geborgenheid en

varianten verwoord is, maar inmiddels

aan te doen. Al mijn indrukken bleven

Zo zat ik opeens in de tram, in lijn ne-

imago. Er ontstaan nieuwe ervaringen

‘oud nieuws’ is geworden. Niemand

leeg. Ze trokken zonder enige sturing

gen op weg naar de stad. Op de Plan-

van identiteit door mensen die hun

hoort er meer van op. Nietzsche vroeg

voorbij in mijn ik-loze brein. Even had

tage Middenlaan sloeg de paniek toe.

burgerschap verdeeld hebben over

zich al af hoe zelfs de waarheid een fa-

ik de neiging om me om te draaien om

Ik vluchtte de tram uit en liep langs

diverse naties en nu eens een gastland

bel is kunnen worden. En als niets meer

zo weer in slaap te vallen. Kennelijk was

Artis. Maar ik wist niet meer of ik terug

en dan weer een land van herkomst als

waar is, dan is niet alleen alles geoor-

ik verkeerd wakker geworden. Helpers

naar huis moest of toch naar de stad.

identificatiemodel nemen. Identiteit is

loofd, maar ook alles onwerkelijk ge-

weg, tweede ronde, dan zou alles weer

Ik belandde in een soort Echternach-

dus niet langer iets exclusiefs, iets wat al-

worden.

normaal zijn. Maar er was geen weg te-

processie: twee stappen vooruit en drie

rug. Het commando om mij om te draai-

stappen achteruit en dan alles weer van

leen voor een gesloten gemeenschap invoelbaar is, maar wordt steeds meer

Het ik-loze brein

en kon immers niet gegeven worden. Ik

voor af aan. Op een gegeven moment

een universeel toegankelijk fenomeen,

Opeens herinner ik mij iets. Er was iets

kon me wel omdraaien, maar dan ging

heb ik mij vastgeklemd aan het grote

dat telkens weer vertaalbaar en ervaar-

raars vanochtend toen ik wakker werd.

het vanzelf.

hek van Artis. Ik zag de witte dinosaurus

baar kan zijn in nieuwe en onverwachte

Ik zat vast in mijzelf. Heel diep, zo’n

Opeens kwam een herinnering boven-

van steen, die daar al sinds mensenheu-

ensceneringen. Alles gebeurt tegelijk,

beetje bij de tweede ruggenwervel van

drijven. Dit had ik eerder meegemaakt.

genis staat, verstard in een catatonische

en nooit meer synchroon op één mo-

onderen. Normaal, als je wakker wordt,

Jaren geleden, toen ik nog in Amster-

houding. Opeens wist ik het weer.

ment. De gelijktijdigheid van het onge-

kom je langzaam weer bij bewustzijn

dam woonde, werd ik nog wel eens ge-

Het was een zondag in september. Dat

lijktijdige splijt de wereld voortdurend

en komen ook je gedachten weer op

teisterd door wat psychiaters zo mooi

betekende toegang voor de halve prijs

in een oneindig pluralisme. Er is niet

gang. Nu zat alles op slot. Ik zag de

‘een manisch-depressieve golfslag’

voor het hele gezin. Mijn vader had

meer één werkelijkheid, maar er zijn

slaapkamer om me heen, maar zonder

noemen. Een korte periode van hevige

mij meegenomen samen met twee oudere zusjes. We hadden een tas met proviand mee die mijn moeder had klaargemaakt. Aangekomen bij Artis, bleek dat de gereduceerde toegang in september opeens was afgeschaft. Mijn vader besloot toen om niet naar binnen te gaan, want de volle prijs van vier toegangskaarten was te begrotelijk voor het krappe huishoudbudget. We hebben toen op een bankje aan de overkant gezeten, naast het bejaardentehuis. De boterhammen werden keurig opgegeten. Als troost voor het gemiste vermaak kregen we nog een ijsje. Daarna zijn we met zijn allen teruggelopen naar huis. ‘Dat is ook leuk,’ zei mijn vader. Toen deze herinnering weer volledig bezit had genomen van mijn brein, liet ik het hek los. Mijn ‘ik’ zat opeens gewoon weer op zijn vertrouwde plek. Ik liep terug naar huis, de versteende dinosaurus voorgoed achter me latend. n

Ellen Kooi, Velserbroek brug

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

29

iiiii (Tom Kummer), foto Haus am Gern, 2013

Fredie Beckmans

Borderline Journalisme als kunstvorm Het was een mooie warme dag afgelopen herfst. Ik zat in mijn tuin onder een appelboom en vanachter de heg hoorde ik een vrouw roepen: ’Gonzo hierrr, Gonzo blijf!’ De vrouw kwam bij de heg staan en riep dat ik haar wellicht niet kende maar ze had me een tijd geleden met haar schoonzoon hier in de tuin pingpong zien spelen. Kan best. De tuin is groot genoeg en twee maanden geleden heb ik hier een pingpong party gegeven. Maar dat wil nog niet zeggen dat ze me ook pingpong heeft zien spelen, heb ik bijna nooit gedaan, slechte rug. Dat ik haar daarna vroeg wie dan wel haar schoonzoon was, had ik beter niet kunnen doen. Gonzo zit, zei ze en daarna kwam ik er een halfuur niet meer aan te pas. Monika heette ze, geloof ik. Haar schoonzoon was Tom Kummer, kende ik toch wel? Tennisleraar in Los Angeles en voormalig beroemd Zwitserse journalist. Haar dochter en hun twee kinderen waren die dag ook in de tuin. Het begon me te dagen. Een soort Latino met twee vet Amerikaans sprekende kinderen, het jong van negen had een boek van Banksy: ‘Wall and peace’ uit de kast getrokken en de moeder sprak Zwitserduits. De schoonmoeder gebruikte rare worden om hem te beschrijven, haar beroemde schoonzoon, een echte Schlawiner. Ik krabde me even achter de oren, wist heel goed wat dat betekende, met een liefdevolle ondertoon bedoelde ze: een sluwe schurk. Ze kwam zelf uit Duitsland, Hannover en woonde al jaren in Zwitserland als lerares Duits en had al gehoord dat ik perfect Duits sprak. Voor een Hollander.

30

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Beetje bij beetje kwam ik er door haar

waren niet te stoppen. Andere journa-

verhaal achter dat Tom Kummer in zijn

listen vroegen zich jaloers af waarom

jonge jaren een kunstenaar was ge-

hij voor Duitse en Zwitserse gerenom-

weest die steeds ­­­­­­m eer journalist was

meerde tijdschriften deze voor Europa

geworden. En hij was heel beroemd

vrij ontoegankelijke mensen de meest

geworden omdat hij zo’n beetje alle

opmerkelijke uitspraken wist te ontlok-

filmsterren uit Hollywood had geïnter-

ken. Ik sprong ertussen en vroeg Monika

viewd. Daar kwam een abrupt einde

waarom geen van de nietgeïnterview-

aan toen iemand ontdekte dat Tom thuis

den had geprotesteerd. IJdeltuiten die

een tafeltje had met twee stoelen en op

je alles kunt laten zeggen, hoorde ik

de tafel een computer. Het interview

haar zeggen. Ik voelde me direct met

kon dan beginnen. Tom begon zijn vra-

hem verwant en vertelde haar dat ik

gen uit te typen en de stoel tegenover

een soort omgekeerde Tom Kummer

hem bleef leeg. Hij heeft ze allemaal

was. En toch in de kern hetzelfde.

geïnterviewd, jarenlang. Ze kwetterden en kwebbelden dat het een ware lust

Roddeljournalisme met inhoud

was en vertelden hem zonder gêne al-

Ik draai aan de knoppen van de waar-

les. Op iedere vraag hadden ze wel een

heid en vertel de waarheid alsof het

antwoord. De bekende filmster en regis-

een leugen is. Haar hersens kraakten.

seur Jean Penn citeerde de filosoof Kier-

Tom schreef dingen die beroemdhe-

kegaard, de bokser Mike Tyson haalde

den graag hadden gezegd als ze wat

Nietzsche aan, Brad Pitt en Dolly Par-

meer inhoud hadden gehad en niet

ton, Charles Bronson en Sharon Stone

door filmagenten en studiobazen wa-

kennen hun hoogte- en dieptepunten.

mooie vondst en daarbij niet verge-

tieke wijze hoe hij omging met het feit

Ik heb eens iemand geïnterviewd die

ten dat hij zichzelf daarmee al in 1996

dat hij in Zwitserland en Duitsland was

niets had te zeggen. Toen hij het inter-

heeft ontmaskerd. In dat jaar verscheen

afgeserveerd als journalist en nu aan al

view twee weken later teruglas, was

een boek ‘Good Morning, los Angeles’

die beroemdheden in Los Angelos ten-

de eerste reactie of hij dat echt had

waarin hij zich daarmee afficheert.

nisles gaf. Paddletennis verbeterde hij

gezegd? Ja hoor. Ik voelde nattigheid,

Borderlineteksten mengen waarheid

me. Een mengsel van tennis en squash.

shitstorm, ontslag. De betreffende per-

en leugen, of een artikel wordt bewust

En ze krijgen niet alleen tennisles maar

soon zei cool . Vond zich heel tof. Ik was

geantidateerd. In de Duitse journalistiek

worden ook bijgespijkerd uit Schopen-

door het oog van de naald gekropen.

gelden deze stukken als niet toelaat-

hauers werk, de Eristische Dialektik, de

Jaren geleden zelf door de Groene

baar tenzij wordt toegegeven dat het

38 kunstgrepen. Een werk, die 38 kunst-

Amsterdammer geïnterviewd, dan zit je

fictie is, dat je auteur bent maar geen

grepen waar vooral politici gebruik

aan de andere kant, wat te zeggen? De

journalist. Gonzo, het hondje van Mo-

van maken om tijdens een debat hun

nacht ervoor dwaalde ik door mijn tuin

nika, begon te blaffen. Genoeg geluld.

tegenstander neer te sabelen. Een klein

der dwaze spreuken en opende een

Wacht, Monika.

voorbeeld. Kunstgreep 1: beantwoord je tegenstander met precies dezelfde

poortje. Op een bordje bij een veldje courgettes stond: pornografie voor de

Bad Boy Kummer

tekst maar dan uitgebreider. Als dat niet

mond. Een week later stond boven het

Waarom noemde Tom zich dan niet een

werkt, kunstgreep 2: gebruik homonie-

interview: Beckmans maakt pornogra-

auteur maar journalist? Een journalist

men. De wat? Woorden die minstens

fie voor de mond. Mijn bedje was ge-

dient de waarheid en een auteur mag

twee betekenissen hebben, lever drie

spreid en ik werd de komende jaren op

publiceren wat hij wil. Waarom wil-ie

of vier. Zoals het woord bank. En je kunt

allerlei performancefestivals als food-

niet verder als schrijvende kunstenaar?

zo doorgaan tot kunstgreep 38 en weer

artist uitgenodigd.

Is ook nog eens een verhogende factor

opnieuw beginnen. Maar je leerlingen

in zijn schrijfkunst. ik vermoed dat je als

zijn geen politici. Nee, het zijn filmster-

Good Morning Los Angeles

journalist hoger scoort met iets onwaar-

ren die zich tijdens de tennisles tegen mij

Tom was een solodanser die beide

schijnlijks. Een vervalser van schilderijen

en andere interviewers kunnen wape-

partijen gelijktijdig speelde. Tom die

verdient meer met de naam Modigliani

nen door verbaal aanvallen of verde-

als journalist in Berlijn over feestjes en

onder een schilderij dan wanneer on-

digen. Nadat Tom me alle hoeken van

optredens had geschreven klom lang-

der hetzelfde werk Bob Bakker staat.

de tafel heeft laten zien, vraag ik wat

zaam op als een geslaagd interviewer.

Monika, mij schiet te binnen dat ik nog

zijn favoriete kunstgreep is. Schopen-

Zijn interviews zonder geïnterviewden

niet zo lang geleden op het St. Peters-

hauers kunstgreep 18 is een hele mak-

werden steeds mooier en wilder. Onge-

eiland hier in het meer van Biel stond

kelijke, telkens maar weer de vragen-

looflijk! Iedereen wilde te graag dat zijn

te schilderen. Ik had de slaapkamer

steller onderbreken. Liever kunstgreep

interviews waar waren. Zelfs de geïn-

van de Zwitserse filosoof Jean-Jacques

27, kijk goed waar de tegenstander zich

terviewden. Maar dan vergeet je een

Rousseau uitgekozen. In die kamer is

laat provoceren en daar uitbouwen. De

groep mensen. De kleurloze jaloerse

een geheime uitgang, luik met een trap

mooiste kunstgreep die ik mijn leerlin-

collegajournalisten. Die zijn op de loer

naar beneden. Een gelogen geheime

gen bijbreng is kunstgreep 31: domweg

gaan liggen om de sterjournalist te la-

uitgang. Rousseau heeft tijdens zijn ver-

onzin verkondigen en beweren dat het

ren getuned tot perfecte sterren die met

ten struikelen. Het was een journalist die

blijf in 1765 die uitgang nooit gebruikt

waar is. Op mijn vraag of kunstgreep

stereotiepe zogenaamde schokkende

in een van zijn laatste interviews teveel

omdat die pas vele jaren later is aan-

38 tijdens een debat, interview of spel

onthullingen komen dat ze als ze niet

onwaarheden ontdekte. Plaatsen wer-

gebracht. Ik was die uitgang aan het

en omdat het de laatste is, de allerbeste

acteur waren geworden zeker voor

den genoemd waar de geïnterviewde

naschilderen. Dankbaar onderwerp.

is, beweren Tom en Schopenhauer dat

de misdaad hadden gekozen. Maar

beroemdheid in de tijd die besproken

Een gids kwam met toeristen voorbij

kunstgreep 38 ook de gevaarlijkste is.

Hollywoodsterren die kwistig met filo-

werd op de aangesproken plaatsen

en vertelde een prachtig verhaal dat

Wanneer je merkt te verliezen of in het

sofische stellingen strooien? Gevaarlijk.

niet geweest kon zijn. De bom ontplofte

wanneer er teveel groupies J. Rousseau

onderwerp te verzanden kun je direct

Ze zouden je zomaar voor een socia-

en Tom moest rond 2000 weg en ver-

kwamen opzoeken, hij door dat gat

op de tegenstander spelen door hem

list of communist kunnen aanzien. Tom

geten worden. Maar Tom is ook een

vluchtte. Toen de toeristen weg waren

een klootzak te noemen. Erg gevaarlijk,

vulde een diep gat. Roddeljournalisme

levenskunstenaar en was in zijn jeugd

zei ik nog snel tegen de gids dat het een

want dat eindigt meestal in een matpar-

met inhoud, pornografie met een diep-

een succesvol tennisspeler geweest.

gelogen verhaal was. De gids zei dat

tij! Schaken of slaan vraag ik homonien

tepsychologisch verhaal. Alsof koning

Niks mooiers dan het zwaard trekken en

volgens een oud Italiaans spreekwoord

en uitgeput. n

Willem V tijdens een interview Spinoza

de sterren in Hollywood opgezocht. Hij

een verhaal mits goed verteld ook gelo-

met een klinkende spreuk zou citeren:

werd er tennisleraar bij de mensen die

gen mag zijn. Top, helemaal gelijk. Na-

‘De leugen regeert.’ *

hij kende, hoewel ze nooit aan zijn tafel-

dat Monika en haar hondje Gonzo wa-

*Noot van de redactie: ‘de leugen re-

tje hadden gezeten. Uit Europa kwam in

ren vertrokken, belde ik een vriend om

geert’ is niet een citaat van Spinoza

Ik heb ook mensen geïnterviewd en ben

2010 de vraag of hij in een film over Bad

Bad Boy Kummer voor een volgende

maar van prinses Beatrix in 1999, toen zij

zelf geïnterviewd. Ken alle klinkende

Boy Kummer, de hoofdrol wilde spelen.

pingpong party uit te nodigen. Tom had

nog koningin was en de gezamenlijke

en mooie, gemene en smerige trucs

Het zag er naar uit dat hij als ‘Schlawi-

er wel oren naar, maar dan moest ik

Nederlandse pers toesprak. Spinoza

van beide kanten en blijf het interview

ner’ toch nog een plek op het podium

deze keer wel zelf aan de tafeltennista-

beweerde: ‘Dwalen is niet onwaarheid

als een vorm van kunst beschouwen.

van het geschreven woord zou krijgen.

fel verschijnen en niet alleen maar aan

bezitten, maar wat waar is niet bezitten.

Een dans die door twee personen op-

In de film zien we iemand die de eigen

de zijkant toekijken. Tijdens het partijtje

Het onware is geen eigendom van ons

gevoerd kan worden. Beide kanten

stijl ‘borderlinejournalisme’ noemt. Een

pingpong vroeg ik hem op diploma-

verstand.’ n

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

31

Andrei Roiter What, Cape Cod, 2007

32

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Herinner je, lichaam

Lichaam, herinner je, niet alleen hoezeer je werd liefgehad, niet enkel de bedden waarop je bent gaan liggen, maar ook die verlangens die vanwege jou duidelijk blonken in de ogen en trilden in de stem - en een toevallige hindernis maakte ze vergeefs. Nu dat alles in het verleden ligt, lijkt het bijna of je die verlangens ook ingewilligd hebt – herinner je, hoe ze straalden in de ogen die je aanzagen, hoe ze trilden in de stem, om jou, herinner je, lichaam.

K.P. Kavafis (1863-1933) vertaling Hans Warren en Mario Molengraaf

Jurgen Winkler, zonder titel, 2009, 60x75x35, hout en garen bewerkt

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

33

Elmgreen & Dragset, Eternity, 2014. Foto Philip Fokker

Het privémirakel van Elmgreen & Dragset Wat een heerlijk museum heeft Renzo Piano op het kleine schiereilandje Tjuvholmen in Oslo gebouwd! Doordat in de bouw veelvuldig van hout en glas gebruik gemaakt is, voelt het licht aan. Grappig detail: de tentoonstellingen in het gebouw aan de waterkant moeten via de winkel worden betreden, precies omgekeerd als in de meeste musea. Tot 24 augustus is in het museum onder andere de Biography-tentoonstelling van het DeensNoorse kunstenaarsduo Elmgreen & Dragset te zien en die begint – stiekem – al bij het opbergen van de tassen en jassen. In de garderoberuimte staan slippers en hangt een stropdas aan een kluisje. Is dit toevallig ook de omkleedruimte van het zwembad of de fitnessruimte van het aangrenzende appartementencomplex? Nee, het zijn de eerste installaties van Elmgreen & Dragset – Gay Marriage, Amigos, The Touch – die je meteen de tentoonstelling intrekken.

bomberjack, veelal gedragen door

ruimte ook een stapel vuilniszakken in

potenrammende skinheads. Ik moet

wit blauw zwart met een vuilnisemmer

meteen aan de videoclip ‘Smalltown

als hoedje, een gier op een hekwerk

Boy’ van Bronski Beat denken. Vreemd

met erop twee bordjes waarop respec-

genoeg kan ik me als hetero man in

tievelijk ‘Miracle’ en ‘Private’ staat vor-

deze ruimte voorstellen dat dit is hoe

men de toegang tot de ruimte. Om de

homoseksuelen zich nog steeds voelen;

hoek bij het zwembad een gebarsten

nog steeds nét niet geaccepteerd, licht

deur met erboven een knipperende di-

melancholisch en een beetje angstig.

gitale teller: 0 0 0. Een wachtruimte met

Bij het verlaten van ‘de club’ knippert de

nummermachientje, de nummertjes er-

naam in neon boven de ingang: ‘The

voor op de grond, lege, witte wachtka-

Mirror’ blijkt deze installatie te heten.

mer stoelen, een verdorde yukkaplant. Aan de muur een poster met de afbeel-

Venetië

ding van een fjord die de titel ‘The quiet room ‘draagt.

Op de begane grond wandel ik een

ligt niet op de grond maar op een soort

In de ruimte buiten de nachtclub een

door Elmgreen & Dragset opgezette

standaard waardoor hij dynamisch op

zwembad met een mannenlichaam in

nachtclubsetting binnen. Een ieder die

zijn kant ligt. Er zit nepijs in de glazen tus-

smokingbroek en wit overhemd dat le-

Reizende tentoonstelling

vroeger in een soortgelijke horecage-

sen de bierflesjes, de lege pakjes siga-

venloos in het water drijft. Zijn schoenen

Een verdieping hoger hangt ‘The

legenheid heeft gewerkt kent de sfeer:

retten zijn wel erg netjes geplaatst en de

aan de kant, horloge en pakje Marlboro

named Series’: tien canvassen met la-

het feestje is over, leegte na het vertier.

bierflesjes langs de muur staan bij nade-

light liggen op de bodem. ‘Death of a

tex uit wereldberoemde musea. De

De zwarte, ronde bar staat eenzaam in

re inspectie ook in het gelid, quasi non-

Collector’ is de naam van dit werk en het

muurverf is met engelengeduld van

het midden van de grote ruimte. In een

chalant. Naar mijn smaak allemaal iets

was eerder in 2009 te zien op de Biënna-

de muren van onder andere het Cen-

hoek, geflankeerd door een zwaar

te gemaakt. Ik mis de geur van schraal

le van Venetië. Een jongetje met capu-

tre Pompidou, New Museum en Tate Li-

gordijn met homo-erotische zwart-

bier en vervliegende sigarettenlucht.

chontrui staart vanaf een ijzeren balkon

verpool verwijderd. Een stukje Berlijnse

witfotografie, staat een grote donker-

Maar toch: die geënsceneerde leegte

(denk: Meat packing district, New York)

muur, daar moet ik aan denken, als ik de

bruine bank in U-vorm. Op salontafel-

(twee ballonnen op de dansvloer blij-

op het zwembad neer met de lege blik

doeken bekijk. Ook ‘Irina’, een goud ge-

tjes lege bierflesjes en volle asbakken.

ken van glas) en de melancholische her-

die zo typisch bij pubers lijkt te horen.

kleurde dienstmeid uit de Housemaids-

In de ruimte klinkt opruimmuziek. Tussen

halende soundtrack scheppen wel een

Inderdaad: melancholisch en onbe-

serie van het kunstenaarsduo staart

de ‘U’ van de bank ligt een discobal zo

mooie sfeer. In de lege garderobe van

grepen en beide figuren zijn bijna niet

naar een van de doeken. In uniform,

groot als een skippybal. De discobal

de discotheek hangt nog één jas: een

van echt te onderscheiden. In dezelfde

handen op de rug, sereen.

34

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Elmgreen & Dragset, Irina, 2007, courtesy Galerie Perrotin.

Elmgreen & Dragset, Death of a collector, 2009. Colección Helga de Alvear, Madrid/Cáceres

Foto Philip Fokker

(Balcon) The Future, 2013. Courtesy of the Artists and Galleri Nicolai Wallner

Philip Fokker Op naar de volgende ruimte. Volgens de ijzersterke maar wel erg academische audio tour van het museum combineren Elmgreen & Dragset in hun werken realistische snapshots en foto’s uit hun jeugd met geënsceneerde foto’s. Zij doen dit om de grenzen tussen realiteit en fictie te onderzoeken. De combinatie van ‘The Brightness of Shady Lives’ (2005) en ‘The Black and White Diary’ (2009) wakkert bij alle bezoekers die de langwerpige ruimte met honderden witte fotolijstjes doorkruisen nieuwsgierigheid aan, dat is zeker. Of zij doorhebben dat zij getuige zijn, zoals de audiotour dus meldt, van een zoektocht of onderzoek, dat betwijfel ik. Maar zij lijken zich

Elmgreen & Dragset, Amigos, 2011. Courtesy of Galería Helga de Alvear, Madrid. Foto Philip Fokker

allen prima te vermaken. Ik vraag mij gaandeweg af waarom homoseksuele mannelijke kunstenaars toch zo vaak

bestaat en dat is eigenlijk best jammer.

tische lading met onder andere bijbelse

ken op waarde, anders dan enkel esthe-

piemels laten zien? Een alternatief voor

Aan de andere kant willen zij duidelijk

verwijzingen naar hebzucht. Een witte

tisch, te kunnen schatten. Een privémira-

mainstreamcultuur, inclusief het gezins-

een lans breken voor de acceptatie van

gier op de rand van een leeg ledikant

kel zijn deze werken, zo hoor ik in mijn

leven, dat is deze verzameling fotolijst-

homoseksualiteit en een alternatieve

‘Eternity’, een witte arm die uit de muur

koptelefoon. En ja, dat vat deze grote

jes zeker. Vier het leven met seksualiteit

levensstijl. Ik hoop dan ook van harte

komt met een zak geld in de vuist ge-

expositie van dit kunstenaars koppelei-

en plat hedonisme. Met feestjes, leuke

dat deze tentoonstelling doorreist naar

klemd ‘Temptation’ en twee paar witte

genlijk ook wel goed samen. n

jongens en met halve en hele erecties.

China en Iran, al lijkt mij dat sterk.

handen verwikkeld in een kussenge-

Een beetje kinderachtig en leeg, zo-

De werken in de ruimte die ‘The Black

vecht ‘The Agony and the Ecstacy’: Hier

Elmgreen & Dragset - Biography

als jongens onder elkaar kunnen zijn.

Room’ – waarom niet ‘The Darkroom’?

is de uitleg via de QRcode op de muur

21.03.14 - 24.08.14

Maar ook de bevestiging van het cliché-

Vraag ik mij meteen af – heet hebben

die naar de audiotour op de mobiele

Astrup Fearnley Museet, Oslo,

beeld dat over homoseksuele mannen

alledrie een zware en maatschappijkri-

telefoon leidt zeker nodig om de wer-

Noorwegen n

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

35

Staar Fragment uit een theatertekst van Nan Romijn

De acteurs richten zich in deze scène niet naar elkaar. Er is geen gesprek gaande. Er wordt hoogstens een gesprek gesuggereerd.

Psychiater

De eerste symptomen openbaren zich meestal rond het twintigste le-

Filosoof

Piero Manzoni, Merde Artista, # 4, 1961, Courtesy Tate, Londen

Toegegeven, het leven is een hachelijke zaak. Vroeg of laat komen we tijdens onze omzwervingen in de wereld allemaal in botsing. Een deel

vensjaar. Dan praat ik over een toestand van ernstige verwardheid.

van ons mens-zijn betekent nu eenmaal stoeien met onszelf. Dat heet Filosoof

Tja... hoe houden we het in godsnaam uit met onszelf?

Psychiater

De patiënt kan het contact met de realiteit geheel kwijtraken. Er worden

ontwikkeling. Het is een gezonde toestand. Una

moe oe oe - ooo - eee - aaa - iii -uuum (zangoefening)

Psychiater

Gebrek aan ziektebesef is een groot obstakel voor behandeling. De

gevoelens en waarnemingen ervaren die niet overeenstemmen met de werkelijkheid.

wanen worden gezien als waarheid. De patiënt voelt zich geen patiënt Filosoof

We kunnen niet ontkennen dat we als individu een klus hebben. Wijn is

maar gooit ondertussen wel het meubilair naar buiten omdat hij denkt

voor mij een probaat middel, maar meditatie is een betere optie. Ik doe

dat het besmet is.

het te weinig maar in de hersenen is bewezen dat het werkt. Una Una

Mam, mem, mim, mom etc... (zangoefening)

Filosoof

En dan is er de filosofie natuurlijk, gewoon ‘Method in de madness’

(opent haar mond om te zingen, maar ploft neer en begint met gierende uithalen te huilen)

Filosoof

We moeten emoties nooit ontkennen maar juist erkennen en zelfs verwelkomen. Onverschilligheid is de moeder van de chaos en de nacht.

brengen. De Kritiek van de Zuivere Rede van Kant is geschikt, maar in de Oudheid waren er al wat lichtere programma’s: die van de Stoa en Epicurus.

Wolf

Geen hol verder gekomen. Nada! De Jongen past niet in het protocol, driekwart jaar zijn we nu bezig! En maar praten, praten, praten.

Una

Prrr… (zangoefening over het octaaf en weer terug)

Psychiater

Heeft u moeite met de concentratie? Bent u aanspreekbaar? Denkt u

om in beweging te komen. Vermoedelijk weten planten niet wat mooie

wel eens dat u God bent?

bloemen zijn omdat ze niet van hun plaats kunnen komen. Bij ons kan

Filosoof

Emoties zijn volgens Martha Nussbaum actieve tendensen, impulsen

iedere kleuter zich voortbewegen omdat we emotionele rouwdouFilosoof

De vraag is: hoe kunnen we de condition humaine de baas worden?

wers zijn. Het verstand kan er hooguit voor zorgen dat je het niet te grof

Onze hersenen zijn maar voor tien procent bezig met directe waar-

maakt.

neming en motoriek. Met de resterende negentig procent lopen we te piekeren. Als die negentig procent de draad kwijtraakt, zijn we meteen

Moeder

Wolf

(grijpt haastig in zijn zak en zet de telefoon aan zijn oor, draait zich iets

Ik dacht dat jullie therapeutisch gingen fietsen om de Jongen actief te houden, maar dit lijkt meer op een luxevakantie.

van slag. (wordt onderbroken door de ringtone van Wolf) Una

Dat is het! Ik ben blijven hangen in het idee dat ik een… een personage ben. Hoe kon ik zo blind zijn. iedereen is altijd het hele verhaal, ik ben

af en praat gedempt terwijl de filosoof weer doorpraat)

ook de trap die ik elke dag op en af ga of alle kleuren rood van die bos Filosoof

tulpen daar, of…

Tel daarbij de complexiteit van de moderne samenleving en je begrijpt dat ieder van ons iets moet. Filosoof

Wolf

Het gaat niet alleen om wat wij zijn, maar ook om wat wij van onszelf kunnen maken. De vraag ‘wat is de mens’ is een dynamische kwestie

(nog steeds aan de telefoon maar nu niet meer gedempt) Ja, bemoeizorg, heb je dat artikel in de krant van vandaag gelezen? Het is van een grote treurigheid, blijkbaar moet er eerst bloed vloeien

Wolf

Manzoni liet het al zien met zijn conservenblikken die hij met zijn eigen stront vulde.

(windt zich op). Zangdocent Geen spanning op je kaken alsjeblieft en denk aan je resonans, laat het

Una

Het hele verhaal. Dat is het! Ook die witte kerst die aan alles voorafging. Die dagen waarin ik als een bezetene zat te schrijven omdat ik de geest

rondzingen.

had. Psychiater

Het wijst erop dat tijdens deze pathologische toestand in bepaalde hersengebieden teveel dopamine aanwezig is en in andere delen juist

Zangdocent Mezzo forte alsjeblieft, De Falla heeft het niet voor niets zo opgeschre-

ven en hier die triool… heb ik niet gehoord. Waar zit je met je gedach-

weer te weinig.

ten? Concentreer je op de muziek. Moeder

Wat een triestigheid allemaal, gelukkig heeft de Jongen geen staar. Wolf

Ach of je nou in stront gelooft of niet, je kunt je afvragen: als de kunstenaar bepaalt wat kunst is, wat bepaalt dan de kunstenaar?

Zangdocent Zet je handen eens op je flanken? Goed, adem in en voel je breed wor-

den. Juist, laat nu de lucht met weerstand gaan terwijl je middenrif in dezelfde positie blijft. Kijk zo…(doet het voor en maakt een sissend geluid)

Una

De mens wil boven alles geloven.

Moeder

Jij hebt makkelijk praten, jij hoeft niet onder het mes.

Wolf

Wat je zegt (begint te grinniken), het antwoord ligt natuurlijk voor het

Wolf

Ach, recent onderzoek wijst uit dat de zware gevallen minder in aan-

oprapen… wat? Ja sorry, je viel even weg, natuurlijk het leven zelf, in de vorm van zijn adem, zijn bloed, zijn voedsel, zijn…

raking komen met justitie. (is even stil) Waarom? Omdat de waan van de

Psychiater

dag regeert, omdat het goedkoper is, omdat kwaliteit hier afgemeten

Zangdocent Stop maar, je overdrijft. De ontroering moet bij het publiek liggen niet

wordt aan verminderde overlast omdat…(is weer even stil). Nee, anders

bij jou. Zing de noten zoals ze er staan, hou het sec. De melodie is dra-

dan de ganzen op Schiphol kunnen onze zieken niet worden vergast.

matisch genoeg.

Bent u argwanend? Denkt u wel eens dat u het slachtoffer bent van een

Wolf Una

Wolf

Precies, kunst is net zo gewoon als stront.

complot?

De mens wil boven alles geloven.

Moet je luisteren, als bemoeizorg zo succesvol is – getverdemme alleen het woord al – als bemoeizorg zo succesvol is, waarom worden er dan

36

geen sanatoriumachtige omgevingen gecreëerd waar deze mensen

De tekst van het personage ‘de Filosoof’ is gebaseerd op uitspraken van René Gude

intensieve begeleiding kunnen krijgen?

in dagblad Trouw. n

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Charles Avery Untitled (Bejewelled Hare) 2009, Taxidermy, 75 x 50 x 25 cm In februari 2015 is een tentoonstelling van het werk van Avery te zien in het GEM, Den Haag.

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

37

38

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

I

T

IC

A RT

E

ATSCHAPPIJ

ITIA E

MA

AM

20 DECEMBER 2014 - 8 MAART 2015

KEES VERWEY ROKIN 112, 1012 LB AMSTERDAM

denieuwe

J A A R GA N G 19 N R 32 A R T I E T A M I C I T I A E

39

Jurgen Winkler, Eigen baard eerst, 2011, 70 x 50 cm, digital print, glued on dibond (impression 5), foto Erik Veld, Megavolt

J A A R GA N G 19 N R 3 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe