demonstratieproject ‘duurzaam beslissen’ In het kader van het nationaal beleidsprogramma Duurzaam Bouwen 2000-2004 van het Ministerie van VROM is een aantal ‘Demonstratieprojecten Duurzaam Beslissen’ opgestart. Het doel van deze demonstratieprojecten is om inzichtelijk te krijgen hoe het ontwerp- en uitvoeringsproces verloopt bij projecten die de ambitie hebben om duurzaam te bouwen. In de praktijk valt het namelijk vaak niet mee om de ambities die bij de start van een project ten aanzien van duurzaam bouwen zijn geformuleerd ook daadwerkelijk overeind te houden. Tijdens de ontwerp- en uitvoeringsfase worden duurzame toepassingen nogal eens
gefrustreerd door de bestaande regelgeving (waaronder het Bouwbesluit), gescheiden budgetten en de traditionele opzet van de bouwsector. De nieuwbouw van het Deventer Ziekenhuis is één van de Demonstratieprojecten die in het kader van het VROM project ‘Duurzaam Beslissen’ onder de loep is genomen. Het project heeft een duidelijke ambitie ten aanzien van duurzaam en energiezuinig bouwen. Duurzaam Beslissen is vanaf het begin van het proces het uitgangspunt geweest.
nieuwbouw Deventer Ziekenhuis naam adres gebruiker eigenaar partners
ontwerp uitvoering
start PvE start bouw planning oplevering oppervlakte (DZ) kosten (DZ) duurzaam bouwen energieprestatie milieuprestatie
Deventer Ziekenhuis Nico Bolkesteinlaan 75 Deventer Deventer Ziekenhuis Stichting Deventer Ziekenhuis Groep Stichting Adhesie GGZ Midden-Overijssel Radiotherapeutisch Instituut Stedendriehoek en Omstreken VOF De Jong Gortemaker Algra Gouda en Deerns Raadgevende Ingenieurs Maastricht Heijmans IBC Bouw Arnhem Croon TBI Techniek Apeldoorn Kropman Nijmegen augustus 1999 mei 2004 september 2007 (DZ) 55.260 m2 BVO (exclusief parkeergarage) € 132 miljoen (prijs per januari 2002) + € 2.300/m2 BVO 11 dubothema’s DZ Nationaal Pakket Utiliteitsbouw Qpres;tot/Qpres;toel = 0.67 milieuindex = 212
de eerste paal werd geslagen op 11 mei 2004
colofon Tekst en samenstelling: DGMR bouw Arnhem Grafische vormgeving: Van Domburg Ontwerp Nijmegen Druk: Drukkerij De Rijn, Velp
Projectbureau Nieuwbouw Deventer Ziekenhuis Postbus 5001 7400 GC Deventer Tel: 0570 – 677653 E-mail:
[email protected] Site: www.dz.nl
Deventer Ziekenhuis duurzaam en efficiënt
demonstratieproject duurzaam beslissen
dubo ambities Vanaf het begin is duurzaamheid integraal onderdeel geweest van het bouwkundig en installatietechnisch ontwerp voor Deventer Ziekenhuis. Het bestek voor de nieuwbouw belooft een energiezuinig, duurzaam en efficiënt Deventer Ziekenhuis. In 1985 zijn het St. Jozef ziekenhuis en het St. Geertruiden ziekenhuis gefuseerd. Dit leidde tot een forse verbetering van de efficiency. Om verschillende bedrijfsprocessen nog verder te optimaliseren is uitvoerig onderzoek gedaan naar de mogelijkheden op het gebied van renovatie en/of nieuwbouw. Nieuwbouw op een nieuwe locatie bleek de beste oplossing. Vanaf het begin is duurzaam bouwen integraal onderdeel geweest van het bouwkundig en installatietechnisch ontwerp voor het Deventer Ziekenhuis. De ambities ten aanzien van duurzaam bouwen zijn vastgelegd in het Programma van Eisen. Naast een energieprestatie eis en de maatregelen uit het Nationaal Pakket Duurzaam Bouwen heeft het Deventer Ziekenhuis een eigen lijst opgesteld aan de hand van 11 dubothema’s: energiebesparing, binnenklimaat, waterbesparing, arbo/ergonomie, flexibiliteit, veiligheid, logistiek/transport, afvalpreventie, duurzame materialen, verkeer/vervoer en
buitenklimaat. Vanaf het moment dat het DZ ‘Demonstratieproject Duurzaam Beslissen’ werd is er ook een eis ten aanzien van de milieuvriendelijkheid aan toegevoegd, vertaald naar een minimaal te realiseren GreenCalc-milieu-index. Tijdens het ontwerp- en uitvoeringsproces is c.q. wordt een aantal keer getoetst in hoeverre de ambities overeind zijn gebleven. Het bestek voldoet in grote lijnen aan de gestelde ambities. Het heeft de ingrediënten om het nieuwe Deventer Ziekenhuis als energiezuinig, duurzaam en efficiënt ziekenhuis te realiseren. Slechts enkele maatregelen uit het Nationaal Pakket en de lijst van DZ worden niet uitgevoerd. Zo wordt bijvoorbeeld geen regenwater gebruikt om de toiletten te spoelen, omdat uit onderzoek is gebleken dat het gebruik van grijswater in een ziekenhuis te riskant is. Daartegenover staat dat er veel wordt geïnvesteerd in dubo-maatregelen die veel extra geld kosten. Daardoor kan DZ zich plaatsen tussen andere (reeds gerealiseerde) dubogebouwen.
duurzaam bouwen vertaald in eisen
de prestaties in de besteksfase
energiezuinigheid
energiezuinigheid
Nationaal Pakket 11 dubo-thema’s DZ GreenCalc milieuindex
Qpres;tot/Qpres;toel < 0.75 25% zuiniger dan eis Bouwbesluit toepassing van alle maatregelen mits met redelijke terugverdientijd toepassing van alle maatregelen milieuindex > 180
Qpres;tot/Qpres;toel = 0.67 33% zuiniger dan eis Bouwbesluit 98% van de vaste maatregelen 85% van de variabele maatregelen veel niet kostenneutrale maatregelen 97% van de maatregelen milieuindex = 212
Nationaal Pakket
11 dubo-thema’s DZ GreenCalc milieuindex
GreenCalc berekent de milieuvriendelijkheid van een gebouw. De milieu-effecten voor verschillende milieu-thema’s (materiaalgebruik, energie, water en mobiliteit) worden allen gekwantificeerd in verborgen milieukosten [€]. Dit zijn de kosten die gemaakt moeten worden om de schade die aan het milieu is aangericht ten gevolge van de bouw, het gebruik en de sloop van een gebouw weer te herstellen. Wanneer een vergelijking wordt gemaakt tussen de milieukosten van
een ontwerpgebouw en die van een vergelijkbaar gebouw uit 1990, resulteert dit in een milieu-index. Het gebouw uit 1990 heeft een milieuindex=100. Hoe hoger de milieuindex, des te milieuvriendelijker is het ontwerpgebouw. DZ is het eerste ziekenhuis dat met GreenCalc is berekend. Wanneer DZ wordt vergeleken met reeds gerealiseerde dubo-gebouwen (kantoren), komt het goed uit de bus.
milieu-index Deventer Ziekenhuis in vergelijking met gerealiseerde dubo-gebouwen Kantoor DWA Bodegraven Oxfam-gebouw Gent Kantoor VROM Haarlem Katarijnetoren Utrecht Kantoor RWS Terneuzen Deventer Ziekenhuis Kantoor Bear Architecten CJIB Leeuwarden IBN-DLO Wageningen Kantoor GGD Tiele Kantoor XX-arch. Delft Belastingkantoor Enschede Uitzendbureau Amsterdam De Hoep Castricum Kantoor RWS IJmuiden Politiebureau Leusden Belastingkantoor Roermond
bron DGMR
254 252 225 224 219 212 203 176 173 168 168 166 156 143 141 113 109 0
50
100
150
200
250
300
DZ: flexibel, efficient en duurzaam ■
■
■ ■
■
■
■
hoge isolatiewaarde Rcdak,gevel,vloer = 3.5 [m2K/W] en HR++beglazing met Ug = 1.2 [W/m2K] warmte- en koudeopslag met warmtepomp met lage temperatuurverwarmingssysteem warmteterugwinning uit ventilatielucht met warmtewiel gebouwbeheerssysteem met besparingsregelingen voor verwarming, ventilatie en verlichting gebouwzonering aangepast aan gebouwgebruikers en werktijden afdelingen energiezuinige verlichting (4-8 [W/m2]) met hoog frequent (HF) armaturen tapwaterbereiding met warmtekrachtkoppeling, waterbesparende kranen, douches en toiletten
■ ■ ■ ■
■
■
■
■
materiaalbesparende kanaalplaatvloeren groot dakoverstek en vaste zonwering voor de ramen mechanisch bevestigde dakbedekking en vegetatiedaken met EPDM flexibiliteit door open (kolommen)structuur en overdimensionering van hoofdinfrastructuur flexibiliteit door positionering installaties rondom intensieve afdelingen efficiency door optimale routing van patiënten en een elektronisch patiëntendossier efficiency door korte en grotendeels geautomatiseerde routing van goederen decentrale en voldoende opslag voor gescheiden afval
duurzaam beslissen Een duurzaam ziekenhuis bouwen gaat niet zonder slag of stoot. De integrale benadering tijdens het ontwerpproces, gecombineerd met een projectleiding die duurzaam bouwen een warm hart toedraagt hebben bij DZ geresulteerd in een duurzaam ontwerp. De organisatiestructuur met betrekking tot de ontwikkeling en realisatie van het DZ is complex. Intern zijn verschillende groepen met hun eigen belangen en verantwoordelijkheden. Extern heeft het ziekenhuis te maken met overheidsbeleid en de regelgeving in de zorg- en de bouwsecter.
de opdrachtgever Voor de concrete uitvoering van het nieuwbouwproject is het Deventer Ziekenhuis verantwoordelijk. De directie is opdrachtgever, mede namens het Radiotherapeutisch Instituut Stedendriehoek en Omstreken (RISO) en de Stichting Adhesie GGZ Midden-Overijssel (Adhesie), voor de bouw van een psychiatrisch centrum. De tactische en operationele uitvoering ligt bij een projectbureau. De projectmanager heeft de budgetverantwoordelijkheid. Hij geeft leiding aan het projectbureau, heeft overleg met de gebruikers van het ziekenhuis en rapporteert aan de Directie. Er vindt continu afstemming plaats tussen de verschillende partijen. Het gebouw ‘Deventer Ziekenhuis’ is eigendom van de Stichting Deventer Ziekenhuis Groep. Door naast goede en efficiënte zorg een aantal extra’s te bieden wil DZ inspelen op de toekomstverwachtingen met betrekking tot ruimtebehoefte, organisatie en logistiek. De financiering en exploitatie van deze extra’s gebeurt op een andere manier dan die van het zorgsegment in het ziekenhuis. De structuur is daarop aangepast: het moederbedrijf (Stichting Deventer Ziekenhuis
Groep) heeft twee dochters: Deventer Ziekenhuis (DZ, verantwoordelijk voor het traditionele ziekenhuis) en Deventer Ziekenhuis Zorgservices (DZZ, verantwoordelijk voor de flankerende en commerciële zorg.
de financiële randvoorwaarden Voor het bouwen van een nieuw ziekenhuis moet door het ziekenhuis een ‘verklaring van behoefte’ worden aangevraagd bij het ministerie van VWS. Wanneer zij deze verklaring, inclusief financieel kader, heeft afgegeven wordt het vervolgtraject gedelegeerd aan het College bouw ziekenhuisvoorzieningen (het Bouwcollege). Het ziekenhuis heeft vanaf dat moment toestemming om kosten te maken. Het ziekenhuis moet bouwen volgens de Regeling Bouwmaatstaven WZV, een toetsingskader voor de zorgsector dat is opgesteld door het College. Het ontwerp wordt in de eindfase getoetst door het College. Het Bouwcollege geeft een vergunning af om te bouwen, op basis van een goedgekeurd definitief ontwerp. Deze vergunning is het onderpand waarmee het ziekenhuis naar de bank kan gaan om financiering te regelen. Nadat het project is gerealiseerd en ingebruik is genomen, worden de kosten voor de bouw en de exploitatie van de nieuwbouw uiteindelijk terugverdiend. Dit gebeurt via de vergoedingen die DZ jaarlijks van de zorgverzekeraars krijgt; een deel hiervan is bestemd voor huisvestingskosten en andere facilitaire kosten, zoals bijvoorbeeld energie.
Voor het DZ heeft het Bouwcollege een vergunning afgegeven voor een bedrag van € 132.000.000,- (prijs per januari 2002). Dit bedrag is gebaseerd op 55.260 m2 BVO en op de zorg die het DZ straks zal leveren. Extra zaken, in vakjargon ‘niet noodzakelijke bestanddelen’ genoemd, zijn bij het budget inbegrepen. DZ wil naast goede en efficiënte zorg een aantal extra’s bieden en heeft daarvoor een extra budget van circa € 13.000.000,- nodig. Om deze extra kosten te kunnen betalen gaat het DZ met een ondernemingsplan (en zonder onderpand) naar de bank om geld te lenen. Deze kosten zullen moeten worden terugverdiend uit de exploitatie van een parkeergarage, winkeltjes, een bezoekersrestaurant, de huisartsenpost, de apotheek en dergelijke.
de ontwerpers Om duurzaam bouwen bij de nieuwbouw voor DZ handen en voeten te geven is in een heel vroeg stadium de werkgroep ‘duurzaam bouwen’ opgericht. Deze werkgroep bestaat uit ongeveer vijftien mensen uit verschillende disciplines binnen het ziekenhuis. Zij hebben de ambities geformuleerd waarmee het ontwerpteam aan de slag is gegaan. Omdat de werkgroep bestaat uit mensen die de randvoorwaarden van hun eigen disciplines goed kennen, is voorkomen dat sommige dubo maatregelen in een later stadium nadelig zouden blijken voor het leveren van goede zorg. Bij de keuze van het ontwerpteam en de uitvoerende partijen is rekening gehouden met de kennis en kunde van de participanten op
het gebied van duurzaam bouwen. In eerste instantie is aan een installatieadviseur gevraagd om een technisch PvE te schrijven voor DZ. Pas daarna is de architect ingeschakeld om het bouwkundig ontwerp te maken. Om ontwerphiaten en coördinatieproblemen binnen de perken te houden, is er bewust voor gekozen om de organisatie binnen het ontwerpteam zo eenvoudig mogelijk te houden: één ontwerpende partij (VOF) en één opdrachtgever. Tijdens het ontwerpen is een aantal sturingsinstrumenten gebruikt om duurzaam bouwen te integreren. Hierbij worden technische en niet-technische hulpmiddelen onderscheiden.
niet-technisch
technisch
sturingsinstrumenten ten behoeve van het integreren van duurzaam bouwen computerprogramma’s
EPU, GreenCalc
beleidsinstrumenten
EPN, PvE
ontwerprichtlijnen
zeer veel; zie bouwbesluit, voorschriften College, de specifieke vergunning
checklists
NPU, maatregelenlijst DZ
op grond van management en regie ondersteuning ontwerpproces
workshop werkgroep DuBo en Stuurgroep Nieuwbouw Programma’s van Eisen, notitie ‘Nieuwbouw noodzakelijk’, Signaleringsrapport Duurzaam Bouwen fase 2, Kengetallen, Bouwmaatstaven, Bouwkostennota, de beoordeling van het College van de aanvraag vergunning, op basis van het definitieve ontwerp.
de overheid
beleidswijzigingen in de praktijk
Duurzaam bouwen wordt al jaren gepromoot door het ministerie van VROM. Het ministerie van VWS is hier tot voor kort tot op zekere hoogte in mee gegaan. Ten gevolge van de grootscheepse bezuinigingen die noodzakelijk zijn in de zorgsector, heeft VWS het roer omgegooid: de prioriteiten zijn uitsluitend bij de zorg zelf gelegd. Dit heeft tot gevolg dat de sturing op huisvestingsniveau wordt beperkt en dat instellingen zelf meer verantwoordelijkheid moeten nemen qua planning en doelmatigheid. Huisvesting wordt niet erg breed geïnterpreteerd en duurzaam bouwen is daarmee binnen VWS geen aandachtspunt meer. Door deze beleidsverandering ontbreekt op dit moment vanuit de overheid de sturing met betrekking tot duurzaam bouwen in de zorgsector. Moet dit nu worden opgepakt door VROM (met een beleid dat gericht is op het bevorderen van duurzaam bouwen in het algemeen)? In feite wel. Wil Duurzaam Bouwen in de toekomst bij de bouw van ziekenhuizen nog een kans van slagen hebben, dan zal VWS (vanuit haar zorg-optiek) in ieder geval randvoorwaarden moeten scheppen die Duurzaam Bouwen niet in de weg staan.
De planvorming voor de nieuwbouw van DZ is nog ontwikkeld vanuit het oude beleid van VWS. Tijdens de ontwerpfase werd door het College bouw ziekenhuizen het ‘Signaleringsrapport Duurzaam Bouwen fase 2’ uitgegeven, waarin werd omschreven hoe je duurzaam bouwen in de zorgsector zou kunnen implementeren. Tevens stelde het Bouwcollege een aanpassing van de budgetnorm voor teneinde duurzaam bouwen te stimuleren. Het DZ voelde zich daardoor gesteund in de keuze voor duurzaam bouwen. Later in het ontwerptraject veranderde het beleid van VWS ten aanzien van duurzaam bouwen. Er werd geen extra budget voor duurzaam bouwen gegeven (dubo werd bestempeld tot de categorie ‘niet noodzakelijke bestanddelen’), ongeacht of het zich terug zou verdienen in de exploitatie en ondanks dat DZ een voorbeeld is voor DuBo in de gezondheidszorg. Het is heel verwarrend dat VWS andersluidende signalen afgeeft aan de zorgsector dan het Bouwcollege (uitvoeringsorgaan van VWS). Dankzij het grote doorzettingsvermogen van het ontwerpteam wordt uiteindelijk toch een groot aantal duBo-maatregelen toegepast in het nieuwe ziekenhuis. Als eerste ‘DuBo-ziekenhuis’ in Nederland heeft het ontwerpteam zowel intern (ziekenhuisbestuur) als extern grote inspanningen moeten verrichten om iedereen over de streep te krijgen.
De ervaringen met DZ tonen een aantal handvatten om integraal te komen tot een duurzaam ontwerp: ■ maak duurzaam bouwen vanaf het begin uitgangspunt in het ontwerpconcept en zorg voor samenhang tussen verschillende dubomaatregelen (opdrachtgever) ■ zorg dat alle neuzen dezelfde kant opstaan in het ontwerpteam (opdrachtgever) ■ maak korte lijnen in de overlegstructuur ten behoeve van het integraal kunnen maken van afwegingen en nemen van besluiten; ■ zorg voor een gemotiveerd team met kennis van zaken (opdrachtgever); ■ zorg voor duidelijke handvatten voor zorginstellingen met betrekking tot het implementeren van dubo ambities (overheid); ■ stem het reguliere budgetteringssysteem binnen de zorg af op extra investeringen (overheid)
