denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae
30
Januari 2014 jaargang 18
Pavèl van Houten
Perken
Fredie Beckmans
Anything goes Frank Lisser
Niets meer aan de muur Kees Koomen
Bloemen van het kwaad Rein Jelle Terpstra
Retracing
Philip Fokker
Over Woes van Haaften Ine Dammers
Roy Lichtenstein Franck Gribling
Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht Abram de Swaan
Ironisch iconisch
Lego-utopie/ copy & paste
Redactioneel
Inhoudsopgave 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Maurice Merleau-Ponty
Fenomenologie van de waarneming 4+5 Abram de Swaan
Ironisch iconisch 6 Frank Lisser
Niets meer aan de muur 7 Evan Roth
Observing-user-archievement 8+9 Martijn Lucas Smit,
Niet hier, niet nu 9 Rob van Gerwen
Het beeld dat anderen van ons hebben en dat van Anno Dijkstra fragment
10+11 Fredie Beckmans
‘Anything goes’ 12+13 Philip Fokker
Een tijd van Transitie 14+15 Ine Dammers
Liechtenstein en de beeldenstroom 16 Philip Fokker
Lego-utopieën voor iedereen 17 Niels Post
Watching 18+19 Kees Koomen
Bloemen van het kwaad 20 Franck Gribling
Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht 21 Robert Broekhuis
Retracing
‘Ik wil geen dingetjes meer maken,’ zeggen studenten op de kunstacademie. Is de tijd van de zakenman/kunstenaar voorbij? Sinds 11 september 2001 en de crisis van 2008 is de wereld veranderd. Maar hoe? Het postmodernisme van ‘iedereen doet zijn ding’ en de alles kapot relativerende ironie lijkt voorbij. Sommige kunstenaars hanteren het copy-and-paste-principe. Er zijn genoeg beelden, waarom nog nieuwe maken, we samplen wel wat bij elkaar en creëren daarmee iets nieuws. Maar hoe je de kunst van deze tijd moet benoemen is niet duidelijk. Er is sprake van een overstelpende hoeveelheid aan vormen. Sommigen zoals Francis Alÿs willen het publiek een ervaring geven, anderen benaderen de wereld als wetenschappers. De veelheid van opvattingen is overstelpend, vooral ook omdat de kunst nu internationaal opereert. Internet verschaft toegang tot miljoenen beelden en opvattingen. De naoorlogse generatie zag misschien in de Cobra-schilders als Karel Appel hun wereldbeeld vertolkt. Welke kunst zou nu ons wereldbeeld vertolken? Hoe wijs te worden uit de kakofonie van opvattingen? De vraag is natuurlijk of dat eigenlijk wel zo anders is dan vroeger. De wereld bestaat tenslotte uit een enorme verscheidenheid. Het internet maakt het voor het eerst mogelijk die enorme verscheidenheid ook te zien. (Tot grote vreugde van de Amerikaanse staats superhacker NSA en politiestaten als Cuba, China en consorten). Wat vroeger alleen met veel moeite toegankelijk was, ligt nu voor het grijpen. Dat is eigenlijk het echte nieuwe, samen met de massale output van nieuwe en oude media. De opbrengst is een verwarrende mix van opgewonden onzin en doorwrochte journalistiek. Bagger en diamanten. Hoe dan ook, de verscheidenheid was er altijd al. De redactie van De Nieuwe wil iets van die verscheidenheid aan opvattingen in de kunst laten zien. In dit nummer kunstenaarsbijdragen van mediakunstenaar Evan Roth, Niels Post en Anno Dijkstra, die in december en januari een project in Arti doet. Hoe ingrijpend de attitude van kunstacademiestudenten is veranderd, wordt belicht door Frank Lisser. Kees Komen ging naar de tentoonstelling ‘L’ange du bizarre’ in Parijs en beschrijft de duistere romantiek van de getoonde 19de-eeuwse werken. Margit Willems beschrijft leven en werk van de Deense art-brut kunstenaar Ovartaci. Philip Fokker sprak met Woes van Haaften en zijn beweegredenen om het werkproces van kunstenaars te laten zien. Fredie Beckmans verkent het postmodernisme, de filosoof Lyotard en popgroep The Libertines. Het nieuwe boek van Rein Jelle Terpstra, ‘Retracing’ wordt besproken. Ine Dammers heeft een essay geschreven over Roy Lichtenstein, die ooit de slechtste kunstenaar van het jaar werd genoemd. Franck Gribling bezocht de Malevich-tentoonstelling. Hij komt tot de conclusie dat de Russische avant-garde een unieke utopische variant van het modernisme heeft opgeleverd. In een messcherp stuk laat Abram de Swaan zien hoe het grote geld de kunst regeert. Een verheugend bericht tot slot: De jury voor de MuseumN8 Award 2013 beloonde de druk bezochte Arti manifestatie ‘Living Sculptures’ (curatoren Arjen Lancel en Frans Franciscus) met een 2e Prijs. RB n
22+23 Margit Willems
Ovartaci, zelfgekroonde oppergek Harm van den Dorpel, Ethereal Others, Club Internet, non-archived online exhibition space, 2008 - 2009, fragment
Colofon De Nieuwe 30 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. De redactie van de Nieuwe is onafhankelijk. www.arti.nl en www.denieuwe.nl Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser,
De fenomenologie van de waarneming
Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil Eindredactie: Robert Broekhuis Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen Bijdragen: Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Philip Fokker, Rob van Gerwen,
‘De bewering dat ik een gezichtveld heb, zegt dat ik toegang heb tot een systeem van bestaande dingen, van zichtbare dingen, en dat deze op grond van een soort primordiaal contract en dankzij de gave van de natuur, zonder enige tussenkomst mijnerzijds, aan mijn blik ter beschikking staan. Dat wil dus zeggen dat het zien voorpersoonlijk is.’
Franck Gribling, Kees Koomen, Frank Lisser, Martijn Lucas Smit, Abram de Swaan, Margit Willems Beeldbijdragen: Anno Dijkstra, Harm van den Dorpel, Pavèl van Houten, Alfredo Jaar,
Maurice Merleau-Ponty
Roy Lichtenstein, Kazimir Malevich, Ovartaci, Niels Post, Evan Roth, Rein Jelle Terpstra Correcties: Frits Vliegenthart PERKEN/ Pavèl van Houten
Reacties en bijdragen nummer 31 jaargang 18, dienen uiterlijk op 20 januari 2014 binnen te zijn. Per mail
Op de cover staat een beeld uit het kunstproject ‘Perken’ dat Pavèl van
naar
[email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin
Houten voor de Amsterdamse Staatsliedenbuurt maakte. Van Houten
112, 1012 LB Amsterdam.
laat de complexiteit en de schoonheid zien van natuur op straat. Hij heeft
Advertenties:
[email protected]
delen van perkjes onder de loep genomen en vertaald naar nieuwe beel-
Druk: Veldhuis Media
den, patronen en infographics. ‘In één geveltuintje zit evenveel schoon-
De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen
heid als in een heel natuurgebied, zolang je maar goed kijkt,’ aldus de
geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie
kunstenaar. Werk van Pavèl van Houten is te zien op pavelvanhouten.nl n
te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n
2
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
3
De waarden waar de hoogopgeleide
Imaginaire realiteit
vooral en boven alles onbetaalbaar.
tenaardse materiaal. Misschien is goud
klasse haar maatschappelijk aanzien
De grote dictaturen van de vorige eeuw
Letterlijk: alleen te betalen voor een
nog duurder. En warempel, even verder
aan ontleende, kennis en kunst, devalu-
nationaliseerden ook het kunstbeleid,
hoogst enkele sterveling. En tegelijker-
was een ‘Tower of Power’ opgebouwd
eren in hetzelfde tempo mee. De univer-
dat toen dan ook echt staatszaak werd.
tijd is die kunst volstrekt ongrijpbaar.
uit honderd gestapelde baren van elk
siteiten moeten hun kennis ‘valoriseren’,
Die staatskunst diende de verheerlijking
Wat verbeeld wordt is ontleend aan
een kilo goud, naar de dagkoers voor
verkopen aan de hoogste bieder, en als
van het totalitair bewind, was realistisch
de massacultuur van stripverhalen, te-
een waarde van minstens drie miljoen
zich geen koper aandient dan wordt
in schijn, leek populistisch, maar de ver-
kenfilms, Hollywood, royaltyroddels,
dollar. Het deed de zwaarbewapende
het onderzoek eenvoudig afgeschaft.
beelde realiteit was in wezen volstrekt
kortom aan al die virale imago’s van tv
politieman die er de wacht hield denken
Artistieke instellingen moeten zich on-
imaginair. Ook in de democratische lan-
en internet. Maar wacht: dat is de eerste
aan een hoop repen luxe-chocola.
dernemend opstellen en ‘hun eigen
den werd het kunstbeleid staatsbeleid,
laag, die het grote publiek moet intrige-
De hele tentoonstelling, net als al het
broek ophouden’ en anders worden ze
maar daar werd de bourgeoisie niet
ren. Tegelijk wordt de schijn gewekt dat
werk van Koons of Hirst, staat tussen on-
simpelweg opgeheven. Wie goed ge-
onteigend en bleven burgerlijke smaak-
er nog een tweede laag van betekenis
zichtbare aanhalingstekens, het is niet
luisterd heeft hoorde hier en daar wat
voorkeuren hun gelding behouden.
in die werken steekt, een laag die zich
wat het is, maar wat de kunstenaar er-
gemurmureer en her en der zelfs wat
Sterker nog, in democratische samen-
alleen aan de kenners openbaart.
over meedeelt, in diepe code. Telkens
gebrom dat vaag leek op protest. Maar
levingen bepaalden de voorkeuren
trekt iemand zich wat aan van een klas-
van een kunstminnende elite in nauwe
Je moet een ziener zijn
kenbaar herkenbaar Maar tegelijk sug-
se die altijd geleund heeft op de staat
wisselwerking met de maatstaven van
Jeff Koons, de meest gewiekste trans-
gereren ze dat er nog wat anders is: ze
en die zijn steun nu is kwijtgeraakt…?
voorlieden uit de kunsten zelf de keu-
formator van ‘lage’ naar ‘hoge’ kunst,
zijn ironisch iconisch.
Integendeel, een hele schare van net
zes van de kunstbeambten. Terwijl in
toont reclamevarkentjes en stripfiguren,
wat minder opgeleiden die zich altijd
de Sovjet-Unie en in Communistisch
perfect nagebootst, uitvergroot, in nog
Profeten van de vraag
al uitgesloten en gekleineerd voelden,
China op het oog de smaak werd aan-
fellere kleuren, volmaakt opgeleverd,
Het beeld is iedereen vertrouwd, daar-
grijnst meewarig en wakkert de afbraak
gehouden van de grote meerderheid,
van het fijnste materiaal. Natuurlijk heeft
voor is het een icoon. Dat kan nog ver-
nog wat aan. Dat is het schelle, nieuwe
was in het Westen het democratisch
de artiest niets met Assepoester, en ook
der worden doorgevoerd. Heel de mo-
rechts.
kunstbeleid in wezen elitair. Daar werd
de koper die voor zijn plastiek vijftig mil-
numentale spiraal van het Guggenheim
de staatskunst tot kunstkunst: de kunst-
joen neertelt gaat het niet om die Dis-
Museum in New York is deze herfst ge-
Zoals het hier staat wordt het niet vaak
wereld was er georiënteerd niet op het
ney-heldin. Er is een dubbele bodem.
reserveerd voor de doeken van Chris-
opgeschreven. De meesten is de moed
staatsbelang maar op de waarden van
Gewone mensen vinden zo’n Koons-
topher Wool, waarop met de verfrol een
daartoe al lang ontzonken. Er is ook
de kunstwereld. De abstractie en de ato-
varkentje van zichzelf al aandoenlijk
rasterpatroon is aangebracht, deels in
veel meer nuance nodig, en minstens
naliteit van die kunstkunst werden in de
en ook nog kunstig nagemaakt. De
banen weggewit met dezelfde roller.
vijftig tinten grijs, om tot een evenwich-
jaren van de Koude Oorlog ook ingezet
schathemelrijken en de kunstexperts
Daaraan is niets te zien en al helemaal
tig oordeel te geraken.
tegen het communisme, als blijken van
die hen bedienen gunnen het gemene
niets te beleven, maar het publiek komt
de vrijheid en de inventiviteit in de wes-
volk minzaam zijn ontroering en amu-
en masse kijken naar de honderden
Gunstkunst
terse democratie. De ondergang van
seren zich met het verbijsterd ontzag
schilderijen die stuk voor stuk vijfentwin-
Heel het oude bolwerk van staatskunst
het communisme ginds heeft geleid tot
voor de veilingprijs van tientallen mil-
tig miljoen dollar opbrengen. Hier be-
wordt nu overgenomen door bankiers
de triomf van het kapitalisme hier in het
joenen dollars. Maar zij zien, zij zien wat
paalt de prijs geheel en al de waarde.
en investeerders. De kunstsubsidies ver-
westen en zijn wingewesten. Het kon
de massa niet ziet: niet het zwijntje zelf,
Het icoon is niet eens meer afgebeeld,
dwijnen en in plaats daarvan komen
niet uitblijven, ook de kunsten worden
maar waar dat zwijntje naar verwijst.
maar is toch onontkoombaar aanwe-
de genereuze schenkingen van vermo-
nu overgenomen door het kapitaal,
Het zwijntje is geen zwijntje, maar nog
zig: $25.000.000. De ironie zit in de nul-
gende begunstigers. Het zijn niet langer
door de grootmogende beschermers
iets anders en Koons zijn Disney-Asse-
len.
de ambtenaren van het cultuurbeleid
die met hun patronage de kunstkunst
poes is geen Disney-Assepoes, maar
Wat het publiek en evengoed de ken-
die de dienst uitmaken in overleg met
zullen omvormen tot gunstkunst.
iets daar ver voorbij. Om dat te kunnen
ners obsedeert is dat die nieuwe kunst
zien, moet je kunnen kijken, moet je ‘het
mateloos veel geld kost. Geld om het
cultuurdragers uit de kunsten zelf, maar Alfredo Jaar, Culture = Capital, Neon, 15 x 122 cm, Edition 2/7, 2010. Courtesy Alfredo Jaar en Kamel Mennour, Paris
Ironisch iconisch Dit is het tijdperk van de commercialisering van de kunst. Dat is maar een enkel aspect, en een deelaspect, van de verdere verzakelijking van de samenleving. Overal verschuift de macht van de staat naar de markt, van ambtenaren en politici naar ondernemers en financiers. Al die mensen die eens een vrij beroep hadden in vaste dienst, bij de overheid en bij haar satellieten, al die academisch gevormde beambten, docenten en hooggeschoolde zorgverleners verliezen nu steeds meer vrijheid in hun werk door moderne managementmethodes, raken in beloning achter op de ‘vrije sector’ door het crisisbestrijdende bezuinigingsbeleid en verliezen aan aanzien tegenover het hogere kader in de bedrijven en bij de banken. Massamedia, het internet en de alomtegenwoordige reclame negeren kunst, letteren en wetenschap voor andere interesses, waar meer mensen meer geld voor over hebben.
4
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Abram de Swaan
zijn de beelden onmiddellijk en onmis-
besturen, raden en commissies waarin
Blockbusters
oog’ hebben, moet je eigenlijk al een
geld. Dat is de ironie. Een paar duizend
gefortuneerde ondernemers aanschui-
Laatst stelde Anna Tilroe in De Groene
visionair zijn, zelfs enigszins een ziener.
van de allerrijksten ter wereld kunnen
ven met eigen geld, bedrijfsvermogen
Amsterdammer de vraag of die machts-
Alweer een jaar of wat geleden expo-
zich zo’n aankoop permitteren. Die al-
of reclamegelden. Daarmee leggen ze
verschuiving al een zichtbare uitwer-
seerde het Rijksmuseum nog tijdens
lermeestvermogenden weten dus iets
eer in, schuiven elkaar wat privileges
king heeft op de kunstbeoefening, op
de verbouwing, in het bijgebouw dat
wat anderen niet weten, anders waren
toe en verwerven aanzien zoals ooit
al hetgeen wordt opgevoerd en uitge-
openbleef voor het publiek, een door
ze niet zo rijk geworden. Blijkbaar zien
eens het patriciaat, maar nu valt de cul-
voerd, uitgegeven en tentoongesteld.
Damien Hirst met talloze, echte (echte!)
zij dus ook wat anderen niet zien, anders
turele zeggenschap toe aan een nieu-
Ze zag vooralsnog van een antwoord
diamanten beplakte schedel van pla-
zouden ze hun geld niet aan zo’n ding
Al die mensen die niet lang geleden
De crisis is in die ontwikkeling alleen
we coterie: het ‘mecenariaat’. De staats-
af. Aan de einder tekenen zich al de
tina. Het werd wereldnieuws, een pu-
uitgeven. Zij zijn dus eigenlijk niets min-
nog gunstelingen waren van de staat
maar een stroomversnelling. De crisis
kunst was, uiteraard, de rechtstreekse
contouren af. De kunsten worden popu-
blicitair evenement. Het object had wel
der dan miljardair visionair, zieners van
vormen nu een dalende klasse: de
dient vooral als rechtvaardiging voor
voortzetting van de hofkunst uit de da-
lairder, massaler, zoeken de aandacht
zestig miljoen gekost. Wat fascineerde
de markt, profeten van de vraag.
hoogopgeleide, cultureel belangstel-
een niet aflatend bezuinigingsbeleid,
gen dat keizers, koningen met de hele
van het grote, gemiddelde publiek. Dat
was de kostbaarheid. Juwelierskunst.
lende groepering die de kunsten be-
gedicteerd door economen in de ban
hofhouding en adelstand eromheen
is te zien aan de spectaculaire tentoon-
Maar artistiek gesproken ging het niet
De kunstenaar die zo’n ironisch icoon
mint, de theaters en concerten bezoekt,
van het marktisme, in de waan van de
nog de dienst uitmaakten en kunst en
stellingen aangeduid als ‘blockbusters’
om een metalen schedel met edelste-
maakt is zelf al een durfinvesteerder en
die de literatuur op afstand volgt en die
vrije-marktgedachte. Zo kunnen over-
wetenschap inzetten tot meerdere glo-
(die term was de naam van een bom
nen maar om iets anders, iets wat de in
kunstzakenman die met zijn geldschie-
‘s ochtends de Volkskrant of ‘s avonds
tollige werknemers voorgoed geloosd
rie van de eigen kring. Maar met de de-
die een hele woonwijk kon vernietigen,
dichte rijen langsdrentelende bezoe-
ters en vennoten zijn kapitaal inzet in
de NRC leest, in het weekend De Groene
worden en blijft een goed deel van
mocratisering van de macht verdween
dus per ongeluk toch raak), de bestsel-
kers er niet aan afzagen, maar de cog-
een hoogst riskante investering. En als
en tegen het eind van de maand ook
de jonge generatie kansloos achter.
het aristocratisch mecenaat. Eerst wa-
lers (waar komt al dat Amerikaans En-
noscenti wel.
hij zijn geld in meervoud terugverdient
nog wel eens De Gids.
De kleine zekerheden die ooit de ge-
ren het vooral de rijke burgers die kunst
gels toch vandaan?), de particuliere
moedsrust van de verzorgingsstaat
en wetenschap begunstigden en daar-
producties (nog zo’n industrieterm
Het is niet wat het is
nog niemand gezien heeft, omdat hij
Waan van de vrije-marktgedachte
konden waarborgen worden de een
mee hun rijkdom met maatschappelijk
ontleend aan het Amerikaans). Maar in
Ik ging dezer dagen kijken in het New
een profeet van de kunstmarkt is en een
Die statusdaling ligt niet alleen aan de
na de ander afgeschaft. Met de flexibi-
prestige konden vergulden. Randfigu-
die commerciële, massale, publieksge-
Museum aan de New Yorkse Bowery
visionair van de vraag. De kunstenaar is
economische crisis, die heeft ook te ma-
lisering van de arbeidsmarkt worden
ren in de burgerstand probeerden zich
richte kunstpresentaties tekent zich iets
naar een tentoonstelling over de instal-
in deze nieuwe wereld een ondernemer,
ken met de internationalisering en de
de risico’s van de conjunctuur afge-
te onderscheiden door marginale kun-
nieuws af, iets dat op het eerste gezicht
laties en performances van Chris Bur-
met lef en in het groot. Van zijn kant is dus
informatisering. Die ontwikkelingen be-
wenteld op de werkers en op de kleine
stenaars te steunen. Ook avant-gardisti-
een vervolg lijkt op de avant-garde-
den. Daar was een Porsche te zien, op-
de ondernemer, met durf en in het groot,
voordelen het anonieme, mondiale ka-
zelfstandigen die net als echte onder-
sche kunst was burgerlijke kunst, onder-
kunst van de twintigste eeuw. Ook deze
gehangen aan een reusachtige balans
eigenlijk ook een soort kunstenaar. Hem
pitaal en benadelen de plaatsgebon-
nemers opereren in het vrije spel der
houden door de buitenstaanders en de
‘art international’ (lees: Amerikaanse
die aan de andere kant in evenwicht ge-
is het nooit te doen om het beeld, maar
den en persoonsgebonden arbeid. De
maatschappelijke krachten, met weinig
vernieuwers in de burgerij, een kleine
keus) spreekt soms onmiddellijk aan, lijkt
houden werd door een brok meteoriet
om het zelfbeeld zoals dat daarmee
winsten nemen toe en de lonen dalen.
anders dan hun eigen werkkracht en
bent van fijner besnaarde en avontuur-
heel herkenbaar, is ook al spectaculair,
van vierhonderd kilo. Er bestaat vrijwel
aan de wereld getoond kan worden.
vaardigheden als bedrijfskapitaal.
lijker burgers.
maar de gepresenteerde werken zijn
geen zeldzamer substantie dan dit bui-
Dat is dan nog goedkoop gekocht. n
dan is dat omdat hij voorzien heeft wat
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
5
Francis Alÿs, When faith moves mountains, videostill, 2002
Niets meer aan de muur ‘Ik heb helemaal geen zin om nog dingetjes voor aan de muur te maken’ antwoordde de kunststudent op mijn vraag wat voor een kunstenaarschap hij ambieerde. ‘de wereld heeft iets anders nodig, niet nog meer werkjes voor in een galerie met als enige doel “bij” op de giro. Ik wil dat mijn kunst de wereld beter maakt.’ Op mijn reactie dat in de postmoderne wereld het zicht op wat goed, slecht of beter is voor de wereld hooguit geldigheid kan hebben voor de enkeling, als privé-opvatting, volgde direct, ‘Tja, dat geloof in de relativiteit is al lang ‘over the hill.’ Met die vrijblijvende ironische gedachte van dat het allemaal relatief is kom je nergens meer. Kunstenaars moeten nieuwe perspectieven bieden voor een vastgelopen maatschappij.’ De jonge student –vaak nog wel met een postmoderne levensstijl– is wel klaar met de gedachte ‘anything goes’. Zonder direct in utopische vergezichten te vervallen, wordt er wel opvallend vaak gesproken over een betere wereld of over een harmonische natuurwereld. Behalve de altijd aanwezige laptop is de kunststudent materieel minimaler geworden. Er worden nauwelijks nog grote beelden of monumentale schilderijen gemaakt. Filmpjes met op internet gevonden materiaal, tijdelijke installaties van readymade materiaal en performances op locatie voeren de boventoon.
Frank Lisser
een ijskoude dag op het centrale plein
ringen, het lichtontwerp, elk detail was
met de bedoeling dat het door het win-
ter plekke ontworpen en uitgevoerd. De
kelend publiek zowel letterlijk en figuur-
politie heeft het twee nachten gedoogd
lijk als hartverwarmend wordt ervaren.
en na enige dreiging is de club feeste-
Het ervaringsmoment – een groep
lijk gesloten. In de korte tijd zijn er hon-
toevallige voorbijgangers verzameld
derden bezoekers geweest en behalve
rondom een rokend warm hart – is vol-
een website en de legende van ‘was je
doende. De mooie herinnering eraan
er bij?’ is er niet veel van overgebleven.
volstaat.
Naast die vooropgezette eenmaligheid is de samenwerking wezenlijk.
Tijdelijkheid en uitwisbaarheid
Collectiviteit is gelijkwaardig aan de
De klassieke modernistische tentoon-
individualiteit geworden en dat lijkt op
stelling, een witte ruimte met daarin
een terugverlangen naar een gezamen-
een serie afzonderlijke kunstwerken
lijk gedeelde identiteit. Het verschil is dat
geordend geplaatst met als doel stuk
deze collectieven nu bewust tijdelijk zijn
voor stuk bekeken te worden, heeft
en dat ze geen hoger doel hebben. Het
plaatsgemaakt voor een veelal thea-
is hoofdzakelijk pragmatisch en sociaal
traal ingerichte ruimte met daarin een
en bovenal niet langdurig bindend.
samenstelling in diverse media gericht
Terwijl de buitenwereld de stelregel
op een totaalervaring. De voorwerpen,
‘enkel wat zichzelf economisch in stand
Tot halverwege het vorige decennium
het gebruik van meerdere werkwijzen,
het materiaal, is ondergeschikt aan het
kan houden, heeft bestaansrecht’ on-
was het antwoord op mijn vraag naar
vakdisciplines en technieken tegelijker-
geheel en zodra de ruimte wordt afge-
verbiddelijk hanteert, lijkt het voor een
de ambities meestal zakelijker. Een
tijd toestaat zonder dat er sprake is van
broken bestaat het werk niet meer. Er
kunststudent een irrelevante kwestie te
kunstenaar moet werk maken dat een
verlies aan ambitie.
worden nog wel schilderijen en beel-
zijn geworden. Voor hem heeft de kunst
(koop)publiek kan aanspreken. Daarbij
De monomane schilderstudent, de toe-
den gemaakt maar wat opvalt is dat het
steeds meer als doel ervaringen aan
kreeg ik vaak allerlei plannen te horen
gewijde aspirant-graficus, de gedul-
gebruikte materiaal niet voor de eeu-
te bieden die de kijker bewust maken,
hoe ze zouden kunnen starten in een
dige ambachtsman -in- wording die ja-
wigheid is. Blijkbaar met opzet maakt
verblijden, verwarren, ondermijnen en
goede galerie. De culturele onderne-
renlang oefende voordat ‘het’ getoond
men objecten van purschuim, tape of
genezen. Van wat of waarvan ? Dat is
mer stond hiervoor die tijd model. Mijn
kon worden, was al ruim voor die tijd
gietrubber of schilderijen op niet houd-
niet duidelijk en van waaruit dit voort-
kritiek ‘dat er wel wat meer is dan dit ‘,
verdwenen, en nu lijkt de tijd rijp om af-
bare ondergronden. Zodra ik begin
komt evenmin. Ik vind het bijzonder dat
werd vaak tegengesproken. De reac-
scheid te nemen van de culturele onder-
over de noodzakelijke houdbaarheid
er in onze totaal geëconomiseerde sa-
ties luidde dan: ‘Je kunt je niet overal om
nemer -in- opleiding. De culturele on-
– toch iets wat een eventuele koper kan
menleving, weer groepjes individuen
druk maken’ of ‘jij komt uit de tijd dat er
dernemer wordt geleidelijk vervangen
waarderen – wordt dat als onbelangrijk
zijn die lijken te willen uitbreken. Maar
nog echte tegenstellingen waren.’ Uit
door een andere type gedrevenheid.
afgedaan.
voor het eerst ervaar ik als schilder van
de antithese van de jaren zeventig van
Er is niet een direct bewust gevoelde
Tijdelijkheid van het werk aan de ene
middelbare leeftijd werkzaam in een
de vorige eeuw, tussen de Ambachts-
innerlijke noodzaak of urgentie – een
kant en de onuitwisbaarheid van de er-
stil atelier – maker van schilderijen die
man en de Avant-garde kunstenaar, is
Modernistische Sturm und Drang – maar
varing anderzijds lijken de twee princi-
duurzaam en goed verhandelbaar zijn
blijkbaar de culturele ondernemer in de
eerder een plotseling gevoeld belang
pes te worden waarop de aanstaande
- een duidelijke generatiekloof. Het mo-
jaren ‘80 - ‘90 als synthese tevoorschijn
voor de directe omgeving.
kunstpraktijk gaat rusten.
tief en de daadkracht van de studenten
gekomen. Echter uit de vele recente
Er is geen sprake van een vooropgezet
gesprekken met kunststudenten lijkt het
‘verdienmodel’, het ontstaat meestal
Club Mirage, artclub met stijlkamers
een teleurstelling uitloopt zoals in ‘De
erop dat deze ondernemer op z’n re-
impulsief, vanuit het idee dat het on-
Als eindpresentatie dit jaar heeft een
Titaantjes’ van Nescio: ‘Jongens waren
To find Roth’s work online, just google ‘bad ass mother fucker’.
Roth will discuss his fascination with the misuse of seemingly rigid systems and
tour is.
middellijk nodig is. Het volgende voor-
groep van derde jaarsstudenten samen
we – maar aardige jongens. Al zeg ik ‘t
The Art of Misuse. Evan Roth is an American artist based in Paris whose
the effect that philosophies from hacker communities can have when applied
beeld is typerend voor een huidige
een volledig functionerende nachtclub
zelf. We zijn nu veel wijzer, stakkerig wijs
work explores the relationship between misuse and empowerment.
outside of computer screens. His work demonstrates how small shifts in repre-
Afscheid van de culturele ondernemer
studiepraktijk en wordt langzamer-
in een studentenhuis als zijnde een ten-
zijn we, behalve Bavink, die mal gewor-
Creating prints, sculptures, videos and websites, the work is defined
sentation can enable us to see our environment with new eyes and visualize
De kentering is mij geleidelijk bewust
hand steeds meer bepalend voor een
toonstelling gemaakt. Gedurende twee
den is.’ n
less by medium and genre than by its appropriation of popular culture.
transient moments in public space, online and in popular culture. Whether rea-
geworden. Er leeft kennelijk een ver-
aanstaande kunstpraktijk. Een studente
nachten was dit huis een druk bezochte
Roth’s work is informed by the misuse of seemingly rigid structures and
lized online, in the studio, in the city or at the airport, Roth questions the sacred
langen naar iets wat nog ‘echt ‘ is. Stap
maakt van afvalmetaal een functione-
art-club met daarin diverse glossy stijl-
Beeldend kunstenaar Frank Lisser is sinds
the effect that philosophies from hacker communities can have when
nature of technology and experiments with showing it creative disrespect.
voor stap is er in de laatste tien jaar een
rende houtkachel in de vorm van groot
kamers elk gericht op een specifieke
1990 tevens docent aan diverse kunst-
applied to non-digital systems.
www.evan-roth.com n
flexibelere studiepraktijk ontstaan die
mensenhart. Deze ontsteekt ze tijdens
ervaring. De inrichting, de muurschilde-
academies. n
6
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
houden me bezig. Als het maar niet op
Evan Roth, observing-user-achievement.com, 2013, Website Variable ,Courtesy xpo gallery, Paris
Evan Roth/ The Art Of Misuse
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
7
Anno Dijkstra, Proposal 19, Bronze, 130 x 30 x 28, Madrid, 2008
Anno Dijkstra, Nachtaarde , 2012 , performance, foto Anno Dijkstra
Niet hier, niet nu Television is the first truly democratic culture, the first culture available to everyone and entirely governed by what the people want. The most terrifying thing is what people do want.’ Clive Barnes, New York Times, 30 december 1969.
Anno Dijkstra, Nachtaarde , 2012 , performance, foto Anno Dijkstra
Anno Dijkstra, Proposal Nr. 17, 60 x110 x 60cm, polyester/cement, 2007
Martijn Lucas Smit Een alziend oog
lectieve identiteit, maar tegelijkertijd
verhoudt, dit beeld kun je niet uitzetten.
gebruikt, gaan alles en iedereen aan,
Maar het is nog veel voller in de open-
haar plek wel in deze omgeving. Maar
Maar deze mediabeelden doen ons
zijn ze in enorm contrast met elkaar.
Je kunt niet van kanaal wisselen, weg-
maar wat doen ze in hemelsnaam juist
bare ruimte: het individuele privé-
is binnen dit vaak chaotische krachten-
zappen naar een spelletjesshow of een
op deze plek?
belang,
gemeenschappelijke,
veld eigenlijk wel ruimte voor kritische
ander URL kiezen. Het staat hier en nu.
Trinity Site, het Amerikaanse monu-
publieke belang en het commerciële,
kunst? Voor werken die omstanders
ment voor de allereerste proeven met
kapitalistische belang verkeren ener-
op het verkeerde been zetten, die hun
niet alleen herinneren en herdenken, ze doen meer dan dat: ze maken ons
Het zijn juist dit contrast – en deze
deelgenoot van de gebeurtenis. Waar
overeenkomst – die beeldend kun-
het
Sinds mensenheugenis herdenkt en
De wereldgebeurtenissen zijn nu live
fysieke monumenten ons met relatief
stenaar Anno Dijkstra bovenmatig in-
De beelden zijn virtuoos geboetseerd
atoomexplosies, wordt zorgvuldig in
zijds in een voortdurende onderlinge
directe omgeving maar ook sociaal/
herinnert de mens. Uit angst te vergeten
te volgen: hongersnoden, genocide,
veilige eerbied doen terugkijken, ma-
teresseren, en die ook de kern vormt
in het plasticine, maar in details niet vol-
gips nagebouwd in een buitenwijk van
strijd, terwijl ze anderzijds ook steeds
maatschappelijke ontwikkelingen kri-
maakt hij de herinnering zo fysiek mo-
staatsgrepen en oorlogshandelingen
ken de voor eenieder beschikbare me-
van zijn werken. Het spanningsveld
ledig af. De esthetiek van de werken is
Gent. Een hongerend kind uit Ethiopië
moeilijker van elkaar te onderscheiden
tisch bevragen?
gelijk en plaatst hij beelden: piramiden,
zijn per direct met een afstandsbedie-
diabeelden ons uiteindelijk tot getuige
tussen de beelden van de media en
in voortdurende strijd met de tragiek –
wordt in brons gegoten en duikt op in
zijn. Publieke voorzieningen worden
In het overvolle publieke domein lijkt
gedenkstenen, triomfbogen en stand-
ning beschikbaar. De mediabeelden
van de ramp.
de fysieke ijkpunten van de herden-
soms gruwelijkheid – van de scènes. Het
de binnenstad van Madrid. Toeristen
gesponsord door bedrijven of zijn in
geen ruimte te zijn voor werkelijke re-
beelden, stevig vastgeklonken aan een
die op deze wijze worden doorgege-
Het Wir haben es nicht gewusst is een
king – de monumenten – gelden in
is een spanningsveld tussen aantrek-
laten zich graag met het aandoenlijke
handen van privé-personen of multi-
flectie. Niettemin plaatst Anno Dijkstra
specifieke plek. Herinneren in hard en
ven werken eigenlijk hetzelfde als de
onmogelijkheid geworden. Hongers-
zijn werk als artistiek/inhoudelijk start-
ken en afstoten. De beelden uit het (re-
beeld fotograferen, met een blik vol me-
nationals. De openbare ruimte is verge-
zijn beelden in dit domein, en veroor-
zwaar steen en metaal. Waar de ge-
fysieke monumenten: zij doen ons her-
noden, kinderarbeid of vrouwenhan-
punt, maar ook als speelvlak, waar-
cent) verleden worden in gekopieerde
dedogen. Een polyester kopie van het
ven van informatie, in woord én beeld,
zaakt op een bijzonder directe, fysieke
beurtenis zou kunnen wegzakken in de
inneren. Maar waar de standbeelden
del vinden hun oorsprong in mondiale
binnen zijn werken zich afspelen.
vorm geplaatst in de tentoonstellings-
Vietnamese meisje Kim Phuk, juist door
maar de grens tussen gesponsorde me-
wijze misschien eerder een ontmoeting
geschiedenis, vergeten kan worden,
en triomfbogen standvastig op hun
machtsverhoudingen en economische
Anno Dijkstra maakt kopieën van beel-
ruimte. Op deze wijze zet Anno Dijks-
napalm getroffen, staat enige tijd in een
dedeling, reclame en feitelijke informa-
met het beeld, dan een confrontatie.
blijft het monument onverwoestbaar
plek blijven, worden door de media,
systemen; mede in ons, dus.
den die onuitwisbare indruk op hem
tra ze eigenlijk terug in het heden, én
buitenwijk van Hoorn, om later verschil-
tie wordt steeds onduidelijker.
Eén op één staat het voor je. Hier en nu.
op zijn plaats, volhardend in zijn taak
kranten, televisie, internet, met enorme
De technologie maakt ons dit alles
hebben gemaakt. Fysieke, driedimen-
in de toekomst. Hij noemt ze dan ook
lende plekken in Gdansk aan te doen.
Zolang kunst een bescheiden rol speelt
te blijven doen herinneren: vergeet mij
kracht beelden van nu en het recent
bekend. Wie niet weet, kan dat alleen
sionale kopieën – sculptuur – van vluch-
voorstellen, of proposals, waardoor
Een weer in brons gegoten schaalmo-
in deze omgeving, zo abstract is dat nie-
Het afgelopen jaar heeft het werk van
niet, hier is het gebeurd.
verleden rondgestuwd over de wereld.
bereiken door bewust weg te kijken,
tige, tweedimensionale beelden. Een
ze meer lijken te zeggen over wat nog
del van een atoomexplosie wordt ge-
mand er werkelijk aanstoot aanneemt,
Anno Dijkstra een transformatie door-
Soms slagen de monumenten zo goed,
Deze beelden hebben geen fysieke
zich te onttrekken aan de enorme infor-
dergelijke kopie te maken is nog niet
zou kunnen gebeuren, dan over wat is
plaatst op een groenstrook naast een
voldoet aan het beeld wat men van
gemaakt: waar hij zich eerder concen-
dat zij hun doel voorbij schieten. De pi-
plek meer, ze komen naar eenieder
matiestroom van beelden en feiten. De
eenvoudig: maatvoering is moeilijk af
geweest. Het feit dat de industriële klei
uit de jaren ‘70 stammend flatgebouw
hedendaagse beeldende kunst heeft,
treerde op media-iconen ligt de focus
ramiden zelf zijn belangrijker gewor-
toe, er is geen ontkomen aan. De me-
beelden die de media ons onmiddellijk
te lezen van een foto; compositie, ca-
nooit droogt, dat de figuren hiermee
in Haarlem.
zolang deze kunst esthetisch is en de
nu op de rol van de camera in ons da-
den dan de herinnering aan de farao’s
dia hebben het oog enorm opgerekt,
aanreiken verbinden ons per direct met
merastandpunt en kadrering moeten
veranderlijk blijven, dat zelfs de bezoe-
De reacties die de misplaatsingen bij
toevallige passant behaagt, vindt zij
gelijks leven. n
die erin begraven liggen. Wie kent nog
en zij brengen nauwelijks hiërarchie
het slachtoffer, maar ook met de dader;
uiteindelijk weggefilterd om te kunnen
ker van de tentoonstellingsruimte een
omwonenden en toevallige passanten
de precieze betekenis van Stonehen-
aan in de beelden die zij rondpompen:
met de daad zelf. Maar is wie wel weet,
komen tot een ruimtelijk beeld.
duimafdruk in de sculptuur zou kunnen
oproepen zijn bijzonder divers. Som-
ge? Toegepaste kunstwerken worden
oorlogsleed, porno, realitysoap, aard-
maar niets doet, dan ook in principe
In eerste instantie boetseert Dijkstra het
achterlaten, spreekt hierbij boekdelen.
migen ontfermen zich over de beel-
Het beeld dat anderen van ons hebben en dat van Anno Dijkstra
met terugwerkende kracht autonoom.
beving, spelletjesshow en homevideo
medeplichtig?
beeld in plasticine, een industriële, syn-
den, door bijvoorbeeld het naakte
Anno Dijkstra zal in Nabeeld een ten-voeten-uit driedimensionaal stand-
worden hand in hand de ether en het
De situatie brengt de mens hiermee een
thetische kleisoort, die als bijzondere ei-
Misplaatsingen
Vietnamese meisje aan te kleden voor
beeld van een willekeurige burger maken. Zie achterpagina. Hij baseert
internet ingeslingerd.
pijnlijk dilemma. De media verschaf-
genschap heeft dat deze nooit droogt.
De tentoonstellingsruimte is een veilige
de koude winternachten. Anderen ver-
zich daarbij op alle informatie die openlijk te verkrijgen is over die wille-
fen ons een alziend oog, alwetend-
Het is een traag proces, een onderzoek
plek. De beschouwer heeft de keuze
wonderen zich alleen: waar ken ik dit
keurige burger. U kunt het zijn – wat zou u ervan vinden? Dijkstra maakt het
Bewegend beeld De afgelopen eeuw bracht de wereld een enorme technologische ontwikke-
Iconen
heid, een Godsperspectief. Als waren
naar maatvoering en anatomie – ei-
gemaakt hier te zijn, hij kiest ervoor om
beeld toch van? Ook roepen de mis-
beeld met alle zorg die goede kunst kenmerkt. Met de hand een beeld van
ling: fotografie, boekdruk en film maak-
Sommige beelden branden zich zoda-
wij God kijken we neer op de wereld,
genlijk klassieke sculpturale kwesties –,
te kijken. De museale wanden zijn ge-
plaatsingen verontwaardiging en zelfs
een persoon maken eist dat de kunstenaar zijn eigen tijd, ambachtsschap
ten het beeld al eerder reproduceer-
nig vast op ons netvlies, dat ze tot ons
en zien alles, inclusief alle leed. Maar
en vooral heel veel kijken.
maakt om werken aan op te hangen,
agressie op: waarom nu, waarom hier?
en toewijding geeft. Het maken is een intiem proces dat hopelijk het aankij-
baar, in de 20ste eeuw werd dit beeld
collectief bewustzijn zijn gaan beho-
dit perspectief verschaft ons nog geen
of installaties te kadreren, maar ook
Wat geeft de kunstenaar het recht mij
ken van de echte persoon evenaart.
via televisie en internet bovendien voor
ren. Het door napalm getroffen Vietna-
macht (laat staan almacht), het maakt
Beelden die zich niet laten uitzetten
onttrekken ze de kunst aan de blik van
hiermee, binnen mijn eigen domein,
Je bent hoe anderen je zien. Ik bedoel dat volkomen letterlijk. Als een
velen beschikbaar. Aanvankelijk had
mese meisje Kim Phuk bijvoorbeeld, of
ons niet tot God, half-god, zelfs niet tot
Eigenlijk loopt hij in dit proces langzaam
de buitenwereld én vice versa: bekijkt
te confronteren? Dat precies dezelfde
vriend, je partner, of je kind naar je kijkt besef je wie je bent. Dit gebeurt zo
het televisietoestel of de desktopcom-
de foto van een Chinese jongeman met
held. Hoogstens maakt het ons een
achterwaarts terug in de tijd: waar de
men hier de kunst, dan is de rest van de
beelden te pas en te onpas door het
vaak dat we het niet tot ons laten doordringen, maar het is wezenlijk. We
puter, als doorgeefluik van het vluchtige
een tas in zijn linkerhand, staande voor
goedbedoelend mens.
cameraman van de werkelijke gebeur-
wereld onzichtbaar. Het museum als
televisietoestel heen de huiskamer (bij
willen dus gezien worden. En we moeten ook gezien worden. Als anderen
beeld, nog een fysieke plaats in kantoor
een rij van vier tanks op het Plein van de
tenis een beeld schiep (of minder eer-
reservaat. Hier raken kunst en werke-
uitstek het persoonlijk domein) worden
naar jou kijken, getuigt dat dus ook van zorg om jou. Maar het wordt inge-
of woonkamer. Tegenwoordig is het be-
Hemelse Vrede. Of banaler, de opwaai-
Contrast
biedwaardig: een plaatje maakte), en
lijkheid niet met elkaar verstrikt. Soms
ingeduwd, wordt klaarblijkelijk als min-
wikkeld wanneer we ook op afstand gezien kunnen worden, via foto’s en
wegend beeld overal om ons heen: op
ende jurk van Marilyn Monroe. Deze
De loodzware, in steen opgetrokken,
de media vervolgens dit beeld ontkop-
treedt Anno Dijkstra met zijn werken
der confronterend ervaren.
filmpjes, bijvoorbeeld, of bewakingscamera’s.
flatscreens in winkels, cafés en wachtka-
beelden werken als een symbool voor
standvastige, niet van hun plaats te til-
pelden van gebeurtenis, plaats en tijd
buiten het reservaat, in de openbare
mers, in bussen, treinen, vliegtuigen en
een gebeurtenis of persoon, zij worden
len monumenten naast de beelden die
en het de wereld in stuwden, doorloopt
ruimte. Om praktische, maar ook inhou-
De publieke ruimte is een ruimte waarin
kijken, maar een nabeeld. Een gefixeerd beeld dat ontstaat door alle af-
auto’s, op straat en langs de snelweg, of
iconen. Eigenlijk zijn zij de moderne mo-
via de media tot ons vliegen, vluchtig,
de kunstenaar hetzelfde proces anders-
delijke redenen worden ze dan harder.
veel verschillende en ongelijksoortige
beeldingen en opmerkingen die er over en van ons circuleren. Het kan jouw
in je tas of binnenzak, als laptop, mobie-
numenten. Steen en brons, vastgena-
overal aanwezig, maar die zich niet-
om. Om uiteindelijk weer uit te komen
Het zachte, altijd voorlopige materiaal
belangen bijeenkomen, en niet zonder
beeld zijn dat Dijkstra straks boetseert. Dijkstra’s Nabeeld is dus niet alleen
le telefoon, iPad of eBook. Er bestaan
geld aan een plek, zijn vervangen door
temin – herhaling na herhaling – vast-
bij het werkelijke, fysieke, driedimensi-
plasticine, maakt plaats voor gips, po-
onderlinge strijd. Belangen van burgers
een standbeeld. Het is ook een thema én een portret van iemand die eerst
zelfs prototypen van kledingstukken die
de herinnering aan een vluchtig beeld
bijten in onze psyche. Beide doen ze
onale beeld.
lyester of zelfs brons. Deze werken zijn
alleen al zijn regelmatig met elkaar in
niemand voor hem was, maar die hopelijk voor ons tot leven zal komen.
fungeren als beeldscherm.
dat rondzweeft over de wereld, eigen-
getuigenis van dezelfde zaken, appel-
Het proces verzet zich tegen de vluchtig-
geen voorstellen meer, hij noemt ze
conflict; de vrijheid van het ene individu
Fragment uit een tekst van Rob van Gerwen. n
lijk is losgeweekt van plaats en tijdstip.
leren aan dezelfde emoties en vragen
heid. Dit beeld, dat hier nu voor je staat,
misplaatsingen. Een understatement
leidt al snel tot de beperking van een
Niet hier, niet nu.
over schuld, verantwoordelijkheid, col-
dat zich werkelijk met de beschouwer
wellicht: de beelden die Dijkstra hierbij
ander.
8
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Foto’s produceren niet het beeld van de ander dat we zien als we hen aan-
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
9
Fredie Beckmans
‘Anything goes’ Daniel Thierstein een vriend van me hier in het Zwitserse Biel zei dat het Postmodernisme gaten heeft geschoten in de chronologie der gebeurtenissen. En het is nu achteraf aan ons om die gaten te dichten. Toen ik hem vertelde niet eens te weten wat Postmodernisme is en daarna in al mijn onschuld vroeg of dan vanaf nu alles PrePassee is, daagde hij me uit. Zo naïef en onschuldig kun je niet zijn als hedendaagse kunstenaar dat je niet weet wat Postmodernisme betekent. De term Prepassee van jou klinkt behoorlijk Postmodern. Schrijf het op in je eigen woorden. Dat begint al goed, weet amper wat mijn eigen woorden zijn. Kan wel in het Nederlands denken, maar schrijven? En aan het eind denk ik wat ik heb geschreven. Vanuit de toekomst wil ik terugkijken op twee dode postmoderne filosofen en een tentoonstelling.
steeds naar goed oud arbeiders jargon:
Hitlijsten en een medium
met een opmerking dat een zin geen
verbinding van iedereen met elkaar
Platenopleggers. De porseleinen pick-
In een andere ruimte van de NAR gale-
begin of einde heeft. Je kunt er altijd iets
via de moderne media ontstaan. Ook
ups hadden geen platenopleggers of
rie was een vitrine. Daarin lagen open-
voor of na schrijven. Erg zinvol maar
in de kunst geld TotalArt. Iedereen is
zwart vinyl nodig. Je kon er naar kijken
geslagen boekjes met steeds de naam
zo kan ik het modernisme niet onder
van elkaar op de hoogte. En wanneer
en de titel van het werk: Back in the good
van een bekende popartiest en zijn fa-
woorden brengen. Toen ik hem in ver-
je eens een mooie leuke interessante
old days gemaakt door Fabien Clerc, als
voriete top tien muzieklijst. Alle artiesten
band met mijn zoektocht een bezoek
titel voor een werk bedenkt, zie je via
een goede wijn over je tong laten rollen
waren al dood en de lijstjes waren door
bracht, lag hij vredig onder een grijze
Google dat het al is gebruikt, ver voor
en dan wachten CentrePasquArt op wat
een medium samengesteld.
sokkel op Pere Lachaise. Het beroemde
jou. Deze totale verbinding met elkaar
Parijse kerkhof. Die slak, wat wilde die
via de sociale media op het gebied
er binnenkomt. Ik kan je nu al vertellen dat de muziek luid stampend mijn oren
De dode artiesten hebben het medium
slijmspoortrekkende slak op het graf
van kunst, politiek en familie en vrien-
verdoofde. Een van mijn all time favo-
Paul Harper hun favoriete hits verteld en
van Lyotard mij vertellen? Was ik in mijn
den kan alleen maar heftig remmend
riete nummers kwam binnen met een
hij heeft het doorgegeven aan de Zwit-
leven te ver doorgeschoten? Moest ik
werken op onze persoonlijke ontwik-
overdonderende Postmoderne tekst. Bij-
serse kunstenares Andrea Heller, die
het langzaamaan gaan doen.
keling, de manier waarop we leven en
Eerst de tentoonstelling. Hier in Biel is
Mijn PostModerne bril
na dezelfde titel. The good old days van
daar een mooie publicatie van heeft
iedereen vertrouwd met het beeld dat
Hier in Biel is sinds kort een nieuwe ga-
The Libertines. De band The Libertines
gemaakt. Mijn favoriete lijst was van
Feyerabend
naar de 22e eeuw hebben zich allang
alle Rolex horloges voor de hele we-
lerie, eentje die je eerder in Basel of
waren vooral Pete Doherty en Carl Barât
Kurt Corbain. Op de eerste plaats het
Verder dan maar. Het is avond en de
verstopt zoals in George Orwells boek
reld hier gebouwd worden. Dat straalt
Zürich verwacht. Grootsteedse allure.
en met name Doherty, bekend van zijn
vrij onbekende debuutalbum An Ideal
Oostenrijks filosoof Feyerabend ligt
een paar mensen zich verstopten voor
niet echt af op het arbeidersstadje met
De NAR galerie. Net aan de vierde ex-
scharrel met Kate Moss, overdadig he-
Living van Joy Division. Op de tweede
hartstikke dood op een kerkhof in We-
de totale bewaking. Er zit niets anders
twee musea. Rolex is een sponsor van
positie begonnen, een groepsten-
roïne gebruik en later zijn gekokketeer
plaats het nummer The Southern Sky
nen met op zijn graf een bordje of de
op dan ons een tijdlang voor politieke
de tijd, grote sportevenementen, toch
toonstelling van een jonge generatie
met Amy Winehouse in de hemel al con-
van Killing Joke. En op de derde plaats
familie zich bij de ingang van het kerk-
en culturele gluurders te verstoppen.
geen kunst. Kunst kent geen tijd. En dan
Züricher kunstenaars. Ik zag voor het
tact te hebben gehad. Rauwe muziek,
en daar bewijst het medium dat hij erg
hof wil melden. Ik vraag wat er aan de
Kleine netwerken opbouwen los van
slaat in mijn snel overkokende hersens
eerst iets door mijn Postmoderne bril.
zachte zang. Postmoderne Punk. Pete en
goed is, Kurt Corbains eigen Nirvana
hand is. De dienstdoende tuinier en gra-
alle nieuwe en sociale media. Nieuwe
het nog uit te leggen Postmodernisme
Die had ik nog nooit opgezet. Twee
Carl zongen vaak samen over The good
met Smells like teen spirit.
venman vraagt of ik de huur kom beta-
wegen bewandelen zonder ze direct
genadeloos toe. Het museum voor his-
porseleinen platenspelers met bloe-
old days, There no good old days, These
Het grote verhaal is dood. Het Postmo-
len voor de familie. Ik mag Feyerabend
luid te verkondigen. Een van de mooiste
torische kunst hier in Biel heet Das Neue
metjes motief en daartussen een net zo
are the good old days. Het verleden dat
dernisme is dood. Dat had een zin van
graag maar dit gaat te ver. Vanuit de
voorbeelden vind ik nog altijd recen-
Museum. Die naam is een jaar geleden
porseleinen mixer. Niet Afro Jack maar
beleven we toch hier en nu. Net zoals ik
Nietzsche kunnen zijn. Echter hij be-
grondgedachte van Feyerabend kom ik
sies, lovende restaurant recensies. De
bedacht toen het archeologie museum,
Toon Hermans zou hier ieder moment
permanent het gevoel heb de toekomst
weerde: God is dood. Op die uitspraak
voor mezelf veel dichter bij wat het Post-
meeste restaurants gaan ten onder aan
het historische museum en het fotogra-
helemaal los kunnen gaan. Een por-
hier en nu te zien en te voelen. Toen ik
is het fundament van het postmoder-
modernisme van de eind 20e eeuw en
lovende recensies. En een enkel goed
fie museum werden samengevoegd.
seleinen pick-up dat is niet iets van nu
die porseleinen platenspelers zag en de
nisme gebouwd. De Franse filosoof Lyo-
wat het ons wilde vertellen. Feyerabend
restaurant weet zich net als een enkele
En het museum voor moderne kunsten?
maar een grijs verleden toen er nog
muziek van The Libertines er tegelijkertijd
tard die het woord Postmodernisme als
blijft voor altijd bekend vanwege zijn
goede kunstenaar of kunstenares bui-
Het CentrePasquArt protesteerde zon-
helemaal geen discotheken waren en
bij dacht moest ik aan de woorden van
eerste gebruikt is dood. Hij beweerde
bewering ‘Anything goes’. Het lijkt een
ten de aandacht van de media te hou-
der succes. Beetje eigen schuld, het is
de Deejay als een wereldster was een
Daniel Thierstein denken dat het Postmo-
dat het grote verhaal dood was en trok
dooddoener maar de achterliggende
den en kan zich zo ontwikkelen tot iets
namelijk gevestigd in een voormalig
totaal onbekend gegeven. In het Duits
dernisme gaten in de chronologie der
dat later weer in twijfel. Postmoder-
gedachte was dat het niet zo is of kan
dat fris, mooi en lekker is. Feyerabend
bejaardentehuis.
heten die mannen en vrouwen nog
gebeurtenissen heeft geschoten.
nisme is vooral een taalspel. Hij kwam
zijn dat een filosoof een wereldbeeld
bedankt: Anything goes. n
onze kunstbeleving. De wegbereiders
en een stelling bedenkt en dat die een
Graf van Jean-François Lyotard (1924-1998), foto Fredie Beckmans
oplossing zou bieden voor alles. Het hele wereldse systeem onderbrengen in een regel. Nee, wij zijn onderdeel van de natuur en staan daar niet boven daarom kunnen bijna alle stellingen en beweringen en regels tegelijkertijd naast elkaar bestaan. Voorbeeld. Er leven nu mensen in de 20e eeuw, er leven
If Queen Boadicea is long dead and gone Still then the spirit In her children’s children’s children It lives on
mensen nu in de 21e eeuw en er leven nu mensen in de 22e eeuw. Er is een groep mensen die zich nog steeds in het verleden ophoud, of dat nu in de politiek, kunst of cultuur is. Balkenende was
If you’ve lost your faith in love and music Oh the end won’t be long Because if it’s gone for you then I too may lose it And that would be wrong
daar een mooi Nederlands voorbeeld van met zijn Normen en Waarden. En grote groep leeft gelukkig in het nu. En de visionaire kleine groep die in de toekomst leeft is erg gefragmenteerd. Ze lopen allemaal door een andere straat en er zijn veel dwarsstraten. Ik probeer
I’ve tried so hard to keep myself from falling Back into my bad old ways And it chars my heart to always hear you calling Calling for the good old days Because there were no good old days These are the good old days
al een tijdje op mijn Tomtom of er een eindbestemming is die Prepassee heet. Dat werkt nog niet. Vanuit de toekomst kijk ik terug op het Postmodernisme en treur een beetje. Het was een mooie tijd. We dachten dat het boek 1984 en de Stasi afluisterpraktijken samen met
It’s not about, tenements and needles And all the evils in their eyes And the backs of their minds Daisy chains and school yard games And a list of things we said we’d do tomorrow A list of things we said we’d do tomorrow
het Postmodernisme waren gestorven. Nieuwe tijden zouden aanbreken. Ervoor in de plaats is een totale Totalitaire
The arcadian dream has all fallen through But the Albion sails on course So lets man the decks and hoist the rigging Because the pig mans found the source And theres twelve rude boys on the oars Lyrics : The good old days, van The Libertines
Fabien Clerc, 2009, Back in the good old days, © nar - gallery, 11/2013
10
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
11
Lex Pott zandstraalt houten prototypes, foto’s Woes van Haaften
Lex Pott (rechts) in gesprek met Harrie van Rooijen (links), eigenaar van houtzagerij Van Rooijen (Echteld)
In de research fase hadden we een afspraak bij Naturalis met Prof. Dr.
Prototype is gaan golven en barsten tijdens het drogen
Pieter Baas, wood anatomist, tree specialist and former scientific director of the National Herbarium of The Netherlands. Foto Katrin Zelger
Een tijd van transitie
Philip Fokker
Lego-utopieën* op maat, het metamodernisme en zes smaken ijs Woes Van Haaften is een merkenbouwer die organisaties, merken, collectieven of individuen helpt met het definiëren, herpositioneren en upgraden van hun initiatief. Naast werk in opdracht initieert hij ook eigen projecten met zijn bureau ‘Inclusief Amsterdam: creatie & communicatie in cultuur’, van het opzetten van een onlinegalerie tot het realiseren van kunst en designobjecten.
cies in zijn hoofd en studio gebeurt naar
kaar brengen. Maar nog niet iedereen
maar ook afzender van een bepaalde
van de bijstandsmoeder tot de mannen
Zoals Daniël Roosegaarde laatst in een
in materie die hij zelf allereerst interes-
wat voor werk het uiteindelijk oplevert.
is daar klaar voor. Tijdens een pitch
filosofie en een van de eerste bouwers
en vrouwen in de corporate wereld.
artikel in Vrij Nederland zei: ‘Hou op met
sant vindt.
De makers zelf zagen het niet, Van Haaf-
voor een culturele instelling bleken zijn
van een persoonlijke Lego-utopie. Nu
Hierdoor ontstaat een onderlinge ver-
zeiken en kom met een oplossing’.
ten daarentegen kwam erachter dat
ideeën voor vernieuwing veel te hoog
zijn we zeven jaar verder en de fond-
bondenheid en een nieuw bewustzijn
hij door zijn achtergrond juist wél het
gegrepen voor de vastgeroeste direc-
sen vallen weg. Er vindt er een kaalslag
van onderlinge afhankelijkheid. Dit
Onafhankelijk blijven
hedendaagse engagement een mode-
proces in kaart kon brengen en de po-
tie, die best wilde vernieuwen maar niet
plaats in de culturele sector die zich, in
gevoel van saamhorigheid heeft in de
Toen Van Haaften kort geleden met een
gril is of een blijvertje. Uiteindelijk is Van
tentie en mogelijkheden van een werk
op een manier waardoor zij het zelf
Van Haaftens ogen, altijd hautain en
crisis een katalysator gevonden waar-
fondsentraject voor ‘New Window’ be-
Haaften en zijn bedrijf ‘Inclusief Amster-
Het is nog te vroeg om te bepalen of het
Woes Van Haaften (1979) wil kunst op
grediënten toe aan ‘New Window’. Het
of instelling kon onderstrepen die zij zelf
niet meer kon bijbenen. Van Haaftens
elitair heeft gedragen. Hij doelt op de
door het de kans krijgt om uit te groei-
zig was merkte hij dat hij helemaal niet
dam’ en ‘New Window’ gewoon een
een praktische manier inzetten, in en
kleine, ambachtelijke en het lokale dat
vaak niet zagen. De relevantie van het
aanpak is bij commerciële opdrachten
beleidsmakers. Het is duidelijk dat nu
en tot iets dat voor meerdere lagen in
afhankelijk wilde zijn van instituten die
winkel, een onlinegalerie, een label,
voor de maatschappij. Hij deed de De-
tegenwoordig veel bij nieuwe initiatie-
werk voor anderen (ook buiten de crea-
nooit alleen gericht op puur de vorm-
juist het moment is om anders te gaan
de maatschappij interessant is en niet
nog vast zitten aan oude denkpatro-
een webshop zo je wilt. Hij is er echter
sign Academy Eindhoven. Door zijn he-
ven de boventoon voert én past in de
tieve wereld), waarom het bijvoorbeeld
geving. Hij denkt ook na over nieuwe
communiceren over kunst en cultuur.
blijft steken op het niveau van de zoge-
nen. Dus begon hij gewoon klein en zou
gaandeweg achtergekomen dat als je
dendaagse werk als ‘cultureel initiator’
opkomst van het metamodernisme,
contemporain of juist vooruitstrevend
sponsors, over hoe (potentiële) bezoe-
Kortom: wij bevinden ons in een transi-
naamde ‘early adopters’. De ontstane
wel zien hoe het idee groeide, waar-
mensen meeneemt in een verhaal, zo-
met een hart voor de kunsten lijkt hij de
gebruikt Van Haaften als een belang-
is, Van Haaften bleek bij machte om
kers een bepaalde band met een mu-
tieperiode waarin alles tegen het licht
aversie tegen grote, onpersoonlijke in-
door hij aan niemand verantwoorde-
als bij ‘New Window’, de aanschaf van
aangewezen persoon om in De Nieu-
rijke pijler voor dit project. Anders dan
voor de kunstenaar en culturele instel-
seum of instelling kunnen krijgen. Hij
wordt gehouden. Onzekere tijden voor
stituten voedt dan ook de behoefte om
lijkheid hoefde af te leggen. Fondsen
het product niet enkel het object omvat
we zijn licht te laten schijnen over wat
in een traditionele galerie biedt ‘New
ling te verwoorden waarom juist hun Le-
ontwerpt niet alleen beeld maar ook
mensen die het (virtuele/digitale) over-
weer bij de kaasboer je kaas te kopen,
stellen ook vragen over de meerjaren-
maar ook het gehele ontstaanspro-
in een artikel in de Groene Amsterdam-
Window’ niet alleen het uiteindelijke
go-utopie de moeite waard is. Een mer-
betrokkenheid, sociale interactie en
zicht niet hebben, uitdagende tijden
omdat de kaasboer een individu is dat
plannen maar de veranderingen gaan
ces. De voorloper van ‘New Window’,
mer laatst het metamodernisme werd
werk aan maar maakt het ook het ont-
kenbouwer in de culturele wereld dus.
creëert zo voor iedere opdracht een
voor de mensen die dat wél hebben.
ook nog wat over zijn product kan ver-
heden ten dage dermate snel, dat je als
‘Found by James’, volgde nog een dan-
genoemd; een tijd waarin individuen
staansproces inzichtelijk. En dat is waar
Een conceptontwikkelaar maar vooral
Lego-utopie, op maat gemaakt voor de
Kranten maar ook de galeriewereld
tellen, zijn product is zijn Lego-utopie.
maker permanent bijschaaft, wijzigt en
dyachtige avatar, een fictief persoon
Lego- utopieën bouwen die als Vinex-
het werk eigenlijk al begint, bij de eerste
ook een ‘verbinder’ tussen de culturele
desbetreffende instelling of kunstenaar.
voelen die onzekerheid en een inven-
Bij supermarktketens hebben ze dat nu
verbetert. Een utopie die constant in be-
die spullen uitzocht en kocht die vervol-
wijken in zowel de reële als virtuele we-
afspraak met een houtzagerij bijvoor-
en andere werelden.
tievere generatie besluit om bepaalde
ook begrepen en plaatsen ze in cam-
weging is. Fondsen hadden Van Haaf-
gens verkrijgbaar waren op de website.
reld uit de grond schieten.
beeld, want dat is het eerste dat op de
In zijn commerciële werk geeft Van
Nu rest de vraag: hoe zijn we in het
zaken gewoon anders te gaan doen.
pagnes de boeren die hun groenten
ten misschien meer zekerheid gegeven,
Dat was in de tijd dat avatars en Second
site staat, ver voordat het uiteindelijke
Haaften de opdrachtgever de ruimte.
tijdperk aanbeland waarin we nu vol-
Denk aan ‘De Correspondent’ of ‘Das
leveren op de voorgrond. Veel mensen
maar gekoppeld aan afhankelijkheid.
Life een grote vlucht namen. ‘New Win-
New Window
werk gerealiseerd is. Interessant, ook
Met ‘New Window’ schept hij de ruimte
gens sommigen verkeren? Volgens Van
Magazin’. Door de digitalisering heb-
geloven hier totaal niet meer in, discus-
Dan toch maar liever onzekerheid en
dow’ kent zo’n fictieve constructie niet
Met het project ‘Found by James’ cre-
voor niet-creatieven, om te zien wat er
voor zijn eigen Lego-utopie, in dit ge-
Haaften is het bouwen van Lego-uto-
ben ze niet meer zoals in het verleden,
siëren over zulke campagnes online en
minder geld met de teugels volledig in
en plaatst het ego van de maker van het
ëerde Van Haaften in 2010 samen met
bij het ontwikkelen van nieuwe kunst- of
val zijn fascinatie voor het ontstaan-
pieën hoogstwaarschijnlijk een hype.
de toestemming of steun van oude in-
roepen grote bedrijven ter verantwoor-
eigen hand. En daar ligt ook de uitda-
object en de curator van de site zonder
Shiran Gort, zijn toenmalige partner,
designobjecten allemaal komt kijken.
sproces. Want veel verhalen en avon-
Een eerder stoffig onderwerp als duur-
stituten nodig. Jongeren wachten niet
ding. Hierdoor is er nu ook weer ruimte
ging: Hoe maak ik een zo groot moge-
omhalen op de voorgrond. En dat mag,
een fictieve reiziger die producten
De verrassingen en mislukkingen tijdens
turen tijdens het maakproces worden
zaamheid en biologisch dynamisch is
meer op een kans, zij zijn de kans zelf
voor monoconcepten (in tegenstelling
lijk gebaar met minimale middelen? De
want de koper en geïnteresseerde krijgt
online door zijn commentaar en per-
een maakproces van ieder werk in een
bij de presentatie van een (commerci-
nu sexy geworden. Duurzaamheid en
en pakken deze door nieuwe initiatie-
tot de multibrandwinkels van een aan-
kick is extra groot als het op deze ma-
zo de kans om een utopisch Legosteen-
soonlijke benadering lading en roman-
overkoepelende digitale galerie, die
eel) eindproduct niet vermeld, terwijl
betrokkenheid zijn inmiddels winstge-
ven te beginnen, on- en offline. Platenla-
tal jaren geleden, designwinkels met
nier lukt. Of, om met Goethe te spreken:
tje te bemachtigen, in filosofische en
tiek meegaf. Deze vroege vorm was er
altijd open is en onderhouden wordt
Van Haaften juist zoveel te weten komt
vende termen. Daardoor is het voor
bels zijn zo bijna overbodig geworden.
van alles en nog wat): bedrijfjes of in-
‘In der Beschränkung zeigt sich erst der
vaste vorm.
een met veel beleving offline maar had
door iemand die in deze virtuele vrij-
tijdens het brainstormen met zijn op-
bijvoorbeeld multinationals interes-
Door de utopieën klein te houden is de
dividuen die in de zomer bijvoorbeeld
Meister.’
Informatie over het eerste samenwer-
online een ietwat koude uitstraling. Het
plaats ruimte heeft gemaakt voor zijn
drachtgevers. Van Haaften combineert
sant geworden om duurzaamheid te
kans op dystopieën ook kleiner en als
zes smaken ambachtelijk ijs verkopen
verhaal bleef bij een productomschrij-
eigen Lego-utopie. Een utopie die na-
met zijn bureau commerciële activitei-
omarmen, waarna de mainstream snel
die plaatsvinden zijn het persoonlijke
en stamppot in de winter en that’s it.
Metamodernisme
ving en hoe het personage James het
tuurlijk met anderen gedeeld moet wor-
ten met projecten die zijn hang naar
volgde. Op het moment vinden er op dit
drama’s die eerder worden gezien als
Kortom: Dit is mijn Lego-utopie. Ik doe/
In een postmodernistische tijd had Van
product was tegengekomen en daar-
den, wat Van Haaften dan ook via alle
romantiek bevredigen, zoals ‘New
gebied echter (vooral in de Randstad)
onderdeel van een leerproces. Klein-
maak het omdat ik me er prettig bij voel.
Haaften waarschijnlijk bij een recla-
*Lego-utopie: een samengestelde per-
mee was de cirkel rond. Van Haaften
mogelijke kanalen doet.
Window’. Helaas zijn er niet veel echt
heel veel initiatieven plaats die nog tijd
schalig persoonlijk succes kan zeker
Ik hoop dat anderen dat ook voelen en
mebureau gewerkt, was hij directeur
soonlijke utopie gemaakt uit een eigen
avontuurlijke klanten die het anders of
nodig hebben om het grote publiek te
ook worden gekoppeld aan de indivi-
dat ik die blij kan maken met mijn pro-
geworden en uitgezwaaid op zijn 65ste
combinatie van onderdelen gehaald
bereiken.
dualisering van de samenleving. Grap-
ducten en dat we er samen een succes
met een mooi feest en dik horloge. In
uit diverse bestaande utopieën. Voor-
pig genoeg gaan deze twee zaken
van kunnen maken. Ben jij blij met mijn
het metamodernisme echter geeft hij
beeld: Een streven naar een ecologisch
Hou op met zeiken
(goed doen voor de wereld en het op
product of dienst? Deel het dan met je
a. een platform aan een kunstenaar
duurzame levensstijl met behoud van
Na zijn afstuderen aan de academie
de kaart zetten van het individu) erg
sociale netwerk. Oprechtheid en hoop
voor verdieping achter het uiteindelijke
liberale principes. n
voelde op een gegeven moment de
kingsproject met Lex Pott is te vinden op
behoefte om dieper op de materie
Culturele merkenbouwer
‘compleet nieuw’ durven doen, daar-
en het werk in te kunnen gaan, om het
Na zijn kunstopleiding in Eindhoven,
om initieert hij projecten zoals ‘New
maakproces in beeld te brengen en
Berlijn en Amsterdam kreeg Van Haaf-
Window’ zelf.
zo de potentiële kopers van een werk
ten veel werk als vormgever van cam-
een werkelijk kijkje in de keuken en het
pagnes, websites en art direction in de
Betrokkenheid
in 2006 begon Van Haaften meteen
goed samen in het metamodernisme.
zijn de nieuwe punk in het metamo-
werk, b. Deelt hij dit met zijn omgeving,
hoofd van de kunstenaar te gunnen.
culturele sector. Hierdoor zag hij dat de
In het metamodernistische tijdperk
een site mét een blog met ruimte voor
De crisis is in 2013 (in tegenstelling tot vijf
dernisme. Ergens tegenaan schoppen
c. Gebruikt hij het (in de geest van de in-
Na het opheffen van ‘Found by James‘
gemiddelde kunstenaar moeilijk een
waarin wij nu leven kan Van Haaften
meer dan alleen zijn eigen output. Zo
jaar geleden) voor iedereen voelbaar,
door er daadwerkelijk iets aan te doen,
dividualisering van de samenleving) als
voegde hij deze belangrijke extra in-
vertaalslag kan maken van wat er pre-
beide werelden nóg makkelijker bij el-
werd hij al vroeg niet enkel ontwerper
het is een breder probleem geworden,
door verandering in gang te zetten.
een middel voor zijn eigen verdieping
12
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
www.newwindow.nl. n
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
13
Ine Dammers
Lichtenstein en de beeldenstroom De jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw laten een enorme toename zien van productie en consumptie, de invloed van de massamedia wordt steeds groter en de ontwikkeling van nieuwe technologie komt in een stroomversnelling. Veel kunstenaars uit die periode kregen het gevoel in een snel veranderende werkelijkheid te leven: een nieuwe realiteit. In Europa kwamen bewegingen als Zero, Nul, Nouveau Réalisme op, in Amerika werd Pop Art de naam voor verschillende nieuwe bewegingen. Allen wilden iets van dit eigentijdse in hun werk brengen, pogen de verandering te begrijpen. Dit ging allemaal zo snel dat kunsttheoreticus Georges Duhuit in 1962 zei: ‘Art as it was known in the past is finished.’ Kunst werd internationaler door onderlinge contacten van kunstenaars en door de massamedia. In Europa richtten de kunstenaars zich vooral op het zichtbaar maken van elementaire vormen van ruimte, licht en materie, vaak met gebruik van nieuwe technologische materialen. In Amerika lag de nadruk op massamedia, nieuwe technologie en de groeiende berg van productie en consumptie. De kunstenaars hadden met elkaar gemeen dat ze rationeel wilden werken, zonder nadruk op individuele expressie, en dat zij het beeld als een puur visueel ding wilden laten zien.
14
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
hoe anderen waarnemen.’
Lichtenstein maakt niet de zoveelste
Walter Benjamin vroeg zich in zijn essay
‘appropriation’, schrijft Lobel, zijn werk
‘Kunst in het tijdperk van zijn technische
is een schilderkunstig vocabulaire,
reproduceerbaarheid’ (1936) af in hoever-
ingebed in mechanische reproduc-
re de artistieke productie grondig werd
tiemethoden met een heel specifieke
gewijzigd door de uitvinding van nieuwe
onderwerpkeuze. Het gaat, zegt Lich-
technologie, met name door de opkomst
tenstein, steeds om een visueel beeld
van fotografie en film. Wat gebeurt er als
dat eenheid heeft. Merkwaardig is die
handwerk vervangen wordt door het ca-
tegenstelling tussen enerzijds het re-
meraoog, door een technisch apparaat,
produceren en anderzijds het zoeken
en ieder kunstwerk simpelweg gerepro-
naar een uniek geschilderd beeld. Lich-
duceerd kan worden? Hij stelde dat door
tenstein vat dit proces samen met: ‘I like
technische reproductie authenticiteit en
to unify.’ Hij schuift met lijnen en voegt
uniciteit, de ‘aura’ van een werk verloren
afbeeldingen samen, maar de veran-
gaan. Het werk kan dan overal zijn, in ie-
deringen zijn zo minimaal dat de eerste
der formaat of op elke ondergrond. Het
indruk die van een letterlijke overzetting
komt los te staan van het ingebed-zijn in
is. Van letterlijke reproductie is evenwel
de traditie, van materialiteit en schaal.
geen sprake. Hij zegt: ‘Ik gebruik en in-
Dit verlies aan aura van een werk zag
terpreteer. In cartoons zit geen perspec-
hij als de onvermijdelijke uitkomst van
tief en in mijn werk ook niet, het beeld is
het ontstaan van de massacultuur. Foto
plat, maar bij mij is het ontbreken van
en film lijken bij uitstek geschikt te zijn om
perspectief een element van het werk.’
gereproduceerd te worden, het verschil tussen origineel en kopie bestaat daarin
risch worden voor de clichéwereld. Hij
stenaars uit deze periode, heeft in 2013
geeft zijn beelden de perfectie mee van
Het schilderij de ‘Image Duplicator’ uit
een grote retrospectieve tentoonstel-
machinaal geproduceerde dingen, een
1963 lijkt een letterlijke uitvergroting van
ling gehad, die o.a. te zien was in de
handtekening zet hij niet, hoogstens een
een bestaande striptekening, maar de
Pixels die je kunt bewerken
Tate Modern in Londen. Lichtenstein is
copyrightteken. Lichtensteins stap op
tekstballon is verplaatst, de tekst is een
In het digitale tijdperk, dat Benjamin niet
beroemd geworden door zijn werken
zijn 38ste naar de comic books als ‘sub-
geheel eigen inventie, de stippen zijn
kon voorzien, is het onderscheid tussen
met vergrotingen en reproducties van
ject matter’ leverde hem veel publiciteit
uitvergroot. De tekst is zo gecompo-
origineel en kopie geheel verdwenen.
afbeeldingen uit de massacultuur. Be-
op, al was die grotendeels negatief. Het
neerd dat hij zowel op een figuur bin-
Een van de hedendaagse kunstenaars
kend is zijn uitspraak: ‘Wij leven in een
was een stap naar de ‘low culture’ van
nen het verhaal gericht kan zijn als op
die werken met de nieuwe technologie
tweede- of derdehands werkelijkheid.’
stripboekjes, reclame, uithangborden,
de toeschouwer. Die wordt dan wel
van de digitale media is Harm van den
In de kritieken op deze retrospectieve
de wereld van productie en consump-
geconfronteerd met een onmogelijk
Dorpel (1981). Hij maakt digitale werken
tentoonstelling klinkt naast groot en-
tie: een poging om de beeldtaal van
te beantwoorden vraag. In deze tekst
en materialisaties van beelden die hij
thousiasme nu en dan ook kritiek door
deze ‘visuele rotzooi’ met de hogere
verwijst Lichtenstein met een knipoog
vindt op het web. De beelden lijken te
op de inhoudsloosheid, de herhaling:
cultuur te verbinden.
naar de projector, het apparaat dat hij
verzinken, liggen over elkaar heen of
gebruikt om een schetsje te vergroten
zijn op synthetisch glas over elkaar heen
eigenlijk niet meer.
meer ontwikkeld hebben. Dat is natuur-
Hij is niet de enige in die tijd die in zijn
en op doek te projecteren. Buiten de
gedrukt. Evenals Lichtenstein inspireert
lijk makkelijke kritiek, want je zou ook
werk de ‘low culture’ introduceert, want
projector komt er geen ander appa-
hij zich op de beeldwereld die door de
het tegenovergestelde kunnen zeggen,
ook Warhol, Rauschenberg en Jasper
raat aan te pas en is alles handwerk:
nieuwe technologie binnen ieders bereik
dat juist in de herhaling zijn kracht ligt.
Johns zochten naar een verbinding van
de computer bestond nog niet. Heel
is gekomen. In onze tijd is dat de conti-
Begin jaren ‘60 ging hij afbeeldingen
‘high’ en ‘low’. Lichtenstein kiest voor
zorgvuldig mengt hij handwerk (teke-
nue stroom van beelden en informatie
uit de massacultuur reproduceren op
beelden uit de katalogus van een post-
nen, doordrukken, schilderen) met re-
via het internet. Alle beelden kunnen via
doek, met inbegrip van de codes uit de
orderbedrijf, reclameblaadjes en de al
productie en ‘screening’ van gevonden
dit medium gereproduceerd worden en
commerciële druktechniek. Aan deze
genoemde ‘comics’. Donald Duck, een
beelden. In het hele werkproces zitten
zijn leeg geworden, dwz. inwisselbaar,
werkwijze is hij steeds blijven vasthou-
ritssluiting, een spuitbus worden tot mo-
tegenstellingen tussen mechanisch/met
of om met de woorden van Van den Dor-
den, stippen, arceringen en egale kleur-
numentale grootte opgeblazen. Wat
de hand gemaakt, productie/reproduc-
pel te spreken: ‘Wij leven in een mediabrij,
vlakken typeren zijn beelden, alleen de
hem in deze beeldtaal fascineert is, om
tie, origineel/kopie, serieus en triviaal.
geschiedenis en context van een beeld
keuze van het te reproduceren beeld
zijn eigen woorden te gebruiken: ‘Het
Hij zoekt steeds weer de frictiepunten
doen er niet meer toe, beelden zijn geen
veranderde. Het reproduceren is zijn
visuele steno, het cliché, dat het oog van
tussen massacultuur en hoge cultuur,
betekenisdrager meer, maar een verza-
eigenlijke onderwerp. Dat lijkt ook be-
de kijker in een bepaalde richting kon
maar wel met veel humor, hij is beslist
meling pixels die je kunt bewerken […] Ik
vestigd te worden door zijn uitspraak
trekken, dat je kon leren hoe dat oog op
niet pessimistisch over wat de toekomst
gebruik het remixen van beelden zoals
in een interview uit 1975: ‘Ik gebruik al-
iets te richten valt […] en dat die beeld-
aan beeldcultuur brengen zal.
een schilder zijn kwast.[…] Ik manipuleer
tijd werk van anderen. Ik heb evenveel
taal zo volstrekt tegengesteld was aan
verbinding met de reproductie van
de beeldtaal uit de “kunst”. […] Juist wat
De waarneming als leidmotief
creëren […] door de oorspronkelijke be-
plaatjes uit stripboeken als met repro-
doorgaans wordt beschouwd als het
Zijn in mijn ogen mooiste werk is een
tekenis te verbergen of helemaal weg te
ducties van schilderijen van Mondriaan
laagste in de commerciële kunst interes-
‘zelfportret’ uit 1978. De voorstelling laat
nemen. De enige betekenis die over blijft
of Picasso.’
seert mij. I think it is the tension between
een T-shirt in plaats van zijn tors, een
is die van een kale, lege, visuele taal. Ik
what seems to be so rigid and cliched
spiegel in plaats van zijn hoofd zien. Het
denk dat er heel veel schoonheid zit in
Visuele rotzooi en hogere cultuur
and the fact that art really can’t be this
is een kaal beeld, alleen de essentie is
deze resten.’
Toen Lichtenstein begon met het naschil-
way.’
zichtbaar gemaakt. De spiegel is leeg,
Lichtenstein schildert in een onpersoon-
op de stippen in verschillende grootte
lijke stijl, maar zijn beelden zijn niet leeg,
deren en uitvergroten van striptekenin-
Roy Liechtenstein, Self-Portrait, 1978, olieverf en magnaverf op doek, 177,8 x 137,1
houd ervan om te kijken en om te zien
hij dus niet.
Roy Lichtenstein, een van de grote kun-
na 1966 zou Lichtenstein niets nieuws
Roy Liechtenstein, Shockproof, 1963, potlood en penseel op papier, 76 x 56,5
types.’ Een duplicator zonder meer was
John Loengard, foto werkproces, uit Life 56, no.5, 1964
Crying girl, 1963. Offset litho op papier, 45,8 x 61 (beeld liggend
de beelden en probeer verwarring te
gen uit de ‘comics’, was dit shockerend.
Geen duplicator
en kleurtinten na, die, hoe onpersoon-
ze zitten vol verwijzingen naar de trivi-
In recensies uit die tijd wordt hij de al-
De tekening ‘Shockproof’ (1963), waar-
lijk ook, toch het stempel van de maker
ale en hogere cultuur. Hij manipuleert be-
lerslechtste kunstenaar van het jaar
schijnlijk naar aanleiding van recla-
aanduiden. De spiegel reflecteert al-
staande beelden met wat wij nu noemen
genoemd. Lichtenstein heeft zich daar
medrukwerk, laat zijn werkwijze goed
leen de sporen van de codes van het
‘copy en paste’, maar schildert ze zó dat
niet door laten ontmoedigen, hij bleef
zien: met potlood en penseel tekent hij
gedrukte beeld. Het is bijna of in deze
het toch weer beelden worden met au-
bij zijn idee om werk te maken dat zo-
een bestaand gedrukt beeld van een
spiegel kijker en maker worden geredu-
thenticiteit en uniciteit. Hij tilt de beelden
wel op een commercieel ding lijkt als
horloge na en hij vergroot de stippen
ceerd tot een serie machinaal gedrukte
uit de beeldenstroom, en daarmee uit de
op een schilderij. Dat was de nieuwe
(de zogeheten ‘Ben Day dots’). Nog
stippen. Lichtenstein: ‘Ik neem in mijn
tijd. Hij is een voorloper voor een aantal
realiteit. Lichtenstein exposeerde even-
vaag zijn de potloodlijntjes van de eer-
werk zeker stelling, maar ik zeg niet:
kunstenaars in de huidige tijd die werken
als Warhol bij de toonaangevende
ste schets zichtbaar. Bij zoveel precisie
de maatschappij is slecht, ook al bekri-
met de digitale media en daar hun mate-
galerie van Leo Castelli in New York.
is het ontbreken van een goed leesbare
tiseren mijn werken ontegenzeggelijk
riaal uit genereren.
Lichtensteins werkwijze in dit nieuwe
merknaam opvallend. Bij hem geen
bepaalde aspecten van de maatschap-
Lichtenstein kon in zijn tijd nog een beeld
werk is het isoleren van tekeningen uit
‘Coca-Cola’ of ‘Campbell Soup’. Lich-
pij. Zij hebben hun oorsprong in onze
uit de stroom van beelden lichten en het
stripverhalen: hij manipuleert ze en ver-
tenstein: ‘I do not like to advertize any
hedendaagse maatschappij, maar mijn
tot één consistent beeld laten bevriezen,
groot ze zodanig uit dat ze exempla-
product. I do like to make more general
leidmotief is steeds de waarneming, ik
dat lijkt tegenwoordig not done. n
Roy Liechtenstein, Image-Duplicator, 1963. magnaverf op doek, 61 x 50.8
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
15
Philip Fokker
Een Lego-utopie voor iedereen Elf miljoen tweehonderd en tienduizend in vierentwintig uur. Dat is 7,8 per seconde. Zoveel exemplaren verkocht Rockstar Games van hun laatste computerspel Grand Theft Auto V (GTAV), een absoluut record en de teller tikt gestaag door.
ondernomen, zijn dus gekoppeld aan
Virtueel-realistische Januskop
het individu op de bank maar het spel
Samen met de ontwikkeling van Aug-
verdiept zich een stuk verder als er sa-
mented Reality lijkt GTAV een wereld
men wordt gewerkt met anderen tijdens
waarin het (online) virtuele en de reali-
de vele missies.
teit elkaar constant aanvullen en overlappen steeds dichterbij te brengen. In
In een tijd waar individualisering en me-
mensen hielden zich de afgelopen ja-
dedogen op een opmerkelijke manier
ren bezig met de animaties van het spel.
Eenzaam maar niet alleen
het spel draag je ook een smart phone
hand in hand lijken te gaan zijn deze cij-
Los Angeles – Los Santos in het spel, de
Ik speel GTAV nu een aantal weken en
bij je waarmee je online vrienden kunt
fers niet zo verbazingwekkend. Acties
zandbak waarin men speelt – is nog re-
verbaas mij nog iedere keer over de
bellen. Op je eigen smart phone die
voor giro 555 leveren minder op maar
alistischer weergegeven met meer oog
mogelijkheden. Online speel ik meestal
naast je op de bank ligt heb je een ap-
mensen nemen sinds het begin van de
voor kleine details. Zonsondergangen
met iemand waarvan ik in 1981 al het LCD
plicatie waarmee je de voertuigen in
crisis wel meer zelf het heft in eigen
zijn meesterlijk mooi vormgegeven, het
Mickey Mouse spelletje uit zijn handen
het spel kunt opwaarderen, waarmee
hand als het gaat om het helpen van
zeewater glinstert alle kanten op, de
trok. Om het zacht uit te drukken: Wij
je de hond kunt trainen (die dan in het
de medemens. Al die kleine initiatieven
schade aan auto’s is realistischer, de
hebben al heel wat speluren gemaakt
spel slimmer en beter afgericht wordt)
zijn persoonlijke Lego-utopieën in een
personages minder hoekig. Maar het
samen, op ontelbare spelsystemen, en
en je sociale media bijhouden. Foto’s
eigen micro- en mesokosmos, in de
belangrijkste: de mogelijkheden in het
zijn dus erg kritische gebruikers. Voor
die met de telefoon in het spel worden
eigen, tastbare wereld. En nergens an-
spel zijn vele malen groter.
de onlineversie creëer je allereerst een
genomen komen online op de website
personage. Dat mag je vormgeven zo-
van de Rockstar Social Club terecht. Je
ders kan dit zo goed in de virtuele wereld die razendsnel als een sluier over
Meerdere personages
als je wilt, maar ik zie dat wij beiden digi-
kunt ervoor kiezen om je virtuele ont-
ons dagelijks leven wordt getrokken,
In de eerdere delen van GTA volgde en
tale evenbeelden van onszelf hebben
wikkeling te delen met je echte virtuele
als in GTAV. Inderdaad deel V (5) in deze
speelde de speler een protagonist op
gemaakt als wij elkaar voor het eerst in
vrienden op Facebook of Twitter, door
serie. Het zogenaamde ‘sandbox com-
zijn avonturen die aan de hand van vas-
de onlinewereld treffen. Je kunt bij deze
deze accounts aan elkaar te koppelen.
puterspel’ (‘...een type computerspel
te verhaallijnen door het spel liepen. In
schepping zelfs je ouders kiezen en wat
Het virtuele Facebook heet trouwens
waarin de speler vrij kan rondzwerven
deel V is het aantal hoofdrolspelers ver-
je hobby’s zijn. Deze keuzes kun je een-
Life Invader want de makers van de GTA
door een virtuele wereld en veel vrij-
viervoudigd én is daarnaast nog een
malig maken en bepalen bijvoorbeeld
hebben bovenal humor en verpakken
heid krijgt in hoe hij het spel uitspeelt.
onlineversie toegevoegd waarin met
of je een goede conditie hebt, niet on-
hun onverholen maatschappijkritiek op
De speler kan dus zijn creativiteit en
ontelbare vrienden en vriendinnen ge-
belangrijk in een spel waarin je bijvoor-
onnoemelijk veel manieren in het spel.
inventiviteit de vrije loop laten.’ – Wiki-
speeld kan worden. In zowel de off- als
beeld een triatlon kunt lopen, kunt ten-
Zo creëerden zij dus een platform waar
pedia) wordt door de toename van de
de onlineversie kan de speler schakelen
nissen, golfen en zelfs ook kunt darten.
metamodernistische spelers van over
rekensnelheid van computers steeds
tussen vijf uiteenlopende personages.
Met vrienden en kennissen die het spel
de hele wereld hun eigen Lego-utopie-
uitgebreider in zijn mogelijkheden. En
En die personages zijn allemaal boe-
hebben kun je een groep oprichten
ën kunnen vormgeven. Een platform
dat is bij deze laatste titel te merken. Tien
ven. Alle acties die in het spel worden
waarmee je samen missies kunt uitvoe-
waar de spelmakers zelf de vrije hand
ren. Sommige van deze zogenaamde
hebben om, via de radio- en tv-kanalen
gangs tellen meer dan honderd leden.
van het spel, de fictieve reclameborden
De inmiddels miljoenen spelers kopen
in de straten en de teksten die de perso-
in de virtuele winkels van Los Santos
nages bezigen, hun visie te geven op de
kleding en accessoires die ze op ver-
maatschappij waarin wij met zijn allen
schillende manieren combineren en
zijn beland. En de slogan voor die visie
dragen. Dit doen zij ook met hun huizen,
zou wel eens goed kunnen zijn: ‘Save
met hun auto’s en motoren, hun tatoea-
the planet, kill yourself’. n
ges en hun kapsels.
Niels Post, Watching, 2006
16
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
17
ken een nieuwe realiteit te vormen. De
Angsten en driften
romantische poëzie en literatuur en de
De verandering van de kunst
daarbij horende schilderkunst inspire-
die in ‘L’ange du bizarre’ te
ren de kunstenaars tot een herordening
zien is, vindt niet plaats in
van de realiteit. Het toeval, dromen en
formele zin, in het materiaal-
ongecontroleerde uitingen van het
gebruik of beeldonderzoek,
lichaam en de geest worden gebruikt
maar het gebeurt voorname-
om kunstwerken te maken.
lijk op een ander, conceptueel niveau. De modernisering
William-Adolphe Bouguereau (1825-1905), Dante et Virgil in Hell, 1850
De bloemen van het kwaad In het voorjaar was in Parijs de tentoonstelling ‘L’ange du bizarre’ te zien in het Musée d’Orsay. Een tentoonstelling over romantische schilderkunst vanaf het begin van de 19de eeuw. In het begin van de jaren ‘30 publiceert kunstcriticus Mario Praz ‘The Romantic Agony’ waarin hij de duistere romantiek uit de 18de- en 19de eeuwse literatuur onderzoekt, die als reactie wordt gezien op de verlichting van de 18de eeuw. Door de Franse revolutie en de gevolgen daarvan, die in heel Europa voelbaar waren, was de angst ontstaan dat mensen geen greep hadden op de menselijke ziel en de natuur. De schrijvers onderzochten de kant van het menselijk bestaan die zich in de schaduw afspeelt, de excessen en de irrationele zaken waarbij seksualiteit een belangrijke drijfveer vormt. De beeldende kunst blijft hier niet bij achter, ook schilders en beeldhouwers beginnen zich met elementen bezig te houden die in de romantische literatuur het publiek doen huiveren.
Kees Koomen
Continuïteit in beeldtaal
van deze kunststroming vindt
Wat me bij het zien van deze tentoon-
plaats in de verbeelding
stelling vooral opviel, was dat de reli-
van de inhoudelijke lijnen
gie een belangrijke rol speelt en dat er
die dezelfde bleven. De ver-
een enorme continuïteit in de beeldtaal
beelding
bestaat. Wellicht heeft dat laatste te ma-
angsten en driften maakt
ken met de literaire bronnen die aan
een ontwikkeling door. Van-
de basis liggen van veel werk: de hel
uit aanvankelijk vrij letterlijke
van Dante is uitgebreid beschreven en
uitbeeldingen van scènes
interpretaties van de hel zijn in diverse
uit de romantische literatuur
vormen te vinden. Waar in de officiële
worden in een tweede peri-
kunstgeschiedenis naar de abstracte
ode begrippen als de duivel,
beeldende kunst steeds formele stap-
de fatale vrouw of doden
pen zijn gemaakt, worden in de kunst
geïsoleerd om die gestileerd
die in deze tentoonstelling wordt ge-
weer te geven. Vervolgens
toond met dezelfde, in oorsprong lite-
wordt weer decennia later de
raire gegevens, beelden vernieuwd. Zo
menselijke geest die dit alles
is het beeld van de duivel bij Delacroix,
veroorzaakt onderzocht om de hel van
meesten van ons zullen het allemaal erg
onwaarschijnlijke wijze ineen vlechten
waarvan een Mephistopheles getoond
het onderbewuste te laten zien in surre-
gemaniëreerd vinden. Hedendaagse
tot verhalen die zich ook weer op won-
wordt, totaal anders dan de gevallen
alistische collages van beeldelementen
kunstliefhebber zullen misschien meer
derlijke manier tot elkaar verhouden.
engel bij Max Ernst oogt. Waar die con-
die door het moment en het toeval be-
plezier beleven aan de surrealistische
Het vrouwbeeld wordt met name door
tinuïteit zich het beste laat zien is in de
paald werden. Waar de moderne kunst
werken. Die dagen de kijkers uit om zelf
vrouwen benaderd en dan op een
filmfragmenten die deel uitmaken van
steeds meer naar zichzelf verwijst, on-
betekenis te geven aan de beelden.
meer analytische wijze. Het werk van
van
onbewuste
Franz von Stuck (1863-1928), Le Péché, 60 x 95cm, 1893
Grieks reliëf zien. Dit doek ontstond toen
tretten van Spilliaert, de vrouwen in het
de tentoonstelling. Omdat getoonde
derzoekt de zwartromantische kunst de
Omdat die beelden niet eenduidig zijn
Louise Bourgeois ligt nog erg in het ver-
tegelijkertijd de school van Barbizon,
werk van Munch, Franz von Stück, Gu-
kunst in wezen verhalend is, werken
menselijke ziel.
wordt het onderbewuste van de kijker
lengde van wat de surrealisten deden,
de voorloper van het impressionisme,
stave Moreau en de doodskoppen bij
de in de tentoonstelling verwerkte film-
In eerste instantie raak ik wel geïnteres-
ook geactiveerd om zijn eigen verhaal
maar latere Nederlandse kunstenaars
volop actief was in Frankrijk. Naast de
Odilon Redon maken van Moeder Na-
fragmenten als logisch vervolg waarin
seerd als ik de werken in deze tentoon-
te maken
als Marlene Dumas en Hester Scheur-
ontwikkeling van naturalisme naar
tuur een bedreiging voor de mens. In
de invloeden van de beeldende kunst
stelling zie maar al snel bekruipt me
impressionisme, expressionisme en
deze periode beginnen kunstenaars de
duidelijk herkenbaar zijn. De manier
hetzelfde gevoel dat me altijd in rooms-
Het zondebegrip
krijgen op wat er in de loop van de tijd
abstractie heeft zich een parallelle ont-
weergave van de werkelijkheid in for-
waarop Emil Jannings als de duivel
katholieke kerken bevangt door de
Wanneer we in de 21ste eeuw kijken
met het vrouwbeeld gedaan wordt. In
wikkeling voorgedaan die meer literair
meel opzicht aan te passen: het kleur-
omineus boven het dorp van Faust
donkere en bedompte atmosfeer die er
welke kunstvormen aansluiten op de
het geval van Dumas speelt het kwaad
beïnvloed is.
gebruik wordt expressiever, contras-
hangt in de film van F.W. Murnau heeft
hangt. In de schilderijen van het begin
besproken tentoonstelling dan komen
ook een grote rol. In het algemeen lijkt
ten worden versterkt en lijnen worden
veel aan de schilderkunst te danken.
van de 19de eeuw is die atmosfeer ze-
bij mij eerst filmregisseurs als David
mij dat in het Westen de secularisering
Het romantische fin de siècle
ronder, vrouwelijker. Ook wordt orna-
In Frankenstein van James Whale (1931)
ker aanwezig: het coloriet is voorname-
Lynch en Lars von Trier voor de geest.
en de seksuele bevrijding ervoor ge-
De tentoonstelling werd ingedeeld in
mentiek geschilderd om de getoonde
is het monster direct ontleend aan de
lijk donker en elementen uit de literatuur
Zij onderzoeken de diepten van de
zorgd hebben dat het zondebegrip
verschillende perioden: in het begin fi-
vaak al meer gestileerde beelden een
donkere figuur in het schilderij Cauche-
zijn vrij letterlijk verbeeld. In de werken
menselijke geest en een begrip als het
niet meer zo nadrukkelijk aanwezig is in
gureren genoemde kunstenaars. In de
grotere monumentaliteit te geven. Op
mar van Füssli en de manier waarop de
uit de tweede periode, die van na 1870,
kwaad speelt bij beiden een rol. De
de samenleving, waardoor zich minder
water proberen met hun werk grip te
Geïnspireerd door Milton, Dante, maar
twee kannibalen elkaar de keel pro-
tweede periode ontstaat, mede door
deze manier worden de sentimenten
kop van de hoofdfiguur is vormgege-
komt daar nog de dramatiek bij door
filmkunst is misschien ook wel de meest
angsten manifesteren en driften zich op
ook Shakespeare en Goethe maakten
beren door te bijten. Het is een scène
de gruwelen van de Frans-Duitse oorlog
in het beeld vergroot. Boeken als À
ven komt rechtstreeks uit de etsenserie
de nadruk op de psyche: gevoelens
voor de hand liggende wijze om beeld
een wat natuurlijker manier kunnen ui-
kunstenaars als Delacroix, Géricault,
uit de hel in de Divina Commedia van
in 1870 en de gevolgen van de industrië-
Rebours en Là-Bas van J.K. Huysmans
Los Caprichos van Goya. De geluidloze
worden verbeeld door opengesperde
en literatuur te combineren, omdat
ten. De zwarte romantiek is daardoor
Goya, Füssli, C.D. Friedrich en de dich-
Dante waarop de auteur met Virgilius,
le ontwikkeling, een symbolisme waar-
hebben daarbij invloed als literaire ui-
Deense film Häxan (1922) van Benjamin
ogen en theatrale houdingen. Het is de
daarin het tijdselement een rol speelt.
voor zover die nog bestaat gemargi-
ter William Blake –die zelf illustraties
zijn gids door de hel, staat afgebeeld.
in de duivel, of het kwaad, optreedt.
tingen van het romantische fin de siècle.
Christensen ademt volledig de sfeer van
dramatiek van de adolescent wiens
In de beeldende kunst liggen de zaken
naliseerd en de beelden die daarin ge-
bij zijn gedichten maakte– schilderijen
Op de achtergrond hangt een duivel
Dat gebeurt vaak in de vorm van een
In de derde periode die behandeld
de romantische schilderkunst en wie de
gevoelens hemelshoog oplaaien om
gecompliceerder. Misschien dat in de
bruikt werden, zoals de duivel en skelet-
waarin de duivel, erotiek en kanniba-
in de lucht die met plezier op de twee
vrouw. Medusa’s, heksen, vampiers en
wordt is het surrealisme een gevolg
droom in Los Olvidados (1950) van Luis
hem vervolgens in het diepste dal te
tekeningenseries van Marcel van Eeden
ten, zien we tegenwoordig als clichés
lisme figureren. Er is bijvoorbeeld een
vechtende figuren neer kijkt. Deze man-
skeletten tonen een wereld waarin de
van de Eerste Wereldoorlog. De oude
Buñuel ziet, zal daarin de geest van het
storten. Voor het huidige jonge publiek
ook een vervolg kan worden gezien.
in Halloween of in Hollywoodfilms en
schilderij te zien van William Bougue-
nen zijn op klassieke academische
dood het menselijk leven bedreigt. De
wereldorde is failliet en het surrealisme
surrealisme uit het interbellum terug vin-
zijn deze werken misschien in een be-
Deze kunstenaar vertelt verhalen met
bepaalde muziekgenres. n
reau, genaamd Dante et Virgil, waarop
wijze geschilderd: het is alsof we een
landschappen en nachtelijke zelfpor-
probeert met oude subversieve tactie-
den.
paalde levensfase invoelbaar, maar de
series tekeningen en teksten die zich op
18
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
19
Robert Broekhuis
Retracing Rein Jelle Terpstra
K. Malevich, 0.10 tentoonstelling, Petrograd, 1915
(Midden) K. Malevich, Reconstructie 0.10 tentoonstelling 1915, Stedelijk Museum, 2013 (Rechts) K. Malevich, Verdwijnen geel vlak, 1917-18, coll. Stedelijk Museum, Amsterdam, foto’s Franck Gribling
Malevich en de opstand tegen de zwaartekracht Het historische zwarte vierkant van Malevich, dat eigenlijk geen zuiver vierkant is, zweeft centraal in de aan hem gewijde tentoonstelling in het Stedelijk Museum van Amsterdam, in een hoek, hoog boven andere, als hemellichamen in het firmament, opgehangen doeken, vol zwevende elementaire vormen. De opstelling is hetzelfde als op de bewaard gebleven oude foto van de geruchtmakende 0.10 tentoonstelling, die in 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, in Petrograd, het huidig Sint Petersburg, gehouden werd. De schilderijen en de manier van ophangen zijn terecht een rebellie tegen de zwaartekracht genoemd, een poging om een kosmische dimensie toe te voegen aan het leven op aarde.
Franck Gribling
steeds wisselt. Er is geen boven of on-
zich op even autonome, niet realiseer-
der. Dat demonstreerde Malevich door
bare architectonische schaalmodel-
zijn ‘Suprematistisch zelfportret’ nu eens
len, de zogenaamde Architektons, die
met het zwarte vierkant aan de boven-
gezien moeten worden als utopische
zijde, dan weer aan de onderzijde op
bouwsels voor plekken in de kosmos. Pas
te hangen.
nu komt de waarschijnlijkheid van het
Dat is het verschil tussen wat Malevich
bouwen in de ruimte in zicht.
‘suprematisme’ noemde en het neoplasticisme van Mondriaan, die uitging
Helaas bood het repressieve en regres-
van de op aarde geldende tegenstel-
sieve klimaat onder Stalin, met zijn op de
ling van verticaal en horizontaal, die
directe productie gerichte vijfjarenplan-
Ik ben diep onder de indruk, want het
toond wordt, is niet het oorspronkelijke
bepaald wordt door de zwaartekracht.
nen, weinig speelruimte voor dergelijke
is een visie en een presentatiewijze die
schilderij uit 1915, maar een latere versie
Uiteindelijk corresponderen Mondri-
utopieën. Het op 19e-eeuwse voorbeel-
bijna honderd jaar vooruitloopt op
uit 1928. Dat doet er bij een icoon niet
aans abstracte lijnen met staande figu-
den geënte Socialistische Realisme gaf
mijn recente tentoonstelling in Antwer-
toe. Het gaat om het idee, in dit geval
ren van mensen en dingen ten opzichte
in de kunst de toon aan. Malevich voelde
pen: The Kosmic behaviour of beings .
het revolutionaire concept, dat al in
van een horizon.
zich gedwongen terug te keren naar een
Ik voel mij ter plekke schatplichtig. De
1913 in de kiem werd aangekondigd in
manier om schilderijen niet keurig op
de futuristische opera Overwinning op
Het autonome suprematisme
leek aan te sluiten bij de eisen van soci-
ooghoogte, maar kris kras verspreid op
de zon, die Malevich samen met dichter
De kosmische fascinatie bracht Male-
alistische arbeider-staat, maar waarin
te hangen, kende ik overigens al van de
Kruchemik, uitvinder van een buiten-
vich tot utopische modellen van een
toch kenmerken van het zoeken naar
Cobra-tentoonstelling, die door Aldo
aardse Zaoumtaal en de componist Ma-
andere werkelijkheidservaring, die in
een andere dimensie bewaard bleven.
van Eyck in 1949 ook zo was ingericht.
tyushint op het toneel had gezet. Een ge-
Rusland uiteindelijk geleid heeft tot de
Gedeeltelijk greep hij daarbij terug op
Met Malevich bracht ik het toen nog niet
filmde heropvoering en alle decor- en
lancering van de Sputnik met Gagarin
stijlen uit zijn beginperiode, wat gere-
in verband, maar wel met een ruimte-
kostuumschetsen van dit spectaculaire
als eerste mens in de ruimte. De Russen
geld tot verwarring in de datering heeft
tijd opvatting, die sinds Einstein grondig
gebeuren zijn nu in Amsterdam te zien.
zijn in hoge mate gericht gebleven op
geleid.
de verovering en het onderzoek van de
In Amsterdam is nu een uitgebreid over-
Het zwarte vierkant is eigenlijk geen
ruimte. De Russische avant-gardekun-
zicht van zijn ontwikkeling te zien, die
vierkant, maar een minieme ruimtelijke
stenaars van de Dzivenji Groep, Nus-
exemplarisch is voor de stormachtige
Revolutionair concept
afwijking van de zuivere geometrische
berg en Infante, die ik in de jaren zestig
experimenteerdrang, die zich in Rusland
Het zwarte vierkant is een icoon en
vorm, zoals alle vormen op de schilde-
leerde kennen, waren daar, in het voet-
nog radicaler dan in het Westen keerde
werd door Malevich ook als zodanig
rijen van Malevich uit die tijd in de ruimte
spoor van Malevich, vooral mee bezig.
tegen de gevestigde orde.
gezien. Men zegt dat de plaatsing hoog
geprojecteerde visuele afwijkingen zijn
Malevich had in een vroeg stadium,
in de hoek van een zaal eigenlijk voor-
van euclidische basisgegevens. Zij zwe-
tijdens het eerste elan van de commu-
De verdienste van de tentoonstelling
behouden was aan religieuze iconen
ven in een onbepaalde ruimte. Je kunt
nistische revolutie, zijn inzichten door-
in het Stedelijk is dat ook de context
en daarom extra provocatief.
ze ook het beste uit verschillende stand-
gegeven als leraar aan de Unovis Kunst-
waarbinnen Malevich werkte, getoond
Het vierkant dat nu in Amsterdam ge-
punten bekijken, zodat de gedaante
school in Vitebsk, inzichten die botsten
wordt. Kunstenaars uit zijn omgeving
met de meer praktische doelstellingen
zijn ruim vertegenwoordigd, dankzij
van constructivisten als El Lissitsky, Rod-
bruiklenen uit de collecties van Khardz-
chenko en Tatlin, die meer een ingeni-
hiev en Costakis. Uiteindelijk heeft die
eurskunst nastreefden.
avant-garde iets unieks opgeleverd, een
Voor Malevich zelf waren de schilde-
specifiek Russische, utopische variant
rijen met wit-op-wit in de ruimte oplos-
van het modernisme, meer gericht op
sende vormen in beweging, die vanaf
de ervaring van de kosmos. Het zwarte
1917 ontstonden en die voor het eerst na
vierkant van Malevich kan dienen als een
de oorlog in 1919 geëxposeerd werden,
pars pro toto voor die bijdrage. Het is bij
K. Malevich, Zelfportret,
de uiterste consequentie van het auto-
uitstek een utopisch schaalmodel voor
Supremastistische composi-
nome Suprematisme. Ook nu zijn het de
mogelijkheden die pas nu binnen bereik
tie met zwart vierkant, 1915,
hoogtepunten op schilderkunstig ge-
liggen. n
Stedelijk Museum,
bied van de tentoonstelling in Amster-
Malevich en de Russische Avant-garde
foto Franck Gribling
dam. Eind jaren twintig richtte Malevich
t/m 2 febr 2014 in het Stedelijk Museum. n
gewijzigd was ten opzichte van het wereldbeeld van Newton.
20
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
meer figuratieve schilderkunst, die beter
Onbevangen blader ik door ‘Retracing’. Het nieuwe boek van beeldend kunstenaar en fotograaf Rein Jelle Terpstra, die eerder het veelgeprezen ‘Nabeelden’, een album van niet-gemaakte foto’s maakte. Je ziet een wonderlijke combinatie van fotografische beelden. Pagina’s waarop een verduisterde ruimte te zien is waarin foto’s op de muur worden geprojecteerd. De beelden zijn alledaags, bijna kiekjes. De zee, een glas thee door twee handen vastgehouden, een kinderspeelplaats met een glijbaan, een afgezaagde boomstam in het bos, een foto van een man met twee kinderen in een bootje. Het lijkt zo gewoon, maar waarom waan ik me dan in een ruimte die een sfeer oproept die verre van alledaags is? Ik vraag me af waarom aan het beeld geen tekst en uitleg voorafgaat. Als ik naar het einde van het boek blader, zie ik teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder. Nadat ik ze heb gelezen valt me een uitspraak van de schilder Francis Bacon te binnen: ‘Een beeld moet zich eerst via het gevoel een weg banen naar de ratio, anders krijgt het geen kans iets te betekenen en vergeet je het direct weer.’ Hoe waar is die uitspraak! Want de beelden waar ik net zo argeloos naar heb gekeken verhalen van pijn en verlies. Niet direct maar op termijn, als een zwaard van Damocles. Rein Jelle Terpstra heeft voor vijf mensen die blind zullen worden de beelden gefotografeerd die ze graag vastgelegd wilden hebben en met hen afgesproken dat hij die foto’s over tien jaar aan hen zal ‘voorlezen’. Ik probeer me voor te stellen hoe dat zou zijn. Doe mijn ogen dicht en denk aan alle kamers waar ik ooit heb geslapen, de steden waar ik ben geweest, hoe het ochtendlicht valt door de luxaflex op de keukenmuur. Het is een schamele oogst aan beelden die mijn kinderlijke poging oplevert. Ik kijk elke ochtend gebiologeerd naar het lichtspel op de keukenmuur. Waarom zie ik met mijn ogen dicht zo’n fletse afspiegeling? Hangt dat iemand die blind wordt boven het hoofd? Het is ook de totale omschakeling. Een blinde leeft in de tijd, terwijl een ziende in de ruimte leeft. Met als gevolg een andere neurologische ontwikkeling. Blinden die op latere leeftijd weer kunnen zien, zien niets. Beter gezegd herkennen niets. De hersenen hebben niet geleerd hoe de vormen in de zichtbare wereld er uitzien, ze hebben het zien niet geleerd. Hoe ziet een stoel eruit, een tafel, een lamp? Hoe zou ik het ervaren als Rein Jelle Terpstra over tien jaar een foto van het lichtspel op de keukenmuur aan mij zou beschrijven. Zou ik het me nog voor de geest kunnen halen? Betekenen zulke beelden dan nog iets?
Het beeld is een essentieel deel van het wezen van een mens. Het definieert mede wie hij is. Niet dat je je daar zo bewust van bent, je ervaart het als vanzelfsprekend. Moeiteloos kun je je bepaalde beelden voor de geest halen. In meer of mindere mate exact. Las zojuist dat de Amerikaanse schrijfster Claire Vay Watson die opgroeide in de woestijn bij Death Valley in Nevada, regelmatig naar haar geboortegrond wil om de woestijn te zien. Ze kan daar niet zonder. De woestijn bepaalt mede wie zij is. Maar of het nu de woestijn, of het uitzicht uit je raam op de Dappermarkt is, als die beelden deel van je leven zijn, dan is wie je bent daar ook mede door bepaald. Blind worden is het ingrijpende verlies van de beelden die dat mede bepalen. Terpstra verbeeldt dat verlies op termijn op een bijzondere manier. Eerst kijk je maar wat, tenminste dat deed ik, maar na het lezen van de teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder valt alles op zijn plek en laat het je niet zomaar meer los. De beelden hebben context gekregen en doen je denken aan wat je hebt verloren. Niets snijdt zo diep in de ziel als verlies en pijn. En de angst voor verlies wordt gevoed door onze verbeelding. Het is die verbeelding die Terpstra in gang zet. Wat je zou willen weten is in hoeverre je persoonlijkheid verandert als je blind wordt. Hoe diep grijpt het in? Word je wezenlijk een ander mens? Dat zijn mede de vragen die Terpstra oproept. De teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder geven ‘Retracing’ een essayistische en filosofische rijkdom mee. Het interview van Hanne Hagenaars met Rein Jelle Terpstra maakt duidelijk wat fotografie in de ogen van Terpstra betekent en welke documentaire waarde hij eraan toekent. Arjen Mulder schreef over het project: ‘Het visuele geheugen wordt aangeklikt door Terpstra, nu in ons en over tien jaar in hen, de vijf deelnemers, Helma, Bep, Joost, Anne en Jacqueline. Een klein en groots gebaar: op de graanakker van de zichtbare wereld richt een korenhalm zich op na het het langskomen van de blindheid.’ ‘Retracing’ van Rein Jelle Terpstra, met teksten van Hanne Hagenaars en Arjan Mulder wordt uitgegeven door uitgeverij post editions Rotterdam. Werk van Rein Jelle Terpstra is te zien op www.reinjelleterpstra.nl n
Rein Jelle Terpstra, Retracing, 2013
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
21
Ovartaci, Overtaci’s ledikant, foto Margit Willems
Vrouwenfiguur, Museum Ovartaci
Ovartaci, Puro ( Zuiver wezen), foto Margit Willems
Ovartaci, zelfgekroonde Oppergek Er staat in Denemarken een helikopter klaar, het is slechts een kwestie van opstijgen en naar de hemel vliegen. Via het luchtruim verdwijnen, dat is de droom van Ovartaci. Op het dak van zijn zelfgetimmerde vliegmachine begint een houten rotor te wiebelen, een tweede propeller waggelt moeizaam rond. En stopt abrupt. Binnen in de vliegconstructie zit de zevenenzeventig jarige op een kruk. Hij trekt driftig een hendel heen en weer, de boel piept en knarst, maar de aarde trekt harder. Uiteindelijk weigert het toestel de gestichtstuin te verlaten. Een tegenvaller. Maar aan de muur hangt alweer een volgende ontwerptekening, gesigneerd: Ovartaci XXX. Ditmaal iets met tandraderen, weer een hendel, maar ook een vliegzeil. Het nieuwe, van afvalhoutjes in elkaar gelijmde,schaalmodel staat klaar, de machine lijkt zo op het oog iets luchtvaardiger. In de tuin van de psychiatrische inrichting Aarhus te Risskov timmert Ovartaci vol enthousiasme aan de ware grootte, om hem heen staat een groepje doktoren vol bewondering toe te kijken. Ook deze helikopter zal de hemel nooit halen.
Ovartaci met Vera met de blauwe jurk, foto Museum Ovartaci
Margit Willems
reinigd, maar ook: geheiligd. Gehuld
idee over het leven als vloeiende over-
een medische castratie op eigen ver-
Vleugels
de psychiatrie iemand die zichzelf met
Vliegen kon Ovartaci uiteindelijk wel:
in vrouwenkleren ging Ovartaci vanaf
gang naar een volgend leven. Moeder
zoek, plaatsgevonden. ‘Ik wilde mezelf
Tientallen jaren had Ovartaci vanuit
een beitel heeft ontmand niet zomaar
als vlinder, vlieg, paradijsvogel, ibis en
halverwege de jaren zestig- tot ver in de
Natuur wandelt gewoon dwars door
van mijn mannelijke agressie bevrijden.’
zijn kamer hetzelfde uitzicht: op de
naar huis, maar behandeld werd ze
zwaluw is ze in haar werk vaak genoeg
zeventiger jaren- regelmatig op de fiets
alle transformaties heen en is hierdoor
Maar na afloop bleef Ovartaci teleurge-
gestichtsgebouwen. Dat uitzicht heeft
niet. Ovartaci verbleef en werkte ge-
opgestegen en naar Egypte, Spanje en
met een mand vol beschilderde pijp-
onsterfelijk. Als een groot zeemonster
steld achter. Hij idealiseerde het vrou-
hij veel nagetekend en -geschilderd,
woon de rest van haar leven tot aan
China gevlogen. n
jes op pad en verkocht ze als warme
schildert hij zijn ‘Mama Laguna’ liggend
welijke geslacht tot ‘het mooiste, reinste
waarbij de doktoren en verpleging
haar dood in 1985 in Århus.
Info: www.ovartaci.dk n
broodjes. Onder de plaatselijke bevol-
op haar rug in een donkerblauwe oce-
en goddelijkste’ en was strikt genomen
vaak ergens boven het dak in de lucht
king waren zijn phantoms zeer geliefde
aan. Haar lichaam is een onderwater-
nog steeds niet ontmand.
hangen. Vleugels komen als symbool
kunstobjecten.
landschap, alleen haar lippen steken
Het vooronderzoek was gedegen ge-
van vrijheid veel in zijn werk voor, altijd
Na elf jaar verhuisde Ovartaci naar een
als eilanden boven het zeewater uit. Er
weest: tijdens de lijdensjaren dat Ovart-
opnieuw streefde hij een verandering
inrichting in Århus waar strengere re-
leeft een nietig wezen op, zonder te be-
aci zich noch man, noch vrouw voelde
na. Met vleugels kon hij onbekommerd
gels heersten. Omdat hij daar de muren
seffen dat zich in de diepte het keelgat
schetste hij zelfontworpen katheters,
heen en weer zeilen tussen de stoffelijke
van zijn kamer niet mocht beschilderen,
van de Grote Moeder bevindt. De Chi-
hulpmiddelen uit rubber en metaal die
en de metafysische wereld, tussen het
begon hij van papier-maché allerlei le-
nese taal boeide Ovartaci omdat een
het urineren moesten vergemakkelij-
leven en de dood. Ovartaci wandelde
vensgrote vrouwelijke poppen te ma-
kleine klankverandering in de klinkers
ken. Naast iedere tekening schreef hij
van het ene leven in het andere, trans-
ken. Daarna spijkerde hij de tweezijdig
van een gesproken woord de betekenis
een gebruiksaanwijzing. Daarna teken-
formeerde van vogel naar mens, naar
beschilderde dames, waaronder Vera
ervan totaal verandert. Hetzelfde geldt
de en beschreef hij zijn uitvinding op-
luipaard of poema. Maar zijn werk ver-
In 1926 emigreerde de 31-jarige Deen
en symbolen. Nadat hij in de ban van
met de blauwe jurk, rondom zijn bed
voor de metamorfosen van de schriftte-
nieuw op de achterkant van het blad.
telt ook over de gewelddadige, pijnlijke
Louis Marcussen (1894-1985) naar Argen-
de Chinese taal was geraakt voorzag
aan de muur. Ovartaci beschouwde
kens: bij kleine schriftwijzigingen veran-
Of het nu om het maken van een schil-
dood die hij in de verschillende levens-
tinië. Hij had zich goed op zijn avontuur
hij zijn gordijnen van flinke Chinese
zijn nieuwe medebewoners al gauw
deren deze tekens als kameleons van
derij of om een ontwerptekening ging,
cycli telkens weer moest doorstaan,
voorbereid en Spaanse lessen gevolgd,
schrifttekens. Ondertussen had Louis
als zijn innig geliefde vriendinnen. Hij
betekenis.
Ovartaci hanteerde verf en papier met
een pijn die staat voor zijn persoonlijke
maar keerde al in 1929 volkomen in de
de heersende hiërarchie in de psychi-
praatte tegen ze, liefkoosde en kuste
Vol verlangen naar een exotische be-
hetzelfde gebaar. Hij was niet bezig met
ervaringen in vroegere levens of zijn
war door alle Argentijnse ontberin-
atrische inrichting goed bestudeerd. De
de levensgezellinnen. Ze lagen vaak in
schaving en gedreven door zowel zijn
‘Kunst’ maken, maar met de bezwering
huidige bestaan. ‘Reïncarneren is zo
gen bij zijn familie terug. Drie jaar later
geneesheer-directeur was de hoogste
zijn bed en hij verzorgde ze goed. Een
geloof in
van zijn bestaan. Hij werkte om vat op
raar nog niet,’ aldus Ovartaci. ‘En de
was Louis lichamelijk en psychisch nog
baas, daarna kwamen de psychiaters
van Ovartaci’s lievelingsfiguren was
reïncarnatie als de overtuiging dat
het leven te krijgen. Zo zag hij in eventu-
afstand van mens naar dier is niet zo
steeds zo aangeslagen en instabiel dat
en tenslotte de verpleegkundigen. In
Sinhu, het gevleugelde heilige paard.
hij in zijn vorige levens in China en in
ele onbeschilderde achterkanten van
groot.’ Hij wilde deze levenservaringen
hij op verzoek van zijn familie onder
reactie hierop gaf hij zichzelf de naam
Hij maakte het dier van papier-maché
Egypte woonde, schilderde Ovartaci
zijn werk een gevaar, omdat er langs
via zijn werk met anderen delen. Het
politiedwang bij een gesticht te Dalstrup
Ovartaci, een uit het Jutlandse dialect
en karton, schilderde het wit en gaf het
op de Oosterse en Egyptische culturen
die weg iets uit zijn werk zou kunnen
hardnekkige, tergende verlangen naar
werd afgeleverd. Daar werd hij met-
stammend woord met de betekenis: Su-
paardenhoofd beweegbare oogleden
gebaseerde taferelen met wezens van
ontsnappen. Niet alleen de achterzij-
een volmaakte geslachtsverandering
een ‘ongeneselijk ziek’ verklaard. Hij
peridioot. Omdat hij ten opzichte van
en een grote muil om zijn snoepgoed in
vrouwachtig– maar toch twijfelachtig–
den van zijn tekeningen en schilderijen
bleef hem gelijktijdig achtervolgen, tot-
zou zijn verdere leven in een inrichting
de andere patiënten allerlei privileges
te kunnen bewaren. ‘s Avonds voor het
geslacht. Hun ongedefinieerde kruis
werden bewerkt en beschreven, de
dat hij in 1957 chirurg Barfod ontmoette
wonen. Aanvankelijk kreeg Louis een
had, voelde hij zich de Oppergek. Ge-
slapen gaan sloot hij de paardenogen
ziet er regelmatig wat bezoedeld uit.
achterkant vaak in het Spaans, ook de
bij wie hij eindelijk gehoor vond. Na
schilderverbod opgelegd. Hij leefde
durende de 56 jaren die hij in een inrich-
en kuste het beest goede nacht.
Onafgebroken staat zijn werk in het te-
rugzijden van zijn levensgrote metge-
een geslaagde operatie schonk Ovart-
onder allerlei strenge restricties, maar
ting verbleef vond Ovartaci uitstekend
ken van de verschillende verschijnings-
zellinnen zette hij in de verf.
aci hem uit dankbaarheid een portret
dankzij de invloed van professor Erik
zijn weg in het systeem van de psychi-
Man
vormen waarin hij– naar eigen over-
Strömgren, een befaamd Deens psychi-
atrie. Uiteindelijk liep hij als een koning
Voor Ovartaci was het wezen van alle
tuiging– op aarde reïncarneerde: als
Ovartaci’s wens om volledig vrouw te
ater, hoefde hij al gauw zijn medicijnen
over het gestichtsterrein rond.
dingen: metamorfose. Hij maakte daar-
vlinder, vogel, poema en tijger. Maar de
worden vond na zijn castratie bij art-
Vreemd genoeg is er nergens een di-
bij geen onderscheid tussen mens, dier,
echte transformatie, die waar hij zijn le-
sen verder geen gehoor. Na zoveel
agnose te vinden, onduidelijk blijft
niet meer in te nemen. Bovendien kreeg
van een vrouwelijke godheid.
hij het privilege van een eigen kamer
Rookfantomen
lichaam of landschap. Zijn geschil-
ven lang zo naar verlangde, kwam pas
jaren van eenzame worsteling nam hij
wat Ovartaci precies mankeerde. Aan-
en meer bewegingsvrijheid. Louis ging
De eerste elf jaren in de inrichting van
derde koppen bezitten gezichten als
op 63-jarige leeftijd tot stand. Tot die tijd
ten einde raad zelf de beitel ter hand
nemelijk is dat de worsteling met haar
meteen aan de slag. Hij beschilderde
Dalstrup waren productieve jaren. Van
landschappen met een veranderend
ging Ovartaci als man door het leven.
en bevrijdde zich van zijn mannelijke
identiteit en het aanhoudende gevoel
zowel de muren als het plafond van zijn
zijn verzameling lege tandpastatubes
oppervlak: gebarsten, droog, angst-
geslachtsdeel. Haastig toegesnelde
in een verkeerd lichaam te zitten tot
kamer met plaatsvervangende familie-
maakte Ovartaci een flinke serie ‘Smo-
aanjagend of met plooien. In het hoofd
Vrouw
doktoren gaven de benodigde nood-
psychische problemen heeft geleid. De
leden en kleurrijke zielsverwanten. Zijn
king Phantoms’: vrouwengestaltes die
is de gehoorgang tevens trap, de mond
‘Mijn Bevrijdingsdag, 22-7-1951,’schreef
verzorging, maar ook nu bleek het re-
tijdgeest– over gender problematiek
bed decoreerde hij met groteske, naak-
als pijp of sigarettenhouder konden
een grot en het ooglid het dak van een
Ovartaci onder een zelfportret uit 1951.
sultaat na genezing voor Ovartaci nog
was weinig bekend– heeft haar onge-
te genderfiguren en vanuit dit ledikant
worden gebruikt. Wie de rook die door
hut. Ovartaci’s universum is samenge-
Op de tekening staat ze in vrouwenkle-
steeds teleurstellend. Hij sneed nog een
twijfeld tot wanhoop gedreven.
keek hij uit op zijn eigen, dichtbevolkte
de vrouwelijke vorm was gestroomd,
steld uit allerlei elementen die tussen
ding met hamer en beitel aan de werk-
puntje van zijn neus om meer op een
Nadat Ovartaci in 1957 vrouw was ge-
privé-kosmos, gevuld met vrouwen
inhaleerde zou volgens zijn zelfontwik-
mens, dier, tekens en natuur in zitten
bank en bewerkt een blok hout. Ze? Kort
dame te lijken.
worden is nooit overwogen haar uit de
in Egyptische stijl, uitheemse wezens
kelde theorie niet alleen worden ge-
en daarmee een afspiegeling van zijn
daarvoor had een operatieve ingreep,
22
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
inrichting te ontslaan. Natuurlijk stuurt
Ovartaci, schaalmodel helicopter, hout, foto Margit Willems
denieuwe
J A A R G A N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
23
Concept en fotografie Ilona Plaum en Anno Dijkstra
24
J A A R GA N G 18 N R 3 0 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe