LUST. denieuwe. kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae. De tranen van Eros. Ping Pong WOW!!! Genital Panik. Het verbrande gezicht

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Arti et Amicitiae

34

Januari 2016 jaargang 20

George Bataille

De tranen van Eros Henry Miller

Ping Pong Jan Maarten Voskuil

WOW!!!

Melanie Bonajo

Genital Panik Frank Lisser

Het verbrande gezicht Fredie Beckmans

Noa Noa

Ine Dammers

Kees van Leeuwen Robert Broekhuis

Weggooien kan altijd nog Ronald Ruseler

Een Reis als plaats Alex de Vries

Roland Sohier Arti Select

5 februari - 13 maart 2016

LUST

Redactioneel

Inhoudsopgave 1 Robert Broekhuis

Zonder titel, 1992, detail 3 S. Montag & Balthus 4+5 Jan Maarten Voskuil

WOW !!!

6+7 Alex de Vries

De lieve lust van Roland Sohier 8 Pim te Bokkel

Op in de Storm 9 Pierre Klossowski

The Paralell Bars 10+11 Fredie Beckmans

Noa Noa

12 Henry Miller

Ping Pong 13 Huub Mous

Kunst is de poëzie van de pijn 14+15 Ine Dammers

Interview met Kees van Leeuwen 16+17 Melanie Bonajo

Genital Panik 18+19 Frank Lisser

Het verbrande gezicht 20 Haye Smith

der Heinrich und seine Freundin 21 George Bataille

De tranen van Eros 22+23 Robert Broekhuis

Weggooien kan altijd nog 24+25 Kees Koomen

Wat bepaalt wie je bent? Wat je gedaan hebt of wat je juist niet gedaan hebt? Word je voortgedreven door het verstand of door iets wat we voor het gemak maar ‘emoties’ zullen noemen? Waarom doe je het een wel en waarom het andere juist niet? Weet je dat van jezelf? Hetzelfde geldt voor ‘Lust’, het thema van dit nummer. Waarom is een kunstenaar jaar in jaar uit bezig met een onderwerp? Wat drijft hem of haar? Je weet precies wanneer het je overkomt. Een brandend verlangen. Niet te stuiten moordlust en vechtlust. Of de uitkomst goed of slecht is maakt niet uit. De vraag is natuurlijk of je wel moet proberen te achterhalen waarom je iets wel of niet doet. Misschien doe je iets wel niet meer als je weet waarom je iets doet. Ter illustratie een grap: aan een stokoude man met lange baard wordt gevraagd of hij met zijn baard boven of onder de dekens slaapt. Weken ligt de oude baas wakker omdat hij dat wil weten. Het wordt bijna zijn dood, gelukkig valt hij zonder er ooit achter te zijn gekomen weer in slaap. Of hij nu met zijn baard boven of onder de dekens sliep, hij weet het niet… Het is hetzelfde met lust. Het is niet interessant waar die vandaan komt. Hij is er. Waarom besteedt de een zijn leven aan de oplossing van het ‘Vermoeden van Poincaré’ en bouwt de ander jarenlang aan een boot van luciferhoutjes? Waarom wilde Bas Jan Ader de Atlantische Oceaan oversteken in een gammel plastic zeilbootje; of besteden kunstenaars een heel leven aan één onderwerp? Zoals Balthus, die zijn leven lang broeierige werelden schilderde met jonge meisjes. Of Gregor Schneider, die al jaren kelders toont. Misschien is ‘lust’ het woord voor datgene wat je wél doet omdat je er geen weerstand aan kunt bieden. En dat wat je niet doet, daarvan zei je als kind al: ‘Lust ik niet!’ In dit nummer doen we een poging iets te begrijpen van de bezetenheid van kunstenaars en hun onderwerp. Fredie Beckmans wist de hand te leggen op een facsimile van het aantekeningen- en schetsboek ‘Noa Noa’ van Paul Gauguin over zijn eerste reis naar Tahiti in 1891. Jan Maarten Voskuil laat de achtergronden zien van Californische kunstenaars die polyester beelden als een spiegel opschuren. Ine Dammers heeft de Haarlemse kunstenaar Kees van Leeuwen geïnterviewd; hij is in de ban van atoomkelders. Wonderlijk genoeg is er een parallel te zien met het werk van Marielle Buitendijk, waar Kees Koomen over schrijft. Dat claustrofobie jegens de zichtbare ruimte niet alleen een rol speelt in beeldend werk maar ook in de condition humaine zien we bij de Haagse schilder Haye Smith. Ronald Ruseler ging op reis naar Noorwegen. Frank Lisser gunt ons een blik op de lustopwekkende beeldtaal van de nazipropaganda. Philip Fokker laat zien hoe Brooklyn Museum kinderen naar het museum probeert te krijgen met een tentoonstelling over sneakers. En in dit nummer veel kunstenaarsbijdragen: Melanie Bonajo met Genital Panik, Joep Neefjes op de achterpagina met een goedmoedige satire op de oudere lusten. En natuurlijk de aankondiging van de Arti Select-tentoonstelling ‘De Obscure Kamer’ die door Petra Noordkamp is samengesteld, met werk van Laurence Aëgerter, Thomas Manneke, Reynold Reynolds, Berend Strik en Mariken Wessels. RB n

Een poederige huid 26 Larissa Kikol

Manipulated photograph 27 Philip Fokker

Geile Gympen 28+29 Ronald Ruseler

Een reis als plaats

Colofon

30 Anders Petersen

Cafe Lehmitz

De Nieuwe 34 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van de Vereniging van Beeldend Kunstenaars Maatschappij Arti

31 Arti SELECT

et Amicitiae in samenwerking met uitgeverij Virtùmedia. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. De redactie van de Nieuwe is onafhankelijk.

32 Joep Neefjes/LPI

LOODWICKS’ DOCUMENT

Redactie : Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen

Bijdragen : George Bataille, Fredie Beckmans, Pim te Bokkel, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Philip Fokker, Kees Koomen, Frank Lisser, Huub Mous, Ronald Ruseler, Jan Maarten Voskuil, Alex de Vries

Beeldbijdragen : Melanie Bonajo, Larissa Kikol, Pierre Klossowski, Henry Miller, Anders Petersen, Haye Smith, Joep Neefjes

Correcties Pieter van Kesteren Reacties en bijdragen voor nummer 35, jaargang 20, dienen uiterlijk op 30 april 2016 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam.

Druk Veldhuis Media De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

2

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Balthus, La Chambre, 1952 - 1954

‘Een schilderij kan een ontembare heimwee oproepen naar de geportretteerde, een landschap, een stadsgezicht. En dan kan er in je hersenen iets merkwaardigs gebeuren. Het besef van de vergankelijkheid veroorzaakt een eigenaardige lustbeleving.’ S. Montag

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

3

De Wain Valentine, Double Column Gray, 1975-1976. Cast polyester resin in two (2) parts, 354 x 214.6 x 24.8 cm (each), 139 3/8 x 175 x 9 3/4 inches (overall). © 2016 De Wain Valentine/Artists Rights

WOW !!!

Jan Maarten Voskuil

Het heeft veertig jaar geduurd voordat het sculpturale tweeluik ‘Double Grey Columns’ van de Californische kunstenaar De Waine Valentine (1936) deze zomer eindelijk stond zoals het ooit bedoeld was. De kunstenaar had het zelf nog niet rechtop gezien, slechts op de zijkant geplaatst. De David Zwirner Gallery in New York zag er brood in de bijna vier ton wegende objecten de expositieruimte in Chelsea naar binnen te tillen. Het moeten de grootste, in één keer gegoten polyester kunstobjecten zijn die ooit zijn gemaakt. Maar waarom is het werk nooit eerder zo getoond? Een antwoord hierop is een verhaal over minimalisme in Californië, over de verleiding van glimmend plastic, over hoe kunstenaars uit Californië, vooral zij die met kunstharsen werken, decennialang min of meer aan de zijkant hebben gestaan in de kunstwereld. Het is het verschil tussen oost- en westkust, en laat zien hoe toewijding en ambacht in Californië gepaard gaan met een ogenschijnlijke gemakzucht.

ontwikkelde Valentine een procédé dat

Toch is er meer aan de hand dan louter

hem in staat stelde grote werken te gie-

de inspiratie van de glossy maakindus-

ten. De giethars werd uiteindelijk zelfs

trie. Die afwerking had een doel: be-

onder zijn naam op de markt gebracht.

leving, fysieke ervaring van ruimte en

In ‘Double Grey Columns’ gingen vijfen-

licht. Een klassiek beeld of schilderij, zo-

vijftig vaten van elk meer dan honderd li-

als we dat kennen uit de kunstgeschie-

ter. Per object duurde het gieten achttien

denis, kent altijd een begrenzing. Veel

uur. Rechtstreeks uit de mal zagen de

kunstenaars probeerden hieraan te ont-

objecten er grof en ondoorzichtig uit. In

snappen. Henry Moore maakte gaten in

totaal werd er vijftienhonderd kilo ma-

beelden, Lucio Fontana sneed schilde-

teriaal weggeschuurd en gepolijst om

rijen open. De beperking van de klas-

het glanzende transparante resultaat te

sieke media was de buitenkant, het op-

bereiken, en dat allemaal handmatig.

pervlak. Nieuwe media kenden nieuwe mogelijkheden. Polyester kent transpa-

Finish Fetish

rantie, als je het polijst. Je kunt letterlijk

‘Double Grey Columns’ werd in 1975 in

Maar hoe anders gaat het toe in Califor-

Bij de minimal art in Los Angeles wordt

in het beeld kijken en de ruimte en het

opdracht gemaakt voor de centrale

nië. Het gemak waarmee Valentine z’n

vaak verwezen naar de oppervlak-

licht ervaren. Het is juist deze immateria-

hal van een farmaceutisch concern.

sculpturen kantelt, lijkt misschien weinig

kigheid van de Amerikaanse cultuur in

liteit die kunstenaars aan de West Coast

Toen tijdens de bouw besloten werd

principieel, maar principes zijn een ta-

Sunny Southern California: Hollywood,

boeide. Diverse kunstenaars gaan in de

het plafond te verlagen, paste het bijna

melijk goedkope inspanning. Het ware

glimmende auto’s en surfen. En toege-

jaren zestig het nieuwe futuristische ma-

vier meter hoge beeld, dat inmiddels

streven, de echte toewijding, zit hem

geven, de kunstenaars werkten deze

teriaal gebruiken; Helen Pashgian, Peter

al grotendeels gemaakt was, er niet

in het maakproces. Wat dat betreft is

visie ook in de hand. Kunstenaars als

Alexander, Craig Kauffmann en Fred Ea-

meer in. Valentine besloot zijn sculptu-

‘Double Grey Columns’ een krachttoer.

John McCracken en Peter Alexander

versley maken werk dat sterk verwant

ren dan maar op de zijkant te plaatsten

De grootste verdienste van De Waine

verwijzen rechtstreeks naar de hotrods

is aan het werk van De Wain Valentine,

en noemde ze ‘Double Grey Walls’. De

Valentine is de innovatie die hij ontwik-

en surfboards als inspiratiebron. Ze zijn

en ook nog eens verwarrend veel op

nonchalance van deze draai is kenmer-

kelde om grote objecten te kunnen gie-

wars van diepe kunsthistorische be-

elkaar lijkt. Polyester wordt gegoten

kend voor de laid-backhouding van

ten in polyester. Tot dan toen was poly-

schouwingen. De criticus John Coplans

in vormen van een uiterst eenvoudige

veel kunstenaars in Californië.

ester een materiaal dat alleen geschikt

introduceert de term ‘Finish Fetish’ voor

geometrie en vervolgens spiegelglad

Deze achteloze houding staat in schril

was om in dunne lagen te gebruiken,

de typisch Californische, gladde afwer-

gepolijst, zodat er een maximale trans-

contrast met de positie die minimalisten

vaak in combinatie met glasvezel. Hier-

king en vele critici gebruiken deze term

parantie wordt bereikt: een cirkel, een

uit de oostkust innemen. New Yorkse

door was het niet mogelijk objecten te

sindsdien om de oppervlakkigheid van

kubus, een bol of een kolom. Peter

kunstenaars als Donald Judd en Robert

gieten van het formaat dat Valentine

de minimal art in Californië denigrerend

Alexander beschrijft zijn objecten als

Morris schreven voor bladen als Artfo-

voor ogen had. Het grootste probleem

te omschrijven. De kunstenaars zelf ge-

‘little rooms…space to enter’. Elke kras

rum en presenteerden zich prominent

was dat Polyester te snel uithardt. In sa-

bruiken de benaming als een geuzen-

of oneffenheid in het oppervlak zou de

als intellectueel.

menwerking met een polyesterfabriek

naam.

aandacht van de transparante ruimte

4

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Helen Pashgain, Untiteld, eleptical Speroid, 1969, cast polyester resin and acrylic, 3.75x7

Peter Alexander, Cube with Green Sphere, Urethane, 5 1/4 x 6 1/2 x 6 1/2

in het object afleiden. Het is deze imma-

te onderscheiden, hun individuele vor-

ren. Kunstenaars als Olafur Eliasson en

die zichzelf met min of meer herkenba-

teriële eigenschap van het West Coast

mentaal fungeert tegelijk als een soort

Anish Kapoor kan ik mij maar moeilijk

re objecten in de markt hebben gepo-

minimalisme dat de meer flatteuze be-

beeldmerk. Installaties en muurschilde-

voorstellen zonder de ‘Light and Space

sitioneerd, maar zou het niet nog beter

naming ‘Light and Space Movement’

ringen van Sol Lewitt, vloeren van Carl

Movement’. De Nederlandse kunste-

en voorbeeldiger zijn als kunstenaars

heeft gekregen.

Andre, volumes van Donald Judd of te-

naar/vormgever Daan Roosegaarde

zich niets van de markt aantrekken en

keningen en cortenstaal-sculpturen van

is juist zo voorbeeldig omdat hij bele-

enkel beleving en verwondering na-

Het is natuurlijk niet alleen polyester

Richard Serra: ze zijn in één oogopslag

ving biedt in plaats van een herkenbaar

streven? Eigenlijk net als de Light and

waar je het licht in kunt vangen. Larry

herkenbaar. Bovendien wisten de kun-

object. Laat dat gepraat maar achter-

Space-kunstenaars uit Los Angeles. n

Bell gebruikt daarvoor glazen kubussen

stenaars uit de Oostkust zich heel goed

wege. Dit zijn natuurlijk nog kunstenaars

en John McCracken maakt geen gebruik

te profileren als intellectuelen. Robert

van transparantie maar van objecten

Morris en Donald Judd schreven voor

met een hoog spiegelend oppervlak

Artforum en wisten zich uitstekend in

van kunsthars om de ruimte te laten

de kunstgeschiedenis te positioneren.

reflecteren. Ook kunstenaars als Mary

Ze schreven stukken die kunstenaars tot

Corse, Doug Wheeler, Robert Irwin en

op de dag van vandaag als referentie

James Turrell maken werk waarbij de er-

gebruiken. Daar kun je een verhaal op

varing van licht en ruimte prevaleert bo-

bouwen. Het heeft wellicht ook iets met

ven het maken van een object. En ook

ego’s te maken.

bij deze groep kunstenaars is het opvallend hoe vaak hun werk onderling

De aandacht voor licht en ruimte, voor

op elkaar lijkt. Ruimtes van James Turrell

ervaring, zonder herkenbare vorm en

lijken veel op die van Doug Wheeler. Bij

zonder historische inbedding, is natuur-

spiegelobjecten van John McCracken

lijk een stuk moeilijker te ‘branden” voor

denk je ook aan Robert Irwin.

de kunstmarkt. Robert Irwin beschrijft de aanleiding voor zijn neon lichtwerken

Originaliteit is geen thema

als een simpel ‘wow-effect’. Maar is die

Oppervlakkig gezien lijkt het werk van

aandacht voor de immateriële erva-

de Californische minimalisten zo op

ring niet juist de aantrekkingskracht, de

elkaar, dat originaliteit en vormgevoel

relevantie, het belang voor de actuele

geen thema’s lijken. Dit is wellicht een

kunst? Want hoe kunnen kunstenaars

van de voornaamste redenen dat deze

van vandaag zich nog meten met de

kunstenaars zo weinig erkenning heb-

kunstgeschiedenis zonder navolgers te

ben gekregen in vergelijking tot hun

zijn? Inderdaad, door niet uit te leggen,

collega’s aan de oostkust. De kunste-

door niet te verantwoorden, maar sim-

Two Gray Walls, 1975–76, De Wain Valentine. Cast polyester resin.

naars uit New York zijn zeer eenvoudig

pel door de ervaring te laten prevale-

© De Wain Valentine. Photo courtesy of De Wain Valentine

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Alex de Vries

De lieve lust van Roland Sohier In de tekeningen en schilderijen van Roland Sohier is het lichaam al lange tijd (Amsterdam 1950) een uitzonderlijk gegeven. De gedaanten die lichamen bij hem aannemen, zijn lange tijd vooral op een vrolijke manier gekweld van karakter geweest. Ze zijn misschien eerder nog getordeerd dan getormenteerd, want het is nooit een kwelling om ernaar te kijken. In zijn wat oudere werk, van vóór 2010,

Freie Körperkultur

zien we vaak lichamen die zich in aller-

De onverenigbaarheid van de geschei-

lei bochten wringen, vooral mannen

den lichamen wordt vooral benadrukt

die zich voor geïdealiseerde jonge

door de gymnastisch houdingen van

vrouwen lichamelijk inspannen en zich

de figuren die ontleend lijken aan de

acrobatisch gezien het een en ander

geforceerde seksloosheid van de Freie

laten welgevallen. De figuren in die

Körperkultur uit het vooroorlogse Duits-

meestal nogal grote tekeningen zijn

land. Een andere referentie is het bewe-

nauwelijks herkenbare personen – niet

gingsvocabulaire van Isadora Duncan

heel jong maar ook niet heel oud, eer-

(1877-1927) die daarvoor haar inspiratie

der leeftijdloos. Het zijn kwetsbare ide-

vond in Griekse vazen en bas-reliëfs in

aalfiguren, uitbeeldingen van wie de

het British Museum. Met name het ver-

kunstenaar zelf is, in verhouding tot een

tekende beeld dat een bas-reliëf geeft

onbereikbare schoonheid. Dat reiken

als het van de zijkant wordt bekeken, is

naar wat voor hem niet is weggelegd,

op haar bewegingsidioom van invloed

ontaardt dan in de vermenigvuldiging

geweest en wordt ook aangetroffen

van ledematen, de verdubbeling van li-

in de vervormingen van het menselijk

chamen in schaduwbeelden, het onder

lichaam die Roland Sohier in zijn werk

De intocht van Sneeuwwitje in 2005, kleurpot-

stoelen en tafels door kronkelen van lij-

toepast.

lood en potlood op papier 236x181cm, 2005

ven, het uitstrekken of uitvergroten van bepaalde lichaamsdelen; om van het

Occulte tekeningen

oprichten van een specifiek deel maar

Tegenover die vrij ernstige benadering

te zwijgen. Ondanks dat laatste aspect

van de soepele, vloeiende lichamelijk-

komen de meeste van die tekeningen

heid zet de kunstenaar de geëxalteer-

toch niet expliciet seksueel, erotisch of

de vrolijkheid in van het bewegingsar-

zelfs maar sensueel over. Je herkent er

senaal van Josephine Baker (1906-1975),

vooral ook de houdingen in, die een

die vrijwel naakt in een bananenrokje

trouw beoefenaar van yoga – zoals So-

danste in het gezelschap van een

hier er een is – regelmatig aanneemt,

jachtluipaard dat ieder moment de or-

Marielle Moves #11, houtskool op

met name de ‘neerwaartse hond’. Er is

kestbak in kon springen – wat volgens

papier, 65x50cm, 2012

vooral aan af te zien dat er een inspan-

overlevering ook daadwerkelijk eens

ning wordt geleverd waarmee de man

gebeurde. Josephine Baker zei over

zich tot de vrouw verhoudt, en dat er

zichzelf: ‘Omdat ik op het podium zo’n

zijns ondanks iets is dat de uiteindelijke

wilde ben, wil ik in het dagelijks leven

toenadering in de weg staat. Dat hij die

zo beschaafd mogelijk zijn.’ Het heeft er

hindernis graag wil wegnemen is ook

alle schijn van dat die beschaving juist

evident. Dat blijkt ook al uit de werken

bij de naakte vrouwen in de schilde-

met erotische grondtoon die hij van col-

rijen van Sohier de overhand krijgt. Bij

lega’s als Jans Muskee, Harm Hajonides,

dat onafhankelijke en onaanraakbare

Audrey Ng, Paul Klemann, Theo Sche-

vrouwbeeld plaatst Sohier vaak de iet-

pens en Gijs Assmann heeft verzameld.

wat beschroomde en afhankelijke oudere man. In zijn meer occulte tekenin-

Waar de lichamen zich in later werk,

gen is die oude man niet meer dan een

zoals de schilderijenserie ‘Carnal Know-

geraamte en zijn de vrouwenfiguren

ledge’ uit 2011, wél met elkaar verenigen

sprookjesachtige, onschuldige wezens,

is tegelijkertijd sprake van een zeld-

waarbij de thematiek van ‘de dood en

zame vervreemding over en weer; de

het meisje’ de overhand heeft. In een

figuren doen er alles aan om duidelijk

aantal van Sohiers werken is sprake van

te maken dat een en ander buiten hen

een soort dodendans die de vergan-

om tot stand is gekomen. Mevrouw en

kelijkheid van het lichaam viert in een

meneer doen op een bepaalde manier

verloren extase, hetgeen zijn ultieme

afstand van elkaar, hoezeer ze ook met

verbeelding vindt in het aandoenlijke

elkaar verenigd zijn. Zelfs in het aan-

schilderijtje (40x50cm) van een popach-

doenlijke ‘Entwined’ kruipt de man er

tig skeletje: ‘Doodje’ uit 2011.

Entwined, olieverf op linnen, 140x200cm, 2011

nog schielijk van tussen, uit de omhelzing. Het tafereel is filmisch opgebouwd

Innerlijke opluchting

waarbij van rechtsachter een man het

Ondanks de kwaliteit ervan zit de schil-

beeld in kruipt, links in beeld zich te-

derijenserie ‘Carnal Knowledge’ Roland

gen een vrouw met opgetrokken be-

Sohier enigszins dwars. In zijn tekenin-

nen vleit en met mismoedig gebogen

gen bevrijdt hij zich van zijn levenspe-

hoofd vooraan rechts weer het beeld

rikelen, maar zijn schilderijen hebben

uitkruipt).

juist de neiging dergelijke dreigingen te versterken. Hij lost ze in verf niet op waar dat met potlood en andere tekenmaterialen wél tot een vorm van in-

6

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Doodje, olieverf op linnen, 50x40cm, 2011.

Marielle Moves #6, houtskool op papier,

Collectie Stern Den Haag

65x50cm, 2012

Carnal Knowledge Revisited #6, #7, #9,

nerlijke opluchting leidt. De schilderijen

sen en choreografen als Pina Bausch

bezwaren hem waar de tekeningen

(1940-2009), Lucinda Childs (1940) en met

hem een last ontnemen. Dat heeft ertoe

name Marie Chouinard (1955) verwerkt,

geleid dat hij de serie ‘Carnal Know-

gecombineerd met het performatieve

ledge’ het afgelopen jaar heeft herno-

muzikale idioom van Meredith Monk

men maar nu als gouache, waarbij hij

(1942). Lijnvoering en volumewerking

zich laat inspireren door uiteenlopende

zijn avontuurlijk op elkaar afgestemd.

bronnen als middeleeuwse getijden-

Er is een voortdurende wisselwerking

boeken en Aziatische, met name Indi-

tussen platte en plastische delen en de

ase, miniaturen en Japanse prenten.

weergave van de lichamelijkheid is bevrijd van welke gêne dan ook. Het zijn

gouache op papier, 40x30cm, 2015

De belangrijkste aanleiding voor deze

tegelijkertijd expressieve en contempla-

uitbundige serie werken is echter de

tieve beelden waarin de lieflijkheid van

praktijk van het modeltekenen die hij

het lijfelijke wordt gevierd. De kleuren-

sinds 2010 beoefent. Wim Euverman,

combinaties die Roland Sohier kiest in

een collega uit de kunst, nodigde hem

zijn contrasterende fonds, ogen spran-

uit deel te nemen aan een modelteken-

kelend en fris, waarbij hij niet schroomt

sessie met ‘bewegend model’ bij de

vloekend roze en rood hun verrassen-

Stichting Oefenruimte Kunstenaars in

de optische werk te laten doen.

Utrecht. Na aanvankelijke scepsis liet

Lake Moves #10, #11, #18, gouache op papier, 30x40cm, 2015

hij zich overhalen en meteen zag hij

In de serie gouaches komen allerlei

in de manier waarop het bewegende

verwijzingen naar de kunstgeschie-

naaktmodel langzaam van pose veran-

denis voor, zowel vormtechnisch als

derde, overeenkomsten met de wijzen

inhoudelijk, van Etruskische vazen en

waarop hijzelf het menselijke lichaam

kubistische abstraheringen tot natuur-

in allerlei gestalten en verschijningsvor-

symbolische en etnische verwijzingen

men in zijn werk trachtte te incorpore-

zonder onderscheid of hiërarchie. Ook

ren. Het werd hem duidelijk dat hij al

de poses kennen geen taxonomie, zelfs

tekenend samen moest vallen met de

de ongemakkelijkste houdingen vinden

bewegingen van het model; en dat hij

in de verbeelding ervan hun rechtvaar-

niet moest proberen de gebruikelijke

diging in de bewegingen van ‘het vloei-

statische blik te praktiseren waarom

bare model’. Te midden van die enorme

modelstudie vraagt, maar dat hij een

veelheid aan mogelijkheden laat Rol-

tekenchoreografie moest hanteren. Na

and Sohier dan nog eens zien dat, hoe-

die kennismaking organiseerde hij zelf

wel hij tekent dat het een lieve lust is, hij

dergelijke sessies met professionele mo-

een meester is van de weglating.

dellen in zijn eigen atelier. De werkwijze

Deze reeks gouaches is een opmaat

is dat hij zich daarbij zonder terughou-

naar een monumentaal werk dat Rol-

dendheid over moet geven aan de te-

and Sohier in 2016 maakt in opdracht

kening. Er is geen tijd om na te denken,

van het Stedelijk Museum ‘s-Hertogen-

en hij laat zich meevoeren door ver-

bosch in het kader van de manifestatie

beelding waar hij op voorhand geen

JB500, waarmee de 500ste sterfdag van

weet van heeft. Het is een wederzijds

Jeroen Bosch wordt herdacht. In een

plezier waarbij het model geen enkele

wigvormige ruimte naast de grote ten-

terughoudendheid kent in het zo nauw-

toonstellingszaal van 14 m lang die taps

gezet mogelijk bekeken worden en de

toeloopt – van 1,5 m breed naar bijna 4

kunstenaar zich totaal ondergeschikt

m breed – heeft hij op uitnodiging van

maakt aan de weergave van lichame-

het museum een monumentale teken-

lijke beweeglijkheid. Waar het model

ingeninstallatie bedacht onder de titel

zich vrij door de ruimte beweegt, is de

‘De tuin der lusten, de tuin der lasten’.

tekenaar doende zich te ontworstelen

Terzijde van een erotische reidans van

aan zijn technische beperkingen om

verleidelijke gratiën slepen gebukte

die choreografie als improvisatie uit te

mannen zich voort met een zak op hun

voeren.

rug. Naast de deugden dienen de zeven hoofdzonden zich aan. Zo ziet het

Naakte bewegende modellen

eerste ontwerp er in ieder geval uit. En

Deze modeltekeningen vormen het uit-

die laatste toevoeging is een typische

gangspunt voor de gouaches waarin

Sohier-invalshoek, want alle genietin-

tegen heldere maar matte kleurfonds

gen ten spijt, is er altijd de kwelling of

een meervoudig zwart of blank vrou-

dit wel mag.

wenlichaam zich naakt voortbeweegt

Ja, Sohier, het mag. n

in een verbeelding die uit zichzelf ontstaat. Je ziet binnen het beeld de ene

Het werk ‘De tuin der lusten, de tuin

figuur uit de andere naar voren komen,

der lasten’ van Roland Sohier is te zien

om elkaar heen bewegen en in elkaar

vanaf half juni 2016 tot in 2017, parallel

opgaan. Vage figuren uit de achter-

aan een tentoonstelling met werk van

grond die weggepoetst zijn, komen

Fernando Sanchez Castillo en Nacho

op de voorgrond gearticuleerd naar

Carbonell in het Stedelijk Museum ‘s-

voren. Hier zie je dat Sohier de nieuwe

Hertogenbosch. n

dansontwikkeling op de voet volgt en het bewegingsarsenaal van danseres-

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

7

J.M.W. Turner, Snow Storm, Steam Boat at Harbour’s Mouth, oil on canvas 91.5x122 cm, 1842, Tate Gallery

Turner: ‘I did not paint it to be understood, but I whished to show what such a scene was like. I got sailers to lash me to the mast to observe it; I was lashed for four hours and I did not expect to escape, but I felt bound to record if I did. But no one had any business to like the picture.’

Op in de storm Aan zee. Ademloos kijk ik naar de eindeloze watermassa, die in dezelfde grijstinten als de lucht verdwijnt. Er bekruipt me een gevoel van nietigheid, maar ook van opluchting. De einder is geen einde, weet ik dan; er gaat letterlijk een halve wereld achter schuil. Alles lijkt mogelijk, voel ik, tot het besef doordringt dat ik het ben die dit onhandige lichaam over het strand beweegt. Ik loop nu al een uur langs de kustlijn, wrijf zand in mijn ogen en moet ook nog terug. Een louterende werking heeft het, zo’n strandwandeling. In zijn essaybundel De Jacht op het Sublieme omschrijft dichter en classicus Piet Gerbrandy het sublieme als ‘een complexe combinatie van schrik of ontzetting met een lucide inzicht en een gevoel van euforie’. Die ontzetting volgt bij de strandwandeling wanneer wordt ingezien hoe eindeloos de zee is – hoe het water zich uitstrekt over de planeet en hoe lang het daar al tussen eb en vloed beweegt – en hoe klein en eindig je als mens daar bent.

Pim te Bokkel schilderijen objecten, schepen, drenke-

je scherm, alsof niet jij het bent die deze

lingen. De beelden hebben een zuigen-

woorden tikt.

de werking: even maken we onderdeel

Het streven om ook de lezer zichzelf te

uit van de storm, ervaren we de macht

laten ontstijgen en de taal daarvoor

van de storm in onszelf. De denkbeel-

als middel te nemen, dwingt de dich-

dige lijn om onszelf, die bestaat uit ons

ter tot een onalledaagse omgang met

idee van tijd en ruimte en identiteit, ver-

de taal. Waar in het dagelijks leven de

dwijnt. Om met de Franse filosoof Geor-

taal wordt ingezet met het oog op het

ges Bataille te spreken: we voelen ons

overbrengen van een boodschap, drin-

even niet langer losgesneden van het

gen binnen dichtregels onverwachte

geheel der dingen. Deze transgressie

dwarsverbanden op de voorgrond.

gaat gepaard met een gevoel van ge-

De taal is niet langer functioneel, maar

not, alsof we eindelijk terug belanden in

werkt esthetisch: woorden klinken als

het oceanische, maar ook met de angst

elkaar, een ritme duikt op en voert mee

dat we onszelf verliezen. Gerbrandy

of stopt plots en schudt de lezer wakker.

Explicieter dient de sensatie van ver-

De kolkende zee van Turner

wijst in zijn essaybundel op de sterke

Verschuivingen in het verwachtingspa-

schrikking zich aan tijdens een storm op

Wat sterk naar voren komt in de storm-

overeenkomst tussen transgressie en su-

troon van de lezer zijn het. Gerbrandy

zee, bij de stormschilderijen van Joseph

schilderijen die in Zwolle hingen, is hoe

blieme ervaring. Muziek, verbeelding,

noemt goede literatuur, verwijzend

Mallord William Turner bijvoorbeeld.

de dingen tijdens een storm hun natuur-

seksualiteit, rituelen, offers en kunst, zijn

naar de Franse filosoof Lyotard, dan

Het water kolkt en verstuift; neerslag

lijke begrenzing verliezen. De grens tus-

door verschillende filosofen in het verle-

ook een gewelddadige vorm van taal-

en zeedamp vormen samen een waas,

sen water en lucht verdwijnt. Het schip

den aangeduid als culturele middelen

gebruik. Lyotard heeft het zelf over een

en schepen breken met inzittenden tot

dat er tussen beweegt, breekt in stukken

om het sublieme te ervaren.

aanranding.

drenkelingen en wrakhout. Bij Turner

uiteen. Alles gaat op in een bedwel-

staan we oog in oog met het eindige

mende waas. Leg er een stormschilderij

Ontregeling van de taal

zich, maar is uiteindelijk eerder een mid-

karakter van ons menszijn. Maar het ge-

van Ludolf Bakhuizen – zo’n honderd-

Poëzie – en ook het schrijven zelf –

del om de sublieme ervaring op te roe-

weld is veilig ingelijst; we hebben alle

vijftig jaar eerder gemaakt – naast, en

draait altijd om het verlangen naar een

pen die grote werken indrukwekkend

tijd om het vastgelegde te bekijken.

we zien in detail geschilderde speel-

sublieme ervaring, maar de taal heeft

maakt. Er staat immers meer op het spel

Om de Turner-kleuren, die ik kende uit

goedbootjes, die enigszins naar links

als medium een extra complicerende

dan een schokeffect voor de bühne.

het gedicht ‘Zeegezicht’ van de Gro-

of rechts hellen, op een als verse slag-

factor. De taal is bij uitstek iets dat onder-

Het kunstwerk moet doorwerken in de

ningse dichter C. O. Jellema, in het echt

room opgeklopte zee en daarboven

scheidingen en grenzen in de wereld

verbeelding en naar die sensatie van

te zien, bezocht ik de dubbeltentoon-

een Hollandse wolkenlucht. Hier staat

aanbrengt, iets dat de heelheid in eer-

ontzetting, extase en inzicht voeren;

stelling Gevaar en Schoonheid – Turner

de macht van de mens en zijn heldhaf-

ste instantie verstoort. Hoe verscheurd

als een strandwandeling of, in een ho-

en de traditie van het sublieme in het

tige zeevaartgeschiedenis op de voor-

kun je niet zijn als je er niet in slaagt iets

gere fase van extase en zelfverlies, het

Rijksmuseum van Enschede en de Fun-

grond. Bij Turner neemt de natuur de

op papier te zetten? Je twijfelt aan al-

moment voordat je uit een vrijpartij

datie in Zwolle.

overhand. Met moeite ontwaren we in

les. Maar dan begint het te stromen en

ontwaakt en even vreest dat je een mis-

de kolkende massa van Turners storm-

verschijnen de letters één voor één op

daad hebt begaan. n

8

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Ontregeling lijkt in de kunst een doel op

Pierre Klossowski, The Paralell Bars, 1978-1979, potlood, 222x143 cm Oudere broer van Balthus, jongste secretaris van Andre Gide, werkte samen met Raoul Ruiz, correspondeerde met Michel Foucoult

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Fredie Beckmans

Noa Noa Wellustig kraste een ekster in de Ginkgoboom boven het graf van de Deense filosoof Sören Kierkegaard. Hoorde ik het goed, dat de ekster zei: ‘Een vogel zingt niet tijdens zijn werk, het zingen ís zijn werk?’ De vogel citeerde zomaar uit het werk van Kierkegaard, nota bene boven zijn graf. Eigenlijk was ik in Kopenhagen om bij zijn graf paddenstoelen te zoeken. Vanwege een komend project: Paddenstoelen en Filosofen. Sören heeft een mooi verhaal geschreven over paddenstoelen en de subjectieve waarheid die soms kan samenvallen met de objectieve waarheid. Een man loopt op het kerkhof en zoekt naar paddenstoelen. Daar staat er een. Maar zonder honger zal hij er nooit achter komen of die paddenstoel eetbaar dan wel giftig is. Ik ga bij zijn graf op zoek en vind enkel een kanjer van een kankergezwel aan een berk, een zogenaamde maserknol die me het uitzicht op zijn graf ontneemt. Die knol is wildgroei veroorzaakt door bacteriën, daar komt geen paddenstoel aan te pas. Genoeg ellende gezien en geen paddenstoelen gevonden op de Assistens Kirkegård. Dan wordt het echt tijd voor een museumbezoek. Ik weet dat het Glyptotek Museum iets verderop Gauguins en afgehakte neuzen in zijn collectie heeft. Die wil ik zien. In het museum aangekomen vraag ik: ‘Waar hangen de Gauguins?’ ‘Gauguin? Mijnheer, die zijn allemaal op tournee.’ ‘Nou doe me dan maar het geld terug.’ Zo gezegd zo gedaan. Zonder enige gêne van beide kanten wordt het geld terugbetaald. Nog net op tijd bedenk ik dat er een wand vol afgehakte neuzen van oude standbeelden in het museum te bewonderen is. ‘Weet je wat’, zeg ik en trek mijn perskaart van kunstenblad De Nieuwe, ‘doe mij maar een perskaartje.’ Voor Gauguin had ik wel 100 kronen willen betalen maar voor een stel afgerukte neuzen? Ze kijken alsof ze met een zielenpoot te doen hebben en ik krijg mijn vrijkaartje voor die dag. Het afhakken van neuzen kun je door alle eeuwen heen tot op de dag van vandaag nog zien. Nu nog lopen in India vrouwen met een afgehakte neus rond omdat ze van seksuele nevenactiviteiten werden beschuldigd. Wij waren in Europa niet veel beter, al is dat een tijdje terug. In het museum zijn zalen vol bustes te bewonderen allemaal met afgehakte neuzen: Romeinse en Griekse destructiedwang. En dan in een zaal één hele wand vol neuzen. Ik kom helemaal aan mijn trekken. Hoe groter hoe mooier. En hier hangen alle soorten door elkaar. Wat is er gebeurd? Het museum heeft in het verleden al die neusloze beelden van gipsen fopneuzen voorzien. Een beeld ziet er toch veel mooier uit met neus. Dat kan natuurlijk niet lang goed gaan. Het zijn gefantaseerde neuzen, die bij een bepaald tijdsbeeld passen. Na verloop van tijd zijn dan ook al die ruikertjes er weer afgehaald. En dan volgt de mooiste daad: iemand heeft alle kunstneuzen bij elkaar gehangen, met een lijst er omheen. Prachtig kunstwerk en uit de hele wereld komen allerlei Nasofielen naar dit museum om zich er aan te laven. Daarna breng ik een bezoek aan de museumwinkel om te zien wat ik aan Gauguins heb gemist. Waarom hangen al die Gauguins überhaupt in Kopenhagen? Toen Gauguin het ruime sop koos, was zijn Deense vrouw Mette-Sophie met de kinderen van Parijs naar Kopenhagen teruggegaan. Ze hadden er al eerder samen gewoond, hij als textielhandelaar en amateurschilder. En daar profiteert het museum vandaag nog van, als ze zijn werk tenminste niet uitlenen. Ik vraag aan de kaart- en boekenverkoper of ze wellicht het boek ‘Noa Noa’ van Gauguin zelf verkopen, een verslag van zijn eerste reis naar Tahiti. De boekenverkoper is een grote blonde Viking, meestal zijn Denen wat kleiner dan wij. Zijn hoofd gaat wat schuin staan en hij begint te praten: ‘Noa Noa, daar hadden we er’ een paar jaar geleden vier van, tijdens de grote Gauguin-overzichtstentoonstelling hier. Alles verkocht. Maar als je morgen om deze tijd terugkomt kan ik je misschien wel helpen. Vraag maar naar mij, Johan.’ De volgende dag bezocht ik opnieuw het museum. Nee Johan was achter, of ik even wilde wachten. Na een half uur werd het me te gortig en ik vertrok. Pas drie dagen later was Johan er weer. Toen hij me zag, zei hij ‘Ha, de Hollander!’ en wees achter zich. Daar lag het als facsimileuitgave, een handgeschreven boek van Gauguin met heel veel prenten, NOA NOA (welriekend). Ik mocht er in kijken en vroeg hoe hij aan dit boek was gekomen, uitgegeven in 1947. Hij nam het boek terug en sloeg

s Paul Gauguin, Noa Noa, Voyage de Tahiti, 1891-1893. page 75. [Viktor Pettersons Bokindustriaktiebolag, Stockholm 1947. Reproduktie van de uitgave van Les Edition G.Cres & Cie., Paris 1924.] Noa Noa is opmerkelijk om de lucide antropologische benadering van een vreemde cultuur. Gauguin volgt Baudelaire’s verleidelijke motto:’Dites, qu’avez-vous vu?’ Het resultaat is dit

s

wonder.

Paul Gauguin, Noa Noa, Voyage de Tahiti,1891-1893, page 55

10

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

het open bij de titelpagina. Daar stond een met de hand geschreven naam. Johan zei: ‘Mijn tante Irene Komtesse Danneskiold-Samsøe.’ Ik verstond het maar half. Hij heeft het opgeschreven. ‘Aha, uw tante is een gravin.’’Ja’, zei vanaf dat moment ‘graaf’ Johan Danneskiold-Samsøe. Zijn tante was in 1998 spoorloos verdwenen en sinds twee jaar dood verklaard. Mijn speciale interesse en drie keer naar het museum komen mochten wel beloond worden. ‘Je mag het hebben voor 500 kronen.’ Mijn vrouw stond naast me en zei ‘Verkocht!’ En gaf het me direct daarna cadeau. Ik wilde meer van graaf Johan weten. Hij had zijn excentrieke tante niet goed gekend. Wel af en toe geschreven en ook bezocht. Ze was Egyptologe en woonde in Gizeh. Ze had namelijk wat geld geërfd, hoefde niet te werken, was nooit getrouwd geweest en had geen kinderen. 75 jaar was ze toen haar hond werd doodgereden in Gizeh, daarna raakte ze bevriend met een krekel. Een krekel die haar iedere ochtend bezocht en liedjes voor haar zong. Een van diens ongedefinieerde melodieën klonk bijna als de Sonate Pathétique van Beethoven, een lievelingsstuk uit haar jeugd. Op een goede dag in 1998 is ze er volgens een politiebericht met Duitse of Deense toeristen op uit getrokken. Nooit meer teruggekomen. Na de vermissing had haar woning eruit gezien alsof er was ingebroken. Maar volgens graaf Johan kan dat ook aan haar manier van leven hebben gelegen. De politie had nog wat gezegd over een zingende krekel op een stapel boeken. Thuisgekomen heb ik nog eens naar haar naam gekeken en zag dat er 1948 onder was geschreven. Dan moet ze het boek Noa Noa hebben gekocht toen ze 23 jaar was. Als Komtesse Irene op die leeftijd het boek heeft bekeken en gelezen kan ik me voorstellen dat ze daarna ook het boek heeft geleefd. En tot vlak voor haar verdwijnen met een muzikale krekel bevriend was. Ik heb mijn best gedaan Noa Noa te lezen. Het is een handgeschreven reisverslag in het Frans. Dat lukte niet met mijn steenkolen Frans . Ik heb toen uit pure armoede een Duitse Noa Noa gelezen over zijn eerste reis naar Tahiti in 1892 en kwam tot de ontdekking dat het eerste hoofdstuk gewoon was weggelaten. Heb ik vaker gezien. De haat van de vertaler die denkt dat hij of zij een betere tekst zou hebben geschreven. Zijn tekst. Gauguin is in de hoofdstad van Tahiti, Papeete, aangekomen en de lokale bestuurders denken meteen dat hij een spion is omdat hij niet hard kan maken hoe hij in zijn onderhoud denkt te gaan voorzien. Een kunstschilder, hoe gaat die zijn geld verdienen! Voordat hij de ongerepte natuur wil betreden om tussen de edele wilden te gaan wonen, bezoekt hij een begrafenis van de net gestorven koning, waarbij hij de stemming beschrijft alsof hij de Sonate Pathėtique in flarden horen kan. Kort daarna ligt hij in zijn kamer ziek op bed. Naakt met alleen een riem om zijn lijf. Prinses Vaïtüa komt in doorzichtig kleed zijn hut binnen om hem te verzorgen. Met zijn schildersblik vindt hij haar lelijk. Wijst naar de Absinthfles en zegt dat ze best een glaasje daarvan kunnen drinken. Ze komt op bed zitten en hij vindt haar na de nodige glaasjes geestverruimende absinth steeds mooier worden en heeft er wel zin in. Zij vertelt een droevig verhaal hoe de Fransen alles nemen en niets geven en het eigen volk… Het doet haar denken aan de fabel van La Fontaine over de Krekel en de Mier. De krekel zingt de hele zomer en de mier verzamelt eten voor de winter. Als de winter begint vraagt de hongerige krekel aan de mier iets te eten. ‘Nee’, zegt de mier. ‘Maar ik heb de hele zomer voor je gezongen!’, werpt de krekel tegen. De mier heeft daar geen boodschap aan en de krekel sterft de hongerdood. Prinses Vaïtüa vergelijkt haar volk met de krekel: mensen die de hele dag vrolijk zingen en er aan onderdoor gaan als de Fransen alles wegpakken. Ze springt op en verlaat Gauguin op het moment dat hij dacht dat ‘het’ zou gaan gebeuren. Het hele boek, een groot reisverhaal met mooie felgekleurde plaatjes en beschrijvingen van mooi geklede vrouwen met lelijke brede menseneterskaken. Uiteindelijk neemt hij een hut ver van de beschaafde wereld in een kleine nederzetting en laat een meisje van dertien bij hem intrekken. Tussen haakjes schrijft hij dat ze in Europa 18 jaar zou zijn. Tijdens een boottocht met de mannen van het dorp om op tonijn te vissen haalt hij er twee binnen. De mannen mompelen en lachen achter zijn rug. Hij dwingt ze te vertellen wat er aan de hand is. ‘Iedere keer als je een vis vangt gaat je vrouw thuis met een ander naar bed’, zeggen ze. Thuisgekomen ontpopt hij zich als een woedende jaloerse echtgenoot. Terwijl hij toch zelf zijn eigen vrouw en kinderen alleen heeft achtergelaten in Parijs. n Gelukkig is het hele verhaal van Gauguins eerste reis naar Tahiti zojuist in een hedendaagse Nederlandse vertaling met illustraties uitgegeven bij Uitgeverij Bijleveld in Utrecht. Het is toch zeer aan te bevelen die een keer te lezen. ISBN 9789061317760

s s

Paul Gauguin, Noa Noa, Voyage de Tahiti, 1891-1893, page 57

Paul Gauguin, Noa Noa, Voyage de Tahiti, 1891-1893, page 57 B

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Henry Miller: ‘Ik speel nu al weer bijna 70 jaar Ping Pong. Toen ik een jaar of tien jaar was speelde ik op de eetkamertafel en tegenwoordig is de pingpongtafel het middelpunt van mijn huis. Mijn tegenspelers komen uit de hele wereld. Ik speel gelijkmatig, defensief en contemplatief. Dit spel voldoet ook aan de belangrijke taak van het voorkomen van intellectuele discussies. Ik laat me nooit afleiden hoe belangrijk of aantrekkelijk mijn tegenspeler ook is.’

12

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Kunst is de poëzie van de pijn ‘Het villen van Marsyas’ is een van de meest indringende schilderijen van Titiaan. Ik zag het met eigen ogen in 1990 op de grote Titiaantentoonstelling in het Palazzo Ducale in Venetië. Eigenlijk is het nauwelijks een schilderij te noemen. Het is eerder een boetseerwerk dat door de schilder uit verf is gekneed. De voorstelling is gruwelijk. De god Apollo vilt de satyr Marsyas omdat deze zo dom is geweest om de god uit te dagen in een muziekduel. Marsyas speelde de fluit die Athene ooit op aarde had laten vallen. Apollo speelde de lier. De winnaar van de wedstrijd mocht met de verliezer doen wat hij wilde. Villen dus, besloot Apollo, want goden vinden het niet leuk om uitgedaagd te worden door een gewone sterveling, ook al is het een satyr.

Huub Mous

cultuur onverbrekelijk verbonden met

tatem, door pijn tot waarheid, dat is

pornografie en SM-taferelen. Dat was

ook het wezen van de mystieke extase.

vroeger natuurlijk ook zo, maar door

Het is ook een verlangen naar de keer-

deze martelingscène tot icoon van de

zijde, de verborgenheid van God, een

Verlossing te promoveren, werd de per-

wrede en lustvolle God, die in deze

verse kern van dit gruwelijke en tegelijk

pijn vervat ligt. Wreedheid, zo lijkt Titi-

genotvolle tafereel gesublimeerd in

aan met dit schilderij aan te tonen, is in

een alom geaccepteerd christelijk sym-

de goden zelf aanwezig. Masochisme

bool. Dit transformatieproces beleefde

is niet alleen eigen aan de extreme

in de Barok van Rubens zijn hoogtepunt,

overgave van het zelf, maar vormt mis-

toen de kruisigingscène de trekken

schien wel het wezenskenmerk van het

kreeg van een sensationele spektakel-

christendom, dat in laatste instantie een

Het lichaam van Marsyas is een bonte

gen. Waar verf, penselen en linnen ver-

film. De mediamaatschappij is de voort-

capitulatie eist van het zelf voor een

mengeling van vlekken en kleuren.

ruild worden voor het spiegelgladde

zetting van het christendom, maar dan

kosmische zin van het bestaan. Een ca-

Kunsthistorici spreken wel eens over

oppervlak van de cibachrome-print

met andere middelen.

pitulatie voor de ondergang voor de

de ‘huid’ van een schilderij. Welnu, dit

komt weer een nieuwe esthetiek tevoor-

is wat je noemt een geschilderde huid,

schijn, een esthetiek van het scherm.

Door pijn tot waarheid

laatste instantie: een capitulatie voor

satyrhuid wel te verstaan, die van het

En ook deze esthetiek lijkt Titiaan hier

Als je goed kijkt dan zie je dat Marsyas

de ondergang, in de ogen van een God

vlees wordt afgestroopt. Het creatieve

wonderlijk genoeg te verkennen. De

zelf de marteling ondergaat in een

die het duel met de mens altijd wint, of

proces van het schilderen is hier niet

geschilderde huid wordt op zichzelf

vreemde extase. Zijn blik doet den-

die God nu dood is of niet. Kunst is de

zozeer een scheppingsdaad als wel

een scherm, een verfscherm wel te ver-

ken aan de extatische blik van de ge-

poëzie van de pijn. n

een verlossing. Zoals een beeldhouwer

staan.

martelde Chinees op de foto die staat

een menselijke gestalte bevrijdt uit het

Geschilderde voorstellingen zijn als

afgebeeld in ‘De Tranen van Eros’ van

marmer, zo bevrijdt Titiaan hier Marsyas

verfscherm doorgaans onzichtbaar.

Georges Bataille. Per dolorem ad veri-

uit de verf. Zijn marteldood valt samen

Je kijkt immers door het verf-

met de creatieve daad van de kunste-

scherm heen naar de voor-

naar, die de godslasterende uitdaging

stelling die is afgebeeld. Het

van het slachtoffer zelf nog eens dun-

verfscherm verdwijnt in de

netjes overdoet. Ook Titiaan daagt de

mimesis. Titiaan laat zien dat

goden uit door het onmogelijke te schil-

het verfscherm geen trans-

deren. Hij daagt God uit, die Adam ooit

parant venster is, maar de

uit zijn handen kneedde. Titiaan kneedt

essentie van het schilderen

Marsays letterlijk uit verf. De verf valt sa-

zelf. In de spelonken van de

men met het vlees en wordt zo de prima

verf onthult zich het myste-

materia voor een negatieve schep-

rie. Bij alle veranderingen

pingsdaad.

die de status van het beeld

ogen van God zelf. Ook kunst is dat in

ondermijnen, handhaaft de Het villen van Marsyas

schilderkunst een eigen do-

In zijn boek ‘Della pittura, de schilder-

mein, waarnaar ze steeds

kunst en andere media’ (2000) gaat

opnieuw kan terugbuigen.

Frank Reijnders uitvoerig in op dit schilderij. Hij spreekt van ‘chromatische al-

De kruisigingscène als

chemie’ die Titiaan hier bedrijft. Deze

spektakelfilm

ongehoorde wijze van schilderen zou

Titiaan verbindt het marte-

later ook grote schilders als Rubens,

laarschap van het christen-

Rembrandt, Hals, Van Dijck en Velasqu-

dom met een oude wijsheid

ez hebben geïnspireerd. Het villen van

van de Griekse mythologie.

Masyas is misschien wel een metafoor

Kwelling en pijn zijn eigen

voor het schilderen zelf. Hoe vaak is niet

aan het menselijk bestaan,

beweerd dat de schilderkunst op ster-

en in de lijdende mens wordt

ven na dood is? En telkens weer herrijst

het proces van de Verlossing

ze uit haar eigen as. Aan het eind van

telkens weer herhaald. Niet

de vorige eeuw was de schilderkunst

alleen Marsyas is de eeu-

het spektakel dat uit de weg geruimd

wige martelaar, ook Christus

moest worden, omdat het de weg ver-

is dat. Martelaren zijn er al-

sperde voor het openbreken van nieu-

tijd geweest en zullen altijd

we disciplines. Maar de schilderkunst

bestaan. Een naakte man

staat onverschillig tegenover onze ein-

hangend aan het kruis is in

deloze manipulaties en doodverklarin-

onze tegenwoordige beeldTitiaan, 1319, foto Zdeněk Sodoma, courtesy Olomouc Museum of Art

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Kees van Leeuwen, z.t., spiegel en vilt, 50 x 50, 2015

Tentoonstelling ‘Woeste Gronden’, Arnhem 2013

Kees van Leeuwen: de illusie van veiligheid Interview Ine Dammers In het werk van Kees van Leeuwen (Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam; Master Artistic Research aan de KABK, Den Haag) is onderzoek een belangrijke component. Binnen dat onderzoek ontstaan vormen, beelden, ideeën. Mijn eerste indruk van zijn atelier: er is veel te zien, maar wat is nu zijn werk? Op een tafel is een plattegrond van Den Haag uitgespreid met daarop rode stippen, rode verbindingslijnen en wat ruwhouten blokjes. Op een andere tafel ligt over een spiegel een stuk vilt, met daarin een uitgesneden patroon. Ook wijst hij mij op een landkaart achter een paar gordijnen. Dit roept vragen op, waar kijk ik naar? Mij intrigeert een kartonnen doos met iets als de afdruk van een harde schijf in een blok beton.

maar ze zijn totaal niet geschikt voor

het betonblok staken. Daar bovenop

de rampen die wij nu vrezen. Omtrent

heb ik roestende stukken ijzer gelegd,

veiligheid bestaan zoveel illusies. Kijk,

ijzeren balken die gebruikt werden om

in die glazen kubus daar ligt iets ouds,

machines op te plaatsen. Ook heb ik

halfvergaan, het is een eenpersoons

een gipsen afgietsel gemaakt van een

reddingsvlot uit de 1e wereldoorlog.

watergoot. Ik wilde de laatste restjes

Ik kwam het op Koninginnedag tegen.

van de bunker in beeld brengen, als

Een oude vrouw had het op zolder

een lijkwade of een dodenmasker. Ik

bewaard, voor het geval dat… Tijdens

heb ook een foto van mijzelf gemaakt

de koude oorlog waren er instructie-

voor de hoge toegangsdeuren (er was

filmpjes: hoe je te gedragen als er een

een V-vormige lichtopening ontstaan,

Wat is de verbindende schakel tus-

buiten, zonder luchtstromen of gekraak

atoombom valt… Heel humoristisch.

omdat de scharnieren van de deuren

sen de dingen die ik hier zie?

van de constructie. Als de tweede rode

Iedereen wist: je kunt beter zo snel mo-

doorgeroest waren). Ik zit als het ware

‘Ze hebben allemaal te maken met

deur achter je dichtvalt is het er dood-

gelijk dood zijn. De dienst Bescherming

in een piramide. Deze objecten heb ik

atoombunkers, dat is mijn grote fascina-

stil. Omdat het zo goedkoop mogelijk

Bevolking verspreidde boekjes met

laten zien in de tentoonstelling ‘Secret

tie. De eerste zag ik als jongen van 10, ik

moest is er weinig aandacht aan het

wenken voor het hele gezin. Je kreeg

bunker’ (2013) in de militaire school op

vond het vreemd dat er onder de grond

interieur besteed De ruimten zijn heel

de raad te schuilen onder de trap! In

het terrein. Ik heb daar ook een dikke

goed verlichte ruimten waren. Pas later

kaal, en omdat ze nooit werkelijk ge-

Amerika was ‘Duck and Cover’ een po-

glazen spiegel opgehangen, zwart

op de Rietveld Academie ben ik mij er

bruikt zijn en er dus geen verhalen of

pulair liedje, in een filmpje zie je dan

geschilderd. Die zwarte spiegel pakte

echt voor gaan interesseren, voor de

emoties aan kleven, kun je ze zien als

een schildpad met helmpje op die een

de hele ruimte in een donkere weer-

historie van de Koude Oorlog, het ob-

neutrale ruimten. Die neutraliteit interes-

liedje zingt en als de flits komt onder zijn

spiegeling; al die dode objecten wor-

ject zelf en de ervaringsruimte. Meestal

seert mij; je kunt er je eigen verhaal op

schild duikt.

den weerkaatst in de spiegel. Naar mijn

ga je via een trap naar beneden, door

bouwen.’

dubbele rode deuren met een sluis er-

bunkertentoonstelling een jaar later in Ik heb twee maanden gewoond op

Vught (Geniemuseum) kwamen voorna-

tussen, en dan kom je in werk­r uimten,

Zouden atoombunkers opnieuw

een militair terrein waar een atoom-

melijk militairen; die zagen alles alleen

een kantine, slaapruimten; er zijn ook

functioneel kunnen worden?

bunker lag, een ‘residency ‘, om onder-

maar als objecten uit de Koude Oorlog,

douches. Alles is minimaal aanwezig

‘Voor zover ze niet zijn gesloopt, zijn

zoek te doen en een tentoonstelling

ten onrechte.

en zó gemaakt dat je er met een grote

de meeste bunkers nu opslagplaatsen

te maken. Die bunker was finaal leeg,

Ik zou dezelfde tentoonstelling ook heel

groep mensen een aantal maanden

voor data. Hun oorspronkelijke func-

helemaal kaal gestript, echt een dode

graag willen maken in The White Cube,

zou kunnen verblijven. Het was be-

tie, bescherming bij een atoomaanval,

bunker. Van restanten van de bunker

in tegenstelling tot The Black Cube, om-

doeld als onderkomen bij een atoom-

hebben ze geheel verloren, strategisch-

heb ik afgietsels gemaakt. Er stak een

dat die net als de bunker een neutrale

bom, de totale vernietiging. Het is een

militair zijn ze nutteloos. De plaatsen

betonblok uit de grond, dat blok heb ik

ruimte is – zo’n ‘not determined space’

vreemde ruimte, zonder buitenkant,

zijn te bekend en dus kwetsbaar. Wij wil-

in delen gegoten met gips en die aan

– die aanwezig wordt door de dingen

onder de grond, zonder geluiden van

len die bescherming graag weer terug,

elkaar gemonteerd met bouten die uit

die erin staan. Het zou een omkering

14 J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E d e n i e u w e

z.t., gips, 35 x 35 x 9, 2015

Secret Bunker, Arnhem 2013

Atoomschuilkelder, schets, 21 x 29,7, 2015

zijn van negatieve in positieve ruimte,

Is de bunker ook een mentale ruimte?

je het gevoel hebt dat je valt, dat is een

voel duidelijk te maken. De meeste men-

dezelfde dingen zouden heel anders

‘Misschien heeft mijn interesse in atoom-

werkelijke, fysieke ervaring die je soms

sen ervaren bunkers als eng, je bent

worden.’

bunkers te maken met het feit dat ik to-

in je droom beleeft en die verbonden

er afgesloten van alles, je hebt geen

taal dyslectisch ben: ik kan niet lezen

is met angst.

bereik, er kan van alles gebeuren zon-

Hoe leg je de verbinding tussen je

of schrijven. Dat geeft een gevoel van

fascinatie, je onderzoek en de ob-

afgeslotenheid; een afgeslotenheid

Ik ben nu nieuwe dingen aan het ma-

verbindt ze met dood, totale duisternis.

jecten?

die wel lijkt op die van de bunker, die

ken die ik op een tentoonstelling in

Maar atoombunkers zijn voorzien van

‘Mijn fascinatie is tweeledig: enerzijds

alleen met een telefoonlijntje met de

Den Haag wil laten zien, want dat is

kunstlicht, ik vind het er wel prettig, het

wil ik het mysterieuze van de onder-

buitenwereld is verbonden. Maar door

in Nederland de stad met de meeste

houdt de chaos buiten.’

grondse ruimte overbrengen, ander-

deze handicap heb ik een bijzonder

bunkers. Wat kun je zichtbaar maken

zijds het object bunker documenteren,

oriëntatievermogen ontwikkeld: ik lees

van wat onzichtbaar is? Ik ben bezig

Is de harde schijf in beton ook een

de geschiedenis die nog geschreven

andere tekens in een stad of gebouw,

op de kaart van Den Haag alle punten

soort ondergrondse ruimte?

moet worden. Toen ik deze zoektocht

ik word getriggerd door dingen waar

waar bunkers onder de grond zitten

‘Ik kwam op het idee toen mijn ge-

begon was er heel weinig bekend over

andere mensen al snel overheen kijken.

met blokjes aan te geven. Plattegron-

crashte harde schijf in een doos aan mij

atoombunkers, ze waren nog gedeel-

Een dweiltje dat over een leiding hangt

den zijn een belangrijk beeldelement,

teruggestuurd werd: niet meer te repa-

telijk staatsgeheim: de archieven waren

wordt in een museum kunst, in een an-

evenals maquettes. Ze kunnen heel sec-

reren. De schijf zat in een uitsparing in

niet toegankelijk. Ik ben nu een boek

dere context een ding dat in de achter-

documentair of heel suggestief zijn. Ik

het piepschuim. Ik heb toen beton in die

aan het maken met bouwtekeningen

grond verdwijnt. Voor mij persoonlijk

heb een werk gemaakt met een in vilt

holte gegoten. Beton is heel zwaar, het

van alle atoombunkers in Nederland,

zijn het oriëntatietekens.

ingesneden plattegrond en die over

is een metafoor voor kennis, die is lood-

meer dan honderd. Daar was veel

In mijn hoofd is alles met elkaar verbon-

een spiegel heen gelegd, zó dat de

zwaar. Het betonnen afgietsel geeft het

onderzoek voor nodig; ik ben nu een

den: wetenschap, geschiedenis, kunst,

muren oplichten. De maquettes hebben

gewicht aan van kennis die niet meer

van de experts in Nederland. Bouwte-

architectuur… Toen ik de filosoof Deleu-

vooral met ruimte en ruimte-ervaring te

bereikbaar is. Mijn generatie draagt

keningen zijn een soort universele taal.

ze hoorde praten over het rhizoom was

maken. In een van die maquettes heb ik

een groot deel van het geheugen over

Beter dan geschreven taal maken ze de

dat zó’n moment van herkenning. Ik zie

de ingang herhaald. Twee deuren, een

aan de computer. Het is een heel mak-

ondergrondse ruimte, die om zichzelf

zelfs een verbinding tussen een klassiek

nauw toelopende gang, weer twee

kelijk medium om dingen mee te bewa-

heen is gevouwen, in de donkere aarde

Japans theehuis en een bunker, om-

deuren en dan nogmaals dezelfde ele-

ren, maar het risico van verlies is altijd

zichtbaar. Aan de ene kant is mijn werk

dat beiden een vorm van leegte, stilte,

menten; vervolgens loopt de gang de

daar. De veiligheid is maar schijn.’ n

helder en concreet, aan de andere kant

neutraliteit hebben. De bunker op zich,

hoek om. In atoombunkers zitten altijd

wil ik de mystiek van die ruimten sugge-

als object, kun je meten, maar als men-

veel hoeken om de schokgolf op te

reren: zwarte spiegels, gordijnen, het

tale ruimte heeft hij zoveel ingangen.

vangen. Maar als het een bovengronds

stilstaan van de tijd, de suggestie dat ze

Ik voel verwantschap met kunstenaars

gebouw zou zijn, zou geen mens erin

iets verhullen, de zo heel andere tijdser-

als Absalon, Gregor Schneider, Bruce

durven, het onoverzichtelijke is eng. Dit

varing overbrengen.’

Nauman. Nauman heeft een zweven-

soort ervaringen probeer ik vorm te ge-

de vierkante kamer gemaakt, waarbij

ven, het zijn experimenten om een ge-

der dat iemand buiten het hoort. Men

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

15

16J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E d e n i e u w e

Melanie Bonajo, Genital Panik, 2012, An Event for Equality, courtesy AKINCY Amsterdam

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Frank Lisser

Het verbrande gezicht In deze tijd heeft wat men altijd noemde schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand zij troost niet meer de mensen zij troost de larven de reptielen de ratten maar de mens verschrikt zij en treft hem met het besef een broodkruimel te zijn op de rok van het universum Vrijwel iedere lezer van deze strofe in

controverse tussen ‘figuratief’ en ‘ab-

gen van de ware Arische cultuur ofwel

municatievormgeving bevestigde het

het gedicht ‘[ik tracht op poëtische wij-

stract’ gevoed (in Nederland hardnek-

klassiek figuratief vormgegeven licha-

bovenstaande beeld in het geheel niet.

ze]’ uit de bundel Apocrief/ de analp-

kiger dan elders). Na de oorlog werd dit

men met enigszins overdreven propor-

habetische naam (1952) van Lucebert

standpunt door de Sovjet-staatskunst

ties (o.a. Arnold Breker, Josef Thorak)

Modernistische schoonheid

voelde in die naoorlogse tijd aan wat

– een gedeeltelijke voortgang immers

en veel romantisch geschilderde land-

In de destijds uitgebrachte serie dikke

de schrijver bedoelde met ‘verbrande

van de klassieke figuratieve opvatting

schappen.

jaarboeken ‘Das dritte Reich’(1933-1942)

schoonheid’ en wie ‘de larven de rep-

nog eens extra ondersteund.

publiceerde de machthebber de resul-

tielen de ratten’ waren. De kunstpraktijk

Twee nazi-tentoonstellingen hadden

taten van de betreffende regeringsja-

was direct na de Tweede Wereldoorlog

de beeldvorming bepaald: ‘Entartete

ren met daarbij veel afbeeldingen van

geobsedeerd bezig met te bepalen wie

Kunst’ uit 1937 en de reeks parallel ten-

plakkaten, vlagontwerpen, bouwteke-

als kunstenaar ‘goed’ of ‘fout’ was ge-

toonstellingen tussen 1937 en 1943 met

ningen en productontwerpen. Opval-

weest in de oorlog. Stedelijk Museumdi-

de titel ‘Große Deutsche Kunstausstel-

lend was dat het expressionisme - nota

recteur Willem Sandberg had hierin de

lung’.

bene tot ‘entartet’ verklaard! - in de

hoofdrol. Hij werd als voorbeeld voor

vormgeving van de vele nazitaffiches

‘absoluut goed’ gezien en daardoor is

en -plakkaten richtinggevend was. In

zijn oordeel voor veel kunstenaars lang

zowel de haatcampagnes gericht op

bepalend geweest. Dat de kunstwereld

de vijanden als de eigen partijpropa-

tijdens de oorlog niet zo eenvoudig

ganda overheersten de dynamiek van

onder te verdelen is, verhalen de ca-

de diagonaal, een groot kleur- en toon-

talogus ‘Het Stedelijk in de oorlog’ (bij

contrast, vereenvoudigde vormen, con-

de gelijknamige tentoonstelling in het

tourlijnen en dramatische vervormin-

Stedelijk Museum Amsterdam 2015) en

gen. Dus ondanks hun grote afkeer van

het boek ‘Kunstenaars van de Kultuur-

deze verfoeide beeldtaal maakten de

kamer’ van Claartje Wesselink uit 2014.

nazi’s er dankbaar gebruik van.

Duidelijk is, dat Sandbergs wil wet was

Een zelfde vergelijking ging op voor

in de eerste twee decennia na de oorlog. Dat hij daarbij soms morele en esthetische oordelen door elkaar haalde, bewees de loopbaan van Karel Appel. Als jong impressionistisch schilder die tijdens de oorlog lid was van de gehate Kultuurkamer, belandde hij na de oorlog toch in het kamp van ‘de goeden’ en dat enkel en alleen omdat zijn naoorlogse Cobrabeeldtaal, volgens Sandberg, symbool stond voor alles wat de bezetter afkeurde. Over hoe kunstenaars tijdens de oorlog al dan niet en in welke mate ‘in de fout’ zijn gegaan, is voldoende bekend. Voor een veel belangrijkere kwestie is tot op heden echter weinig aandacht geweest en dat is de vraag: welke ‘schoonheid’ heeft nu eigenlijk ‘haar gezicht verbrand’? Het gangbare antwoord

Dat beide tentoonstellingen uitdrukke-

de typografie. De nazi-typografie zag

Het gangbare antwoord op deze

lijk de goedkeuring van Hitler droegen,

er verrassend hedendaags uit. Ze ver-

vraag luidde destijds: de traditionele fi-

bleek uit het feit dat hij in beide catalogi

meed duidelijk een ouderwetse uitstra-

guratieve kunst ofwel ‘de harmonie van

persoonlijk aanwezig was.

ling door af te zien van de 19e-eeuwse

op natuurimitatie gebaseerde beeld-

Deze beruchte tentoonstellingen wa-

decoratieve letter. De strakke vormge-

taal met de schoonheid van uitgebalan-

ren beeldbepalend voor de kunstpoli-

ving met heldere primaire kleuren en

ceerde renaissancistische compositie-

tiek direct na de oorlog en maakten

het functionele gebruik van geredu-

schema’s, aangevuld met een laat 18e

daarin Luceberts oordeel ook tot een

ceerde vormen gaven de belettering

- en vroeg 19e-eeuws romantisch-klas-

Daar werd de splitsing gepresenteerd

gangbare opvatting van wat nu pre-

een avant-gardistische uitstraling. De

siek idioom’. Dit (braaf burgerlijke) esthe-

tussen wat volgens de nazi’s in de cul-

cies ‘verbrand’ was. Het feit dat Hitlers

nazi’s leken gebruik te maken van een

tische programma was door haar ge-

tuur ‘geaard’ was en wat ‘ontaard’. De

smaak samenviel met die van Stalin,

ontwerptraditie die door het – nota

willige dienstverlening aan de ‘fouten’

catalogus van Entartete Kunst bevatte

maakte het nog evidenter. Maar, in hoe-

bene door henzelf gesloten - Bauhaus

politiek corrupt geworden. Deze zoge-

inderdaad de inmiddels zeer beroem-

verre kwam de persoonlijke schoon-

was ontwikkeld.

naamde beschaafde schoonheid had

de afbeeldingen van schilderijen en

heidsopvatting van Hitler nu werkelijk

‘haar gezicht verbrand’ omdat ze zich

beelden (o.a. Dix, Kirchner, Schlemmer,

overeen met die van het fascisme en het

In de tentoonstelling Entartete Kunst

verbonden had aan het fascisme en het

Klee etc.), die expressionistische, en

nazisme? Dat Nolde als fanatieke nazi

werd het modernisme in naam de oor-

nazisme, en daarmee verworden was

volgens de catalogus zelfs ‘primitieve

toch tot ‘entartet’ verklaard was, gaf al

log verklaard, terwijl de nazi’s datzelf-

tot een taal die enkel geschikt was voor

gedegenereerde joodse’ kenmerken

iets aan. Maar toch, het vele nazistische

de modernisme in hun propaganda

‘de larven de reptielen en de ratten’. Dit

droegen. En de catalogus van de Große

en fascistische beeldmateriaal op het

en communicatie juist omarmden. In

oordeel had tot in de jaren zeventig de

Deutsche Ausstellung toonde afbeeldin-

gebied van architectuur, mode en com-

zijn presentatie naar de buitenwereld

18

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Hitlers buitenverblijf Berghof bij Obersalzberg. Het toont de benepen smaak van een conservatieve herenboer uit Oostenrijk. Dat er in de leiding van het Derde Rijk verschil van mening bestond over wat schoonheid was, kwam prominent naar voren in de controverse tussen de vormgeving en de beeldende kunst. Hitler concentreerde zich op de beeldende kunst en de architectuur. De modertoonde de NSDAP zich een moderne

nistisch ingestelde Goebbels was wat

beweging, eerder progressief dan con-

communicatie en propaganda betreft,

in de controverse tussen beide tentoon-

fysiek niet gewelddadig – dat had men

servatief en dat stond haaks op het in

de leidende man en - hoe gruwelijk ook

stellingen na de oorlog juist op het es-

er later van gemaakt. Het was eerder

beide tentoonstellingen gepresenteer-

het gevolg - hij was daarin een opval-

thetische aspect van de nazi-politiek

de weldadige lust, het willen prijsgeven

de onderscheid.

lend grote vernieuwer. En nog steeds

was gelegd. Tegelijkertijd was daarbij

van dat individuele lichaam met die

is zijn aanpak van invloed op de wijze

de rol van het modernisme onder het

altijd zeurende geest erin, en dat su-

waarop met name populistische politici

tapijt geveegd. Het was zelfs lange tijd

blieme moment van in elkaar opgaan

het publiek bespelen.

taboe om openlijk een verband te leg-

en verdwijnen. De kunst was al sinds

In de jaarboeken was intussen wel zicht-

gen tussen fascisme en modernisme.

Burke gefascineerd door ‘Het Sublieme’

baar geworden dat, naar mate de jaren

Kracht, snelheid, de machine, lichaam,

maar het gebeurde nooit echt. En nu

van het regime vorderden en de oorlog

strijd, toekomst, ‘de nieuwe mens en het

met deze - theatrale - middelen lukte het

dichterbij kwam, de vormgeving min-

verlangen naar een spirituele boven-

ineens wel.

der modernistisch werd. Tussen 1929 en

wereld’, en ‘het EEN en het AL’ waren be-

1938 en vooral rond de verkiezingen (tot

grippen die vanaf het einde van de 19e

De traditionele figuratie, met al haar

die van 1933) was de communicatiestijl

eeuw massaal opgeld deden in de vele

functionele regels en schema’s, was

spectaculair modern, met name door

avant garde bewegingen. Ze waren

nooit in staat geweest om dergelijke

de organisatie van de massale partij-

ook over de volle breedte aanwezig in

krachten bij de massa los te maken. Zij

dagen en de inzet van nieuwe media

de vele fascistische bewegingen, die Eu-

was te zwak gebleken om de massa te

als radio en cinema. In de oorlogsjaren

ropa in de eerste decennia van de 20e

betoveren. Haar schoonheid was even

verdween die sprankelende stijl. Uiter-

eeuw overspoelden. Het verlangen om

mooi als krachteloos en ze bekeek het

aard was dat na de ontmanteling van

de onttoverde maatschappij te verlos-

spektakel hooguit van een veilige af-

de rechtstaat ook minder nodig: Hitler

sen van haar rationele, democratische

stand. Haar gezicht was niet verbrand.

had alle macht en dus hoefde niemand

redelijkheid, haar te bevrijden uit de

Zij had laf de andere kant op gekeken,

meer overtuigd te worden. Het leek er

ketenen van de liberale marktecono-

niets ontstoken, niets gedaan en toch

ook op dat de modernistisch georiën-

mie en weer te betoveren met het per-

was zij veroordeeld tot het enkel dienen

teerde Goebbels het op artistiek gebied

spectief op een grootse toekomst, was

van de larven, de reptielen en de ratten.

Schoonheidsstrijd

uiteindelijk tegen de conservatieve Hit-

eigen aan bijna alle modernistische be-

Die andere schoonheid, die van het

In de langlopende serie exposities

ler (en Speer) had moeten afleggen.

wegingen tot aan 1939. Vooral dat ver-

modernisme, díé heeft het gedaan! Die

Große Deutsche Kunstausstellung werd

Ook de glossy fotoboeken en de propa-

langen naar spiritueel opgaan in een

heeft pas goed haar gezicht verbrand!

hoofdzakelijk de smaak van Hitler

gandafilms van o.a. Riefenstahl moes-

groot metafysisch geheel kreeg soms

En desondanks heeft ze zich – goed ge-

getoond. Daarin was de burgerlijke

ten wijken voor de oorlogseconomie.

hysterische of zelfs orgastische trekken.

schminkt, dat wel – al die jaren van de

Bij de futuristische en fascistische bewe-

domme weten te houden… n

19e-eeuwse kunstopvatting duidelijk zichtbaar. In het boek ‘Hitler at home’

Lust en betovering

gingen werden deze beloofde geeste-

beschrijft Despina Stratigakos (2015)

Eigenlijk was het vreemd dat het accent

lijke openbaringen lichamelijk gemaakt

Beeldmateriaal afkomstig uit door de

en als fysieke realiteit voorgesteld. Dat

nazi’s gepubliceerde bronnen zoals

was een opmerkelijk verschil met de

tentoonstellingscatalogi, jaarboeken

vele spirituele bewegingen, alhoewel

en ansichtkaarten.

bij sommige (zoals bij de Antroposofie)

1 Boven: 1943 Große Deutsche Ausstel-

de grens wel erg diffuus was.

lung, onder: cover Entarte Kunst catalo-

De techniek van het overtuigen lag in

gus 1937.

het bewerkstelligen van een sublieme

2 Onder: Thorak in Große Deutsche Aus-

massa-ervaring. De sensatie van het

tellung, boven: over Kokokcha, blz. 30

samensmelten van de massa tot één

Entartete kunst catalogus 1937.

enkelvoudig lichaam werd beleefd als

3 Uit Das dritte Reich - nazi jaarboek

een gezamenlijk orgasme. Deze over-

1933, plakkaat oproep Arbeitseinsatz.

tuigingstechniek werd door de nazi’s en

4 Nazi verkiezingsaffiche uit 1932 uit ca-

met name door Goebbels op briljante

talogus tentoonstelling Degenerate Art

wijze vormgegeven. Vooral tijdens de

New York 2014.

massabijeenkomsten werden alle the-

5 Uit Das dritte Reich - nazi jaarboek

atrale lustmiddelen ingezet. De mas-

1936, affiche ‘Ovenschema’.

saliteit was zo overdonderend en de

6 Interieur Berghof woonkamer, foto-

lichteffecten en het gebrul van de leider

kaart Hoffmann 1936 uit ‘Hitler at home’

zo overweldigend, dat geen enkel indi-

Despina Stratigakos 2015.

vidu daartegen weerstand kon bieden.

7 Uit Das dritte Reich - nazi jaarboek

Erbij zijn betekende betovering. Het was

1935, foto Parteitag 1935 Neurenberg’.

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Eros en Thanatos over Haye Smith In het werk van de Haagse schilder en

je prikkelt, maar je kunt een schilderij

grensd. Wat staat je anders te doen dan

tekenaar Haye Smith spelen Eros en Tha-

niet van te voren beredeneren. Teveel

te proberen er in het creatieve proces

natos een grote rol. Theatraler gezegd

nadenken werkt verlammend. Achteraf

achter te komen wat voor jou essenti-

zijn het symbolen voor leven en dood,

kun je zeggen: ‘Het is gelukt’, al weet

eel is en te streven naar authenticiteit.

al moet daarbij uitdrukkelijk gezegd

je niet wat. Het enige dat mij echt inte-

Dat betekent ook dat ik probeer te be-

worden dat de kunstenaar dat als ra-

resseert is het drama, in de betekenis

werkstelligen dat er tussen de figuren

tionalisatie achteraf beschouwt: ‘Mijn

van een visueel verhaal dat zich niet in

een zodanige interactie ontstaat, dat er

werk is meerduidig. Ik kies de visuele

woorden laat vangen. Het bijzondere

van een vermoeden van drama sprake

middelen die die ruimte ook geven. Ie-

van schilderen is dat je niet-zichtbare

is. En natuurlijk – hoewel ik ‘fraai schil-

dereen mag er in stoppen wat hij zelf

dingen zichtbaar kunt maken.’

deren’ probeer te vermijden – kan men

wil… Ik weet zelf niet eens wat ik er in-

In een interview met cultuurfilosoof Ger-

mij soms betrappen op aangenaam

stop. Je kunt dat ook niet weten, want

ry Mehrtens zegt Smith: ‘Het witte doek

kleurgebruik. Wellicht stelt dit de be-

je kunt nog zoveel bedoelen, maar er

of papier biedt je nu eenmaal totale

schouwer op zijn gemak, maar voor mij

spelen altijd onbewuste factoren mee

vrijheid; sterker nog, in de terminologie

is hiermee de grens van mijn tegemoet-

die tot een bepaalde conceptie leiden.

van Sartre ben je gedoemd tot vrijheid,

komendheid bereikt.’ RB n

Je probeert natuurlijk op te sporen wat

immers de mogelijkheden zijn onbe-

Haye Smith, Heinrich und seine Freundin, potlood, 1982

20

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

De tragische erotiek Fragmenten uit ‘de Tranen van Eros’ van George Bataille

Links: Saters vinden een slapende meanade. Detail van een kan, derde kwartaal van de vijfde eeuw v. C. Fine Arts Museum Boston Rechts: Binnenkant van een schaal van Macron, Museum antiker Kleinkunst, München

De kunst, van de grotschilderingen van Lascaux en antieke Dionysos taferelen tot de schilderijen van Rubens, Goya en Balthus, is doortrokken van besef dat de gewelddadigheid van de erotiek in laatste instantie identiek is met de gewelddadigheid van de dood. Zodra de menselijke geest geconfron-

erotiek ons zolang wij ons niet bewust

van religie is. Het behoort tot het wezen

Het opnieuw verschijnen van de ero-

teerd wordt met erotiek, doemt er een

zijn van haar peilloze diepte. De ero-

van religie dat zij onderscheid maakt

tiek in schilderkunst

fundamenteel probleem op. Erotiek is in

tiek is allereerst de meest opwindende,

tussen zondige, dus verboden, hande-

De middeleeuwen gaven de erotiek in

zekere zin belachelijk… De erotische zin-

maar tegelijk en in dezelfde mate, de

lingen en andere. (-) Allereerst bena-

de schilderkunst een duidelijke plaats:

speling weet altijd een ironische reactie

meest schandelijke realiteit. Zelfs na de

drukt het verbod de waarde –door-

zij verwezen naar de hel! De schilders

uit te lokken. Zelfs door te spreken over

psychoanalyse blijft de erotiek inzekere

gaans een gevaarlijke waarde – van

uit die tijd werkten voor de Kerk. En voor

‘de Tranen van Eros’, zo weet ik, wek ik

zin een wereld vol tegenstrijdigheden:

wat het verbiedt: die waarde is grof

de kerk was erotiek zonden. Het enige

waarschijnlijk de lachlust op… Eros is er

haar diepte is religieus, zij is huivering-

gezegd de waarde van de ‘verboden

kader waarbinnen erotiek in de schil-

niet minder tragisch om. Hij is de tragi-

wekkend, zij is tragisch, nog steeds durft

vrucht’ uit het eerste hoofdstuk van Ge-

derkunst mocht voorkomen was dat

sche god bij uitstek. Naar bekend kon

men haar niet te erkennen. Waarschijn-

nesis. Die waarde vinden we terug in

van de veroordeling. Aldus kon erotiek

de Eros van de Ouden als jongeling of

lijk te meer aangezien zij goddelijk is…

de feesten, in de loop waarvan – zelfs

alleen een plaats worden gegeven in

zelfs als knaap optreden. Maar is de lief-

In verhouding tot die vereenvoudigde

geboden – is te doen wat normaal uit-

voorstellingen van de hel – of hooguit

de uiteindelijk niet des beangstigender

werkelijkheid die het menselijk leven in

gesloten is. Tijdens de feestdagen is de

door op afzichtelijke manier de zonde

naarmate zij de lachlust opwekt? De ba-

het algemeen begrenst, is de erotiek

overtreding nu juist wat het feest zijn

uit te beelden.

sis van de erotiek is seksuele activiteit.

een gruwelijk doolhof die degene die

wonderbaarlijke, zijn goddelijke ka-

Vanaf de renaissance kwam er in deze

Deze activiteit wordt nu echter getrof-

er in verdwaalt doet huiveren. De enige

rakter verleent. Van alle goden is Dio-

zaken verandering. Die verandering

fen door een verbod. Het is onvoorstel-

manier om de waarheid van de erotiek

nysos het meest wezenlijk met het feest

voltrok zich – vooral in Duitsland – zelfs

baar! Het is verboden de liefde te bedrij-

tegemoet te treden: de huiver… De pre-

verbonden. Dionysos is de god van het

nog voor men zich van de middeleeuw-

ven! Tenzij men dat in het verborgene

historische mensen wisten dit, die her-

feest, de god van de religieuze over-

se vormen begon af te keren – name-

doet. Maar wanneer we het in het ver-

kenden hun opwinding in de verborgen

treding. Meestal wordt Dionysos voor-

lijk vanaf het moment dat liefhebbers

borgene doen, verandert het verbod

voorstelling in de schacht van de grot

gesteld als god van de wijn en van de

erotische werken begonnen te kopen.

datgene wat het verbiedt van karakter

van Lascaux. De aanbidsters van Dio-

dronkenschap. Dionysos is een dronken

(-) De werken van Albrecht Dürer. Lucas

en werpt daarop een onheilspellend en

nysos wisten dit eveneens; zij brachten

god, de god wiens goddelijke essentie

Cranach of Hans Baldung Grien laten

goddelijk licht: kortom, het omstraalt het

hun opwinding in verband met die van

de waanzin is. Maar uiteindelijk is de

nog iets van die onzekerheid zien. Daar-

met een religieus schijnsel.

de bacchanten die, bij gebrek aan ei-

waanzin zelf iets wezenlijk goddelijks.

om is hetgeen zij erotisch proberen te

gen kinderen, levende geitjes met hun

Goddelijk hier in de zin van dat zij zich

zeggen in zekere zin aangrijpend. Hun

tanden verscheurden en verslonden…

niets aantrekt van de regels van het ver-

wereld stond alles behalve open voor

stand. Wij hebben de gewoonte religie

een lichtvoetige benadering. Het gaat

De tragische erotiek Uiteindelijk zitten er aan de erotiek meer kanten dan wij geneigd zijn in

De betekenis van de erotiek ontgaat

met wet en verstand te associëren. Als

om nog wankele, zelfs verwarrende

eerste instantie aan te nemen. Niemand

iemand ten enenmale zolang hij niet

wij echter vasthouden aan wat aan elke

vermoedens… n

wil vandaag de dag nog inzien dat de

inziet dat deze betekenis een religieuze

religie ten grondslag ligt, dan dienen wij

erotiek een krankzinnige wereld is die,

is! Omgekeerd; wie zich onvoldoende

dit denkschema los te laten. Religie is,

‘De Tranen van Eros’ van George Batail-

veel meer dan haar etherische vormen

rekenschap geeft van de relatie die er

hoe dan ook, fundamenteel subversief;

le, 1986. ISBN90-6168-390-4 Oorspronke-

doen vermoeden, in feite een duivelse

tussen religie en erotiek bestaat, zal ook

zij keert zich af van het acht nemen van

lijk uitgave ‘Les larmes d Éros’, 1961

afgrond betekent. Ik heb het overzicht

nooit de betekenis van de religie in het

wetten. Wat zij verlangt is het exces, het

waarin ik de relatie tussen dood en ero-

algemeen inzien. Eerst zal ik proberen

offer, het feest, met als hoogtepunt de

tiek schets een lyrische vorm gegeven.

een beeld te geven van wat volgens

extase.

Maar ik benadruk: de betekenis van de

mij het grondbeginsel en de oorsprong

Francesco Salviati, 1510-1563, Triomftocht van Priapus

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Weggooien kan altijd nog Als klein knulletje verloor ik in het Gemeente Museum in den Haag mijn hart aan de schilderkunst: De Chirico, Picasso, Magritte, Ensor en Permeke. Geheimzinnig en mysterieus. Toen ik elf was mocht ik – jongens droegen toen nog een korte broek – voor het eerst van mijn moeder zelf verf kopen. Mijn tekenleraar had me een lijst meegegeven. Op mijn donkerrode Fongers fiets ging ik naar de Scheveningse Schildersverven Fabriek. Het fabriekje, meer een werkplaats eigenlijk, was gevestigd in een schemerige pijpenla die tot de nok toe gevuld was met kasten, eigenaardige machines en gereedschappen. Alles doortrokken van een penetrante lucht van terpentijn en lijnolie. Achterin de ruimte stond de baas aan een machine. Een papperige ongezond uitziende man met een Hitlersnorretje die je wantrouwig aankeek als je je bestelling deed, alsof hij zeker wilde weten dat je geen smerigheid met zijn mooie verf ging uithalen. Terwijl hij de tubes rauwe omber, ultramarijn, dodekop, crimson, sienna, caput mortuum en titaanwit – toverwoorden – inpakte, keek ik begerig naar alle verftubes, penselen en mysterieuze flessen.

Robert Broekhuis

der. Hoe dat is kan ik niet vertellen. Het

koele kleuren als groen en blauw juist

overkomt je. Ik ben er wel bij, maar het

begonnen te stralen in de intredende

lijkt alsof het buiten me om gaat.’

duisternis. Die conclusie leidde hij af uit zijn observaties van het schilderij ‘Heer

Of een werk ooit je atelier uitkomt is een

en Dame bij het Virginaal’ uit 1660. Want

heel andere zaak. Die drie honden lig-

daarop kun je zien hoe het blauw van

gen al jaren in een hoek te verstoffen.

het tafelkleed in de schaduw straalt en

Sommige schilderijen zijn wel af maar

het rood bijna bruin is, terwijl het rood

mogen toch het atelier niet uit, die heb-

in het gedeelte van het tafelkleed in

ben tot nader order huisarrest. Pas als je

het zonlicht fel rood is. Dit verschijnsel

besloten hebt dat het je atelier uit mag,

werd pas driehonderd jaar later door

is het echt af en kan het de wereld in. Ik

de Tsjechische natuurkundige Johannes

geloof dat het Karel Appel was die zei

Evangelista Purkinje ontraadseld en be-

dat je sommige schilderijen af moet

schreven.* Het is een mooi staaltje van

kijken. Dat is een mooie uitspraak die

het observatie vermogen van een we-

goed aangeeft dat het tijd kost voordat

tenschapper. Het was Purkinje namelijk

een schilder weet of een schilderij af is.

opgevallen dat, als hij na het eten ging

Voor mij begon het schilderen met een

levert dat spontane schildersgebaar

romantisch beeld van het kunstenaar-

gruwelijke rotzooi op, maar ook intri-

Kunst, wetenschap en focus

en dat ze, als hij in de schemering naar

schap. Gefascineerd luisterde ik naar

gerende verrassingen waarvan je pas

Zonder rotzooien, voor je uit staren,

huis terugliep, wel bruin leken. Op het

de gesprekken van echte kunstenaars

later de reikwijdte begrijpt. Je wilde een

kletsen en nadenken kom je er niet. We-

eerste gezicht lijkt het misschien vreemd

over Sartre, Picasso, Marx of over dich-

rood schilderij met een huis maken, en

tenschappers en kunstenaars zijn net

om te zeggen maar eigenlijk is er geen

ters als Lucebert en Achterberg. Mee

aan het eind van de dag staat er een oli-

zwerfhonden. Voortdurend aan het

verschil met het inzicht dat Andy Warhol

knippend met mijn vingers luisteren

fant op je doek. In de hitte van de strijd

rondsnuffelen. Tekeningetje maken,

had, toen hij liet zien dat een Brillo Box in

naar jazzmuziek van John Coltrane en

heb je je laten meeslepen door wat er

wat krassen in een plaat ijzer, beetje

een galerie iets anders is dan een Brillo-

Art Blakey. Geouwehoer in rokerige

gebeurde. Jaren geleden schreef ik er

rommelen met een stukje lood, schuur-

verpakkingsdoos in een supermarkt.

cafés met druipkaarsen in wijnflessen.

dit over:

papier of pigment. Wat ouwehoeren

wandelen, de klaprozen felrood waren

met vrienden. Maar dan ineens krijgen

De verhalen die beeldend kunstenaars

bij, ging het alleen nog over schilderen

‘De dansende honden zijn bijna af.

ze een geur in hun neus. Ze hebben

laten zien, zijn geen verhalen in anek-

en het eindeloze aantal keuzes dat je

Maar wat is bijna. Ik kom er niet uit. De

iets te pakken. En dan begint het. De

dotische zin, maar verhalen over een

kunt maken. De theoretische aspecten

achtergrond staat me niet aan. Deco-

zwerfhonden blijken terriërs. Er wordt

onderwerp. Er worden denkbeelden en

en betekenissen. En de strijd om los te

ratie zonder noodzaak. Ik sta op. Loop

gefocust, niet meer gerommeld. Er

betekenissen geformuleerd. Sommige

komen van wat je mooi vindt.

rond. Kijk uit het raam. Ga weer zitten.

wordt gegraven en soms jaren hard

daarvan worden belangrijke omslag-

Steek een sigaret op. Drink een kop kof-

gewerkt om een kwestie uit te diepen.

punten in de kunst. Het constructivisme

Ambacht stuurt de inhoud

fie. Zet keihard muziek op. Kijk…

Mooi voorbeeld daarvan is een stuk

van Mondriaan, het gesigneerde urinoir

Beeldend kunstenaars houden door-

Plotseling een inval. Ik denk: ‘aan stuk-

in het NRC over een kunstenaar die

van Marcel Duchamp of de lege gale-

gaans van het ambachtelijke en fysieke

ken scheuren’. Dan twijfel. Nee, niet kin-

gefascineerd was geraakt door het

rieruimte Le Vide van Yves Klein, soms

aspect van hun werk. Het bijzondere

derachtig zijn. Durven. Mijn adem gaat

fenomenale observatievermogen van

is hun werk niet meer dan een voorstel

van schilderen is dat ambachtelijke

snel. In een roes snijd ik de drie honden

Johannes Vermeer. Vermeer had vol-

over hoe je naar iets zou kunnen kijken

keuzes soms de inhoudelijke sturen, en

uit het doek. Prik ze naast elkaar op de

gens hem ontdekt dat tijdens de avond-

of hoe je iets zou kunnen beschouwen.

dat je je kunt laten meeslepen door wat

muur. Als een chorus line van dansende

schemering een warme kleur als rood

Ik las net ‘Wat kunst is’ van filosoof Arthur

er tijdens het schilderen gebeurt. Soms

honden. Dat is het! Ik werk in trance ver-

wegebde, en bijna bruin werd. Terwijl

Danto. Hij laat zien hoe je beeldende

Jaren later, eenmaal de romantiek voor-

22

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Atelier Robert Broekhuis, 2016

kunst kunt analyseren. Hoe je betekenis-

atelier te schreeuwen dat Amsterdam

re tweede huid. Na jaren heb je jezelf in-

sluipen waardoor je wordt verrast en

sen kunt ontrafelen. Zoals de betekenis

vol homo’s zit. Vorige week sprak hij me

gebouwd. Je atelier is een opslagplaats

dat je ‘herkent’, al weet je niet wat je

van de Brillo Box van Warhol in een ga-

aan en vroeg heel beleefd of ik wist wie

geworden: schilderijen, half afgemaak-

herkent, maar je laat het staan, en dat

lerie of van de Brillo verpakkingsdoos

hem in zijn reet had proberen te naaien.

te probeersels, boeken en materialen.

nieuwe draagt soms het hele schilderij,

die in een magazijn van een super-

Hij keek me er vriendelijk en vol ver-

Veel materialen, want beeldend kun-

en een enkele keer is het zelfs het begin

markt terecht komt.

wachting bij aan…

stenaars zijn net hamsters. Ze bewaren

van een nieuwe weg die je inslaat. De

En om de wonderlijke dubbelheid van

Ik moet hier weg. Maar ik kan niet weg.

alles, want wie weet kun je het nog eens

rest is een verstandelijk proces, je vak,

de dingen te laten zien vertelt Danto

Een atelier is niet zo maar iets. Hier kan

ergens voor gebruiken. Hoe dan ook, je

je techniek. Als een schilderij af is kan

ook nog dat de doos werd ontworpen

ik werken. Het licht is mooi. Het is hoog.

moet er niet aan denken je atelier te ver-

je er natuurlijk wel allerlei dingen over

door de abstracte expressionistische

Als het gesneeuwd heeft is de binnen-

liezen want dat zou een amputatie zijn.

beweren, maar dat is niet meer dan

schilder James Harvey die om den

tuin een schilderij van Breitner. Witte

Een kennis van me zat een tijdje zonder

een rationalisatie achteraf. Hoewel het

brode als grafisch ontwerper moest

daken. Loodgrijze luchten. Hier en daar

atelier en noemde zichzelf dakloos. Dat

fysieke en ambachtelijke aspect van

werken.

een rookpluim. Een verdwaalde vogel.

typeert hoe kunstenaars dat ervaren. Je

schilderen dus samenhangt met het in-

Als mijn buurvrouw gedronken heeft

zit liever zonder huis dan zonder atelier.

houdelijke betekent het absoluut niet

Het atelier

zingt ze met dubbele tong liederen van

Of zoals een kunstenaar schreef: ‘Geen

dat de schilder een willoos slachtoffer

Ateliers zijn eigenaardige plekken. Bij

Schubert. Vroeger was het gebouw een

atelier hebben, is voor mij iedere dag

is van zijn onbewuste handelen, maar

de ene kunstenaar is het een chaos, bij

klooster. Op mijn zolder sliepen non-

een beetje doodgaan.’

dat schilderen de ruimte biedt om het

de ander een kale fabrieksruimte. Bij de

nen. Soms stel ik me voor dat ze vanuit

een hangt een afbeelding van het meis-

hun hemel naar me kijken als ik aan het

Om terug te komen op het begin: voor

je met de Rode Hoed van Vermeer aan

werk ben. Hun slaapcellen waren mie-

een schilder gaat beeldende kunst niet

de muur terwijl de kunstenaar abstract

zerige hokjes met dunne houten wand-

alleen over ideeën, kijken en theorieën.

* Het Purkinje Effect ontstaat doordat de

werkt, bij de ander een Mondriaan

jes, die elke zucht doorlieten. Ik heb ze

Je wilt laten zien wat zich in je verbeel-

kleurgevoelige kegeltjes in het netvlies

terwijl de kunstenaar video’s over de

er in een middag uitgeslagen. Het enige

ding afspeelt. Zaken die nergens in de

het gevoeligst zijn voor geel lich, ter-

lichtval maakt. In de ene ruimte voel je

wat er nu nog van Gods Bruiden rest is

zichtbare wereld te zien zijn.

wijl de staafjes, die meer lichtgevoelig

je senang en in de andere zit je als een

mijn fantasie over hoe ze uit de ramen

Schilderen heeft intuïtieve en spontane

zijn maar geen kleuren kunnen onder-

kip naar het onweer te kijken en komt er

van hun cellen naar de treinen gestaard

kanten die de inhoud mede bepalen.

scheiden, het gevoeligst zijn voor groe-

niets uit je handen. Een fragment uit een

moeten hebben en dagdroomden over

Er ontstaan regelmatig dingen die een

blauw licht.

kort verhaal dat ik schreef:

verre reizen.

werk een andere kant opsturen dan je

Elke middag tegen vijven loopt er een

Dag in dag uit ga je naar je atelier en

rij begint heb je wel een idee, maar al

Duitse jongen voor de deur van mijn

successievelijk wordt dat een onmisba-

werkende kan er in een schilderij iets

onbekende te verkennen en jezelf te verrassen. Weggooien kan altijd nog. n

had verwacht. Als je aan een schilde-

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Marielle Buitendijk, Lets meet inside you

Een poederige huid

Kees Koomen

In de schilderkunst is de verfhuid altijd belangrijk. Met de gebruikte verf, schildertechniek en vernislaag ontstaat een gegeven dat een grote rol speelt in een werk. Een schilder als Rembrandt maakte bewust gebruik van de mogelijkheden van het verfoppervlak, hij gebruikte de verfstructuur om zijn hoge licht nòg meer te laten stralen; zeker in zijn late periode is het effect daarvan magnifiek. De ontwikkeling van de verfstructuur zette zich door in verschillende stijlperiodes totdat in de 20e eeuw een moment ontstond dat de schildertechniek opeens bewust werd ontkend: de verf werd zo neutraal mogelijk aangebracht om een fotogelijk beeld af te leveren. Maar het materiaal werd wel met mensenhanden aangebracht. Soms gebeurde dat met technische hulpmiddelen, maar de handeling was menselijk. Dat levert leverde een spanningsveld op waar sommige hedendaagse kunstenaars mooi gebruik van maken. Mariëlle Buitendijk is bekend gewor-

uit een spuitbus of airbrush en na ex-

den met schilderijen van stadions en

perimenten werd de drager alumini-

arena’s. Het zijn de formele kanten van

umplaat. Nadat ze eerder werkte op

deze architectuur die Mariëlle Buiten-

papier, doek en houten panelen bevalt

dijk interesseren en die ze ook in haar

deze ondergrond de kunstenaar het

schilderijen laat zien. Overbodige ge-

best, omdat ze niet wil dat de struc-

gevens als kleuren en teksten worden

tuur van de drager meespeelt met de

uit het beeld verwijderd. In die werken

structuur van de verf die, hoewel mini-

worden arena’s en stadions weerge-

maal, toch wel degelijk aanwezig is.

geven op een manier die soms de nei-

In het werk worden bijna geen kleuren

ging heeft abstract te werken en soms

gebruikt maar grijzen met soms zwart

ook een surrealistisch effect creëert. De

of wit. Incidenteel wordt een kleur toe-

vlakken van de sport- of speelvelden

gevoegd. Door de toegepaste schil-

staan in een bepaald perspectief in het

dertechniek zijn de overgangen tussen

vlak en worden soms gespiegeld in een

vlakken en lijnen vaag. Dat alles geeft

gelijkvormig vlak in het dak boven het

een vreemd historiserend effect. Alsof

gebouw, of ze worden overdekt door

je naar oude foto’s of film-stills kijkt die

een dakstructuur die evenzeer een ab-

door hun onscherpte een spanning op-

stracte kwaliteit bezit. Er ontstaat een

leveren die het onderwerp toch weer

ruimtelijkheid die in de abstractie weer

doet opleven. Het aluminium en de ge-

ontkend wordt. De techniek die Buiten-

spoten verf geven daarentegen een

dijk gebruikt voor dit werk, draagt ze-

hightech beeld van het schilderij als ob-

ker bij tot het interpreteren van deze

ject wat associaties met toekomstbeel-

schilderijen als abstracte beelden. Het

den genereert. Deze meerduidigheid

materiaal dat gebruikt wordt, is verf

van het beeld is precies wat de kunste-

24

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Marielle Buitendijk, Lets meet inside you

Marielle Buitendijk, Bunker 4

naar wil bereiken. Ze lijkt een illusie te willen creëren en een spanning op te voeren tussen tijdloosheid, verleden en toekomst. Mede door de afwezigheid van mensen lukt het haar bij de kijker vragen op te roepen: gaat er een spektakel plaatsvinden? Kijken we in het verleden? Of kijken we in de stilte vóór of na de storm? Reflecties De onderwerpen voor haar schilderijen waren afbeeldingen uit de media van bestaande bouwsels die ze met de nodige formele aanpassingen schilderde. Op een bepaald moment is Buitendijk begonnen 3D-modellen te bouwen naar ontwerpen die ze maakte, waarbij ze vervormingen, aanpassingen en belichting in het model direct kan zien en manipuleren. Dat heeft het voordeel dat ze meer grip heeft op haar onderwerp, ermee kan experimenteren en

Marielle Buitendijk, Bunker 4

er in een vroeg stadium haar visie in kwijt kan. De modellen zijn abstract van

Vervolgens worden ze handmatig in-

uitgewerkt. Dat concept krijgt de kunste-

verliest. Het zijn de beperkingen in de

vorm, modernistisch en hebben door

gekerfd met een stanleymes om de

naar nooit zo precies uitgevoerd als het

hand en het oog van de kunstenaar en

kleur en buitenkant een vrij zinnelijke

structuren scherp te krijgen. Deze struc-

bedacht is, er zitten imperfecties in het

de toevalligheden in het proces die het

uitstraling, ook doordat het licht diffuus

turen zijn geometrisch. Hierna volgt een

resultaat. Tijdens het maakproces moe-

paneel leven geven. Ondanks de strikte

gereflecteerd wordt. De kunstenaar

intensief schilderproces met spuitbus of

ten allerlei keuzes worden gemaakt die

concepten en de beperkte middelen

zegt zelf dat ze van een poederige huid

airbrush, met acryl of andere verf, soms

invloed hebben op het resultaat en niet

ontstaan zo authentieke kunstwerken.

houdt en die bereikt ze door het gips

gemengd met krijt; regelmatig worden

alles lukt zo goed als ze zou willen; of

Mariëlle Buitendijk laat met minimale

waarmee de werken worden gemaakt

er grondige schuursessies op uitge-

anders dan bedoeld. De kunstenaar

middelen een consistent persoonlijk

intensief te behandelen. Als geheel zijn

voerd. Er ontstaat in het abstracte beeld

ziet de waarde van het werk juist in

oeuvre ontstaan dat diverse thema’s

het structuren waarbinnen ook reflec-

een bepaalde structuur, deels door de

deze imperfecties, die het werk doen

behandelt, zoals de spanning tussen

ties plaatsvinden maar het resultaat is

gesuggereerde schaduwen en deels

leven in al haar grijze abstracties. De

het schilderij als object en het beeld dat

niet zozeer een stralend beeld als wel

doordat de verf hier en daar opeen-

geschilderde structuren wekken bij mij

gesuggereerd wordt, of het verschil tus-

een massa met het aanzien van een

hopingen kent als stofnesten, zoals de

de neiging ze aan te raken, er zit een

sen mens en machine in het uitvoeren

zacht gloeiende lamp.

kunstenaar het graag interpreteert. Die

zachte materialiteit in die aantrekt. Aan

van processen. Ze onderzoekt de mo-

structuur zorgt voor de reflectie van het

de andere kant vormen zij een illusoir

gelijkheden binnen zelf aangebrachte

Kerven met een stanleymes

schilderij die de kwaliteit ervan bepaalt.

en door de geometrie nogal futuristisch

beperkingen, zoals het gebruik van de

Die structuren komen op een gegeven

Imperfecties, toeval en levendigheid

beeld: er wordt ruimte gesuggereerd,

kleur grijs in al haar nuances. De span-

een andere wereld die zich in het schil-

ning tussen een futuristisch beeld met

moment terug in de schilderijen. Eerder al had Buitendijk schilderijen met een

De formaten van de stadionschilde-

derij openbaart. Bij het bekijken van de

een technologische associatie en een

suggestie van mensenmassa’s gemaakt

rijen waren bepaald door het bereik

panelen zie je een suggestie van regel-

humane uitvoering daarvan doet den-

die als abstracte structuren kunnen wor-

waarbinnen de kunstenaar de spuitbus

maat in de structuren, alleen zie je, als je

ken aan de vroege stadionschilderijen,

den gezien. Dat waren vrij organische

goed kon controleren. De basis van

goed kijkt, dat die regelmaat niet con-

waarin de strenge abstractie door ver-

vormen. De kunstenaar heeft de stadi-

de recente schilderijen is een paneel

sequent doorgevoerd wordt. Een recht-

vagende lijnen tot leven werd gewekt.

onschilderijen achter zich gelaten en

dat naar het formaat van haar hoofd

hoekig paneel blijkt in een bepaald

Leven, dat in beide gevallen ontstaat in

begint abstracte panelen te maken die

is gezaagd. Vooraf is een concept ge-

geval niet helemaal rechthoekig te zijn,

de door de kunstenaar doorwerkte en

een aantal malen gegrond worden.

maakt dat, als het paneel klaar is, wordt

waardoor de structuur haar strakheid

aldus geanimeerde huid. n

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

25

Larissa Kikol,Manipulated Photograph 2014

26

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Philip Fokker

Geile gymschoenen Hoe krijg je kinderen naar het museum? Hele schoolklassen, zelfs een Franstalige, trekken langs de vitrines; stervensdruk is het door bezoekers van alle mogelijke nationaliteiten en leeftijden met een gedeelde liefde voor bijzonder schoeisel. Aan het einde van de tentoonstelling kunnen mensen over hun favoriete gymschoen vertellen aan de hand van een formulier waarop zij ook een lege gymp kunnen inkleuren. Talloze kleurrijke verhalen sieren een muur in de tentoonstellingsruimte. Bij het Brooklyn Museum experimenteert men met deze aanpak, met in dit geval een verrassend resultaat als gevolg. Al bij het zien van de eerste vitrinekast

Begin jaren zeventig kreeg tennisser

realiseer ik mij dat voor sneakers het-

Stan Smith zijn eigen schoen, later ge-

zelfde geldt als voor muziek: je blijft

volgd door onder meer John McEnroe,

een zwak houden voor de gymschoe-

van wiens merk ik als kind al twee paar

nen die je uit je jeugd kent. Als een oude

in de kast had staan. Maar niets heeft de

jeugdliefde lonken de Reebok pumps

sportmerkenwereld zo opgezweept als

uit 1989 mij toe. Pump, een plastic blaas

het contract dat basketbal-ster Michael

in de basketbalschoenen die opge-

Jordan in de jaren tachtig tekende met

pompt kan worden door in de lip van

Nike. Door zijn waanzinnig sierlijke

de schoen te knijpen. De exemplaren in

sprongkracht zweefde de Chicago

het museum zijn de originele uitgaves,

‘shooting guard’ naar de ring. De Air

later zouden namelijk succesvolle lijnen

Jordan-lijn was geboren en brengt hem,

worden heruitgegeven. Aan het witte

ook na zijn sportieve pensioen, nog

bevestiging van het feit dat de sneaker

beste weer: ‘Sneakers became like wal-

rubber in de zolen kun je zien dat je niet

steeds flink wat geld in het laatje. Want

zijn functie van voetzoolondersteuning

king on art’. Een sneaker zegt iets over

met een replica te maken hebt. Wit rub-

ieder sportseizoen heeft natuurlijk een

had overstegen. Een manager van het

jouw smaak. De gemiddelde gymp is

ber dat met het verstrijken van de jaren

nieuwe schoen nodig. Tel uit uw winst....

Duitse merk viel bijkans flauw toen hij

voor een ‘sneakerhead’ wat een poster

zag dat tijdens een Run DMC-concert

van de Zonnebloemen van Van Gogh

Uit de kunst

honderden bezoekers hun gymschoe-

is voor een medewerker van Christies:

Werkmanskleding

De stap naar de kunsten maakte de

nen van het merk in de lucht hielden

een slap, stijlloos aftreksel, een massa-

Het feit dat rubber betaalbaarder werd

sneakercultuur via de straat, met als

gedurende de uitvoering van het num-

product.

rond 1870 viel samen met de industriële

opstap muziek: rapmuziek uit de grote

mer. Prompt kregen de heren rappers

Het Brooklyn Museum heeft in ieder

revolutie en de gedachte dat de werk-

steden van de VS, waar de hiphopbe-

uit Hollis, Queens een sponsorcontract

geval raak geschoten met ‘The Rise of

man wel wat frisse lucht en lichaamsbe-

weging al nauw in de gaten werd ge-

aangeboden. Vanaf dat moment was

Sneaker Culture’. n

weging kon gebruiken. Publieke parken

houden door kunstenaars als Warhol

het spreekwoordelijke hek van de dam.

en sporteducatie op scholen waren

en Haring. Toen de rapformatie Run

grote aanjagers van het gebruik van

DMC uit New York medio jaren tachtig

Vanaf verschillende beeldschermen in

Adidas: ‘Alle Domme Idioten Doen Aan

wat men nu de eerste sportschoenen

het nummer ‘My Adidas’ uitbracht – een

de expositieruimte spreken sneakerver-

Sport’

kan noemen. Basketbalcoach Chuck

ode aan de gymschoen, door hen ge-

zamelaars de bezoekers toe. Een van

Puma: ‘Probeert U Maar Adidas’

Tailor gaf begin 20e eeuw advies aan

dragen zonder veters – was dit een

hen, Mr. Mish Kash, geeft het nog het

nicotinegeel uitslaat.

Brooklyn Museum,The Rise of the Sneaker Culture, foto’s Philip Fokker

Antwoorden:

het kleding- en schoenenmerk Converse. Zijn naam is sinds die tijd altijd verbonden gebleven aan het merk. Wie in de VS ‘Chuck Tailors’ zegt, bedoelt All Stars, de hoge clowneske schoen die men, na een flinke revival, nog steeds in het straatbeeld ziet. Een ‘sneaker-evergreen’ dus. Sponsordeals Een miljoenenindustrie is topsport inmiddels. Tv-rechten natuurlijk, prijzengeld maar in de loop der decennia ook sponsordeals die sporters afsloten. In 1936 fungeerde hardloper Jesse Owens in retrospectief als een raciale middelvinger naar de nazi’s. Geschoeid op een paar schoenen van Adi Dassler rende hij op Hitlers spelen vier gouden medailles bij elkaar. Dit was nog voordat Adi ruzie kreeg met broer Rudi en hij Adidas oprichtte, terwijl Rudi zijn eigen sportbedrijf startte, namelijk Puma. Tekenend voor de mate waarin de sneakercultuur verbonden is met de jeugdcultuur vanaf begin jaren zeventig (door de fitness-waanzin die destijds de westerse wereld veroverde) is de volgende acroniem-mop die wij elkaar rond 1987 vertelden: ‘Waar staat Adidas voor? En waar staat Puma voor?’ De antwoorden vindt u onderaan.

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

27

Ronald Ruseler

Ronald Ruseler, Wittgensteins Hut, 2015, c-print, 11 x 20 cm

Een Reis als Plaats of als je ergens bent Om mijn verwachting, die ik bij aanvang van mijn reis door Noorwegen had, te illustreren komt het schilderij Romsdalfjord, van Eilert Adelsteen Normann uit 1875, dat in het museum van Bergen hangt, nog het dichtst in de buurt. De schilder Eilert Adelsteen Normann heeft in een bijna fotografische, realistische stijl een groepje ‘burgers’ geplaatst aan de oevers van een donkere fjord, waar het scherpe licht vrij spel heeft op de bergwanden. De bezoekers zijn duidelijk een dagje uit of verpozen zich in de ‘vrije’ natuur. Ze betreden een bijna ontoegankelijke, superieure wereld. In zijn eenvoud is de besloten leegte van de fjord beangstigend en ongenaakbaar. De mens is hier nauwelijks op zijn plaats. Als je het schilderij van dichtbij bekijkt is het een melange van gedempte bruinen, verzadigd van toon en aangebracht met een paletmes. Zet je een paar stappen terug dan maakt zich een realisme van je meester waarbij je wordt meegezogen in de verwondering en grootsheid die de bezoekers op het schilderij in het echt ook beleefd moeten hebben.

landschap is van een onveranderlijke

de Romantiek en is cliché geworden,

schoonheid en na iedere bocht is er

maar wel een fascinerend cliché als

opnieuw een ander uitzicht met water,

je zelf met je schoenen in de zompige

bergen en bossen.

mosgrond staat.

De weerspiegeling van de bergen weerspiegelt in brede banen op het

De Reis

water en de stilte is in volmaakte balans

Een reis bestaat voor mij altijd uit ten

met de omgeving. De eenvoud en on-

minste twee belangrijke onderdelen.

nadrukkelijkheid doen de rest en ver-

Ten eerste is dat de fysieke reis zelf. Die

rukt denk je… oh, wat mooi… en ahh!...

brengt opwinding, nieuwsgierigheid

kijk toch eens… moet je dat zien!... ge-

en onrust teweeg. Dit is het werkelijke

weldig!…

moment van de ervaring. Het tweede

Bij een rivier is het de moeite waard

aspect is de herinnering aan ie reis. De

even halt te houden en te kijken hoe

herinnering slaat de belangrijkste in-

twee beken zich samenvoegen tot een

drukken op, vervangt op den duur de

kleine stroom. De berkenboompjes aan

werkelijke beleving en geeft voeding

Eenmaal zelf onderweg onderga je de

verhindert en de fjordenkust grillig is

de waterrand half in de leegte en aan

aan dé intuïtie waardoor kunst ontstaat.

rijke schakeringen van de fjorden na

doet het water eerder aan meren den-

de met mos en gras begroeide oever

en is de bron waaruit kunst ontstaat.

een tijdje ook. De aanblik is soms groots

ken dan aan de zee. Van een afstand

zijn vroeger eindeloos vaak geschil-

met donkere schaduwen en strelingen

hebben de bomen op de bergen veel

derd. Evenals het opgeroepen ruisen

In zijn dagboek Leven als Ambacht

van licht, afgezet tegen een grijsblauwe

weg van mossen, want diepte in de fjor-

van de kabbelende beek die niet veel

schreef Cesare Pavese op 17 september

lucht. De lonkende verten met rotsen en

den is moeilijk te schatten. Iets is al snel

later via een stroomversnelling tussen

1943 het volgende: ‘Te midden van de

eilandjes maken snel plaats voor geslo-

verder weg dan het lijkt. Slechts hier en

stenen, rotsen en bomen verder gaat.

heuvels een vlakte, bestaande uit wei-

ten bergruggen. Omdat de hoogte van

daar ligt er wat sneeuw op de toppen

Dit alles roept associaties op met de tra-

den en rijtjes bomen naast elkaar en

de bergen het uitzicht naar open zee

en in de plooien van de hellingen. Het

ditionele landschapsschilderijen van

doorkruist door brede plekken, in de septemberochtend wanneer een beetje nevel ze van de grond losmaakt, dat houdt je bezig door het duidelijke karakter van heilige plaats dat deze plek in het verleden moet hebben gehad. Op de open plekken feesten, bloemen, offers, aan de rand van het mysterie dat wenkt en dreigt van tussen de schaduwen in het bos. Daar, op de grens van hemel en boomstam, kon de god te voorschijn komen. De mythische plaats is niet de voor de individu unieke plek, die doet denken aan een heiligdom of iets dergelijks, maar eerder die met een algemene, universele naam, de weide, het woud, de grot, het strand, de open plek, die in alle onbepaaldheid alle weiden, wouden enz. oproept en deze alle bezielt met zijn symbolische huivering. Hier ziet men opnieuw de terugkeer naar de kinderjaren die de dorst naar mythen kan lessen. De weide, het woud, het strand van de kinderjaren zijn geen werkelijke dingen te midden van de

Eilert Adelsteen Normann, Romsdalfjord, 1875, olieverf op doek, KODE Kunstmuseene i Bergen

28

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

vele andere, maar eerder de weide, het

Munch

strand zoals ze zich aan ons openbaar-

Noorwegen is ook de kunst van Edvard

den in het absolute en vorm gaven aan

Munch. Munch komt voor mij nog het

onze transcendente verbeelding. Dat

dichtst bij de stille verwondering die de

daarna deze transcendente vormen

natuur ons oplegt en bij hem herken je

zich nog hebben verrijkt met opeenvol-

ondubbelzinnig de gevoelsmatige ge-

gende herinneringssedimenten heeft

laagdheid van het Noorse landschap.

de waarde van een poëtische rijkdom

Dat komt doordat zijn werk geworteld

en is iets anders dan hun oorspronke-

is in een rijke schildertraditie. Als kunste-

lijke mythische betekenis.

naar wordt hij gedragen door een aan-

Samengevat, de ‘dingen die de plaat-

tal schilders uit de romantische school,

sen uit de kinderjaren uniek hebben ge-

waarbij Lars Hertervig en Peder Balke

maake’ zijn één enkel ding: de vorming

meteen in het oog springen. Vooral in

van transcendente beelden.

het werk van Hertervig herken je de

Is dit voldoende om de religieuze huive-

kracht van de natuur als je die beleeft;

ring te vervangen?’

en niet alleen observeert, zoals Eilert Adelsteen Normann dat doet. De men-

Wittgenstein

tale kwellingen die Hertervig teisterden,

Peder Balke, Vuurtoren op de Noorse kust, 1885, olieverf op doek, 58,5 x 70,5 cm,

Pavese definieert hier een moment van

en de armoede die hem het werken

Nationalgalleriet, Oslo

diepe ontroering. Aan dit dagboek-

bijna onmogelijk maakte, hebben fas-

fragment moest ik denken, toen ik in

cinerend werk opgeleverd. Hij kon het

variaties (van ‘De schreeuw’ bestaan er

kreeg mijn reis langzaam vorm. De in-

Sjkølden terecht kwam. Het dorpje ligt

zich op den duur niet meer veroorloven

bijvoorbeeld vier). Het bleek een vrucht-

drukken werden herkenbaar en dan is

in het meest bergachtige gebied van

om olieverfschilderijen te maken en ge-

bare bodem voor zijn eigen subjectivis-

het ook zo.

Noorwegen en hier voltooide Ludwig

bruikte noodgedwongen stukjes (pa-)

tische wereld en het obsessief zoeken

Wittgenstein in 1914 de Tractatus. Aan de

papier die hij met zelfgemaakte lijm

naar de essentie. ‘Ik schilder niet wat ik

Hoewel een reis soms jaren kan duren,

rand van een meer, vlak voor het Sog-

aan elkaar plakte en vervolgens met

zie, maar wat ik heb gezien’, zei Munch

of een maand, of een dag en in sommi-

nefjord en door bergruggen omringd

aquarelverf en gouache beschilderde.

daarover. De lege oorden met bomen,

ge gevallen zelfs uit enkele korte ogen-

liet hij de hut ‘Østerike’ bouwen, die hij

Zijn obsessieve kunst bracht hem pos-

de spiegeling van de zon of maan op

blikken kan bestaan, ontstaat er voor

in 1921 voor het eerst betrok. Ver weg

tuum pas erkenning.

het water, wat figuren met hier en daar

mij op den duur een ‘plaats’ die Pavese

een huis vormen altijd het decor van

in zijn dagboek beschrijft en die Munch

van de wereld zocht hij het kluizenaarschap, nadat hij eerder afstand had ge-

Het échte schilderen

een diepe gemoedstoestand. Vroeg

in zijn schilderijen ons zo mooi laat be-

daan van zijn enorme vermogen.

Hertervig en Balke stonden met hun

of laat slaat die toe en voert ons mee

leven. n

kunst in de symbolische wereld van

naar een wereld die zich elders lijkt te

De hut op de steile rotsen aan het meer,

de negentiende eeuw, Edvard Munchs

bevinden. Wij ontkomen er niet aan dat

Werk van Ronald Ruseler is te zien op

met het geluid van de watervallen op

werk symboliseert de vernieuwing in

die zich uiteindelijk, heel dichtbij, in ons

www.ronaldruseler.nl

de achtergrond, ligt aan de ene kant

de kunst door zijn kleurgebruik en ex-

eigen bewustzijn nestelt.

door bergen omsloten. Aan de andere

pressiviteit. De kernwaarde in zijn werk

kant kijk je uit over een meer met iets

is de mystiek van de verbeelding, de

Reis als Plaats

- Ray Monk: Ludwig Wittgenstein – Portret van

verder de weidse Sognefjord. De om-

herbeleving van wat hij gezien had. In

Omdat ik Munch’s schilderkunstige

een gekwelde geest (1991)

geving rond Skjølden heeft bijna alles

Duitsland, waar hij lange tijd verbleef,

zoektocht kon verbinden met het land

- Lysets vannvidd - En film om kunstmaler Lars

wat een landschap je kan bieden. Het

voelde hij zich verwant aan het werk

waar ik doorheen reisde heeft zijn werk

Hertevig. Gedramatiseerde documentaire

dorp ligt aan open wate, waar rivieren

van Böcklin, Max Klinger, de muziek

mij opnieuw enorm geraakt. Zijn kunst

van Karl Johan Paulsen en Pål Øie over het le-

in uitmonden, en biedt de bezoeker

van Richard Wagner, de literatuur van

versmolt als het ware met mijn eigen

ven van Lars Hertervig (2013)

veel mogelijkheden. Je kunt in de ber-

August Strindberg en de filosofie van

fantasi, omdat zijn verbeelding onder-

- Het werk van Margreet Bouman uit 2011 – 2015

gen tochten maken naar bergmeertjes

Friedrich Nietzsche. Die melange van

deel werd van die reis. De fjorden wer-

- https://einarlunga.wordpress.com/tag/lud-

en drassige vlaktes of nog hoger naar

romantische invloeden en de energie-

den de fjord, een eiland het eiland, de

wig-wittgensteins-exile-in-skjolden

de besneeuwde velden in de gure kilte.

verslindende vernieuwingsdrang is ken-

bergen de berg, een boom de boom,

- Ensor, Hodler, Kruyder, Munch: pioneers of

Dat Wittgenstein zijn keuze op dit af-

merkend voor zijn werk. Hij heeft in zijn

de mijmering de mijmering en de reis de

modernism, Museum Boymans van Beuningen,

gelegen en vergeten oord heeft laten

werk duiding gegeven aan ervaringen

reis. Met Pavese in mijn achterhoofd, de

[1989 red. Talitha Schoon, Karel Schampers]

vallen, heeft een bijzondere betekenis.

die groter zijn dan de werkelijkheid. Zijn

toevallige ontmoeting met Wittgenstein

- Cesare Pavese, Leven als ambacht, dagboek

In het toevluchtsoord van zijn zelfge-

beelden nemen mythische vormen aan

en de Noorse kunst van Edvard Munch

1935 – 1950 (1980)

kozen exil dacht Wittgenstein na over

en zijn schilderijen worden metaforen

de waarde van zijn filosofie in verhou-

voor de spleen en het levensdrama van

ding tot de wereld waarin hij leefde. Het

de mens. Munch wilde het échte schilde-

ruige gebied leent zich goed voor mo-

ren: échte mensen, die ademen, lijden,

menten van contemplatie. De afstand

voelen en liefhebben. De natuur speelt

die Wittgenstein voelde tot de ander

daarbij geen ondergeschikte rol, maar

leek voor hem door de afzondering

ondersteunt de melancholie en de die-

opgeheven, maar afstand kan tege-

pe emotie die aan zijn werk ten grond-

lijkertijd ook een kwelling zijn voor de

slag ligt. De kracht die daar vanuit gaat

dolende ziel.

overstijgt het gewone. Het mooie van

De fundamenten van de hut liggen

zijn werk is dat de voorstellingen over

er nog steeds en de plek wordt door

de verbeelding van de beleving gaan.

bewonderaars regelmatig bezocht.

Niet alleen voor Munch zelf, de kracht

Wittgenstein nam de roeiboot om er

van zijn werk grijpt ook ons aan.

te komen en in de winter kon je lopen

In Parijs leerde hij het werk van Paul

over het ijs. Wij moeten eerst een stukje

Gauguin kennen, dat hem diepgaand

wandelen en daarna omhoog klaute-

beïnvloedde. Gauguin wilde niet schil-

ren. De schaarse resten van de hut zijn

deren wat hij zag, maar wat hij zich her-

voor de bezoeker bijzonder, omdat het

innerde. Dat uitgangspunt gaf betekenis

weinige dat er van de hut over is wordt

aan de voorstelling (dit leidde mede tot

gecompenseerd door de gedachte

het conflict tussen Gauguin en Vincent

aan de enorme invloed van zijn filoso-

van Gogh).

fie op ons denken. Dat besef geeft een

Munch is zijn hele leven blijven sleute-

plek lading.

len aan voorstellingen en compositie-

Geraadpleegde bronnen:

Edvard Munch, Melancholie, 1894-96, olieverf op doek, 81 x 100,5 cm, KODE Kunstmuseene i Bergen

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

29

Anders Petersen, uit de serie Cafe Lehmitz, 1986 - 1970

30

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Thomas Manneke, Students painting

De Obscure Kamer Arti Select 5 februari - 13 maart 2016 Arti et Amicitiae Met Laurence Aëgerter, Thomas Manneke, Reynold Reynolds, Berend Strik en Mariken Wessels. Samenstelling Petra Noordkamp De Obscure Kamer is de vierde tentoonstelling in de reeks Arti Select waarbij een aantal kunstenaarsleden van Arti et Amicitiae door een curator worden uitgenodigd hun werk te tonen. Beeldend kunstenaar Petra Noordkamp die deze editie samenstelde, nam voor Arti Select een filminstallatie van de Amerikaanse kunstenaar Reynold Reynolds als uitgangspunt voor een tentoonstelling met het werk van hem en vier andere Arti-leden, die zich allen bezig houden met fotografie.

Berend Strik werkt sinds 2012 aan een se-

vasthoudt aan gedachten en ideeën

rie werken over het kunstenaarsatelier

die daar zijn ontstaan.

getiteld Decipher the Artist’s Mind. Voor dit project bezocht en fotografeerde

In de foto’s die Noordkamp selecteerde

Strik studio’s van internationale heden-

van Thomas Manneke staan de kunste-

daagse kunstenaars zoals Arnulf Rainer,

naar en zijn model centraal. Manneke

David Hammons en Desiree Dolron. In

werkt al jaren gestaag aan een serie

zijn typerende stijl bewerkte Strik de fo-

portretten over Europese steden als

De Obscure Kamer is de vierde tentoon-

In de 120 foto’s in het boek dat zij maakte

to’s vervolgens met textiel en draad. Hij

Odessa, Vilnius, Luik en Amsterdam. Op

stelling in de reeks Arti Select waarbij

van dit proces trekken de schaduwen in

vult zo een ‘objectieve’ foto met dat wat

de kunstacademie in Odessa maakte hij

een aantal kunstenaarsleden van Arti et

haar studio traag over de reproductie

niet zichtbaar is en haalt op deze ma-

tijdens schilderlessen foto’s waarin jon-

Amicitiae door een curator worden uit-

heen en blazen zo leven in dit beeld.

nier visueel naar boven wat een studio

ge, hippe leerlingen zich bekwamen in het klassieke modelschilderen.

genodigd hun werk te tonen. Beeldend kunstenaar Petra Noordkamp die deze editie samenstelde, nam voor Arti Select

Mariken Wessels tenslotte kwam recen-

een filminstallatie van de Amerikaanse

telijk op het spoor van een grote verza-

kunstenaar Reynold Reynolds als uit-

meling foto’s van de Amerikaan Henry,

gangspunt voor een tentoonstelling

die jarenlang obsessief zijn vrouw Mart-

met het werk van hem en vier andere

ha fotografeerde. Tot zij er genoeg van

Arti-leden, die zich allen bezig houden

kreeg en zijn foto’s verscheurde. Deze

met fotografie.

verscheurde foto’s inspireerden Henry weer tot het maken van collages en

In 1 part 7 van Reynolds zien we een

vervormde klei-figuren waarover Wes-

kunstenaar werken met modellen, beel-

sels vrijelijk kon beschikken. Wessels be-

den en perspectivische instrumenten.

werkte en fotografeerde deze collages

Reynolds liet zich voor dit werk inspi-

en klei-figuren vervolgens in haar studio

reren door de tekening Artist and mo-

en creëerde hiermee haar eigen intri-

del with perspective grid van Albrecht

gerende beelden. n

Dürer en onderzoekt in 1 part 7 ideeën over tijd, ruimte, schaal en perceptie. Mariken Wessels, Close Legs Crack Underwear, 2015, collage black & white photos, print on

Laurence Aëgerter nam ook een histo-

Baryta paper, 100 cm x 70 cm

risch beeld als uitgangspunt voor een nieuw werk over licht en schaduw. Zij plaatste de catalogus Cathédrales et Eglises de France op een tafel in haar studio bij het raam en fotografeerde de reproductie van de façade van de Kathedraal Saint-Etienne Cathédrale de Bourges gedurende twee uur iedere minuut.

Reynold Reynolds, 1 part 7

denieuwe

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

31

LOODWICKS’ DOCUMENT De jaarlijkse vlucht naar Gambia zit er weer op, morgen eerst naar de HEMA. Joep Neefjes/LPI, 2015

J A A R GA N G 20 N R 34 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe