copy & paste kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae Perken Anything goes Niets meer aan de muur Bloemen van het kwaad

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae

30

Januari 2014 jaargang 18

Pavèl van Houten

Perken

Fredie Beckmans

Anything goes Frank Lisser

Niets meer aan de muur Kees Koomen

Bloemen van het kwaad Rein Jelle Terpstra

Retracing

Philip Fokker

Over Woes van Haaften Ine Dammers

Roy Lichtenstein Franck Gribling

Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht Abram de Swaan

Ironisch iconisch

Lego-utopie/ copy & paste

Redactioneel

Inhoudsopgave 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Maurice Merleau-Ponty

Fenomenologie van de waarneming 4+5 Abram de Swaan

Ironisch iconisch 6 Frank Lisser

Niets meer aan de muur 7 Evan Roth

Observing-user-archievement 8+9 Martijn Lucas Smit,

Niet hier, niet nu 9 Rob van Gerwen

Het beeld dat anderen van ons hebben en dat van Anno Dijkstra fragment

10+11 Fredie Beckmans

‘Anything goes’ 12+13 Philip Fokker

Een tijd van Transitie 14+15 Ine Dammers

Liechtenstein en de beeldenstroom 16 Philip Fokker

Lego-utopieën voor iedereen 17 Niels Post

Watching 18+19 Kees Koomen

Bloemen van het kwaad 20 Franck Gribling

Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht 21 Robert Broekhuis

Retracing

‘Ik wil geen dingetjes meer maken,’ zeggen studenten op de kunstacademie. Is de tijd van de zakenman/kunstenaar voorbij? Sinds 11 september 2001 en de crisis van 2008 is de wereld veranderd. Maar hoe? Het postmodernisme van ‘iedereen doet zijn ding’ en de alles kapot relativerende ironie lijkt voorbij. Sommige kunstenaars hanteren het copy-and-paste-principe. Er zijn genoeg beelden, waarom nog nieuwe maken, we samplen wel wat bij elkaar en creëren daarmee iets nieuws. Maar hoe je de kunst van deze tijd moet benoemen is niet duidelijk. Er is sprake van een overstelpende hoeveelheid aan vormen. Sommigen zoals Francis Alÿs willen het publiek een ervaring geven, anderen benaderen de wereld als wetenschappers. De veelheid van opvattingen is overstelpend, vooral ook omdat de kunst nu internationaal opereert. Internet verschaft toegang tot miljoenen beelden en opvattingen. De naoorlogse generatie zag misschien in de Cobra-schilders als Karel Appel hun wereldbeeld vertolkt. Welke kunst zou nu ons wereldbeeld vertolken? Hoe wijs te worden uit de kakofonie van opvattingen? De vraag is natuurlijk of dat eigenlijk wel zo anders is dan vroeger. De wereld bestaat tenslotte uit een enorme verscheidenheid. Het internet maakt het voor het eerst mogelijk die enorme verscheidenheid ook te zien. (Tot grote vreugde van de Amerikaanse staats superhacker NSA en politiestaten als Cuba, China en consorten). Wat vroeger alleen met veel moeite toegankelijk was, ligt nu voor het grijpen. Dat is eigenlijk het echte nieuwe, samen met de massale output van nieuwe en oude media. De opbrengst is een verwarrende mix van opgewonden onzin en doorwrochte journalistiek. Bagger en diamanten. Hoe dan ook, de verscheidenheid was er altijd al. De redactie van De Nieuwe wil iets van die verscheidenheid aan opvattingen in de kunst laten zien. In dit nummer kunstenaarsbijdragen van mediakunstenaar Evan Roth, Niels Post en Anno Dijkstra, die in december en januari een project in Arti doet. Hoe ingrijpend de attitude van kunstacademiestudenten is veranderd, wordt belicht door Frank Lisser. Kees Komen ging naar de tentoonstelling ‘L’ange du bizarre’ in Parijs en beschrijft de duistere romantiek van de getoonde 19de-eeuwse werken. Margit Willems beschrijft leven en werk van de Deense art-brut kunstenaar Ovartaci. Philip Fokker sprak met Woes van Haaften en zijn beweegredenen om het werkproces van kunstenaars te laten zien. Fredie Beckmans verkent het postmodernisme, de filosoof Lyotard en popgroep The Libertines. Het nieuwe boek van Rein Jelle Terpstra, ‘Retracing’ wordt besproken. Ine Dammers heeft een essay geschreven over Roy Lichtenstein, die ooit de slechtste kunstenaar van het jaar werd genoemd. Franck Gribling bezocht de Malevich-tentoonstelling. Hij komt tot de conclusie dat de Russische avant-garde een unieke utopische variant van het modernisme heeft opgeleverd. In een messcherp stuk laat Abram de Swaan zien hoe het grote geld de kunst regeert. Een verheugend bericht tot slot: De jury voor de MuseumN8 Award 2013 beloonde de druk bezochte Arti manifestatie ‘Living Sculptures’ (curatoren Arjen Lancel en Frans Franciscus) met een 2e Prijs. RB n

22+23 Margit Willems

Ovartaci, zelfgekroonde oppergek Harm van den Dorpel, Ethereal Others, Club Internet, non-archived online exhibition space, 2008 - 2009, fragment

Colofon De Nieuwe 30 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. De redactie van de Nieuwe is onafhankelijk. www.arti.nl en www.denieuwe.nl Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser,

De fenomenologie van de waarneming

Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil Eindredactie: Robert Broekhuis Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen Bijdragen: Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Philip Fokker, Rob van Gerwen,

‘De bewering dat ik een gezichtveld heb, zegt dat ik toegang heb tot een systeem van bestaande dingen, van zichtbare dingen, en dat deze op grond van een soort primordiaal contract en dankzij de gave van de natuur, zonder enige tussenkomst mijnerzijds, aan mijn blik ter beschikking staan. Dat wil dus zeggen dat het zien voorpersoonlijk is.’

Franck Gribling, Kees Koomen, Frank Lisser, Martijn Lucas Smit, Abram de Swaan, Margit Willems Beeldbijdragen: Anno Dijkstra, Harm van den Dorpel, Pavèl van Houten, Alfredo Jaar,

Maurice Merleau-Ponty

Roy Lichtenstein, Kazimir Malevich, Ovartaci, Niels Post, Evan Roth, Rein Jelle Terpstra Correcties: Frits Vliegenthart PERKEN/ Pavèl van Houten

Reacties en bijdragen nummer 31 jaargang 18, dienen uiterlijk op 20 januari 2014 binnen te zijn. Per mail

Op de cover staat een beeld uit het kunstproject ‘Perken’ dat Pavèl van

naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin

Houten voor de Amsterdamse Staatsliedenbuurt maakte. Van Houten

112, 1012 LB Amsterdam.

laat de complexiteit en de schoonheid zien van natuur op straat. Hij heeft

Advertenties: [email protected]

delen van perkjes onder de loep genomen en vertaald naar nieuwe beel-

Druk: Veldhuis Media

den, patronen en infographics. ‘In één geveltuintje zit evenveel schoon-

De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen

heid als in een heel natuurgebied, zolang je maar goed kijkt,’ aldus de

geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie

kunstenaar. Werk van Pavèl van Houten is te zien op pavelvanhouten.nl n

te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

2

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

3

De waarden waar de hoogopgeleide

Imaginaire realiteit

vooral en boven alles onbetaalbaar.

tenaardse materiaal. Misschien is goud

klasse haar maatschappelijk aanzien

De grote dictaturen van de vorige eeuw

Letterlijk: alleen te betalen voor een

nog duurder. En warempel, even verder

aan ontleende, kennis en kunst, devalu-

nationaliseerden ook het kunstbeleid,

hoogst enkele sterveling. En tegelijker-

was een ‘Tower of Power’ opgebouwd

eren in hetzelfde tempo mee. De univer-

dat toen dan ook echt staatszaak werd.

tijd is die kunst volstrekt ongrijpbaar.

uit honderd gestapelde baren van elk

siteiten moeten hun kennis ‘valoriseren’,

Die staatskunst diende de verheerlijking

Wat verbeeld wordt is ontleend aan

een kilo goud, naar de dagkoers voor

verkopen aan de hoogste bieder, en als

van het totalitair bewind, was realistisch

de massacultuur van stripverhalen, te-

een waarde van minstens drie miljoen

zich geen koper aandient dan wordt

in schijn, leek populistisch, maar de ver-

kenfilms, Hollywood, royaltyroddels,

dollar. Het deed de zwaarbewapende

het onderzoek eenvoudig afgeschaft.

beelde realiteit was in wezen volstrekt

kortom aan al die virale imago’s van tv

politieman die er de wacht hield denken

Artistieke instellingen moeten zich on-

imaginair. Ook in de democratische lan-

en internet. Maar wacht: dat is de eerste

aan een hoop repen luxe-chocola.

dernemend opstellen en ‘hun eigen

den werd het kunstbeleid staatsbeleid,

laag, die het grote publiek moet intrige-

De hele tentoonstelling, net als al het

broek ophouden’ en anders worden ze

maar daar werd de bourgeoisie niet

ren. Tegelijk wordt de schijn gewekt dat

werk van Koons of Hirst, staat tussen on-

simpelweg opgeheven. Wie goed ge-

onteigend en bleven burgerlijke smaak-

er nog een tweede laag van betekenis

zichtbare aanhalingstekens, het is niet

luisterd heeft hoorde hier en daar wat

voorkeuren hun gelding behouden.

in die werken steekt, een laag die zich

wat het is, maar wat de kunstenaar er-

gemurmureer en her en der zelfs wat

Sterker nog, in democratische samen-

alleen aan de kenners openbaart.

over meedeelt, in diepe code. Telkens

gebrom dat vaag leek op protest. Maar

levingen bepaalden de voorkeuren

trekt iemand zich wat aan van een klas-

van een kunstminnende elite in nauwe

Je moet een ziener zijn

kenbaar herkenbaar Maar tegelijk sug-

se die altijd geleund heeft op de staat

wisselwerking met de maatstaven van

Jeff Koons, de meest gewiekste trans-

gereren ze dat er nog wat anders is: ze

en die zijn steun nu is kwijtgeraakt…?

voorlieden uit de kunsten zelf de keu-

formator van ‘lage’ naar ‘hoge’ kunst,

zijn ironisch iconisch.

Integendeel, een hele schare van net

zes van de kunstbeambten. Terwijl in

toont reclamevarkentjes en stripfiguren,

wat minder opgeleiden die zich altijd

de Sovjet-Unie en in Communistisch

perfect nagebootst, uitvergroot, in nog

Profeten van de vraag

al uitgesloten en gekleineerd voelden,

China op het oog de smaak werd aan-

fellere kleuren, volmaakt opgeleverd,

Het beeld is iedereen vertrouwd, daar-

grijnst meewarig en wakkert de afbraak

gehouden van de grote meerderheid,

van het fijnste materiaal. Natuurlijk heeft

voor is het een icoon. Dat kan nog ver-

nog wat aan. Dat is het schelle, nieuwe

was in het Westen het democratisch

de artiest niets met Assepoester, en ook

der worden doorgevoerd. Heel de mo-

rechts.

kunstbeleid in wezen elitair. Daar werd

de koper die voor zijn plastiek vijftig mil-

numentale spiraal van het Guggenheim

de staatskunst tot kunstkunst: de kunst-

joen neertelt gaat het niet om die Dis-

Museum in New York is deze herfst ge-

Zoals het hier staat wordt het niet vaak

wereld was er georiënteerd niet op het

ney-heldin. Er is een dubbele bodem.

reserveerd voor de doeken van Chris-

opgeschreven. De meesten is de moed

staatsbelang maar op de waarden van

Gewone mensen vinden zo’n Koons-

topher Wool, waarop met de verfrol een

daartoe al lang ontzonken. Er is ook

de kunstwereld. De abstractie en de ato-

varkentje van zichzelf al aandoenlijk

rasterpatroon is aangebracht, deels in

veel meer nuance nodig, en minstens

naliteit van die kunstkunst werden in de

en ook nog kunstig nagemaakt. De

banen weggewit met dezelfde roller.

vijftig tinten grijs, om tot een evenwich-

jaren van de Koude Oorlog ook ingezet

schathemelrijken en de kunstexperts

Daaraan is niets te zien en al helemaal

tig oordeel te geraken.

tegen het communisme, als blijken van

die hen bedienen gunnen het gemene

niets te beleven, maar het publiek komt

de vrijheid en de inventiviteit in de wes-

volk minzaam zijn ontroering en amu-

en masse kijken naar de honderden

Gunstkunst

terse democratie. De ondergang van

seren zich met het verbijsterd ontzag

schilderijen die stuk voor stuk vijfentwin-

Heel het oude bolwerk van staatskunst

het communisme ginds heeft geleid tot

voor de veilingprijs van tientallen mil-

tig miljoen dollar opbrengen. Hier be-

wordt nu overgenomen door bankiers

de triomf van het kapitalisme hier in het

joenen dollars. Maar zij zien, zij zien wat

paalt de prijs geheel en al de waarde.

en investeerders. De kunstsubsidies ver-

westen en zijn wingewesten. Het kon

de massa niet ziet: niet het zwijntje zelf,

Het icoon is niet eens meer afgebeeld,

dwijnen en in plaats daarvan komen

niet uitblijven, ook de kunsten worden

maar waar dat zwijntje naar verwijst.

maar is toch onontkoombaar aanwe-

de genereuze schenkingen van vermo-

nu overgenomen door het kapitaal,

Het zwijntje is geen zwijntje, maar nog

zig: $25.000.000. De ironie zit in de nul-

gende begunstigers. Het zijn niet langer

door de grootmogende beschermers

iets anders en Koons zijn Disney-Asse-

len.

de ambtenaren van het cultuurbeleid

die met hun patronage de kunstkunst

poes is geen Disney-Assepoes, maar

Wat het publiek en evengoed de ken-

die de dienst uitmaken in overleg met

zullen omvormen tot gunstkunst.

iets daar ver voorbij. Om dat te kunnen

ners obsedeert is dat die nieuwe kunst

zien, moet je kunnen kijken, moet je ‘het

mateloos veel geld kost. Geld om het

cultuurdragers uit de kunsten zelf, maar Alfredo Jaar, Culture = Capital, Neon, 15 x 122 cm, Edition 2/7, 2010. Courtesy Alfredo Jaar en Kamel Mennour, Paris

Ironisch iconisch Dit is het tijdperk van de commercialisering van de kunst. Dat is maar een enkel aspect, en een deelaspect, van de verdere verzakelijking van de samenleving. Overal verschuift de macht van de staat naar de markt, van ambtenaren en politici naar ondernemers en financiers. Al die mensen die eens een vrij beroep hadden in vaste dienst, bij de overheid en bij haar satellieten, al die academisch gevormde beambten, docenten en hooggeschoolde zorgverleners verliezen nu steeds meer vrijheid in hun werk door moderne managementmethodes, raken in beloning achter op de ‘vrije sector’ door het crisisbestrijdende bezuinigingsbeleid en verliezen aan aanzien tegenover het hogere kader in de bedrijven en bij de banken. Massamedia, het internet en de alomtegenwoordige reclame negeren kunst, letteren en wetenschap voor andere interesses, waar meer mensen meer geld voor over hebben.

4

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Abram de Swaan

zijn de beelden onmiddellijk en onmis-

besturen, raden en commissies waarin

Blockbusters

oog’ hebben, moet je eigenlijk al een

geld. Dat is de ironie. Een paar duizend

gefortuneerde ondernemers aanschui-

Laatst stelde Anna Tilroe in De Groene

visionair zijn, zelfs enigszins een ziener.

van de allerrijksten ter wereld kunnen

ven met eigen geld, bedrijfsvermogen

Amsterdammer de vraag of die machts-

Alweer een jaar of wat geleden expo-

zich zo’n aankoop permitteren. Die al-

of reclamegelden. Daarmee leggen ze

verschuiving al een zichtbare uitwer-

seerde het Rijksmuseum nog tijdens

lermeestvermogenden weten dus iets

eer in, schuiven elkaar wat privileges

king heeft op de kunstbeoefening, op

de verbouwing, in het bijgebouw dat

wat anderen niet weten, anders waren

toe en verwerven aanzien zoals ooit

al hetgeen wordt opgevoerd en uitge-

openbleef voor het publiek, een door

ze niet zo rijk geworden. Blijkbaar zien

eens het patriciaat, maar nu valt de cul-

voerd, uitgegeven en tentoongesteld.

Damien Hirst met talloze, echte (echte!)

zij dus ook wat anderen niet zien, anders

turele zeggenschap toe aan een nieu-

Ze zag vooralsnog van een antwoord

diamanten beplakte schedel van pla-

zouden ze hun geld niet aan zo’n ding

Al die mensen die niet lang geleden

De crisis is in die ontwikkeling alleen

we coterie: het ‘mecenariaat’. De staats-

af. Aan de einder tekenen zich al de

tina. Het werd wereldnieuws, een pu-

uitgeven. Zij zijn dus eigenlijk niets min-

nog gunstelingen waren van de staat

maar een stroomversnelling. De crisis

kunst was, uiteraard, de rechtstreekse

contouren af. De kunsten worden popu-

blicitair evenement. Het object had wel

der dan miljardair visionair, zieners van

vormen nu een dalende klasse: de

dient vooral als rechtvaardiging voor

voortzetting van de hofkunst uit de da-

lairder, massaler, zoeken de aandacht

zestig miljoen gekost. Wat fascineerde

de markt, profeten van de vraag.

hoogopgeleide, cultureel belangstel-

een niet aflatend bezuinigingsbeleid,

gen dat keizers, koningen met de hele

van het grote, gemiddelde publiek. Dat

was de kostbaarheid. Juwelierskunst.

lende groepering die de kunsten be-

gedicteerd door economen in de ban

hofhouding en adelstand eromheen

is te zien aan de spectaculaire tentoon-

Maar artistiek gesproken ging het niet

De kunstenaar die zo’n ironisch icoon

mint, de theaters en concerten bezoekt,

van het marktisme, in de waan van de

nog de dienst uitmaakten en kunst en

stellingen aangeduid als ‘blockbusters’

om een metalen schedel met edelste-

maakt is zelf al een durfinvesteerder en

die de literatuur op afstand volgt en die

vrije-marktgedachte. Zo kunnen over-

wetenschap inzetten tot meerdere glo-

(die term was de naam van een bom

nen maar om iets anders, iets wat de in

kunstzakenman die met zijn geldschie-

‘s ochtends de Volkskrant of ‘s avonds

tollige werknemers voorgoed geloosd

rie van de eigen kring. Maar met de de-

die een hele woonwijk kon vernietigen,

dichte rijen langsdrentelende bezoe-

ters en vennoten zijn kapitaal inzet in

de NRC leest, in het weekend De Groene

worden en blijft een goed deel van

mocratisering van de macht verdween

dus per ongeluk toch raak), de bestsel-

kers er niet aan afzagen, maar de cog-

een hoogst riskante investering. En als

en tegen het eind van de maand ook

de jonge generatie kansloos achter.

het aristocratisch mecenaat. Eerst wa-

lers (waar komt al dat Amerikaans En-

noscenti wel.

hij zijn geld in meervoud terugverdient

nog wel eens De Gids.

De kleine zekerheden die ooit de ge-

ren het vooral de rijke burgers die kunst

gels toch vandaan?), de particuliere

moedsrust van de verzorgingsstaat

en wetenschap begunstigden en daar-

producties (nog zo’n industrieterm

Het is niet wat het is

nog niemand gezien heeft, omdat hij

Waan van de vrije-marktgedachte

konden waarborgen worden de een

mee hun rijkdom met maatschappelijk

ontleend aan het Amerikaans). Maar in

Ik ging dezer dagen kijken in het New

een profeet van de kunstmarkt is en een

Die statusdaling ligt niet alleen aan de

na de ander afgeschaft. Met de flexibi-

prestige konden vergulden. Randfigu-

die commerciële, massale, publieksge-

Museum aan de New Yorkse Bowery

visionair van de vraag. De kunstenaar is

economische crisis, die heeft ook te ma-

lisering van de arbeidsmarkt worden

ren in de burgerstand probeerden zich

richte kunstpresentaties tekent zich iets

naar een tentoonstelling over de instal-

in deze nieuwe wereld een ondernemer,

ken met de internationalisering en de

de risico’s van de conjunctuur afge-

te onderscheiden door marginale kun-

nieuws af, iets dat op het eerste gezicht

laties en performances van Chris Bur-

met lef en in het groot. Van zijn kant is dus

informatisering. Die ontwikkelingen be-

wenteld op de werkers en op de kleine

stenaars te steunen. Ook avant-gardisti-

een vervolg lijkt op de avant-garde-

den. Daar was een Porsche te zien, op-

de ondernemer, met durf en in het groot,

voordelen het anonieme, mondiale ka-

zelfstandigen die net als echte onder-

sche kunst was burgerlijke kunst, onder-

kunst van de twintigste eeuw. Ook deze

gehangen aan een reusachtige balans

eigenlijk ook een soort kunstenaar. Hem

pitaal en benadelen de plaatsgebon-

nemers opereren in het vrije spel der

houden door de buitenstaanders en de

‘art international’ (lees: Amerikaanse

die aan de andere kant in evenwicht ge-

is het nooit te doen om het beeld, maar

den en persoonsgebonden arbeid. De

maatschappelijke krachten, met weinig

vernieuwers in de burgerij, een kleine

keus) spreekt soms onmiddellijk aan, lijkt

houden werd door een brok meteoriet

om het zelfbeeld zoals dat daarmee

winsten nemen toe en de lonen dalen.

anders dan hun eigen werkkracht en

bent van fijner besnaarde en avontuur-

heel herkenbaar, is ook al spectaculair,

van vierhonderd kilo. Er bestaat vrijwel

aan de wereld getoond kan worden.

vaardigheden als bedrijfskapitaal.

lijker burgers.

maar de gepresenteerde werken zijn

geen zeldzamer substantie dan dit bui-

Dat is dan nog goedkoop gekocht. n

dan is dat omdat hij voorzien heeft wat

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Francis Alÿs, When faith moves mountains, videostill, 2002

Niets meer aan de muur ‘Ik heb helemaal geen zin om nog dingetjes voor aan de muur te maken’ antwoordde de kunststudent op mijn vraag wat voor een kunstenaarschap hij ambieerde. ‘de wereld heeft iets anders nodig, niet nog meer werkjes voor in een galerie met als enige doel “bij” op de giro. Ik wil dat mijn kunst de wereld beter maakt.’ Op mijn reactie dat in de postmoderne wereld het zicht op wat goed, slecht of beter is voor de wereld hooguit geldigheid kan hebben voor de enkeling, als privé-opvatting, volgde direct, ‘Tja, dat geloof in de relativiteit is al lang ‘over the hill.’ Met die vrijblijvende ironische gedachte van dat het allemaal relatief is kom je nergens meer. Kunstenaars moeten nieuwe perspectieven bieden voor een vastgelopen maatschappij.’ De jonge student –vaak nog wel met een postmoderne levensstijl– is wel klaar met de gedachte ‘anything goes’. Zonder direct in utopische vergezichten te vervallen, wordt er wel opvallend vaak gesproken over een betere wereld of over een harmonische natuurwereld. Behalve de altijd aanwezige laptop is de kunststudent materieel minimaler geworden. Er worden nauwelijks nog grote beelden of monumentale schilderijen gemaakt. Filmpjes met op internet gevonden materiaal, tijdelijke installaties van readymade materiaal en performances op locatie voeren de boventoon.

Frank Lisser

een ijskoude dag op het centrale plein

ringen, het lichtontwerp, elk detail was

met de bedoeling dat het door het win-

ter plekke ontworpen en uitgevoerd. De

kelend publiek zowel letterlijk en figuur-

politie heeft het twee nachten gedoogd

lijk als hartverwarmend wordt ervaren.

en na enige dreiging is de club feeste-

Het ervaringsmoment – een groep

lijk gesloten. In de korte tijd zijn er hon-

toevallige voorbijgangers verzameld

derden bezoekers geweest en behalve

rondom een rokend warm hart – is vol-

een website en de legende van ‘was je

doende. De mooie herinnering eraan

er bij?’ is er niet veel van overgebleven.

volstaat.

Naast die vooropgezette eenmaligheid is de samenwerking wezenlijk.

Tijdelijkheid en uitwisbaarheid

Collectiviteit is gelijkwaardig aan de

De klassieke modernistische tentoon-

individualiteit geworden en dat lijkt op

stelling, een witte ruimte met daarin

een terugverlangen naar een gezamen-

een serie afzonderlijke kunstwerken

lijk gedeelde identiteit. Het verschil is dat

geordend geplaatst met als doel stuk

deze collectieven nu bewust tijdelijk zijn

voor stuk bekeken te worden, heeft

en dat ze geen hoger doel hebben. Het

plaatsgemaakt voor een veelal thea-

is hoofdzakelijk pragmatisch en sociaal

traal ingerichte ruimte met daarin een

en bovenal niet langdurig bindend.

samenstelling in diverse media gericht

Terwijl de buitenwereld de stelregel

op een totaalervaring. De voorwerpen,

‘enkel wat zichzelf economisch in stand

Tot halverwege het vorige decennium

het gebruik van meerdere werkwijzen,

het materiaal, is ondergeschikt aan het

kan houden, heeft bestaansrecht’ on-

was het antwoord op mijn vraag naar

vakdisciplines en technieken tegelijker-

geheel en zodra de ruimte wordt afge-

verbiddelijk hanteert, lijkt het voor een

de ambities meestal zakelijker. Een

tijd toestaat zonder dat er sprake is van

broken bestaat het werk niet meer. Er

kunststudent een irrelevante kwestie te

kunstenaar moet werk maken dat een

verlies aan ambitie.

worden nog wel schilderijen en beel-

zijn geworden. Voor hem heeft de kunst

(koop)publiek kan aanspreken. Daarbij

De monomane schilderstudent, de toe-

den gemaakt maar wat opvalt is dat het

steeds meer als doel ervaringen aan

kreeg ik vaak allerlei plannen te horen

gewijde aspirant-graficus, de gedul-

gebruikte materiaal niet voor de eeu-

te bieden die de kijker bewust maken,

hoe ze zouden kunnen starten in een

dige ambachtsman -in- wording die ja-

wigheid is. Blijkbaar met opzet maakt

verblijden, verwarren, ondermijnen en

goede galerie. De culturele onderne-

renlang oefende voordat ‘het’ getoond

men objecten van purschuim, tape of

genezen. Van wat of waarvan ? Dat is

mer stond hiervoor die tijd model. Mijn

kon worden, was al ruim voor die tijd

gietrubber of schilderijen op niet houd-

niet duidelijk en van waaruit dit voort-

kritiek ‘dat er wel wat meer is dan dit ‘,

verdwenen, en nu lijkt de tijd rijp om af-

bare ondergronden. Zodra ik begin

komt evenmin. Ik vind het bijzonder dat

werd vaak tegengesproken. De reac-

scheid te nemen van de culturele onder-

over de noodzakelijke houdbaarheid

er in onze totaal geëconomiseerde sa-

ties luidde dan: ‘Je kunt je niet overal om

nemer -in- opleiding. De culturele on-

– toch iets wat een eventuele koper kan

menleving, weer groepjes individuen

druk maken’ of ‘jij komt uit de tijd dat er

dernemer wordt geleidelijk vervangen

waarderen – wordt dat als onbelangrijk

zijn die lijken te willen uitbreken. Maar

nog echte tegenstellingen waren.’ Uit

door een andere type gedrevenheid.

afgedaan.

voor het eerst ervaar ik als schilder van

de antithese van de jaren zeventig van

Er is niet een direct bewust gevoelde

Tijdelijkheid van het werk aan de ene

middelbare leeftijd werkzaam in een

de vorige eeuw, tussen de Ambachts-

innerlijke noodzaak of urgentie – een

kant en de onuitwisbaarheid van de er-

stil atelier – maker van schilderijen die

man en de Avant-garde kunstenaar, is

Modernistische Sturm und Drang – maar

varing anderzijds lijken de twee princi-

duurzaam en goed verhandelbaar zijn

blijkbaar de culturele ondernemer in de

eerder een plotseling gevoeld belang

pes te worden waarop de aanstaande

- een duidelijke generatiekloof. Het mo-

jaren ‘80 - ‘90 als synthese tevoorschijn

voor de directe omgeving.

kunstpraktijk gaat rusten.

tief en de daadkracht van de studenten

gekomen. Echter uit de vele recente

Er is geen sprake van een vooropgezet

gesprekken met kunststudenten lijkt het

‘verdienmodel’, het ontstaat meestal

Club Mirage, artclub met stijlkamers

een teleurstelling uitloopt zoals in ‘De

erop dat deze ondernemer op z’n re-

impulsief, vanuit het idee dat het on-

Als eindpresentatie dit jaar heeft een

Titaantjes’ van Nescio: ‘Jongens waren

To find Roth’s work online, just google ‘bad ass mother fucker’.

Roth will discuss his fascination with the misuse of seemingly rigid systems and

tour is.

middellijk nodig is. Het volgende voor-

groep van derde jaarsstudenten samen

we – maar aardige jongens. Al zeg ik ‘t

The Art of Misuse. Evan Roth is an American artist based in Paris whose

the effect that philosophies from hacker communities can have when applied

beeld is typerend voor een huidige

een volledig functionerende nachtclub

zelf. We zijn nu veel wijzer, stakkerig wijs

work explores the relationship between misuse and empowerment.

outside of computer screens. His work demonstrates how small shifts in repre-

Afscheid van de culturele ondernemer

studiepraktijk en wordt langzamer-

in een studentenhuis als zijnde een ten-

zijn we, behalve Bavink, die mal gewor-

Creating prints, sculptures, videos and websites, the work is defined

sentation can enable us to see our environment with new eyes and visualize

De kentering is mij geleidelijk bewust

hand steeds meer bepalend voor een

toonstelling gemaakt. Gedurende twee

den is.’ n

less by medium and genre than by its appropriation of popular culture.

transient moments in public space, online and in popular culture. Whether rea-

geworden. Er leeft kennelijk een ver-

aanstaande kunstpraktijk. Een studente

nachten was dit huis een druk bezochte

Roth’s work is informed by the misuse of seemingly rigid structures and

lized online, in the studio, in the city or at the airport, Roth questions the sacred

langen naar iets wat nog ‘echt ‘ is. Stap

maakt van afvalmetaal een functione-

art-club met daarin diverse glossy stijl-

Beeldend kunstenaar Frank Lisser is sinds

the effect that philosophies from hacker communities can have when

nature of technology and experiments with showing it creative disrespect.

voor stap is er in de laatste tien jaar een

rende houtkachel in de vorm van groot

kamers elk gericht op een specifieke

1990 tevens docent aan diverse kunst-

applied to non-digital systems.

www.evan-roth.com n

flexibelere studiepraktijk ontstaan die

mensenhart. Deze ontsteekt ze tijdens

ervaring. De inrichting, de muurschilde-

academies. n

6

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

houden me bezig. Als het maar niet op

Evan Roth, observing-user-achievement.com, 2013, Website Variable ,Courtesy xpo gallery, Paris

Evan Roth/ The Art Of Misuse

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Anno Dijkstra, Proposal 19, Bronze, 130 x 30 x 28, Madrid, 2008

Anno Dijkstra, Nachtaarde , 2012 , performance, foto Anno Dijkstra

Niet hier, niet nu Television is the first truly democratic culture, the first culture available to everyone and entirely governed by what the people want. The most terrifying thing is what people do want.’ Clive Barnes, New York Times, 30 december 1969.

Anno Dijkstra, Nachtaarde , 2012 , performance, foto Anno Dijkstra

Anno Dijkstra, Proposal Nr. 17, 60 x110 x 60cm, polyester/cement, 2007

Martijn Lucas Smit Een alziend oog

lectieve identiteit, maar tegelijkertijd

verhoudt, dit beeld kun je niet uitzetten.

gebruikt, gaan alles en iedereen aan,

Maar het is nog veel voller in de open-

haar plek wel in deze omgeving. Maar

Maar deze mediabeelden doen ons

zijn ze in enorm contrast met elkaar.

Je kunt niet van kanaal wisselen, weg-

maar wat doen ze in hemelsnaam juist

bare ruimte: het individuele privé-

is binnen dit vaak chaotische krachten-

zappen naar een spelletjesshow of een

op deze plek?

belang,

gemeenschappelijke,

veld eigenlijk wel ruimte voor kritische

ander URL kiezen. Het staat hier en nu.

Trinity Site, het Amerikaanse monu-

publieke belang en het commerciële,

kunst? Voor werken die omstanders

ment voor de allereerste proeven met

kapitalistische belang verkeren ener-

op het verkeerde been zetten, die hun

niet alleen herinneren en herdenken, ze doen meer dan dat: ze maken ons

Het zijn juist dit contrast – en deze

deelgenoot van de gebeurtenis. Waar

overeenkomst – die beeldend kun-

het

Sinds mensenheugenis herdenkt en

De wereldgebeurtenissen zijn nu live

fysieke monumenten ons met relatief

stenaar Anno Dijkstra bovenmatig in-

De beelden zijn virtuoos geboetseerd

atoomexplosies, wordt zorgvuldig in

zijds in een voortdurende onderlinge

directe omgeving maar ook sociaal/

herinnert de mens. Uit angst te vergeten

te volgen: hongersnoden, genocide,

veilige eerbied doen terugkijken, ma-

teresseren, en die ook de kern vormt

in het plasticine, maar in details niet vol-

gips nagebouwd in een buitenwijk van

strijd, terwijl ze anderzijds ook steeds

maatschappelijke ontwikkelingen kri-

maakt hij de herinnering zo fysiek mo-

staatsgrepen en oorlogshandelingen

ken de voor eenieder beschikbare me-

van zijn werken. Het spanningsveld

ledig af. De esthetiek van de werken is

Gent. Een hongerend kind uit Ethiopië

moeilijker van elkaar te onderscheiden

tisch bevragen?

gelijk en plaatst hij beelden: piramiden,

zijn per direct met een afstandsbedie-

diabeelden ons uiteindelijk tot getuige

tussen de beelden van de media en

in voortdurende strijd met de tragiek –

wordt in brons gegoten en duikt op in

zijn. Publieke voorzieningen worden

In het overvolle publieke domein lijkt

gedenkstenen, triomfbogen en stand-

ning beschikbaar. De mediabeelden

van de ramp.

de fysieke ijkpunten van de herden-

soms gruwelijkheid – van de scènes. Het

de binnenstad van Madrid. Toeristen

gesponsord door bedrijven of zijn in

geen ruimte te zijn voor werkelijke re-

beelden, stevig vastgeklonken aan een

die op deze wijze worden doorgege-

Het Wir haben es nicht gewusst is een

king – de monumenten – gelden in

is een spanningsveld tussen aantrek-

laten zich graag met het aandoenlijke

handen van privé-personen of multi-

flectie. Niettemin plaatst Anno Dijkstra

specifieke plek. Herinneren in hard en

ven werken eigenlijk hetzelfde als de

onmogelijkheid geworden. Hongers-

zijn werk als artistiek/inhoudelijk start-

ken en afstoten. De beelden uit het (re-

beeld fotograferen, met een blik vol me-

nationals. De openbare ruimte is verge-

zijn beelden in dit domein, en veroor-

zwaar steen en metaal. Waar de ge-

fysieke monumenten: zij doen ons her-

noden, kinderarbeid of vrouwenhan-

punt, maar ook als speelvlak, waar-

cent) verleden worden in gekopieerde

dedogen. Een polyester kopie van het

ven van informatie, in woord én beeld,

zaakt op een bijzonder directe, fysieke

beurtenis zou kunnen wegzakken in de

inneren. Maar waar de standbeelden

del vinden hun oorsprong in mondiale

binnen zijn werken zich afspelen.

vorm geplaatst in de tentoonstellings-

Vietnamese meisje Kim Phuk, juist door

maar de grens tussen gesponsorde me-

wijze misschien eerder een ontmoeting

geschiedenis, vergeten kan worden,

en triomfbogen standvastig op hun

machtsverhoudingen en economische

Anno Dijkstra maakt kopieën van beel-

ruimte. Op deze wijze zet Anno Dijks-

napalm getroffen, staat enige tijd in een

dedeling, reclame en feitelijke informa-

met het beeld, dan een confrontatie.

blijft het monument onverwoestbaar

plek blijven, worden door de media,

systemen; mede in ons, dus.

den die onuitwisbare indruk op hem

tra ze eigenlijk terug in het heden, én

buitenwijk van Hoorn, om later verschil-

tie wordt steeds onduidelijker.

Eén op één staat het voor je. Hier en nu.

op zijn plaats, volhardend in zijn taak

kranten, televisie, internet, met enorme

De technologie maakt ons dit alles

hebben gemaakt. Fysieke, driedimen-

in de toekomst. Hij noemt ze dan ook

lende plekken in Gdansk aan te doen.

Zolang kunst een bescheiden rol speelt

te blijven doen herinneren: vergeet mij

kracht beelden van nu en het recent

bekend. Wie niet weet, kan dat alleen

sionale kopieën – sculptuur – van vluch-

voorstellen, of proposals, waardoor

Een weer in brons gegoten schaalmo-

in deze omgeving, zo abstract is dat nie-

Het afgelopen jaar heeft het werk van

niet, hier is het gebeurd.

verleden rondgestuwd over de wereld.

bereiken door bewust weg te kijken,

tige, tweedimensionale beelden. Een

ze meer lijken te zeggen over wat nog

del van een atoomexplosie wordt ge-

mand er werkelijk aanstoot aanneemt,

Anno Dijkstra een transformatie door-

Soms slagen de monumenten zo goed,

Deze beelden hebben geen fysieke

zich te onttrekken aan de enorme infor-

dergelijke kopie te maken is nog niet

zou kunnen gebeuren, dan over wat is

plaatst op een groenstrook naast een

voldoet aan het beeld wat men van

gemaakt: waar hij zich eerder concen-

dat zij hun doel voorbij schieten. De pi-

plek meer, ze komen naar eenieder

matiestroom van beelden en feiten. De

eenvoudig: maatvoering is moeilijk af

geweest. Het feit dat de industriële klei

uit de jaren ‘70 stammend flatgebouw

hedendaagse beeldende kunst heeft,

treerde op media-iconen ligt de focus

ramiden zelf zijn belangrijker gewor-

toe, er is geen ontkomen aan. De me-

beelden die de media ons onmiddellijk

te lezen van een foto; compositie, ca-

nooit droogt, dat de figuren hiermee

in Haarlem.

zolang deze kunst esthetisch is en de

nu op de rol van de camera in ons da-

den dan de herinnering aan de farao’s

dia hebben het oog enorm opgerekt,

aanreiken verbinden ons per direct met

merastandpunt en kadrering moeten

veranderlijk blijven, dat zelfs de bezoe-

De reacties die de misplaatsingen bij

toevallige passant behaagt, vindt zij

gelijks leven. n

die erin begraven liggen. Wie kent nog

en zij brengen nauwelijks hiërarchie

het slachtoffer, maar ook met de dader;

uiteindelijk weggefilterd om te kunnen

ker van de tentoonstellingsruimte een

omwonenden en toevallige passanten

de precieze betekenis van Stonehen-

aan in de beelden die zij rondpompen:

met de daad zelf. Maar is wie wel weet,

komen tot een ruimtelijk beeld.

duimafdruk in de sculptuur zou kunnen

oproepen zijn bijzonder divers. Som-

ge? Toegepaste kunstwerken worden

oorlogsleed, porno, realitysoap, aard-

maar niets doet, dan ook in principe

In eerste instantie boetseert Dijkstra het

achterlaten, spreekt hierbij boekdelen.

migen ontfermen zich over de beel-

Het beeld dat anderen van ons hebben en dat van Anno Dijkstra

met terugwerkende kracht autonoom.

beving, spelletjesshow en homevideo

medeplichtig?

beeld in plasticine, een industriële, syn-

den, door bijvoorbeeld het naakte

Anno Dijkstra zal in Nabeeld een ten-voeten-uit driedimensionaal stand-

worden hand in hand de ether en het

De situatie brengt de mens hiermee een

thetische kleisoort, die als bijzondere ei-

Misplaatsingen

Vietnamese meisje aan te kleden voor

beeld van een willekeurige burger maken. Zie achterpagina. Hij baseert

internet ingeslingerd.

pijnlijk dilemma. De media verschaf-

genschap heeft dat deze nooit droogt.

De tentoonstellingsruimte is een veilige

de koude winternachten. Anderen ver-

zich daarbij op alle informatie die openlijk te verkrijgen is over die wille-

fen ons een alziend oog, alwetend-

Het is een traag proces, een onderzoek

plek. De beschouwer heeft de keuze

wonderen zich alleen: waar ken ik dit

keurige burger. U kunt het zijn – wat zou u ervan vinden? Dijkstra maakt het

Bewegend beeld De afgelopen eeuw bracht de wereld een enorme technologische ontwikke-

Iconen

heid, een Godsperspectief. Als waren

naar maatvoering en anatomie – ei-

gemaakt hier te zijn, hij kiest ervoor om

beeld toch van? Ook roepen de mis-

beeld met alle zorg die goede kunst kenmerkt. Met de hand een beeld van

ling: fotografie, boekdruk en film maak-

Sommige beelden branden zich zoda-

wij God kijken we neer op de wereld,

genlijk klassieke sculpturale kwesties –,

te kijken. De museale wanden zijn ge-

plaatsingen verontwaardiging en zelfs

een persoon maken eist dat de kunstenaar zijn eigen tijd, ambachtsschap

ten het beeld al eerder reproduceer-

nig vast op ons netvlies, dat ze tot ons

en zien alles, inclusief alle leed. Maar

en vooral heel veel kijken.

maakt om werken aan op te hangen,

agressie op: waarom nu, waarom hier?

en toewijding geeft. Het maken is een intiem proces dat hopelijk het aankij-

baar, in de 20ste eeuw werd dit beeld

collectief bewustzijn zijn gaan beho-

dit perspectief verschaft ons nog geen

of installaties te kadreren, maar ook

Wat geeft de kunstenaar het recht mij

ken van de echte persoon evenaart.

via televisie en internet bovendien voor

ren. Het door napalm getroffen Vietna-

macht (laat staan almacht), het maakt

Beelden die zich niet laten uitzetten

onttrekken ze de kunst aan de blik van

hiermee, binnen mijn eigen domein,

Je bent hoe anderen je zien. Ik bedoel dat volkomen letterlijk. Als een

velen beschikbaar. Aanvankelijk had

mese meisje Kim Phuk bijvoorbeeld, of

ons niet tot God, half-god, zelfs niet tot

Eigenlijk loopt hij in dit proces langzaam

de buitenwereld én vice versa: bekijkt

te confronteren? Dat precies dezelfde

vriend, je partner, of je kind naar je kijkt besef je wie je bent. Dit gebeurt zo

het televisietoestel of de desktopcom-

de foto van een Chinese jongeman met

held. Hoogstens maakt het ons een

achterwaarts terug in de tijd: waar de

men hier de kunst, dan is de rest van de

beelden te pas en te onpas door het

vaak dat we het niet tot ons laten doordringen, maar het is wezenlijk. We

puter, als doorgeefluik van het vluchtige

een tas in zijn linkerhand, staande voor

goedbedoelend mens.

cameraman van de werkelijke gebeur-

wereld onzichtbaar. Het museum als

televisietoestel heen de huiskamer (bij

willen dus gezien worden. En we moeten ook gezien worden. Als anderen

beeld, nog een fysieke plaats in kantoor

een rij van vier tanks op het Plein van de

tenis een beeld schiep (of minder eer-

reservaat. Hier raken kunst en werke-

uitstek het persoonlijk domein) worden

naar jou kijken, getuigt dat dus ook van zorg om jou. Maar het wordt inge-

of woonkamer. Tegenwoordig is het be-

Hemelse Vrede. Of banaler, de opwaai-

Contrast

biedwaardig: een plaatje maakte), en

lijkheid niet met elkaar verstrikt. Soms

ingeduwd, wordt klaarblijkelijk als min-

wikkeld wanneer we ook op afstand gezien kunnen worden, via foto’s en

wegend beeld overal om ons heen: op

ende jurk van Marilyn Monroe. Deze

De loodzware, in steen opgetrokken,

de media vervolgens dit beeld ontkop-

treedt Anno Dijkstra met zijn werken

der confronterend ervaren.

filmpjes, bijvoorbeeld, of bewakingscamera’s.

flatscreens in winkels, cafés en wachtka-

beelden werken als een symbool voor

standvastige, niet van hun plaats te til-

pelden van gebeurtenis, plaats en tijd

buiten het reservaat, in de openbare

mers, in bussen, treinen, vliegtuigen en

een gebeurtenis of persoon, zij worden

len monumenten naast de beelden die

en het de wereld in stuwden, doorloopt

ruimte. Om praktische, maar ook inhou-

De publieke ruimte is een ruimte waarin

kijken, maar een nabeeld. Een gefixeerd beeld dat ontstaat door alle af-

auto’s, op straat en langs de snelweg, of

iconen. Eigenlijk zijn zij de moderne mo-

via de media tot ons vliegen, vluchtig,

de kunstenaar hetzelfde proces anders-

delijke redenen worden ze dan harder.

veel verschillende en ongelijksoortige

beeldingen en opmerkingen die er over en van ons circuleren. Het kan jouw

in je tas of binnenzak, als laptop, mobie-

numenten. Steen en brons, vastgena-

overal aanwezig, maar die zich niet-

om. Om uiteindelijk weer uit te komen

Het zachte, altijd voorlopige materiaal

belangen bijeenkomen, en niet zonder

beeld zijn dat Dijkstra straks boetseert. Dijkstra’s Nabeeld is dus niet alleen

le telefoon, iPad of eBook. Er bestaan

geld aan een plek, zijn vervangen door

temin – herhaling na herhaling – vast-

bij het werkelijke, fysieke, driedimensi-

plasticine, maakt plaats voor gips, po-

onderlinge strijd. Belangen van burgers

een standbeeld. Het is ook een thema én een portret van iemand die eerst

zelfs prototypen van kledingstukken die

de herinnering aan een vluchtig beeld

bijten in onze psyche. Beide doen ze

onale beeld.

lyester of zelfs brons. Deze werken zijn

alleen al zijn regelmatig met elkaar in

niemand voor hem was, maar die hopelijk voor ons tot leven zal komen.

fungeren als beeldscherm.

dat rondzweeft over de wereld, eigen-

getuigenis van dezelfde zaken, appel-

Het proces verzet zich tegen de vluchtig-

geen voorstellen meer, hij noemt ze

conflict; de vrijheid van het ene individu

Fragment uit een tekst van Rob van Gerwen. n

lijk is losgeweekt van plaats en tijdstip.

leren aan dezelfde emoties en vragen

heid. Dit beeld, dat hier nu voor je staat,

misplaatsingen. Een understatement

leidt al snel tot de beperking van een

Niet hier, niet nu.

over schuld, verantwoordelijkheid, col-

dat zich werkelijk met de beschouwer

wellicht: de beelden die Dijkstra hierbij

ander.

8

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Foto’s produceren niet het beeld van de ander dat we zien als we hen aan-

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Fredie Beckmans

‘Anything goes’ Daniel Thierstein een vriend van me hier in het Zwitserse Biel zei dat het Postmodernisme gaten heeft geschoten in de chronologie der gebeurtenissen. En het is nu achteraf aan ons om die gaten te dichten. Toen ik hem vertelde niet eens te weten wat Postmodernisme is en daarna in al mijn onschuld vroeg of dan vanaf nu alles PrePassee is, daagde hij me uit. Zo naïef en onschuldig kun je niet zijn als hedendaagse kunstenaar dat je niet weet wat Postmodernisme betekent. De term Prepassee van jou klinkt behoorlijk Postmodern. Schrijf het op in je eigen woorden. Dat begint al goed, weet amper wat mijn eigen woorden zijn. Kan wel in het Nederlands denken, maar schrijven? En aan het eind denk ik wat ik heb geschreven. Vanuit de toekomst wil ik terugkijken op twee dode postmoderne filosofen en een tentoonstelling.

steeds naar goed oud arbeiders jargon:

Hitlijsten en een medium

met een opmerking dat een zin geen

verbinding van iedereen met elkaar

Platenopleggers. De porseleinen pick-

In een andere ruimte van de NAR gale-

begin of einde heeft. Je kunt er altijd iets

via de moderne media ontstaan. Ook

ups hadden geen platenopleggers of

rie was een vitrine. Daarin lagen open-

voor of na schrijven. Erg zinvol maar

in de kunst geld TotalArt. Iedereen is

zwart vinyl nodig. Je kon er naar kijken

geslagen boekjes met steeds de naam

zo kan ik het modernisme niet onder

van elkaar op de hoogte. En wanneer

en de titel van het werk: Back in the good

van een bekende popartiest en zijn fa-

woorden brengen. Toen ik hem in ver-

je eens een mooie leuke interessante

old days gemaakt door Fabien Clerc, als

voriete top tien muzieklijst. Alle artiesten

band met mijn zoektocht een bezoek

titel voor een werk bedenkt, zie je via

een goede wijn over je tong laten rollen

waren al dood en de lijstjes waren door

bracht, lag hij vredig onder een grijze

Google dat het al is gebruikt, ver voor

en dan wachten CentrePasquArt op wat

een medium samengesteld.

sokkel op Pere Lachaise. Het beroemde

jou. Deze totale verbinding met elkaar

Parijse kerkhof. Die slak, wat wilde die

via de sociale media op het gebied

er binnenkomt. Ik kan je nu al vertellen dat de muziek luid stampend mijn oren

De dode artiesten hebben het medium

slijmspoortrekkende slak op het graf

van kunst, politiek en familie en vrien-

verdoofde. Een van mijn all time favo-

Paul Harper hun favoriete hits verteld en

van Lyotard mij vertellen? Was ik in mijn

den kan alleen maar heftig remmend

riete nummers kwam binnen met een

hij heeft het doorgegeven aan de Zwit-

leven te ver doorgeschoten? Moest ik

werken op onze persoonlijke ontwik-

overdonderende Postmoderne tekst. Bij-

serse kunstenares Andrea Heller, die

het langzaamaan gaan doen.

keling, de manier waarop we leven en

Eerst de tentoonstelling. Hier in Biel is

Mijn PostModerne bril

na dezelfde titel. The good old days van

daar een mooie publicatie van heeft

iedereen vertrouwd met het beeld dat

Hier in Biel is sinds kort een nieuwe ga-

The Libertines. De band The Libertines

gemaakt. Mijn favoriete lijst was van

Feyerabend

naar de 22e eeuw hebben zich allang

alle Rolex horloges voor de hele we-

lerie, eentje die je eerder in Basel of

waren vooral Pete Doherty en Carl Barât

Kurt Corbain. Op de eerste plaats het

Verder dan maar. Het is avond en de

verstopt zoals in George Orwells boek

reld hier gebouwd worden. Dat straalt

Zürich verwacht. Grootsteedse allure.

en met name Doherty, bekend van zijn

vrij onbekende debuutalbum An Ideal

Oostenrijks filosoof Feyerabend ligt

een paar mensen zich verstopten voor

niet echt af op het arbeidersstadje met

De NAR galerie. Net aan de vierde ex-

scharrel met Kate Moss, overdadig he-

Living van Joy Division. Op de tweede

hartstikke dood op een kerkhof in We-

de totale bewaking. Er zit niets anders

twee musea. Rolex is een sponsor van

positie begonnen, een groepsten-

roïne gebruik en later zijn gekokketeer

plaats het nummer The Southern Sky

nen met op zijn graf een bordje of de

op dan ons een tijdlang voor politieke

de tijd, grote sportevenementen, toch

toonstelling van een jonge generatie

met Amy Winehouse in de hemel al con-

van Killing Joke. En op de derde plaats

familie zich bij de ingang van het kerk-

en culturele gluurders te verstoppen.

geen kunst. Kunst kent geen tijd. En dan

Züricher kunstenaars. Ik zag voor het

tact te hebben gehad. Rauwe muziek,

en daar bewijst het medium dat hij erg

hof wil melden. Ik vraag wat er aan de

Kleine netwerken opbouwen los van

slaat in mijn snel overkokende hersens

eerst iets door mijn Postmoderne bril.

zachte zang. Postmoderne Punk. Pete en

goed is, Kurt Corbains eigen Nirvana

hand is. De dienstdoende tuinier en gra-

alle nieuwe en sociale media. Nieuwe

het nog uit te leggen Postmodernisme

Die had ik nog nooit opgezet. Twee

Carl zongen vaak samen over The good

met Smells like teen spirit.

venman vraagt of ik de huur kom beta-

wegen bewandelen zonder ze direct

genadeloos toe. Het museum voor his-

porseleinen platenspelers met bloe-

old days, There no good old days, These

Het grote verhaal is dood. Het Postmo-

len voor de familie. Ik mag Feyerabend

luid te verkondigen. Een van de mooiste

torische kunst hier in Biel heet Das Neue

metjes motief en daartussen een net zo

are the good old days. Het verleden dat

dernisme is dood. Dat had een zin van

graag maar dit gaat te ver. Vanuit de

voorbeelden vind ik nog altijd recen-

Museum. Die naam is een jaar geleden

porseleinen mixer. Niet Afro Jack maar

beleven we toch hier en nu. Net zoals ik

Nietzsche kunnen zijn. Echter hij be-

grondgedachte van Feyerabend kom ik

sies, lovende restaurant recensies. De

bedacht toen het archeologie museum,

Toon Hermans zou hier ieder moment

permanent het gevoel heb de toekomst

weerde: God is dood. Op die uitspraak

voor mezelf veel dichter bij wat het Post-

meeste restaurants gaan ten onder aan

het historische museum en het fotogra-

helemaal los kunnen gaan. Een por-

hier en nu te zien en te voelen. Toen ik

is het fundament van het postmoder-

modernisme van de eind 20e eeuw en

lovende recensies. En een enkel goed

fie museum werden samengevoegd.

seleinen pick-up dat is niet iets van nu

die porseleinen platenspelers zag en de

nisme gebouwd. De Franse filosoof Lyo-

wat het ons wilde vertellen. Feyerabend

restaurant weet zich net als een enkele

En het museum voor moderne kunsten?

maar een grijs verleden toen er nog

muziek van The Libertines er tegelijkertijd

tard die het woord Postmodernisme als

blijft voor altijd bekend vanwege zijn

goede kunstenaar of kunstenares bui-

Het CentrePasquArt protesteerde zon-

helemaal geen discotheken waren en

bij dacht moest ik aan de woorden van

eerste gebruikt is dood. Hij beweerde

bewering ‘Anything goes’. Het lijkt een

ten de aandacht van de media te hou-

der succes. Beetje eigen schuld, het is

de Deejay als een wereldster was een

Daniel Thierstein denken dat het Postmo-

dat het grote verhaal dood was en trok

dooddoener maar de achterliggende

den en kan zich zo ontwikkelen tot iets

namelijk gevestigd in een voormalig

totaal onbekend gegeven. In het Duits

dernisme gaten in de chronologie der

dat later weer in twijfel. Postmoder-

gedachte was dat het niet zo is of kan

dat fris, mooi en lekker is. Feyerabend

bejaardentehuis.

heten die mannen en vrouwen nog

gebeurtenissen heeft geschoten.

nisme is vooral een taalspel. Hij kwam

zijn dat een filosoof een wereldbeeld

bedankt: Anything goes. n

onze kunstbeleving. De wegbereiders

en een stelling bedenkt en dat die een

Graf van Jean-François Lyotard (1924-1998), foto Fredie Beckmans

oplossing zou bieden voor alles. Het hele wereldse systeem onderbrengen in een regel. Nee, wij zijn onderdeel van de natuur en staan daar niet boven daarom kunnen bijna alle stellingen en beweringen en regels tegelijkertijd naast elkaar bestaan. Voorbeeld. Er leven nu mensen in de 20e eeuw, er leven

If Queen Boadicea is long dead and gone Still then the spirit In her children’s children’s children It lives on

mensen nu in de 21e eeuw en er leven nu mensen in de 22e eeuw. Er is een groep mensen die zich nog steeds in het verleden ophoud, of dat nu in de politiek, kunst of cultuur is. Balkenende was

If you’ve lost your faith in love and music Oh the end won’t be long Because if it’s gone for you then I too may lose it And that would be wrong

daar een mooi Nederlands voorbeeld van met zijn Normen en Waarden. En grote groep leeft gelukkig in het nu. En de visionaire kleine groep die in de toekomst leeft is erg gefragmenteerd. Ze lopen allemaal door een andere straat en er zijn veel dwarsstraten. Ik probeer

I’ve tried so hard to keep myself from falling Back into my bad old ways And it chars my heart to always hear you calling Calling for the good old days Because there were no good old days These are the good old days

al een tijdje op mijn Tomtom of er een eindbestemming is die Prepassee heet. Dat werkt nog niet. Vanuit de toekomst kijk ik terug op het Postmodernisme en treur een beetje. Het was een mooie tijd. We dachten dat het boek 1984 en de Stasi afluisterpraktijken samen met

It’s not about, tenements and needles And all the evils in their eyes And the backs of their minds Daisy chains and school yard games And a list of things we said we’d do tomorrow A list of things we said we’d do tomorrow

het Postmodernisme waren gestorven. Nieuwe tijden zouden aanbreken. Ervoor in de plaats is een totale Totalitaire

The arcadian dream has all fallen through But the Albion sails on course So lets man the decks and hoist the rigging Because the pig mans found the source And theres twelve rude boys on the oars Lyrics : The good old days, van The Libertines

Fabien Clerc, 2009, Back in the good old days, © nar - gallery, 11/2013

10

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Lex Pott zandstraalt houten prototypes, foto’s Woes van Haaften

Lex Pott (rechts) in gesprek met Harrie van Rooijen (links), eigenaar van houtzagerij Van Rooijen (Echteld)

In de research fase hadden we een afspraak bij Naturalis met Prof. Dr.

Prototype is gaan golven en barsten tijdens het drogen

Pieter Baas, wood anatomist, tree specialist and former scientific director of the National Herbarium of The Netherlands. Foto Katrin Zelger

Een tijd van transitie

Philip Fokker

Lego-utopieën* op maat, het metamodernisme en zes smaken ijs Woes Van Haaften is een merkenbouwer die organisaties, merken, collectieven of individuen helpt met het definiëren, herpositioneren en upgraden van hun initiatief. Naast werk in opdracht initieert hij ook eigen projecten met zijn bureau ‘Inclusief Amsterdam: creatie & communicatie in cultuur’, van het opzetten van een onlinegalerie tot het realiseren van kunst en designobjecten.

cies in zijn hoofd en studio gebeurt naar

kaar brengen. Maar nog niet iedereen

maar ook afzender van een bepaalde

van de bijstandsmoeder tot de mannen

Zoals Daniël Roosegaarde laatst in een

in materie die hij zelf allereerst interes-

wat voor werk het uiteindelijk oplevert.

is daar klaar voor. Tijdens een pitch

filosofie en een van de eerste bouwers

en vrouwen in de corporate wereld.

artikel in Vrij Nederland zei: ‘Hou op met

sant vindt.

De makers zelf zagen het niet, Van Haaf-

voor een culturele instelling bleken zijn

van een persoonlijke Lego-utopie. Nu

Hierdoor ontstaat een onderlinge ver-

zeiken en kom met een oplossing’.

ten daarentegen kwam erachter dat

ideeën voor vernieuwing veel te hoog

zijn we zeven jaar verder en de fond-

bondenheid en een nieuw bewustzijn

hij door zijn achtergrond juist wél het

gegrepen voor de vastgeroeste direc-

sen vallen weg. Er vindt er een kaalslag

van onderlinge afhankelijkheid. Dit

Onafhankelijk blijven

hedendaagse engagement een mode-

proces in kaart kon brengen en de po-

tie, die best wilde vernieuwen maar niet

plaats in de culturele sector die zich, in

gevoel van saamhorigheid heeft in de

Toen Van Haaften kort geleden met een

gril is of een blijvertje. Uiteindelijk is Van

tentie en mogelijkheden van een werk

op een manier waardoor zij het zelf

Van Haaftens ogen, altijd hautain en

crisis een katalysator gevonden waar-

fondsentraject voor ‘New Window’ be-

Haaften en zijn bedrijf ‘Inclusief Amster-

Het is nog te vroeg om te bepalen of het

Woes Van Haaften (1979) wil kunst op

grediënten toe aan ‘New Window’. Het

of instelling kon onderstrepen die zij zelf

niet meer kon bijbenen. Van Haaftens

elitair heeft gedragen. Hij doelt op de

door het de kans krijgt om uit te groei-

zig was merkte hij dat hij helemaal niet

dam’ en ‘New Window’ gewoon een

een praktische manier inzetten, in en

kleine, ambachtelijke en het lokale dat

vaak niet zagen. De relevantie van het

aanpak is bij commerciële opdrachten

beleidsmakers. Het is duidelijk dat nu

en tot iets dat voor meerdere lagen in

afhankelijk wilde zijn van instituten die

winkel, een onlinegalerie, een label,

voor de maatschappij. Hij deed de De-

tegenwoordig veel bij nieuwe initiatie-

werk voor anderen (ook buiten de crea-

nooit alleen gericht op puur de vorm-

juist het moment is om anders te gaan

de maatschappij interessant is en niet

nog vast zitten aan oude denkpatro-

een webshop zo je wilt. Hij is er echter

sign Academy Eindhoven. Door zijn he-

ven de boventoon voert én past in de

tieve wereld), waarom het bijvoorbeeld

geving. Hij denkt ook na over nieuwe

communiceren over kunst en cultuur.

blijft steken op het niveau van de zoge-

nen. Dus begon hij gewoon klein en zou

gaandeweg achtergekomen dat als je

dendaagse werk als ‘cultureel initiator’

opkomst van het metamodernisme,

contemporain of juist vooruitstrevend

sponsors, over hoe (potentiële) bezoe-

Kortom: wij bevinden ons in een transi-

naamde ‘early adopters’. De ontstane

wel zien hoe het idee groeide, waar-

mensen meeneemt in een verhaal, zo-

met een hart voor de kunsten lijkt hij de

gebruikt Van Haaften als een belang-

is, Van Haaften bleek bij machte om

kers een bepaalde band met een mu-

tieperiode waarin alles tegen het licht

aversie tegen grote, onpersoonlijke in-

door hij aan niemand verantwoorde-

als bij ‘New Window’, de aanschaf van

aangewezen persoon om in De Nieu-

rijke pijler voor dit project. Anders dan

voor de kunstenaar en culturele instel-

seum of instelling kunnen krijgen. Hij

wordt gehouden. Onzekere tijden voor

stituten voedt dan ook de behoefte om

lijkheid hoefde af te leggen. Fondsen

het product niet enkel het object omvat

we zijn licht te laten schijnen over wat

in een traditionele galerie biedt ‘New

ling te verwoorden waarom juist hun Le-

ontwerpt niet alleen beeld maar ook

mensen die het (virtuele/digitale) over-

weer bij de kaasboer je kaas te kopen,

stellen ook vragen over de meerjaren-

maar ook het gehele ontstaanspro-

in een artikel in de Groene Amsterdam-

Window’ niet alleen het uiteindelijke

go-utopie de moeite waard is. Een mer-

betrokkenheid, sociale interactie en

zicht niet hebben, uitdagende tijden

omdat de kaasboer een individu is dat

plannen maar de veranderingen gaan

ces. De voorloper van ‘New Window’,

mer laatst het metamodernisme werd

werk aan maar maakt het ook het ont-

kenbouwer in de culturele wereld dus.

creëert zo voor iedere opdracht een

voor de mensen die dat wél hebben.

ook nog wat over zijn product kan ver-

heden ten dage dermate snel, dat je als

‘Found by James’, volgde nog een dan-

genoemd; een tijd waarin individuen

staansproces inzichtelijk. En dat is waar

Een conceptontwikkelaar maar vooral

Lego-utopie, op maat gemaakt voor de

Kranten maar ook de galeriewereld

tellen, zijn product is zijn Lego-utopie.

maker permanent bijschaaft, wijzigt en

dyachtige avatar, een fictief persoon

Lego- utopieën bouwen die als Vinex-

het werk eigenlijk al begint, bij de eerste

ook een ‘verbinder’ tussen de culturele

desbetreffende instelling of kunstenaar.

voelen die onzekerheid en een inven-

Bij supermarktketens hebben ze dat nu

verbetert. Een utopie die constant in be-

die spullen uitzocht en kocht die vervol-

wijken in zowel de reële als virtuele we-

afspraak met een houtzagerij bijvoor-

en andere werelden.

tievere generatie besluit om bepaalde

ook begrepen en plaatsen ze in cam-

weging is. Fondsen hadden Van Haaf-

gens verkrijgbaar waren op de website.

reld uit de grond schieten.

beeld, want dat is het eerste dat op de

In zijn commerciële werk geeft Van

Nu rest de vraag: hoe zijn we in het

zaken gewoon anders te gaan doen.

pagnes de boeren die hun groenten

ten misschien meer zekerheid gegeven,

Dat was in de tijd dat avatars en Second

site staat, ver voordat het uiteindelijke

Haaften de opdrachtgever de ruimte.

tijdperk aanbeland waarin we nu vol-

Denk aan ‘De Correspondent’ of ‘Das

leveren op de voorgrond. Veel mensen

maar gekoppeld aan afhankelijkheid.

Life een grote vlucht namen. ‘New Win-

New Window

werk gerealiseerd is. Interessant, ook

Met ‘New Window’ schept hij de ruimte

gens sommigen verkeren? Volgens Van

Magazin’. Door de digitalisering heb-

geloven hier totaal niet meer in, discus-

Dan toch maar liever onzekerheid en

dow’ kent zo’n fictieve constructie niet

Met het project ‘Found by James’ cre-

voor niet-creatieven, om te zien wat er

voor zijn eigen Lego-utopie, in dit ge-

Haaften is het bouwen van Lego-uto-

ben ze niet meer zoals in het verleden,

siëren over zulke campagnes online en

minder geld met de teugels volledig in

en plaatst het ego van de maker van het

ëerde Van Haaften in 2010 samen met

bij het ontwikkelen van nieuwe kunst- of

val zijn fascinatie voor het ontstaan-

pieën hoogstwaarschijnlijk een hype.

de toestemming of steun van oude in-

roepen grote bedrijven ter verantwoor-

eigen hand. En daar ligt ook de uitda-

object en de curator van de site zonder

Shiran Gort, zijn toenmalige partner,

designobjecten allemaal komt kijken.

sproces. Want veel verhalen en avon-

Een eerder stoffig onderwerp als duur-

stituten nodig. Jongeren wachten niet

ding. Hierdoor is er nu ook weer ruimte

ging: Hoe maak ik een zo groot moge-

omhalen op de voorgrond. En dat mag,

een fictieve reiziger die producten

De verrassingen en mislukkingen tijdens

turen tijdens het maakproces worden

zaamheid en biologisch dynamisch is

meer op een kans, zij zijn de kans zelf

voor monoconcepten (in tegenstelling

lijk gebaar met minimale middelen? De

want de koper en geïnteresseerde krijgt

online door zijn commentaar en per-

een maakproces van ieder werk in een

bij de presentatie van een (commerci-

nu sexy geworden. Duurzaamheid en

en pakken deze door nieuwe initiatie-

tot de multibrandwinkels van een aan-

kick is extra groot als het op deze ma-

zo de kans om een utopisch Legosteen-

soonlijke benadering lading en roman-

overkoepelende digitale galerie, die

eel) eindproduct niet vermeld, terwijl

betrokkenheid zijn inmiddels winstge-

ven te beginnen, on- en offline. Platenla-

tal jaren geleden, designwinkels met

nier lukt. Of, om met Goethe te spreken:

tje te bemachtigen, in filosofische en

tiek meegaf. Deze vroege vorm was er

altijd open is en onderhouden wordt

Van Haaften juist zoveel te weten komt

vende termen. Daardoor is het voor

bels zijn zo bijna overbodig geworden.

van alles en nog wat): bedrijfjes of in-

‘In der Beschränkung zeigt sich erst der

vaste vorm.

een met veel beleving offline maar had

door iemand die in deze virtuele vrij-

tijdens het brainstormen met zijn op-

bijvoorbeeld multinationals interes-

Door de utopieën klein te houden is de

dividuen die in de zomer bijvoorbeeld

Meister.’

Informatie over het eerste samenwer-

online een ietwat koude uitstraling. Het

plaats ruimte heeft gemaakt voor zijn

drachtgevers. Van Haaften combineert

sant geworden om duurzaamheid te

kans op dystopieën ook kleiner en als

zes smaken ambachtelijk ijs verkopen

verhaal bleef bij een productomschrij-

eigen Lego-utopie. Een utopie die na-

met zijn bureau commerciële activitei-

omarmen, waarna de mainstream snel

die plaatsvinden zijn het persoonlijke

en stamppot in de winter en that’s it.

Metamodernisme

ving en hoe het personage James het

tuurlijk met anderen gedeeld moet wor-

ten met projecten die zijn hang naar

volgde. Op het moment vinden er op dit

drama’s die eerder worden gezien als

Kortom: Dit is mijn Lego-utopie. Ik doe/

In een postmodernistische tijd had Van

product was tegengekomen en daar-

den, wat Van Haaften dan ook via alle

romantiek bevredigen, zoals ‘New

gebied echter (vooral in de Randstad)

onderdeel van een leerproces. Klein-

maak het omdat ik me er prettig bij voel.

Haaften waarschijnlijk bij een recla-

*Lego-utopie: een samengestelde per-

mee was de cirkel rond. Van Haaften

mogelijke kanalen doet.

Window’. Helaas zijn er niet veel echt

heel veel initiatieven plaats die nog tijd

schalig persoonlijk succes kan zeker

Ik hoop dat anderen dat ook voelen en

mebureau gewerkt, was hij directeur

soonlijke utopie gemaakt uit een eigen

avontuurlijke klanten die het anders of

nodig hebben om het grote publiek te

ook worden gekoppeld aan de indivi-

dat ik die blij kan maken met mijn pro-

geworden en uitgezwaaid op zijn 65ste

combinatie van onderdelen gehaald

bereiken.

dualisering van de samenleving. Grap-

ducten en dat we er samen een succes

met een mooi feest en dik horloge. In

uit diverse bestaande utopieën. Voor-

pig genoeg gaan deze twee zaken

van kunnen maken. Ben jij blij met mijn

het metamodernisme echter geeft hij

beeld: Een streven naar een ecologisch

Hou op met zeiken

(goed doen voor de wereld en het op

product of dienst? Deel het dan met je

a. een platform aan een kunstenaar

duurzame levensstijl met behoud van

Na zijn afstuderen aan de academie

de kaart zetten van het individu) erg

sociale netwerk. Oprechtheid en hoop

voor verdieping achter het uiteindelijke

liberale principes. n

voelde op een gegeven moment de

kingsproject met Lex Pott is te vinden op

behoefte om dieper op de materie

Culturele merkenbouwer

‘compleet nieuw’ durven doen, daar-

en het werk in te kunnen gaan, om het

Na zijn kunstopleiding in Eindhoven,

om initieert hij projecten zoals ‘New

maakproces in beeld te brengen en

Berlijn en Amsterdam kreeg Van Haaf-

Window’ zelf.

zo de potentiële kopers van een werk

ten veel werk als vormgever van cam-

een werkelijk kijkje in de keuken en het

pagnes, websites en art direction in de

Betrokkenheid

in 2006 begon Van Haaften meteen

goed samen in het metamodernisme.

zijn de nieuwe punk in het metamo-

werk, b. Deelt hij dit met zijn omgeving,

hoofd van de kunstenaar te gunnen.

culturele sector. Hierdoor zag hij dat de

In het metamodernistische tijdperk

een site mét een blog met ruimte voor

De crisis is in 2013 (in tegenstelling tot vijf

dernisme. Ergens tegenaan schoppen

c. Gebruikt hij het (in de geest van de in-

Na het opheffen van ‘Found by James‘

gemiddelde kunstenaar moeilijk een

waarin wij nu leven kan Van Haaften

meer dan alleen zijn eigen output. Zo

jaar geleden) voor iedereen voelbaar,

door er daadwerkelijk iets aan te doen,

dividualisering van de samenleving) als

voegde hij deze belangrijke extra in-

vertaalslag kan maken van wat er pre-

beide werelden nóg makkelijker bij el-

werd hij al vroeg niet enkel ontwerper

het is een breder probleem geworden,

door verandering in gang te zetten.

een middel voor zijn eigen verdieping

12

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

www.newwindow.nl. n

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Ine Dammers

Lichtenstein en de beeldenstroom De jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw laten een enorme toename zien van productie en consumptie, de invloed van de massamedia wordt steeds groter en de ontwikkeling van nieuwe technologie komt in een stroomversnelling. Veel kunstenaars uit die periode kregen het gevoel in een snel veranderende werkelijkheid te leven: een nieuwe realiteit. In Europa kwamen bewegingen als Zero, Nul, Nouveau Réalisme op, in Amerika werd Pop Art de naam voor verschillende nieuwe bewegingen. Allen wilden iets van dit eigentijdse in hun werk brengen, pogen de verandering te begrijpen. Dit ging allemaal zo snel dat kunsttheoreticus Georges Duhuit in 1962 zei: ‘Art as it was known in the past is finished.’ Kunst werd internationaler door onderlinge contacten van kunstenaars en door de massamedia. In Europa richtten de kunstenaars zich vooral op het zichtbaar maken van elementaire vormen van ruimte, licht en materie, vaak met gebruik van nieuwe technologische materialen. In Amerika lag de nadruk op massamedia, nieuwe technologie en de groeiende berg van productie en consumptie. De kunstenaars hadden met elkaar gemeen dat ze rationeel wilden werken, zonder nadruk op individuele expressie, en dat zij het beeld als een puur visueel ding wilden laten zien.

14

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

hoe anderen waarnemen.’

Lichtenstein maakt niet de zoveelste

Walter Benjamin vroeg zich in zijn essay

‘appropriation’, schrijft Lobel, zijn werk

‘Kunst in het tijdperk van zijn technische

is een schilderkunstig vocabulaire,

reproduceerbaarheid’ (1936) af in hoever-

ingebed in mechanische reproduc-

re de artistieke productie grondig werd

tiemethoden met een heel specifieke

gewijzigd door de uitvinding van nieuwe

onderwerpkeuze. Het gaat, zegt Lich-

technologie, met name door de opkomst

tenstein, steeds om een visueel beeld

van fotografie en film. Wat gebeurt er als

dat eenheid heeft. Merkwaardig is die

handwerk vervangen wordt door het ca-

tegenstelling tussen enerzijds het re-

meraoog, door een technisch apparaat,

produceren en anderzijds het zoeken

en ieder kunstwerk simpelweg gerepro-

naar een uniek geschilderd beeld. Lich-

duceerd kan worden? Hij stelde dat door

tenstein vat dit proces samen met: ‘I like

technische reproductie authenticiteit en

to unify.’ Hij schuift met lijnen en voegt

uniciteit, de ‘aura’ van een werk verloren

afbeeldingen samen, maar de veran-

gaan. Het werk kan dan overal zijn, in ie-

deringen zijn zo minimaal dat de eerste

der formaat of op elke ondergrond. Het

indruk die van een letterlijke overzetting

komt los te staan van het ingebed-zijn in

is. Van letterlijke reproductie is evenwel

de traditie, van materialiteit en schaal.

geen sprake. Hij zegt: ‘Ik gebruik en in-

Dit verlies aan aura van een werk zag

terpreteer. In cartoons zit geen perspec-

hij als de onvermijdelijke uitkomst van

tief en in mijn werk ook niet, het beeld is

het ontstaan van de massacultuur. Foto

plat, maar bij mij is het ontbreken van

en film lijken bij uitstek geschikt te zijn om

perspectief een element van het werk.’

gereproduceerd te worden, het verschil tussen origineel en kopie bestaat daarin

risch worden voor de clichéwereld. Hij

stenaars uit deze periode, heeft in 2013

geeft zijn beelden de perfectie mee van

Het schilderij de ‘Image Duplicator’ uit

een grote retrospectieve tentoonstel-

machinaal geproduceerde dingen, een

1963 lijkt een letterlijke uitvergroting van

ling gehad, die o.a. te zien was in de

handtekening zet hij niet, hoogstens een

een bestaande striptekening, maar de

Pixels die je kunt bewerken

Tate Modern in Londen. Lichtenstein is

copyrightteken. Lichtensteins stap op

tekstballon is verplaatst, de tekst is een

In het digitale tijdperk, dat Benjamin niet

beroemd geworden door zijn werken

zijn 38ste naar de comic books als ‘sub-

geheel eigen inventie, de stippen zijn

kon voorzien, is het onderscheid tussen

met vergrotingen en reproducties van

ject matter’ leverde hem veel publiciteit

uitvergroot. De tekst is zo gecompo-

origineel en kopie geheel verdwenen.

afbeeldingen uit de massacultuur. Be-

op, al was die grotendeels negatief. Het

neerd dat hij zowel op een figuur bin-

Een van de hedendaagse kunstenaars

kend is zijn uitspraak: ‘Wij leven in een

was een stap naar de ‘low culture’ van

nen het verhaal gericht kan zijn als op

die werken met de nieuwe technologie

tweede- of derdehands werkelijkheid.’

stripboekjes, reclame, uithangborden,

de toeschouwer. Die wordt dan wel

van de digitale media is Harm van den

In de kritieken op deze retrospectieve

de wereld van productie en consump-

geconfronteerd met een onmogelijk

Dorpel (1981). Hij maakt digitale werken

tentoonstelling klinkt naast groot en-

tie: een poging om de beeldtaal van

te beantwoorden vraag. In deze tekst

en materialisaties van beelden die hij

thousiasme nu en dan ook kritiek door

deze ‘visuele rotzooi’ met de hogere

verwijst Lichtenstein met een knipoog

vindt op het web. De beelden lijken te

op de inhoudsloosheid, de herhaling:

cultuur te verbinden.

naar de projector, het apparaat dat hij

verzinken, liggen over elkaar heen of

gebruikt om een schetsje te vergroten

zijn op synthetisch glas over elkaar heen

eigenlijk niet meer.

meer ontwikkeld hebben. Dat is natuur-

Hij is niet de enige in die tijd die in zijn

en op doek te projecteren. Buiten de

gedrukt. Evenals Lichtenstein inspireert

lijk makkelijke kritiek, want je zou ook

werk de ‘low culture’ introduceert, want

projector komt er geen ander appa-

hij zich op de beeldwereld die door de

het tegenovergestelde kunnen zeggen,

ook Warhol, Rauschenberg en Jasper

raat aan te pas en is alles handwerk:

nieuwe technologie binnen ieders bereik

dat juist in de herhaling zijn kracht ligt.

Johns zochten naar een verbinding van

de computer bestond nog niet. Heel

is gekomen. In onze tijd is dat de conti-

Begin jaren ‘60 ging hij afbeeldingen

‘high’ en ‘low’. Lichtenstein kiest voor

zorgvuldig mengt hij handwerk (teke-

nue stroom van beelden en informatie

uit de massacultuur reproduceren op

beelden uit de katalogus van een post-

nen, doordrukken, schilderen) met re-

via het internet. Alle beelden kunnen via

doek, met inbegrip van de codes uit de

orderbedrijf, reclameblaadjes en de al

productie en ‘screening’ van gevonden

dit medium gereproduceerd worden en

commerciële druktechniek. Aan deze

genoemde ‘comics’. Donald Duck, een

beelden. In het hele werkproces zitten

zijn leeg geworden, dwz. inwisselbaar,

werkwijze is hij steeds blijven vasthou-

ritssluiting, een spuitbus worden tot mo-

tegenstellingen tussen mechanisch/met

of om met de woorden van Van den Dor-

den, stippen, arceringen en egale kleur-

numentale grootte opgeblazen. Wat

de hand gemaakt, productie/reproduc-

pel te spreken: ‘Wij leven in een mediabrij,

vlakken typeren zijn beelden, alleen de

hem in deze beeldtaal fascineert is, om

tie, origineel/kopie, serieus en triviaal.

geschiedenis en context van een beeld

keuze van het te reproduceren beeld

zijn eigen woorden te gebruiken: ‘Het

Hij zoekt steeds weer de frictiepunten

doen er niet meer toe, beelden zijn geen

veranderde. Het reproduceren is zijn

visuele steno, het cliché, dat het oog van

tussen massacultuur en hoge cultuur,

betekenisdrager meer, maar een verza-

eigenlijke onderwerp. Dat lijkt ook be-

de kijker in een bepaalde richting kon

maar wel met veel humor, hij is beslist

meling pixels die je kunt bewerken […] Ik

vestigd te worden door zijn uitspraak

trekken, dat je kon leren hoe dat oog op

niet pessimistisch over wat de toekomst

gebruik het remixen van beelden zoals

in een interview uit 1975: ‘Ik gebruik al-

iets te richten valt […] en dat die beeld-

aan beeldcultuur brengen zal.

een schilder zijn kwast.[…] Ik manipuleer

tijd werk van anderen. Ik heb evenveel

taal zo volstrekt tegengesteld was aan

verbinding met de reproductie van

de beeldtaal uit de “kunst”. […] Juist wat

De waarneming als leidmotief

creëren […] door de oorspronkelijke be-

plaatjes uit stripboeken als met repro-

doorgaans wordt beschouwd als het

Zijn in mijn ogen mooiste werk is een

tekenis te verbergen of helemaal weg te

ducties van schilderijen van Mondriaan

laagste in de commerciële kunst interes-

‘zelfportret’ uit 1978. De voorstelling laat

nemen. De enige betekenis die over blijft

of Picasso.’

seert mij. I think it is the tension between

een T-shirt in plaats van zijn tors, een

is die van een kale, lege, visuele taal. Ik

what seems to be so rigid and cliched

spiegel in plaats van zijn hoofd zien. Het

denk dat er heel veel schoonheid zit in

Visuele rotzooi en hogere cultuur

and the fact that art really can’t be this

is een kaal beeld, alleen de essentie is

deze resten.’

Toen Lichtenstein begon met het naschil-

way.’

zichtbaar gemaakt. De spiegel is leeg,

Lichtenstein schildert in een onpersoon-

op de stippen in verschillende grootte

lijke stijl, maar zijn beelden zijn niet leeg,

deren en uitvergroten van striptekenin-

Roy Liechtenstein, Self-Portrait, 1978, olieverf en magnaverf op doek, 177,8 x 137,1

houd ervan om te kijken en om te zien

hij dus niet.

Roy Lichtenstein, een van de grote kun-

na 1966 zou Lichtenstein niets nieuws

Roy Liechtenstein, Shockproof, 1963, potlood en penseel op papier, 76 x 56,5

types.’ Een duplicator zonder meer was

John Loengard, foto werkproces, uit Life 56, no.5, 1964

Crying girl, 1963. Offset litho op papier, 45,8 x 61 (beeld liggend

de beelden en probeer verwarring te

gen uit de ‘comics’, was dit shockerend.

Geen duplicator

en kleurtinten na, die, hoe onpersoon-

ze zitten vol verwijzingen naar de trivi-

In recensies uit die tijd wordt hij de al-

De tekening ‘Shockproof’ (1963), waar-

lijk ook, toch het stempel van de maker

ale en hogere cultuur. Hij manipuleert be-

lerslechtste kunstenaar van het jaar

schijnlijk naar aanleiding van recla-

aanduiden. De spiegel reflecteert al-

staande beelden met wat wij nu noemen

genoemd. Lichtenstein heeft zich daar

medrukwerk, laat zijn werkwijze goed

leen de sporen van de codes van het

‘copy en paste’, maar schildert ze zó dat

niet door laten ontmoedigen, hij bleef

zien: met potlood en penseel tekent hij

gedrukte beeld. Het is bijna of in deze

het toch weer beelden worden met au-

bij zijn idee om werk te maken dat zo-

een bestaand gedrukt beeld van een

spiegel kijker en maker worden geredu-

thenticiteit en uniciteit. Hij tilt de beelden

wel op een commercieel ding lijkt als

horloge na en hij vergroot de stippen

ceerd tot een serie machinaal gedrukte

uit de beeldenstroom, en daarmee uit de

op een schilderij. Dat was de nieuwe

(de zogeheten ‘Ben Day dots’). Nog

stippen. Lichtenstein: ‘Ik neem in mijn

tijd. Hij is een voorloper voor een aantal

realiteit. Lichtenstein exposeerde even-

vaag zijn de potloodlijntjes van de eer-

werk zeker stelling, maar ik zeg niet:

kunstenaars in de huidige tijd die werken

als Warhol bij de toonaangevende

ste schets zichtbaar. Bij zoveel precisie

de maatschappij is slecht, ook al bekri-

met de digitale media en daar hun mate-

galerie van Leo Castelli in New York.

is het ontbreken van een goed leesbare

tiseren mijn werken ontegenzeggelijk

riaal uit genereren.

Lichtensteins werkwijze in dit nieuwe

merknaam opvallend. Bij hem geen

bepaalde aspecten van de maatschap-

Lichtenstein kon in zijn tijd nog een beeld

werk is het isoleren van tekeningen uit

‘Coca-Cola’ of ‘Campbell Soup’. Lich-

pij. Zij hebben hun oorsprong in onze

uit de stroom van beelden lichten en het

stripverhalen: hij manipuleert ze en ver-

tenstein: ‘I do not like to advertize any

hedendaagse maatschappij, maar mijn

tot één consistent beeld laten bevriezen,

groot ze zodanig uit dat ze exempla-

product. I do like to make more general

leidmotief is steeds de waarneming, ik

dat lijkt tegenwoordig not done. n

Roy Liechtenstein, Image-Duplicator, 1963. magnaverf op doek, 61 x 50.8

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Philip Fokker

Een Lego-utopie voor iedereen Elf miljoen tweehonderd en tienduizend in vierentwintig uur. Dat is 7,8 per seconde. Zoveel exemplaren verkocht Rockstar Games van hun laatste computerspel Grand Theft Auto V (GTAV), een absoluut record en de teller tikt gestaag door.

ondernomen, zijn dus gekoppeld aan

Virtueel-realistische Januskop

het individu op de bank maar het spel

Samen met de ontwikkeling van Aug-

verdiept zich een stuk verder als er sa-

mented Reality lijkt GTAV een wereld

men wordt gewerkt met anderen tijdens

waarin het (online) virtuele en de reali-

de vele missies.

teit elkaar constant aanvullen en overlappen steeds dichterbij te brengen. In

In een tijd waar individualisering en me-

mensen hielden zich de afgelopen ja-

dedogen op een opmerkelijke manier

ren bezig met de animaties van het spel.

Eenzaam maar niet alleen

het spel draag je ook een smart phone

hand in hand lijken te gaan zijn deze cij-

Los Angeles – Los Santos in het spel, de

Ik speel GTAV nu een aantal weken en

bij je waarmee je online vrienden kunt

fers niet zo verbazingwekkend. Acties

zandbak waarin men speelt – is nog re-

verbaas mij nog iedere keer over de

bellen. Op je eigen smart phone die

voor giro 555 leveren minder op maar

alistischer weergegeven met meer oog

mogelijkheden. Online speel ik meestal

naast je op de bank ligt heb je een ap-

mensen nemen sinds het begin van de

voor kleine details. Zonsondergangen

met iemand waarvan ik in 1981 al het LCD

plicatie waarmee je de voertuigen in

crisis wel meer zelf het heft in eigen

zijn meesterlijk mooi vormgegeven, het

Mickey Mouse spelletje uit zijn handen

het spel kunt opwaarderen, waarmee

hand als het gaat om het helpen van

zeewater glinstert alle kanten op, de

trok. Om het zacht uit te drukken: Wij

je de hond kunt trainen (die dan in het

de medemens. Al die kleine initiatieven

schade aan auto’s is realistischer, de

hebben al heel wat speluren gemaakt

spel slimmer en beter afgericht wordt)

zijn persoonlijke Lego-utopieën in een

personages minder hoekig. Maar het

samen, op ontelbare spelsystemen, en

en je sociale media bijhouden. Foto’s

eigen micro- en mesokosmos, in de

belangrijkste: de mogelijkheden in het

zijn dus erg kritische gebruikers. Voor

die met de telefoon in het spel worden

eigen, tastbare wereld. En nergens an-

spel zijn vele malen groter.

de onlineversie creëer je allereerst een

genomen komen online op de website

personage. Dat mag je vormgeven zo-

van de Rockstar Social Club terecht. Je

ders kan dit zo goed in de virtuele wereld die razendsnel als een sluier over

Meerdere personages

als je wilt, maar ik zie dat wij beiden digi-

kunt ervoor kiezen om je virtuele ont-

ons dagelijks leven wordt getrokken,

In de eerdere delen van GTA volgde en

tale evenbeelden van onszelf hebben

wikkeling te delen met je echte virtuele

als in GTAV. Inderdaad deel V (5) in deze

speelde de speler een protagonist op

gemaakt als wij elkaar voor het eerst in

vrienden op Facebook of Twitter, door

serie. Het zogenaamde ‘sandbox com-

zijn avonturen die aan de hand van vas-

de onlinewereld treffen. Je kunt bij deze

deze accounts aan elkaar te koppelen.

puterspel’ (‘...een type computerspel

te verhaallijnen door het spel liepen. In

schepping zelfs je ouders kiezen en wat

Het virtuele Facebook heet trouwens

waarin de speler vrij kan rondzwerven

deel V is het aantal hoofdrolspelers ver-

je hobby’s zijn. Deze keuzes kun je een-

Life Invader want de makers van de GTA

door een virtuele wereld en veel vrij-

viervoudigd én is daarnaast nog een

malig maken en bepalen bijvoorbeeld

hebben bovenal humor en verpakken

heid krijgt in hoe hij het spel uitspeelt.

onlineversie toegevoegd waarin met

of je een goede conditie hebt, niet on-

hun onverholen maatschappijkritiek op

De speler kan dus zijn creativiteit en

ontelbare vrienden en vriendinnen ge-

belangrijk in een spel waarin je bijvoor-

onnoemelijk veel manieren in het spel.

inventiviteit de vrije loop laten.’ – Wiki-

speeld kan worden. In zowel de off- als

beeld een triatlon kunt lopen, kunt ten-

Zo creëerden zij dus een platform waar

pedia) wordt door de toename van de

de onlineversie kan de speler schakelen

nissen, golfen en zelfs ook kunt darten.

metamodernistische spelers van over

rekensnelheid van computers steeds

tussen vijf uiteenlopende personages.

Met vrienden en kennissen die het spel

de hele wereld hun eigen Lego-utopie-

uitgebreider in zijn mogelijkheden. En

En die personages zijn allemaal boe-

hebben kun je een groep oprichten

ën kunnen vormgeven. Een platform

dat is bij deze laatste titel te merken. Tien

ven. Alle acties die in het spel worden

waarmee je samen missies kunt uitvoe-

waar de spelmakers zelf de vrije hand

ren. Sommige van deze zogenaamde

hebben om, via de radio- en tv-kanalen

gangs tellen meer dan honderd leden.

van het spel, de fictieve reclameborden

De inmiddels miljoenen spelers kopen

in de straten en de teksten die de perso-

in de virtuele winkels van Los Santos

nages bezigen, hun visie te geven op de

kleding en accessoires die ze op ver-

maatschappij waarin wij met zijn allen

schillende manieren combineren en

zijn beland. En de slogan voor die visie

dragen. Dit doen zij ook met hun huizen,

zou wel eens goed kunnen zijn: ‘Save

met hun auto’s en motoren, hun tatoea-

the planet, kill yourself’. n

ges en hun kapsels.

Niels Post, Watching, 2006

16

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

17

ken een nieuwe realiteit te vormen. De

Angsten en driften

romantische poëzie en literatuur en de

De verandering van de kunst

daarbij horende schilderkunst inspire-

die in ‘L’ange du bizarre’ te

ren de kunstenaars tot een herordening

zien is, vindt niet plaats in

van de realiteit. Het toeval, dromen en

formele zin, in het materiaal-

ongecontroleerde uitingen van het

gebruik of beeldonderzoek,

lichaam en de geest worden gebruikt

maar het gebeurt voorname-

om kunstwerken te maken.

lijk op een ander, conceptueel niveau. De modernisering

William-Adolphe Bouguereau (1825-1905), Dante et Virgil in Hell, 1850

De bloemen van het kwaad In het voorjaar was in Parijs de tentoonstelling ‘L’ange du bizarre’ te zien in het Musée d’Orsay. Een tentoonstelling over romantische schilderkunst vanaf het begin van de 19de eeuw. In het begin van de jaren ‘30 publiceert kunstcriticus Mario Praz ‘The Romantic Agony’ waarin hij de duistere romantiek uit de 18de- en 19de eeuwse literatuur onderzoekt, die als reactie wordt gezien op de verlichting van de 18de eeuw. Door de Franse revolutie en de gevolgen daarvan, die in heel Europa voelbaar waren, was de angst ontstaan dat mensen geen greep hadden op de menselijke ziel en de natuur. De schrijvers onderzochten de kant van het menselijk bestaan die zich in de schaduw afspeelt, de excessen en de irrationele zaken waarbij seksualiteit een belangrijke drijfveer vormt. De beeldende kunst blijft hier niet bij achter, ook schilders en beeldhouwers beginnen zich met elementen bezig te houden die in de romantische literatuur het publiek doen huiveren.

Kees Koomen

Continuïteit in beeldtaal

van deze kunststroming vindt

Wat me bij het zien van deze tentoon-

plaats in de verbeelding

stelling vooral opviel, was dat de reli-

van de inhoudelijke lijnen

gie een belangrijke rol speelt en dat er

die dezelfde bleven. De ver-

een enorme continuïteit in de beeldtaal

beelding

bestaat. Wellicht heeft dat laatste te ma-

angsten en driften maakt

ken met de literaire bronnen die aan

een ontwikkeling door. Van-

de basis liggen van veel werk: de hel

uit aanvankelijk vrij letterlijke

van Dante is uitgebreid beschreven en

uitbeeldingen van scènes

interpretaties van de hel zijn in diverse

uit de romantische literatuur

vormen te vinden. Waar in de officiële

worden in een tweede peri-

kunstgeschiedenis naar de abstracte

ode begrippen als de duivel,

beeldende kunst steeds formele stap-

de fatale vrouw of doden

pen zijn gemaakt, worden in de kunst

geïsoleerd om die gestileerd

die in deze tentoonstelling wordt ge-

weer te geven. Vervolgens

toond met dezelfde, in oorsprong lite-

wordt weer decennia later de

raire gegevens, beelden vernieuwd. Zo

menselijke geest die dit alles

is het beeld van de duivel bij Delacroix,

veroorzaakt onderzocht om de hel van

meesten van ons zullen het allemaal erg

onwaarschijnlijke wijze ineen vlechten

waarvan een Mephistopheles getoond

het onderbewuste te laten zien in surre-

gemaniëreerd vinden. Hedendaagse

tot verhalen die zich ook weer op won-

wordt, totaal anders dan de gevallen

alistische collages van beeldelementen

kunstliefhebber zullen misschien meer

derlijke manier tot elkaar verhouden.

engel bij Max Ernst oogt. Waar die con-

die door het moment en het toeval be-

plezier beleven aan de surrealistische

Het vrouwbeeld wordt met name door

tinuïteit zich het beste laat zien is in de

paald werden. Waar de moderne kunst

werken. Die dagen de kijkers uit om zelf

vrouwen benaderd en dan op een

filmfragmenten die deel uitmaken van

steeds meer naar zichzelf verwijst, on-

betekenis te geven aan de beelden.

meer analytische wijze. Het werk van

van

onbewuste

Franz von Stuck (1863-1928), Le Péché, 60 x 95cm, 1893

Grieks reliëf zien. Dit doek ontstond toen

tretten van Spilliaert, de vrouwen in het

de tentoonstelling. Omdat getoonde

derzoekt de zwartromantische kunst de

Omdat die beelden niet eenduidig zijn

Louise Bourgeois ligt nog erg in het ver-

tegelijkertijd de school van Barbizon,

werk van Munch, Franz von Stück, Gu-

kunst in wezen verhalend is, werken

menselijke ziel.

wordt het onderbewuste van de kijker

lengde van wat de surrealisten deden,

de voorloper van het impressionisme,

stave Moreau en de doodskoppen bij

de in de tentoonstelling verwerkte film-

In eerste instantie raak ik wel geïnteres-

ook geactiveerd om zijn eigen verhaal

maar latere Nederlandse kunstenaars

volop actief was in Frankrijk. Naast de

Odilon Redon maken van Moeder Na-

fragmenten als logisch vervolg waarin

seerd als ik de werken in deze tentoon-

te maken

als Marlene Dumas en Hester Scheur-

ontwikkeling van naturalisme naar

tuur een bedreiging voor de mens. In

de invloeden van de beeldende kunst

stelling zie maar al snel bekruipt me

impressionisme, expressionisme en

deze periode beginnen kunstenaars de

duidelijk herkenbaar zijn. De manier

hetzelfde gevoel dat me altijd in rooms-

Het zondebegrip

krijgen op wat er in de loop van de tijd

abstractie heeft zich een parallelle ont-

weergave van de werkelijkheid in for-

waarop Emil Jannings als de duivel

katholieke kerken bevangt door de

Wanneer we in de 21ste eeuw kijken

met het vrouwbeeld gedaan wordt. In

wikkeling voorgedaan die meer literair

meel opzicht aan te passen: het kleur-

omineus boven het dorp van Faust

donkere en bedompte atmosfeer die er

welke kunstvormen aansluiten op de

het geval van Dumas speelt het kwaad

beïnvloed is.

gebruik wordt expressiever, contras-

hangt in de film van F.W. Murnau heeft

hangt. In de schilderijen van het begin

besproken tentoonstelling dan komen

ook een grote rol. In het algemeen lijkt

ten worden versterkt en lijnen worden

veel aan de schilderkunst te danken.

van de 19de eeuw is die atmosfeer ze-

bij mij eerst filmregisseurs als David

mij dat in het Westen de secularisering

Het romantische fin de siècle

ronder, vrouwelijker. Ook wordt orna-

In Frankenstein van James Whale (1931)

ker aanwezig: het coloriet is voorname-

Lynch en Lars von Trier voor de geest.

en de seksuele bevrijding ervoor ge-

De tentoonstelling werd ingedeeld in

mentiek geschilderd om de getoonde

is het monster direct ontleend aan de

lijk donker en elementen uit de literatuur

Zij onderzoeken de diepten van de

zorgd hebben dat het zondebegrip

verschillende perioden: in het begin fi-

vaak al meer gestileerde beelden een

donkere figuur in het schilderij Cauche-

zijn vrij letterlijk verbeeld. In de werken

menselijke geest en een begrip als het

niet meer zo nadrukkelijk aanwezig is in

gureren genoemde kunstenaars. In de

grotere monumentaliteit te geven. Op

mar van Füssli en de manier waarop de

uit de tweede periode, die van na 1870,

kwaad speelt bij beiden een rol. De

de samenleving, waardoor zich minder

water proberen met hun werk grip te

Geïnspireerd door Milton, Dante, maar

twee kannibalen elkaar de keel pro-

tweede periode ontstaat, mede door

deze manier worden de sentimenten

kop van de hoofdfiguur is vormgege-

komt daar nog de dramatiek bij door

filmkunst is misschien ook wel de meest

angsten manifesteren en driften zich op

ook Shakespeare en Goethe maakten

beren door te bijten. Het is een scène

de gruwelen van de Frans-Duitse oorlog

in het beeld vergroot. Boeken als À

ven komt rechtstreeks uit de etsenserie

de nadruk op de psyche: gevoelens

voor de hand liggende wijze om beeld

een wat natuurlijker manier kunnen ui-

kunstenaars als Delacroix, Géricault,

uit de hel in de Divina Commedia van

in 1870 en de gevolgen van de industrië-

Rebours en Là-Bas van J.K. Huysmans

Los Caprichos van Goya. De geluidloze

worden verbeeld door opengesperde

en literatuur te combineren, omdat

ten. De zwarte romantiek is daardoor

Goya, Füssli, C.D. Friedrich en de dich-

Dante waarop de auteur met Virgilius,

le ontwikkeling, een symbolisme waar-

hebben daarbij invloed als literaire ui-

Deense film Häxan (1922) van Benjamin

ogen en theatrale houdingen. Het is de

daarin het tijdselement een rol speelt.

voor zover die nog bestaat gemargi-

ter William Blake –die zelf illustraties

zijn gids door de hel, staat afgebeeld.

in de duivel, of het kwaad, optreedt.

tingen van het romantische fin de siècle.

Christensen ademt volledig de sfeer van

dramatiek van de adolescent wiens

In de beeldende kunst liggen de zaken

naliseerd en de beelden die daarin ge-

bij zijn gedichten maakte– schilderijen

Op de achtergrond hangt een duivel

Dat gebeurt vaak in de vorm van een

In de derde periode die behandeld

de romantische schilderkunst en wie de

gevoelens hemelshoog oplaaien om

gecompliceerder. Misschien dat in de

bruikt werden, zoals de duivel en skelet-

waarin de duivel, erotiek en kanniba-

in de lucht die met plezier op de twee

vrouw. Medusa’s, heksen, vampiers en

wordt is het surrealisme een gevolg

droom in Los Olvidados (1950) van Luis

hem vervolgens in het diepste dal te

tekeningenseries van Marcel van Eeden

ten, zien we tegenwoordig als clichés

lisme figureren. Er is bijvoorbeeld een

vechtende figuren neer kijkt. Deze man-

skeletten tonen een wereld waarin de

van de Eerste Wereldoorlog. De oude

Buñuel ziet, zal daarin de geest van het

storten. Voor het huidige jonge publiek

ook een vervolg kan worden gezien.

in Halloween of in Hollywoodfilms en

schilderij te zien van William Bougue-

nen zijn op klassieke academische

dood het menselijk leven bedreigt. De

wereldorde is failliet en het surrealisme

surrealisme uit het interbellum terug vin-

zijn deze werken misschien in een be-

Deze kunstenaar vertelt verhalen met

bepaalde muziekgenres. n

reau, genaamd Dante et Virgil, waarop

wijze geschilderd: het is alsof we een

landschappen en nachtelijke zelfpor-

probeert met oude subversieve tactie-

den.

paalde levensfase invoelbaar, maar de

series tekeningen en teksten die zich op

18

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Robert Broekhuis

Retracing Rein Jelle Terpstra

K. Malevich, 0.10 tentoonstelling, Petrograd, 1915

(Midden) K. Malevich, Reconstructie 0.10 tentoonstelling 1915, Stedelijk Museum, 2013 (Rechts) K. Malevich, Verdwijnen geel vlak, 1917-18, coll. Stedelijk Museum, Amsterdam, foto’s Franck Gribling

Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht Het historische zwarte vierkant van Malevich, dat eigenlijk geen zuiver vierkant is, zweeft centraal in de aan hem gewijde tentoonstelling in het Stedelijk Museum van Amsterdam, in een hoek, hoog boven andere, als hemellichamen in het firmament, opgehangen doeken, vol zwevende elementaire vormen. De opstelling is hetzelfde als op de bewaard gebleven oude foto van de geruchtmakende 0.10 tentoonstelling, die in 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, in Petrograd, het huidig Sint Petersburg, gehouden werd. De schilderijen en de manier van ophangen zijn terecht een rebellie tegen de zwaartekracht genoemd, een poging om een kosmische dimensie toe te voegen aan het leven op aarde.

Franck Gribling

steeds wisselt. Er is geen boven of on-

zich op even autonome, niet realiseer-

der. Dat demonstreerde Malevich door

bare architectonische schaalmodel-

zijn ‘Suprematistisch zelfportret’ nu eens

len, de zogenaamde Architektons, die

met het zwarte vierkant aan de boven-

gezien moeten worden als utopische

zijde, dan weer aan de onderzijde op

bouwsels voor plekken in de kosmos. Pas

te hangen.

nu komt de waarschijnlijkheid van het

Dat is het verschil tussen wat Malevich

bouwen in de ruimte in zicht.

‘suprematisme’ noemde en het neoplasticisme van Mondriaan, die uitging

Helaas bood het repressieve en regres-

van de op aarde geldende tegenstel-

sieve klimaat onder Stalin, met zijn op de

ling van verticaal en horizontaal, die

directe productie gerichte vijfjarenplan-

Ik ben diep onder de indruk, want het

toond wordt, is niet het oorspronkelijke

bepaald wordt door de zwaartekracht.

nen, weinig speelruimte voor dergelijke

is een visie en een presentatiewijze die

schilderij uit 1915, maar een latere versie

Uiteindelijk corresponderen Mondri-

utopieën. Het op 19e-eeuwse voorbeel-

bijna honderd jaar vooruitloopt op

uit 1928. Dat doet er bij een icoon niet

aans abstracte lijnen met staande figu-

den geënte Socialistische Realisme gaf

mijn recente tentoonstelling in Antwer-

toe. Het gaat om het idee, in dit geval

ren van mensen en dingen ten opzichte

in de kunst de toon aan. Malevich voelde

pen: The Kosmic behaviour of beings .

het revolutionaire concept, dat al in

van een horizon.

zich gedwongen terug te keren naar een

Ik voel mij ter plekke schatplichtig. De

1913 in de kiem werd aangekondigd in

manier om schilderijen niet keurig op

de futuristische opera Overwinning op

Het autonome suprematisme

leek aan te sluiten bij de eisen van soci-

ooghoogte, maar kris kras verspreid op

de zon, die Malevich samen met dichter

De kosmische fascinatie bracht Male-

alistische arbeider-staat, maar waarin

te hangen, kende ik overigens al van de

Kruchemik, uitvinder van een buiten-

vich tot utopische modellen van een

toch kenmerken van het zoeken naar

Cobra-tentoonstelling, die door Aldo

aardse Zaoumtaal en de componist Ma-

andere werkelijkheidservaring, die in

een andere dimensie bewaard bleven.

van Eyck in 1949 ook zo was ingericht.

tyushint op het toneel had gezet. Een ge-

Rusland uiteindelijk geleid heeft tot de

Gedeeltelijk greep hij daarbij terug op

Met Malevich bracht ik het toen nog niet

filmde heropvoering en alle decor- en

lancering van de Sputnik met Gagarin

stijlen uit zijn beginperiode, wat gere-

in verband, maar wel met een ruimte-

kostuumschetsen van dit spectaculaire

als eerste mens in de ruimte. De Russen

geld tot verwarring in de datering heeft

tijd opvatting, die sinds Einstein grondig

gebeuren zijn nu in Amsterdam te zien.

zijn in hoge mate gericht gebleven op

geleid.

de verovering en het onderzoek van de

In Amsterdam is nu een uitgebreid over-

Het zwarte vierkant is eigenlijk geen

ruimte. De Russische avant-gardekun-

zicht van zijn ontwikkeling te zien, die

vierkant, maar een minieme ruimtelijke

stenaars van de Dzivenji Groep, Nus-

exemplarisch is voor de stormachtige

Revolutionair concept

afwijking van de zuivere geometrische

berg en Infante, die ik in de jaren zestig

experimenteerdrang, die zich in Rusland

Het zwarte vierkant is een icoon en

vorm, zoals alle vormen op de schilde-

leerde kennen, waren daar, in het voet-

nog radicaler dan in het Westen keerde

werd door Malevich ook als zodanig

rijen van Malevich uit die tijd in de ruimte

spoor van Malevich, vooral mee bezig.

tegen de gevestigde orde.

gezien. Men zegt dat de plaatsing hoog

geprojecteerde visuele afwijkingen zijn

Malevich had in een vroeg stadium,

in de hoek van een zaal eigenlijk voor-

van euclidische basisgegevens. Zij zwe-

tijdens het eerste elan van de commu-

De verdienste van de tentoonstelling

behouden was aan religieuze iconen

ven in een onbepaalde ruimte. Je kunt

nistische revolutie, zijn inzichten door-

in het Stedelijk is dat ook de context

en daarom extra provocatief.

ze ook het beste uit verschillende stand-

gegeven als leraar aan de Unovis Kunst-

waarbinnen Malevich werkte, getoond

Het vierkant dat nu in Amsterdam ge-

punten bekijken, zodat de gedaante

school in Vitebsk, inzichten die botsten

wordt. Kunstenaars uit zijn omgeving

met de meer praktische doelstellingen

zijn ruim vertegenwoordigd, dankzij

van constructivisten als El Lissitsky, Rod-

bruiklenen uit de collecties van Khardz-

chenko en Tatlin, die meer een ingeni-

hiev en Costakis. Uiteindelijk heeft die

eurskunst nastreefden.

avant-garde iets unieks opgeleverd, een

Voor Malevich zelf waren de schilde-

specifiek Russische, utopische variant

rijen met wit-op-wit in de ruimte oplos-

van het modernisme, meer gericht op

sende vormen in beweging, die vanaf

de ervaring van de kosmos. Het zwarte

1917 ontstonden en die voor het eerst na

vierkant van Malevich kan dienen als een

de oorlog in 1919 geëxposeerd werden,

pars pro toto voor die bijdrage. Het is bij

K. Malevich, Zelfportret,

de uiterste consequentie van het auto-

uitstek een utopisch schaalmodel voor

Supremastistische composi-

nome Suprematisme. Ook nu zijn het de

mogelijkheden die pas nu binnen bereik

tie met zwart vierkant, 1915,

hoogtepunten op schilderkunstig ge-

liggen. n

Stedelijk Museum,

bied van de tentoonstelling in Amster-

Malevich en de Russische Avant-garde

foto Franck Gribling

dam. Eind jaren twintig richtte Malevich

t/m 2 febr 2014 in het Stedelijk Museum. n

gewijzigd was ten opzichte van het wereldbeeld van Newton.

20

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

meer figuratieve schilderkunst, die beter

Onbevangen blader ik door ‘Retracing’. Het nieuwe boek van beeldend kunstenaar en fotograaf Rein Jelle Terpstra, die eerder het veelgeprezen ‘Nabeelden’, een album van niet-gemaakte foto’s maakte. Je ziet een wonderlijke combinatie van fotografische beelden. Pagina’s waarop een verduisterde ruimte te zien is waarin foto’s op de muur worden geprojecteerd. De beelden zijn alledaags, bijna kiekjes. De zee, een glas thee door twee handen vastgehouden, een kinderspeelplaats met een glijbaan, een afgezaagde boomstam in het bos, een foto van een man met twee kinderen in een bootje. Het lijkt zo gewoon, maar waarom waan ik me dan in een ruimte die een sfeer oproept die verre van alledaags is? Ik vraag me af waarom aan het beeld geen tekst en uitleg voorafgaat. Als ik naar het einde van het boek blader, zie ik teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder. Nadat ik ze heb gelezen valt me een uitspraak van de schilder Francis Bacon te binnen: ‘Een beeld moet zich eerst via het gevoel een weg banen naar de ratio, anders krijgt het geen kans iets te betekenen en vergeet je het direct weer.’ Hoe waar is die uitspraak! Want de beelden waar ik net zo argeloos naar heb gekeken verhalen van pijn en verlies. Niet direct maar op termijn, als een zwaard van Damocles. Rein Jelle Terpstra heeft voor vijf mensen die blind zullen worden de beelden gefotografeerd die ze graag vastgelegd wilden hebben en met hen afgesproken dat hij die foto’s over tien jaar aan hen zal ‘voorlezen’. Ik probeer me voor te stellen hoe dat zou zijn. Doe mijn ogen dicht en denk aan alle kamers waar ik ooit heb geslapen, de steden waar ik ben geweest, hoe het ochtendlicht valt door de luxaflex op de keukenmuur. Het is een schamele oogst aan beelden die mijn kinderlijke poging oplevert. Ik kijk elke ochtend gebiologeerd naar het lichtspel op de keukenmuur. Waarom zie ik met mijn ogen dicht zo’n fletse afspiegeling? Hangt dat iemand die blind wordt boven het hoofd? Het is ook de totale omschakeling. Een blinde leeft in de tijd, terwijl een ziende in de ruimte leeft. Met als gevolg een andere neurologische ontwikkeling. Blinden die op latere leeftijd weer kunnen zien, zien niets. Beter gezegd herkennen niets. De hersenen hebben niet geleerd hoe de vormen in de zichtbare wereld er uitzien, ze hebben het zien niet geleerd. Hoe ziet een stoel eruit, een tafel, een lamp? Hoe zou ik het ervaren als Rein Jelle Terpstra over tien jaar een foto van het lichtspel op de keukenmuur aan mij zou beschrijven. Zou ik het me nog voor de geest kunnen halen? Betekenen zulke beelden dan nog iets?

Het beeld is een essentieel deel van het wezen van een mens. Het definieert mede wie hij is. Niet dat je je daar zo bewust van bent, je ervaart het als vanzelfsprekend. Moeiteloos kun je je bepaalde beelden voor de geest halen. In meer of mindere mate exact. Las zojuist dat de Amerikaanse schrijfster Claire Vay Watson die opgroeide in de woestijn bij Death Valley in Nevada, regelmatig naar haar geboortegrond wil om de woestijn te zien. Ze kan daar niet zonder. De woestijn bepaalt mede wie zij is. Maar of het nu de woestijn, of het uitzicht uit je raam op de Dappermarkt is, als die beelden deel van je leven zijn, dan is wie je bent daar ook mede door bepaald. Blind worden is het ingrijpende verlies van de beelden die dat mede bepalen. Terpstra verbeeldt dat verlies op termijn op een bijzondere manier. Eerst kijk je maar wat, tenminste dat deed ik, maar na het lezen van de teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder valt alles op zijn plek en laat het je niet zomaar meer los. De beelden hebben context gekregen en doen je denken aan wat je hebt verloren. Niets snijdt zo diep in de ziel als verlies en pijn. En de angst voor verlies wordt gevoed door onze verbeelding. Het is die verbeelding die Terpstra in gang zet. Wat je zou willen weten is in hoeverre je persoonlijkheid verandert als je blind wordt. Hoe diep grijpt het in? Word je wezenlijk een ander mens? Dat zijn mede de vragen die Terpstra oproept. De teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder geven ‘Retracing’ een essayistische en filosofische rijkdom mee. Het interview van Hanne Hagenaars met Rein Jelle Terpstra maakt duidelijk wat fotografie in de ogen van Terpstra betekent en welke documentaire waarde hij eraan toekent. Arjen Mulder schreef over het project: ‘Het visuele geheugen wordt aangeklikt door Terpstra, nu in ons en over tien jaar in hen, de vijf deelnemers, Helma, Bep, Joost, Anne en Jacqueline. Een klein en groots gebaar: op de graanakker van de zichtbare wereld richt een korenhalm zich op na het het langskomen van de blindheid.’ ‘Retracing’ van Rein Jelle Terpstra, met teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder wordt uitgegeven door uitgeverij post editions Rotterdam. Werk van Rein Jelle Terpstra is te zien op www.reinjelleterpstra.nl n

Rein Jelle Terpstra, Retracing, 2013

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Ovartaci, Overtaci’s ledikant, foto Margit Willems

Vrouwenfiguur, Museum Ovartaci

Ovartaci, Puro ( Zuiver wezen), foto Margit Willems

Ovartaci, zelfgekroonde Oppergek Er staat in Denemarken een helikopter klaar, het is slechts een kwestie van opstijgen en naar de hemel vliegen. Via het luchtruim verdwijnen, dat is de droom van Ovartaci. Op het dak van zijn zelfgetimmerde vliegmachine begint een houten rotor te wiebelen, een tweede propeller waggelt moeizaam rond. En stopt abrupt. Binnen in de vliegconstructie zit de zevenenzeventig jarige op een kruk. Hij trekt driftig een hendel heen en weer, de boel piept en knarst, maar de aarde trekt harder. Uiteindelijk weigert het toestel de gestichtstuin te verlaten. Een tegenvaller. Maar aan de muur hangt alweer een volgende ontwerptekening, gesigneerd: Ovartaci XXX. Ditmaal iets met tandraderen, weer een hendel, maar ook een vliegzeil. Het nieuwe, van afvalhoutjes in elkaar gelijmde,schaalmodel staat klaar, de machine lijkt zo op het oog iets luchtvaardiger. In de tuin van de psychiatrische inrichting Aarhus te Risskov timmert Ovartaci vol enthousiasme aan de ware grootte, om hem heen staat een groepje doktoren vol bewondering toe te kijken. Ook deze helikopter zal de hemel nooit halen.

Ovartaci met Vera met de blauwe jurk, foto Museum Ovartaci

Margit Willems

reinigd, maar ook: geheiligd. Gehuld

idee over het leven als vloeiende over-

een medische castratie op eigen ver-

Vleugels

de psychiatrie iemand die zichzelf met

Vliegen kon Ovartaci uiteindelijk wel:

in vrouwenkleren ging Ovartaci vanaf

gang naar een volgend leven. Moeder

zoek, plaatsgevonden. ‘Ik wilde mezelf

Tientallen jaren had Ovartaci vanuit

een beitel heeft ontmand niet zomaar

als vlinder, vlieg, paradijsvogel, ibis en

halverwege de jaren zestig- tot ver in de

Natuur wandelt gewoon dwars door

van mijn mannelijke agressie bevrijden.’

zijn kamer hetzelfde uitzicht: op de

naar huis, maar behandeld werd ze

zwaluw is ze in haar werk vaak genoeg

zeventiger jaren- regelmatig op de fiets

alle transformaties heen en is hierdoor

Maar na afloop bleef Ovartaci teleurge-

gestichtsgebouwen. Dat uitzicht heeft

niet. Ovartaci verbleef en werkte ge-

opgestegen en naar Egypte, Spanje en

met een mand vol beschilderde pijp-

onsterfelijk. Als een groot zeemonster

steld achter. Hij idealiseerde het vrou-

hij veel nagetekend en -geschilderd,

woon de rest van haar leven tot aan

China gevlogen. n

jes op pad en verkocht ze als warme

schildert hij zijn ‘Mama Laguna’ liggend

welijke geslacht tot ‘het mooiste, reinste

waarbij de doktoren en verpleging

haar dood in 1985 in Århus.

Info: www.ovartaci.dk n

broodjes. Onder de plaatselijke bevol-

op haar rug in een donkerblauwe oce-

en goddelijkste’ en was strikt genomen

vaak ergens boven het dak in de lucht

king waren zijn phantoms zeer geliefde

aan. Haar lichaam is een onderwater-

nog steeds niet ontmand.

hangen. Vleugels komen als symbool

kunstobjecten.

landschap, alleen haar lippen steken

Het vooronderzoek was gedegen ge-

van vrijheid veel in zijn werk voor, altijd

Na elf jaar verhuisde Ovartaci naar een

als eilanden boven het zeewater uit. Er

weest: tijdens de lijdensjaren dat Ovart-

opnieuw streefde hij een verandering

inrichting in Århus waar strengere re-

leeft een nietig wezen op, zonder te be-

aci zich noch man, noch vrouw voelde

na. Met vleugels kon hij onbekommerd

gels heersten. Omdat hij daar de muren

seffen dat zich in de diepte het keelgat

schetste hij zelfontworpen katheters,

heen en weer zeilen tussen de stoffelijke

van zijn kamer niet mocht beschilderen,

van de Grote Moeder bevindt. De Chi-

hulpmiddelen uit rubber en metaal die

en de metafysische wereld, tussen het

begon hij van papier-maché allerlei le-

nese taal boeide Ovartaci omdat een

het urineren moesten vergemakkelij-

leven en de dood. Ovartaci wandelde

vensgrote vrouwelijke poppen te ma-

kleine klankverandering in de klinkers

ken. Naast iedere tekening schreef hij

van het ene leven in het andere, trans-

ken. Daarna spijkerde hij de tweezijdig

van een gesproken woord de betekenis

een gebruiksaanwijzing. Daarna teken-

formeerde van vogel naar mens, naar

beschilderde dames, waaronder Vera

ervan totaal verandert. Hetzelfde geldt

de en beschreef hij zijn uitvinding op-

luipaard of poema. Maar zijn werk ver-

In 1926 emigreerde de 31-jarige Deen

en symbolen. Nadat hij in de ban van

met de blauwe jurk, rondom zijn bed

voor de metamorfosen van de schriftte-

nieuw op de achterkant van het blad.

telt ook over de gewelddadige, pijnlijke

Louis Marcussen (1894-1985) naar Argen-

de Chinese taal was geraakt voorzag

aan de muur. Ovartaci beschouwde

kens: bij kleine schriftwijzigingen veran-

Of het nu om het maken van een schil-

dood die hij in de verschillende levens-

tinië. Hij had zich goed op zijn avontuur

hij zijn gordijnen van flinke Chinese

zijn nieuwe medebewoners al gauw

deren deze tekens als kameleons van

derij of om een ontwerptekening ging,

cycli telkens weer moest doorstaan,

voorbereid en Spaanse lessen gevolgd,

schrifttekens. Ondertussen had Louis

als zijn innig geliefde vriendinnen. Hij

betekenis.

Ovartaci hanteerde verf en papier met

een pijn die staat voor zijn persoonlijke

maar keerde al in 1929 volkomen in de

de heersende hiërarchie in de psychi-

praatte tegen ze, liefkoosde en kuste

Vol verlangen naar een exotische be-

hetzelfde gebaar. Hij was niet bezig met

ervaringen in vroegere levens of zijn

war door alle Argentijnse ontberin-

atrische inrichting goed bestudeerd. De

de levensgezellinnen. Ze lagen vaak in

schaving en gedreven door zowel zijn

‘Kunst’ maken, maar met de bezwering

huidige bestaan. ‘Reïncarneren is zo

gen bij zijn familie terug. Drie jaar later

geneesheer-directeur was de hoogste

zijn bed en hij verzorgde ze goed. Een

geloof in

van zijn bestaan. Hij werkte om vat op

raar nog niet,’ aldus Ovartaci. ‘En de

was Louis lichamelijk en psychisch nog

baas, daarna kwamen de psychiaters

van Ovartaci’s lievelingsfiguren was

reïncarnatie als de overtuiging dat

het leven te krijgen. Zo zag hij in eventu-

afstand van mens naar dier is niet zo

steeds zo aangeslagen en instabiel dat

en tenslotte de verpleegkundigen. In

Sinhu, het gevleugelde heilige paard.

hij in zijn vorige levens in China en in

ele onbeschilderde achterkanten van

groot.’ Hij wilde deze levenservaringen

hij op verzoek van zijn familie onder

reactie hierop gaf hij zichzelf de naam

Hij maakte het dier van papier-maché

Egypte woonde, schilderde Ovartaci

zijn werk een gevaar, omdat er langs

via zijn werk met anderen delen. Het

politiedwang bij een gesticht te Dalstrup

Ovartaci, een uit het Jutlandse dialect

en karton, schilderde het wit en gaf het

op de Oosterse en Egyptische culturen

die weg iets uit zijn werk zou kunnen

hardnekkige, tergende verlangen naar

werd afgeleverd. Daar werd hij met-

stammend woord met de betekenis: Su-

paardenhoofd beweegbare oogleden

gebaseerde taferelen met wezens van

ontsnappen. Niet alleen de achterzij-

een volmaakte geslachtsverandering

een ‘ongeneselijk ziek’ verklaard. Hij

peridioot. Omdat hij ten opzichte van

en een grote muil om zijn snoepgoed in

vrouwachtig– maar toch twijfelachtig–

den van zijn tekeningen en schilderijen

bleef hem gelijktijdig achtervolgen, tot-

zou zijn verdere leven in een inrichting

de andere patiënten allerlei privileges

te kunnen bewaren. ‘s Avonds voor het

geslacht. Hun ongedefinieerde kruis

werden bewerkt en beschreven, de

dat hij in 1957 chirurg Barfod ontmoette

wonen. Aanvankelijk kreeg Louis een

had, voelde hij zich de Oppergek. Ge-

slapen gaan sloot hij de paardenogen

ziet er regelmatig wat bezoedeld uit.

achterkant vaak in het Spaans, ook de

bij wie hij eindelijk gehoor vond. Na

schilderverbod opgelegd. Hij leefde

durende de 56 jaren die hij in een inrich-

en kuste het beest goede nacht.

Onafgebroken staat zijn werk in het te-

rugzijden van zijn levensgrote metge-

een geslaagde operatie schonk Ovart-

onder allerlei strenge restricties, maar

ting verbleef vond Ovartaci uitstekend

ken van de verschillende verschijnings-

zellinnen zette hij in de verf.

aci hem uit dankbaarheid een portret

dankzij de invloed van professor Erik

zijn weg in het systeem van de psychi-

Man

vormen waarin hij– naar eigen over-

Strömgren, een befaamd Deens psychi-

atrie. Uiteindelijk liep hij als een koning

Voor Ovartaci was het wezen van alle

tuiging– op aarde reïncarneerde: als

Ovartaci’s wens om volledig vrouw te

ater, hoefde hij al gauw zijn medicijnen

over het gestichtsterrein rond.

dingen: metamorfose. Hij maakte daar-

vlinder, vogel, poema en tijger. Maar de

worden vond na zijn castratie bij art-

Vreemd genoeg is er nergens een di-

bij geen onderscheid tussen mens, dier,

echte transformatie, die waar hij zijn le-

sen verder geen gehoor. Na zoveel

agnose te vinden, onduidelijk blijft

niet meer in te nemen. Bovendien kreeg

van een vrouwelijke godheid.

hij het privilege van een eigen kamer

Rookfantomen

lichaam of landschap. Zijn geschil-

ven lang zo naar verlangde, kwam pas

jaren van eenzame worsteling nam hij

wat Ovartaci precies mankeerde. Aan-

en meer bewegingsvrijheid. Louis ging

De eerste elf jaren in de inrichting van

derde koppen bezitten gezichten als

op 63-jarige leeftijd tot stand. Tot die tijd

ten einde raad zelf de beitel ter hand

nemelijk is dat de worsteling met haar

meteen aan de slag. Hij beschilderde

Dalstrup waren productieve jaren. Van

landschappen met een veranderend

ging Ovartaci als man door het leven.

en bevrijdde zich van zijn mannelijke

identiteit en het aanhoudende gevoel

zowel de muren als het plafond van zijn

zijn verzameling lege tandpastatubes

oppervlak: gebarsten, droog, angst-

geslachtsdeel. Haastig toegesnelde

in een verkeerd lichaam te zitten tot

kamer met plaatsvervangende familie-

maakte Ovartaci een flinke serie ‘Smo-

aanjagend of met plooien. In het hoofd

Vrouw

doktoren gaven de benodigde nood-

psychische problemen heeft geleid. De

leden en kleurrijke zielsverwanten. Zijn

king Phantoms’: vrouwengestaltes die

is de gehoorgang tevens trap, de mond

‘Mijn Bevrijdingsdag, 22-7-1951,’schreef

verzorging, maar ook nu bleek het re-

tijdgeest– over gender problematiek

bed decoreerde hij met groteske, naak-

als pijp of sigarettenhouder konden

een grot en het ooglid het dak van een

Ovartaci onder een zelfportret uit 1951.

sultaat na genezing voor Ovartaci nog

was weinig bekend– heeft haar onge-

te genderfiguren en vanuit dit ledikant

worden gebruikt. Wie de rook die door

hut. Ovartaci’s universum is samenge-

Op de tekening staat ze in vrouwenkle-

steeds teleurstellend. Hij sneed nog een

twijfeld tot wanhoop gedreven.

keek hij uit op zijn eigen, dichtbevolkte

de vrouwelijke vorm was gestroomd,

steld uit allerlei elementen die tussen

ding met hamer en beitel aan de werk-

puntje van zijn neus om meer op een

Nadat Ovartaci in 1957 vrouw was ge-

privé-kosmos, gevuld met vrouwen

inhaleerde zou volgens zijn zelfontwik-

mens, dier, tekens en natuur in zitten

bank en bewerkt een blok hout. Ze? Kort

dame te lijken.

worden is nooit overwogen haar uit de

in Egyptische stijl, uitheemse wezens

kelde theorie niet alleen worden ge-

en daarmee een afspiegeling van zijn

daarvoor had een operatieve ingreep,

22

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

inrichting te ontslaan. Natuurlijk stuurt

Ovartaci, schaalmodel helicopter, hout, foto Margit Willems

denieuwe

J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Concept en fotografie Ilona Plaum en Anno Dijkstra

24

J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe