De vrijwillige inzet van werkend Nederland

   

   

  De vrijwillige inzet van werkend Nederland   

Handvatten voor het bevorderen van de maatschappelijke  betrokkenheid van een groep die onder continue tijdsdruk staat 

  Een achtergrondnotitie over vrijwilligerswerk onder werkend Nederland in relatie tot de  agenda en de verschillende levensfasen van het individu en het georganiseerd verband  waarin hij of zij zich bevindt.  Hoe te verwijzen naar deze publicatie:  Huisman, W.H.A. en Meijs, L.C.P.M. (2011). De vrijwillige inzet van werkend Nederland.  Handvatten voor het bevorderen van de maatschappelijke betrokkenheid van een groep  die onder continue tijdsdruk staat. Verkregen op [DATUM] van  http://www.erim.eur.nl/ERIM/Research/Centres/Erasmus_Centre_for_Strategic_Philanth ropy/Research/Publications/De_vrijwillige_inzet_van_werkend_Nederland.pdf      

 

In opdracht van het Ministerie van  Volksgezondheid, Welzijn en Sport    MSc. Wendela H.A. Huisman  Prof. dr. Lucas C.P.M. Meijs  [email protected]    November 2011    Contact: Wendela Huisman  E‐mail: [email protected] 

 

INHOUDSOPGAVE   

INLEIDING: VRIJWILLIGERSWERK ANNO 2011 ............................................................... 4  HOOFDSTUK 1: DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN DE  AGENDA VAN MENSEN .................................................................................................... 8  1.1. Inleiding .................................................................................................................... 8  1.2. Het verschil tussen arbeid en vrijwilligerswerk ....................................................... 8  1.3. Drukke tijden ............................................................................................................ 9  1.4. De agenda van de vrijwilliger ................................................................................ 10  1.5. Het verdringingseffect ........................................................................................... 12  1.6. Maatschappelijke participatie onder niet‐werkenden.......................................... 13  1.7. Het integreren van arbeid en vrijwilligerswerk in de agenda van het individu:  handvatten voor overheidsbeleid ................................................................................ 14  HOOFDSTUK 2: DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN DE  LEVENSLOOP VAN MENSEN.......................................................................................... 17  2.1. Inleiding.................................................................................................................. 17  2.2. De levensfasen: trends in Nederland .................................................................... 17  2.3. Human kapitaal...................................................................................................... 18  2.4. Pre‐arbeid: opgroeien en studeren ....................................................................... 18  2.5. Arbeid: werk en gezinsleven ................................................................................. 19  2.6. Post‐arbeid: third‐age en oudere senioren........................................................... 21  2.7. Veranderingen in Nederland met betrekking tot vrijwilligerswerk in relatie tot de  levensfasen ................................................................................................................... 22  2.8. Het integreren van arbeid en vrijwilligerswerk in de levensloop: handvatten voor  overheidsbeleid ............................................................................................................ 23  HOOFDSTUK 3: DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN HUN  GEORGANISEERD VERBAND.......................................................................................... 25  3.1. Inleiding .................................................................................................................. 25  3.2. Lidmaatschap van verenigingen ........................................................................... 25  3.3. Actieve participatie ................................................................................................ 26  3.4. Het werven van vrijwilligers................................................................................... 27  3.5. Vrijwillige inzet vanuit het werk ............................................................................ 28  3.6. Betrokkenheid bij de organisatie: gestuurd door bekenden of vanuit de context  van het werk ................................................................................................................. 28  3.7. De wisselwerking tussen beroepsmatig en vrijwillig organiseren: handvatten voor  overheidsbeleid ............................................................................................................ 30  HOOFDSTUK 4: HET BETER EN POSITIEF VERBINDEN VAN DE TWEE MODULES VAN  PARTICIPATIE................................................................................................................... 32  4.1. Inleiding.................................................................................................................. 32  4.2. De overheid............................................................................................................ 32  4.3. Scholen en andere educatieve instellingen .......................................................... 34  4.4. Bedrijven ................................................................................................................ 35  2

4.5. Civil society zelf ..................................................................................................... 35  HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES ........................................................................................ 38  BRONNENLIJST ............................................................................................................... 43     

 

 

3

    INLEIDING  VRIJWILLIGERSWERK ANNO 2011    Nederlanders  staan  over  het  algemeen  positief  tegenover  vrijwilligerswerk  (Bekkers,  2005).  Hoewel  men  tussen  1990  –  2005  gemiddeld  0,3  uur  per  week  minder  tijd  aan  vrijwilligerswerk  is  gaan  besteden  per  hoofd  van  de  bevolking  en  het  aandeel  van  de  Nederlandse  bevolking  dat  vrijwilligerswerk  doet  naar  schatting  met  tien  procent  gedaald  is  (Van  Ingen,  2009),  ligt  volgens  het  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau  het  percentage mensen dat aan vrijwilligerswerk doet de afgelopen jaren tussen de 42‐45%  (Dekker & De Hart, 2009). Onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek, het  Permanent Onderzoek naar de Leefsituatie, vond zelfs een licht stijgende trend. Over  onderzoeken heen lijkt de  deelname aan vrijwilligerswerk redelijk stabiel (Dekker, De  Hart & Faulk, 2007). Toch blijkt een relatief kleine groep verantwoordelijk te zijn voor  een groot deel van het vrijwilligerswerk (Van Ingen, 2009).     Onderzoek naar vrijwilligerswerk: verschillen in methodes  In  deze  eerste  alinea  komt  het  eerste  probleem  met  betrekking  tot  het  rapporteren  over  vrijwilligerswerk  naar  voren,  namelijk  de  ambiguïteit  rondom  het  meten  van  vrijwilligerswerk. Dekker (1999:11) van het Sociaal en Cultureel Planbureau licht toe: “In  de meeste gevallen wordt gerapporteerd over de bevolking vanaf 18 jaar, maar verder  zijn  indelingen  en  indicatoren  zelden  identiek.  Met  name  de  meting  van  vrijwilligerswerk  zelf  is  divers”.    De  verschillende  Nederlandse  onderzoeken  hanteren  andere  definities  van  vrijwilligerswerk;  wanneer  vrijwilligerswerk  internationaal  vergeleken wordt is dit nog veel meer het geval, zelfs wanneer in een uitgebreide lijst  aan  mogelijke  activiteiten  wordt  voorzien.  Ondanks  deze  verschillen  blijft  het  interessant om de verschillen tussen bevolkingsgroepen en in tijd te meten, uitgaande  van  het  idee  dat  de  vertekeningen  in  de  metingen  redelijk  stabiel  zijn.  Dit  laatste  is  echter  ook  niet  vanzelfsprekend.  Het  is  daarom  belangrijk  om  te  bedenken  dat  er  verschillen zouden kunnen optreden tussen de cijfers weergegeven in dit rapport en de  manier waarop vrijwilligersorganisaties de interesse in vrijwilligerswerk ervaren. Dekker  (1999)  noemt  het  voorbeeld  dat  jongeren  bijvoorbeeld  eerder  aan  zouden  kunnen  geven dat zij vrijwilligerswerk doen dan dat ouderen dan doen, waardoor de participatie  in  onderzoeken  stabiel  blijft  of  zelfs  stijgt,  terwijl  vrijwilligersorganisaties  juist  een  daling zouden kunnen ervaren.   In  dit  onderzoek  zal  daarnaast  waar  mogelijk  ook  aangegeven  worden  welke  onderzoeksmethode toegepast is.  De  resultaten  met  betrekking  tot  de tijdsbesteding  van  respondenten  zijn  hierbij  veelal  gebaseerd  op  een  combinatie  van  een  vragenlijst  met  betrekking  tot  vrijwilligerswerk,  alsmede  de  dagboekmethode,  waarbij  respondenten  zelf  bijhielden  hoeveel  tijd  per  week  aan  een  bepaalde  activiteit  werd  besteed  (Dekker  &  De  Hart,  2009).  De  onderzoeksmethoden  gehanteerd  in  de  in  dit  rapport gebruikte bronnen met betrekking tot de vrijwilligerswerk in de levensloop, zijn  4

daarentegen  het  resultaat  van  tal  van  onderzoeksmethoden.  De  Nederlandse  resultaten  zijn  echter  gebaseerd  op  een  kwalitatief  onderzoek  door  het  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau,  bestaande  uit  interviews  met  veertig  (ex‐)vrijwilligers  in  het  kader van een vervolgonderzoek (Dekker & De Hart, 2009).     Hoewel  de  verschillende  metingen  elkaar  tegen  kunnen  spreken,  meten  de  onderzoeken over het algemeen wel dezelfde indicatoren, namelijk het aantal mensen  dat  vrijwilligerswerk  doet  en  het  aantal  uren  wat  deze  mensen  in  vrijwilligerswerk  investeren.  De productiviteit van de geïnvesteerde uren is echter veel ingewikkelder te  meten en wordt daarom vaak achterwege gelaten. Dit legt een overdreven nadruk op  het  idee  dat  meer  vrijwilligerswerk  beter  is,  zelfs  als  daarmee  hetzelfde  werk  wordt  gedaan. Dus, waar in beroepsmatig werk gestreefd wordt naar meer doen met minder  mensen, lijkt bij vrijwilligerswerk vooral de input variabele van het aantal vrijwilligers en  uren relevant te zijn.    Trends in vrijwilligerswerk en de invloed op de cijfers in deze rapportage  Vrijwillige  inzet  wordt  anno  2011  gekenmerkt  door  aanpassingen  in  de  vorm  van  het  vrijwilligerswerk  aan  langer  lopende  maatschappelijke  trends.  Dit  levert  een  voor  dit  onderzoek  een  tweede  probleem  op,  namelijk  dat  niet  alle  analyses  over  vrijwilligerswerk en de noodzakelijke veranderingen uit pakweg 2005 en daarvoor meer  geldig zijn.  Van Baren et al. (2011a) stellen daarom ook voor om de eind jaren negentig  geïntroduceerde moderne vrijwilliger te vervangen door de hedendaagse vrijwilliger.     De relevante trends vanaf 2000 zijn ingegeven door maatschappelijke ontwikkelingen  zoals  de  door  Van  Baren  et  al.  (2011a:5),  gebaseerd  op  SCP  (2007),  genoemde  individualisering, maar ook de “informalisering (het losser worden van omgangsvormen),  informatisering (technologische ontwikkelingen), intensivering (groeiende behoefte aan  variatie  en  verandering)  en  internationalisering  (veranderingen  bij  sociale  en  culturele  instituties)”.  Zo  wordt  vrijwilligerswerk  steeds  meer  gezien  als  een  oplossing  voor  economische en sociale problemen. De verantwoordelijkheid voor het maatschappelijk  functioneren  wordt  meer  bij  de  burger  neergelegd  (Van  Dam,  2009),  waarbij  de  terugtrekkende  overheid  vrijwilligerswerk  als  middel  voor  de  realisatie  van  haar  beleidsdoelstellingen  ziet  (Vanthuyne,  Verschelden  &  Bouverne  –  de  Bie,  2007).  Het  idee  om  betaalde  krachten  te  vervangen  door  vrijwilligers  lijkt  aan  populariteit  te  winnen,  hoewel  dit  haaks  staat  op  een  andere  trend  in  de  Nederlandse  samenleving,  namelijk het feit dat arbeid sinds de jaren negentig als een van de belangrijkste vormen  van  maatschappelijke  participatie  gezien  wordt.  Deelname  aan  betaald  werk  zou  de  manier  bij  uitstek  zijn  om  maatschappelijke  participatie,  integratie  en  burgerschap  te  bevorderen.  Daarnaast  zou  de  maatschappelijke  positie  van  onder  andere  vrouwen,  allochtonen en arbeidsongeschikten in Nederland hierdoor verbeteren (De Beer, 2005).  Aan de ene kant wordt er dus in toenemende mate beroep gedaan op vrijwilligers, aan  de  andere  kant  wordt  de  arbeidsparticipatie  van  burgers  bevorderd,  waardoor  er  minder  tijd  overblijft  voor  ditzelfde  vrijwilligerswerk  terwijl  de  groep  niet‐werkenden  slinkt. De onderliggende gedachte is dat wie betaald werk heeft, vaker maatschappelijk  actief zou zijn onder andere in vrijwilligerswerk, verenigingen en politieke organisaties.  5

Volgens  De  Beer  (2005)  is  deze  assumptie  deels  waar,  maar  absoluut  niet  vanzelfsprekend: in 1975 namen niet‐werkenden al meer deel aan vrijwilligerswerk dan  werkenden  en  dit  verschil  tussen  beide  groepen  is  de  afgelopen  decennia  aanzienlijk  toegenomen. Ook ligt de focus anders voor werkenden dan voor niet‐werkenden. Waar  werkenden volgens De Beer (2005) voornamelijk gericht zijn op vrijwilligersactiviteiten  die wat geld kosten en waarvoor een sociaal netwerk erg van belang is, maar die weinig  tijd in beslag nemen, zijn niet‐werkenden veel actiever met betrekking tot activiteiten  die geen geld kosten, maar daarentegen wel erg tijdsintensief zijn.   Ook de motivatie van vrijwilligers en de gewenste aard van het vrijwilligerswerk  lijken  veranderd  te  zijn.  De  individualisering  van  de  Nederlandse  samenleving  heeft  geleid  tot  een  nieuw  type  vrijwilligers.  Deze  vrijwilligers  zijn  minder  intrinsiek  gemotiveerd en handelen meer uit  eigenbelang:  de doelgroep  is  niet  langer alleen  de  begunstigde, maar ook de vrijwilliger zelf (Vanthuyne et al., 2007). Beschreef Bekkers in  2005  de  gemiddelde  Nederlandse  vrijwilliger  nog  als  een  getrouwde  of  verweduwde  Protestantse regelmatige kerkganger van middelbare leeftijd of van 55plus, met één tot  drie kinderen  in een huishouden met een  lager  inkomen, waarin  beide  partners  actief  zijn in de vrijwilligerswereld en woonachtig op het platteland in een eigen huis, lijkt er  de afgelopen jaren een heel ander type vrijwilligers op te zijn gestaan. “Binnen het palet  aan  vrijetijdsmogelijkheden  willen  mensen  zelf  hun  tijd  en  werkzaamheden  kunnen  indelen  en  niet  het  gevoel  hebben  gebonden  te  zijn  of  verplichtingen  te  hebben.  Het  vrijwilligerswerk  moet een  aantrekkelijke  keuzemogelijkheid  vormen,  die de  moderne  vrijwilliger  zelf  ook  wat  oplevert,  zoals  begeleiding,  inspraak,  scholing  en  leerervaringen”  (Van  Dam,  2009:2).  Vrijwilligerswerk  anno  2011  lijkt  hierdoor  te  verschuiven van traditionele vormen van vrijwilligerswerk gericht op de ontvanger naar  moderne  vormen,  waarbij  de  activiteiten  meer  aan  de  persoonlijke  interesses  van  de  vrijwilliger tegemoet komen, die kortdurend zijn en die in losse verbanden ondernomen  worden.  Al  met  al  wordt  er  dus  meer  flexibiliteit  gevraagd  van  de  vrijwilligersorganisaties (Van Dam, 2009), hoewel ondanks bovengenoemde trends en  vereisten  de  volunteerability,  ofwel  de  ‘bereidheid,  beschikbaarheid  en  bekwaamheid’  van  burgers  inzake  vrijwilligerswerk,  niet  afneemt  volgens  Meijs  et  al.  (2006)  en  Van  Baren  et  al.  (2011a:5).  Hustinx,  Meijs  et  al.  (2008)  wijzen  er  bovendien  op  dat  traditionele  participatievormen  niet  zozeer  vervangen  worden,  maar  juist  gecombineerd  worden  met  nieuwe  participatievormen,  op  een  meer  creatieve  en  complexe  wijze.  Er  is  geen  sprake  van  transformatie  (vorm  a  wordt  vervangen  door  vorm b) maar pluriformisering (vorm a wordt vervangen door vorm a, b, c, d, en e).    Eerdergenoemde  verandering  in  de  manier  waarop  men  vrijwillige  inzet  massaal  vorm  geeft  spelen  langer  maar  vanaf  ongeveer  2005  is  de  reactie  op  organisatie niveau duidelijk zichtbaar geworden (Van Baren et al., 2011), wat ertoe leidt  dat  cijfers  en  data  uit  de  periode  voor  2005  niet  zonder  meer  vergeleken  kunnen  worden met recentere data. Deze omslag zal ook terugkomen in de in deze rapportage  gepresenteerde en besproken data.         6

Datacollectie  De  datacollectie  voor  dit  onderzoek  bestaat  uit  twee  bronnen.  Ten  eerste  is  een  uitgebreide  literatuurstudie  verricht,  waarin  zo  veel  mogelijk  gebruik  gemaakt  is  van  recente, Nederlandse literatuur en cijfers.   Ten tweede zijn er interviews met vier verschillende partijen uitgevoerd. Bij het  samenstellen van dit team aan experts is zorg gedragen voor een diversiteit aan kennis  en  achtergrond,  om  zo tot  een  zo uitgebreid  en  diepgaand  mogelijke  datacollectie  te  komen. De resultaten van deze interviews zijn in deze rapportage verwerkt.   De  geïnterviewde  experts  zijn:  Paul  Dekker,  afdelingshoofd  Participatie  en  Bestuur  van  het  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau,  Eerde  de  Swart,  manager  van  het  Nationaal Stimuleringsprogramma Maatschappelijk Betrokken Ondernemen van MVO  Nederland  en  Jaap  Smit,  voorzitter  van  CNV.  Ten  slotte  is  ook  Ab  Klink,  voormalig  minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, geïnterviewd.     In dit rapport is de relatie tussen arbeid en vrijwilligerswerk in Nederland onderzocht.  Ten eerste is de manier waarop betaalde arbeid en vrijwilligerswerk een plek innemen  in  de  agenda  van  het  individu  onderzocht.  Ten  tweede  is  er  gekeken  naar  de  relatie  tussen  arbeid  en  vrijwilligerswerk  gedurende  de  levensloop  van  mensen,  waarbij  ook  levensfasen voor en na de arbeidsgeschikte periode onderscheiden worden. Ten derde  is de relatie tussen arbeid en vrijwilligerswerk  in een georganiseerd verband onder  de  loep genomen. Ten slotte wordt er  een  aantal  handvatten  aangereikt  met betrekking  tot  de  inrichting  van  programma’s  en  interventies  die  vrijwilligerswerk  onder  werkenden bevorderen.        

7

    HOOFDSTUK 1  DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN DE AGENDA VAN  MENSEN    1.1. Inleiding  Volgens Robert D. Putnam (2000) moet er aan ten minste twee voorwaarden voldaan  worden om te kunnen participeren aan de civil society: men dient deel uit te maken van  een sociaal netwerk en men dient te beschikken over tijd. “Daarnaast dient men voor  bepaalde  vormen  van  maatschappelijke  participatie,  zoals  lidmaatschap  van  een  vereniging, ook over voldoende financiële middelen te beschikken. Het hebben van een  betaalde  baan  bevordert  in  het  algemeen  wel  het  sociale  netwerk  en  de  derde  voorwaarde,  de  financiële  armslag,  maar  juist  niet  de  tweede  voorwaarde,  namelijk  vrije tijd” (De Beer, 2005:2;3). Ook blijkt uit onderzoek door Brudney en Meijs (2007) dat  het  maximum  aan  vrijwilligerswerk  in  uren  dat  iemand  kan  leveren  beïnvloed  wordt  door externe factoren, zoals werk en de behoefte aan slaap, maar ook door trends op  macroniveau zoals het verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd.     Maar  wat  is  nu  precies  betaalde  arbeid  en  wat  is  vrijwilligerswerk?  In  welke  mate  worden beide activiteiten op elkaar afgestemd of juist verdrongen in de agenda van het  individu?  In  dit  hoofdstuk  wordt de  relatie  tussen beide  vormen  van  participatie in  de  agenda van het individu bekeken.     1.2. Het verschil tussen arbeid en vrijwilligerswerk  Klein  Hegeman  en  Kuperus  (2003)  stellen  dat  de  traditionele  definitie  van  vrijwilligerswerk,  “vrijwilligerswerk  is  werk  dat  in  enig  georganiseerd  verband  onverplicht  en  onbetaald  wordt  verricht  ten  behoeve  van  anderen  of  de  samenleving’”(RMO, 1997:81), niet meer volledig en passend is tegenwoordig. Cnaan et  al.  (1996)  constateren  op  basis  van  elf  definities  dat  de  beleving  van  vrijwilligerswerk  een continuüm is van ‘strenge’ naar ‘soepele’ definities. Zij hanteren vier verschillende  categorieën, namelijk de  mate van  keuzevrijheid, de mate van  beloning, de  mate van  structuur  en  de  mate  van  externe  gerichtheid.  Het  opstellen  van  een  eenduidige  en  complete  definitie  van  vrijwilligerswerk  is  nog  niet  zo  eenvoudig  gebleken.  Internationaal  gezien  is  het  overbruggen  van  “plaatselijke  associaties  bij  woorden  als  vrijwilligerswerk,  volunteering  en  ehrenamtliche  Arbeit”  nog  gecompliceerder  volgens  Dekker (1999:11). Een studie naar de perceptie op vrijwilligerswerk in acht landen door  Meijs  et  al.  (2003)  toonde  bovendien  aan  dat  niet  alleen  de  definitie  of  beleving  van  vrijwilligerswerk  maar  ook  de  opvattingen  over  wat  maatschappelijk  als  vrijwilligerswerk gezien wordt erg cultureel bepaald zijn.   Claassen  en  Welling  (2006)  noemen  de  zoektocht  naar  een  dergelijke  definitie  dan ook ‘het definitieprobleem’ en stellen dat de verbreding naar ‘vrijwillige inzet’ die  gehanteerd  wordt  door  de  overheid,  weliswaar  nieuwe  vormen  van  vrijwilligerswerk  8

insluit  maar  daarmee  ook  burgerinitiatieven  meeneemt  die  wellicht  niet  onder  vrijwilligerswerk vallen. Het voorstel van Claassen en Welling (2006) is dan ook om een  omschrijving  van  de  verschillende  vormen  van  vrijwilligerswerk  te  hanteren,  de  zoektocht  naar  een  definitie  stakend.  Uit  de  media  analyse  van  Huisman  et  al.  (2011)  blijkt  ook  dat  ‘vrijwilligerswerk’  gedurende  het  afgelopen  decennium  de  meest  voorkomende term in de media was voor wat betreft maatschappelijke betrokkenheid,  terwijl de termen ‘vrijwillige inzet’ en ‘burgerparticipatie’ vrijwel niet gebruikt worden.     Dekker (2005) wijst op het verschil tussen betaalde arbeid en vrijwilligerswerk dat voor  dit  rapport  het  meest  van  belang  is:  arbeid  is  noodzakelijk  en  wordt  primair  ondernomen  voor  de  financiële  beloning,  ofwel  eigenbelang.  Vrijwilligerswerk  daarentegen gaat om maatschappelijk belang en wordt gedaan in ruil voor geen of een  geringe  financiële  beloning.  Dat  betekent  dat  vrijwilligerswerk  een  alternatieve  beloningsstructuur heeft.     1.3. Drukke tijden  In de inleiding werd al gesteld dat de deelname aan vrijwilligerswerk door werkenden  specifiek  en  door  alle  Nederlanders  in  het  algemeen,  zowel  in  uren  per  hoofd  van  de  bevolking  als  in  aandeel  van  de  bevolking,  afgenomen  is  de  afgelopen  decennia  (Van  Ingen,  2009).  Het  zijn  drukke  tijden  en  werknemers  ervaren  naar  eigen  zeggen  meer  dan ooit de druk om te presteren (Yeung, 2004; De Beer, 2005). Van Dam (2009:3) wijst  daarnaast op het feit dat de arbeidsparticipatie van vrouwen nog altijd toeneemt wat  ervoor  zorgt  dat  “een  aanzienlijke  groep  mensen  eerder  minder  vrije  tijd  heeft  dan  meer”. Dit, terwijl steeds meer werkenden het betaalde werk zijn gaan combineren met  andere  verplichtingen,  met  name  de  zorg  voor  de  kinderen.  De  werkelijke  vrije  tijd  is  volgens De Beer (2005) dan ook afgenomen. Volgens Van Dam (2009:3) hebben vooral  “tweeverdieners, zeker als ze kinderen hebben, een chronisch gebrek aan tijd”. Ab Klink  (interview, 2011), voormalig minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, bevestigt  dit: “Nederland heeft momenteel een cultuur van tweeverdieners, vaak met een hoge  werkdruk.  Het  hebben  van  kinderen  maakt  bovendien  dat  deze  tweeverdieners  gebonden zijn aan openingstijden van scholen en crèches”. Studenten hebben ook een  ander  leefpatroon  dan  vroeger  en  besteden  nu  meer  dan  drie  keer  zoveel  tijd  aan  werken  dan  in  1975  (De  Beer,  2005).  Dit  algemene  gebrek aan  tijd  is  volgens  De  Hart  (1999:155)  niet  alleen  aan  druk  op  het  werk  te  danken:  “Hoewel  er  zeker  verschillen  bestaan  tussen  bevolkingsgroepen,  is  het  algemene  beeld  toch  wel  dat  Nederlanders  mobieler  zijn  geworden.  Ze  beschikken  weliswaar  over  een  ongekend  groot  aantal  arbeidsvrije  uren,  maar  hebben  tegelijkertijd  minder  vrije  tijd  dan  in  eerdere  tijden,  waardoor zij erop gespitst zijn ook hun vrije uren zo goed mogelijk te benutten en in die  spanne  tijds  deelachtig  te  zijn  aan  zo  veel  mogelijk  aantrekkelijke  belevenissen.  Dat  heeft,  temidden  van  het  moderne,  zeer  pluriforme  aanbod  aan  mogelijkheden  tot  vertier, tot een rustelozer en vluchtiger vrijetijdsgedrag geleid”. Klink (2011) voegt hier  aan  toe  dat  het  probleem  van  tijdsgebrek  niet  alleen  voortkomt  uit  een  hogere  werkdruk en afgenomen netto vrije tijd, maar dat “er ook nog niet voldoende flexibel  met  tijd  omgesprongen  wordt  en  dat  men  de  beperkte  tijd  lang  niet  altijd  effectief  9

besteedt,  of  kan  besteden  omdat  de  arrangementen  nog  niet  voldoende  worden  gebruikt  (als  voorbeeld  noemt  hij  het  gebruik  van  moderne  ICT  ten  behoeve  van  vergaderingen,  werktijden,  schooltijden)”.  Volgens  Jaap  Smit  (interview,  2011),  voorzitter  van  CNV,  ligt  het  probleem  niet  zozeer  alleen  aan  tijd,  maar  aan  de  combinatie van tijd en energie. Een hoge werkdruk kost behalve tijd immers ook veel  energie.     1.4. De agenda van de vrijwilliger    1.4.1. De tijdsbesteding van de vrijwilliger  Volgens Ruiter en Bekkers (2009) moet vrijwilligerswerk steeds meer concurreren met  andere  vormen  van  vrijetijdsbesteding1,  zoals  televisie  kijken.  Ook  de  snelle  toename  van internetgebruik zal maatschappelijke organisaties geen goed doen. Aan de andere  kant kan internet ook mogelijkheden bieden met betrekking tot het samenbrengen van  vrijwilligers,  aangezien  het  een  manier  is  voor  mensen  om  zich  te  organiseren  naar  gemeenschappelijke interesses.     Televisiekijken  heeft  ook  impact  gehad  op  de  tijdsbesteding  van  vrijwilligers:  vrijwilligers zijn tussen 1975 en 2005  zelfs meer  televisie  gaan  kijken  ten  opzichte  van  niet‐vrijwilligers, hoewel vrijwilligers gemiddeld nog steeds minder televisie kijken dan  niet‐vrijwilligers.  Volgens  Van  Ingen  (2009)  verschilt  in  Nederland  de  agenda  van  de  vrijwilliger  op  vier  vlakken  van  de  agenda  van  de  niet‐vrijwilliger.  Ten  eerste  slapen  vrijwilligers  minder  dan  niet‐vrijwilligers,  een  verschil  van  2,73  uur  zonder  rekening  te  houden  met  verschillen  in  achtergrondkenmerken  (zoals  leeftijd,  burgerlijke  staat  en  aantal  uren  in  beslag  genomen  door  arbeid)  en  1,77  uur  met  controle  voor  achtergrondkenmerken.  Ten  tweede  kijken  vrijwilligers  maar  liefst  3,11  uur  minder  televisie  per  week  dan  niet‐vrijwilligers,  wanneer  er  geen  rekening  gehouden  wordt  met  achtergrondkenmerken,  en  2,64  uur  minder  met  controle  voor  achtergrondkenmerken. Ten derde lezen vrijwilligers ruim een uur per week meer dan  niet‐vrijwilligers,  zowel  met  als  zonder  eerdergenoemde  controle.  Paul  Dekker  (interview,  2011),  afdelingshoofd  Participatie  en  Bestuur  van  het  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau, nuanceert bovenstaande gegevens dan ook: “televisiekijken wordt in vele  onderzoeken  als  de  grote  boosdoener  aangewezen,  terwijl  het  maar  de  vraag  is  of  mensen  die  nu  zoveel  televisie  kijken,  zonder  de  opkomst  van  de  televisie  wel  vrijwilligerswerk gedaan zouden hebben”.     1.4.2. Arbeid in de agenda van de vrijwilliger  De vierde activiteit waaraan vrijwilligers een andere hoeveelheid tijd besteden dan de  gemiddelde  Nederlandse  niet‐vrijwilliger  is  arbeid.  “Vrijwilligers  geven  aan  aanmerkelijk minder uren te besteden aan werk dan niet‐vrijwilligers; het verschil is om  en  nabij  de  3,5  uur  en  als  er  rekening  wordt  gehouden  met  achtergrondkenmerken  1

  Deze  tijdbestedingdata  is  verzameld  door  middel  van  de  twee  methodes  die  genoemd  zijn  in  de  inleiding van dit rapport, namelijk met behulp van een vragenlijst en de dagboekmethode (Dekker et al.,  2009). 

10

scheelt het maar liefst 1,5 uur per week. Dit verschil valt dus niet te verklaren door het  feit  dat  vrijwilligerswerk  veel  door  ouderen  gedaan  wordt,  die  gemiddeld  minder  werken”  (Van  Ingen,  2009:70).  Bovengenoemde  activiteiten  samen  genomen,  constateert  Van  Ingen  (2009:78)  dat  vrijwilligers  minder  ontspannende  en  meer  inspannende  activiteiten  ondernemen,  daarmee  “het  stereotype  beeld  van  de  vrijwilliger  als  actieve  en  betrokken  burger”  bevestigend.  Hoewel  de  gemiddelde  vrijwilliger  minder  werkt  dan  de  gemiddelde  niet‐vrijwilliger,  wordt  vrijwilligerswerk  toch gezien als passend binnen de activiteiten in het huishoudelijke domein en niet in  het domein van werk. Vrijwilligerswerk heeft impact op tijdsbesteding met betrekking  tot werk, maar dit is andersom ook het geval, zo is werkervaring in betaald werk vaak  een reden om mensen te vragen voor vrijwilligerswerk. Deze werkervaring zou ook een  verklaring  kunnen  zijn  voor  het  kleiner  aantal  uren  dat  door  werkenden  aan  vrijwilligerswerk  besteed  wordt:  er  kan  sprake  zijn  van  een  positieve  wisselwerking  tussen  arbeid  en  eerdergenoemde  productiviteit  gedurende  de  in  vrijwilligerswerk  geïnvesteerde  uren,  doordat  men  in  de  in  arbeid  opgedane  vaardigheden  toe  kan  passen op het vrijwilligerswerk. 2  In  de  overgang  van  geen  betaald  werk  naar  een  betaalde  baan  delft  vrijwilligerswerk  vaak  het  onderspit:  het  kunnen  vrijmaken  van  tijd  is  een  cruciale  factor, wat vaak betekent dat men stopt met vrijwilligerswerk om zich volledig op een  nieuwe functie te kunnen richten. Ook de overgang van minder naar meer uren betaald  werk  of  omgekeerd  en  de  verhoging  of  verlaging  van  studiedruk  zorgen  voor  veranderingen  in  de  tijd  die  men  besteedt  aan  vrijwilligerswerk  (Faulk,  2009).  Beide  overgangen kunnen gepaard gaan met de overgang naar een andere levensfase, wat in  hoofdstuk twee uitgebreider besproken zal worden.     1.4.3. Verschillen in de agenda van de vrijwilliger ten opzichte van 1975  Het  verschil  in  arbeidsgerelateerde  uren  tussen  vrijwilligers  en  niet‐vrijwilligers  is  aanzienlijk  gestegen  de  afgelopen  decennia:  vrijwilligers  zijn  elk  jaar  0,13  uur  minder  per week gaan werken ten opzichte van niet‐vrijwilligers. Tussen 1975 en 2005 komt dit  overeen  met  3,9  uur  per  week.  Dit  is  meteen  ook  de  grootste  verandering  in  de  tijdsbesteding  van  vrijwilligers  over  deze  periode  van  dertig  jaar.  Daarnaast  zijn  vrijwilligers ook minder tijd aan hobby’s en aan sport gaan besteden: 0,11 uur per week  per jaar, wat in totaal een daling van 3,3 uur per week over de gehele periode oplevert.  De  huishouding  en  kinderverzorging  zijn  wel  meer  tijd  op  gaan  eisen  van  de  gemiddelde  vrijwilliger:  tussen  de  1,5  en  1,8  uur  over  deze  dertigjarige  periode  (Van  Ingen, 2009). Deze cijfers zijn gevisualiseerd in figuur 1.1.   

2

 Andersom kan het ook zo zijn dat de in vrijwilligerswerk opgedane competenties het mogelijk maken  voor  vrijwilligerswerk  om  hun  betaalde  arbeid  efficiënter  uit  te  voeren.  In  de  nieuwe  vormen  van  vrijwilligerswerk,  genoemd  in  de  inleiding,  maken  deze  competenties  vaak  onderdeel  uit  van  de  motivatie om vrijwilligerswerk te ondernemen. 

11

Figuur 1.1 Verandering in leefpatroon van de gemiddelde  vrijwilliger, gedurende de periode 1975 en 2005 0 ‐0.5 ‐1 ‐1.5 ‐2 ‐2.5 ‐3 ‐3.5 ‐4 ‐4.5

Verandering gedurende  de jaren 1975 en 2005 in  aantal uren besteed aan  diverse taken door de  gemiddelde vrijwilliger

(Bron; Van Ingen, 2009)

    1.5. Het verdringingseffect  Volgens  Yeung  (2004)  beïnvloedt  de  toegenomen  druk  niet  noodzakelijk  het  vrijwilligerswerk  dat  uitgevoerd  wordt  door  werknemers.  Van  Willigen  (2000)  wijst  er  juist op dat het werken zelf wel de oorzaak lijkt te zijn voor het feit dat mensen minder  uren  vrijwilligerswerk  doen:  mensen  zien  door  de  verplichting  van  werk  en  verantwoordelijkheden  op  het  werk  minder  mogelijkheden  voor  het  doen  van  vrijwilligerswerk. De Beer stelt in 2005 dat de arbeidsduur geen significant effect op lijkt  te  hebben  op  het  doen  van  vrijwilligerswerk;  het  gebrek  aan  vrijwillige  inzet  van  werkenden  kan  volgens  hem  niet  door  tijdsgebrek  worden  verklaard.  Deze  tegenstelling  lijkt  de  eerdergenoemde  omslag  rond  2005  naar  nieuwe  vormen  van  vrijwilligerswerk  aan  te  duiden:  vrijwilligerswerk  kan  in  deze  nieuwe,  flexibelere  en  kortdurende  vormen,  wel  degelijk  gecombineerd  worden  met  arbeid.  De  Beer  (2005)  constateert wel dat een hoger uurloon en betere arbeidsomstandigheden gepaard gaan  met significant minder maatschappelijke participatie, wat aansluit op het profiel van de  gemiddelde Nederlandse vrijwilliger dat in de inleiding geschetst werd. Interessanter is  echter  dat  volgens  De  Beer  (2005)  een  aantrekkelijkere  arbeidsinhoud  juist  bijdraagt  aan meer maatschappelijke participatie. In 2009 lijkt ook eerdergenoemde invloed van  opleidingsniveau te vervagen: dit is volgens Ruiter en Bekkers (2009) alleen van invloed  op het aangaan van lidmaatschappen, maar niet op het doen van vrijwilligerswerk of op  het beëindigen van lidmaatschappen. Een hoger opleidingsniveau leidt dus wel tot een  grotere  kans  dat  men  lid  wordt  van  een  vereniging,  maar  betekent  niet  noodzakelijkerwijs dat men eerder vrijwilliger zal worden. Deze stelling sluit aan op het  eerder  door  Dekker  (interview,  2011)  genoemde  argument  met  betrekking  tot  televisiekijken: “Er wordt ook wel beweerd dat vrijwilligers energiekere mensen zijn of  een sterkere persoonlijkheid hebben”. Wellicht is het ook gerelateerd aan de motieven  die werkenden hebben om maatschappelijk actief te zijn.     Naast  allerlei  demografische  verklaringen  voor  het  doen  van  vrijwilligerswerk,  zijn er ook verklaringen, hoewel vaker vanuit een praktijk perspectief, die kijken vanuit  karakters  van  mensen.  De  Gast  (2011)  onderscheidt  vier  verschillende  types  12

vrijwilligers, ieder met een eigen motivatie. Ondernemers zijn gericht op zelfbevestiging  en  zien  vrijwillige  inzet  als  een  uitdaging  en  een  manier  tot  zelfontplooiing.  Stimulatoren  zien  vrijwilligerswerk  ook  als  een  omgeving  vol  uitdagingen  en  kansen,  maar  zoeken  erkenning  en  acceptatie  van  hun  omgeving.  Dienstverleners  zoeken  rust  en  zekerheid  in  het  vrijwilligerswerk  en  zijn  hierbij  gericht  op  sociale  acceptatie.  Dit  type  vrijwilliger  wil  graag  zorgen  voor  anderen  en  zoekt  waardering.  Tot  slot  zoeken  regelaars ook zekerheid en rust in het vrijwilligerswerk, voelen zich verantwoordelijk en  zijn erg betrokken bij de organisatie. Sommige  trends  zijn  al  langer  zichtbaar,  zo  wijst  Van  Dam  (2011:3)  er  net  als  De  Hart  (1999)  op  dat  mensen  tegenwoordig  “meer  behoefte hebben aan variatie en verandering en willen in de tijd die ze hebben kunnen  schakelen  tussen  uiteenlopende  activiteiten”.  Mensen  willen,  zoals  eerder  gezegd,  geen verplichtingen aangaan. Bussell en Forbes (2001, Verenigde Staten) vullen aan dat  mensen vaak weinig toewijding tonen en maar een paar uurtjes per week helpen, juist  doordat ze geen vaste verplichtingen aangaan. Zonder een dergelijke vaste verplichting  is het heel gemakkelijk om zomaar te stoppen. Dekker (interview, 2011) bevestigt dit:  “men is heel bang dat één vinger geven, uiteindelijk de hele hand betekent”. Rond 1999  is  vrijwilligerswerk  dan  ook  “een  activiteit  die  wordt  gereserveerd  voor  de  uren  die  overschieten wanneer een betaalde werkkring of de taken die het huishouden dan wel  het  volgen  van  onderwijs  met  zich  meebrengt  geen  beslag  meer  leggen  op  mensen”  (De Hart, 1999:147). Volgens Oesterle et al. (2004) is en blijft de sterkste bepaler en de  meest  betrouwbare  voorspeller  van  maatschappelijke  betrokkenheid  in  de  vorm  van  vrijwilligerswerk in het huidige jaar dan ook het gedaan hebben van vrijwilligerswerk in  het  voorafgaande  jaar.  Eerde  de  Swart  (interview,  2011),  manager  van  het  Nationaal  Stimuleringsprogramma  Maatschappelijk  Betrokken  Ondernemen  van  MVO  Nederland, ziet dit anders en noemt dat de huidige generatie juist erg maatschappelijk  betrokken is en zich actief in wil zetten voor een betere wereld.     1.6. Maatschappelijke participatie onder niet‐werkenden  In de inleiding werd gesteld dat vrijwilligerswerk door de overheid gezien wordt als een  middel tot realisatie van haar doelstellingen. De Wet Maatschappelijke Ondersteuning  (Wmo)  bijvoorbeeld  moet  ervoor  zorgen  dat  alle  burgers  deel  kunnen  nemen  aan  de  samenleving,  ook  mensen  met  een  lichamelijke  beperking,  een  chronische  ziekte  of  psychische  klachten  en  met  een  verstandelijke  handicap.  Deze  wet  kan  op  twee  manieren uitpakken, omdat deze groep in de eerste plaats de groep is die aandacht van  vrijwilligers  behoort  te  ontvangen,  terwijl  zij  aan  de  andere  kant  juist  ook  vrijwilligerswerk  zou  kunnen  uitvoeren,  gezien  het  feit  dat  zij  de  werkdruk  en  het  gebrek  aan  vrije  tijd  waarschijnlijk  niet  of  anders  ervaren  (Rijksoverheid,  2011).  Toch  scoren  werklozen  en  arbeidsongeschikten  relatief  gezien  laag  op  maatschappelijke  participatie;  zij  scoren  zelfs  lager  dan  werkenden  (De  Beer,  2005),  terwijl  vrijwilligerswerk vooral onder deze groep gepromoot lijkt te worden (Vanthuyne et al.,  2007).  Vanthuyne  et  al.  (2007:12)  komen  dan  ook  tot  de  conclusie  dat,  gezien  de  profielschets van de gemiddelde vrijwilliger, er sprake is van ‘selectieve participatie’ in  de vrijwilligerswereld, wat “betekent dat bestaande ongelijkheden die op de opleiding‐  en  arbeidsmarkt  spelen,  ook  in  het  vrijwilligerswerk  in  stand  gehouden  en  bevestigd  13

worden”.  Vanthuyne  et  al.,  (2007)  ondersteunen  het  punt  van  Claassen  en  Welling  (2006:12), dat sommige vormen van burgerinitiatieven ten onrechte opgenomen zijn in  het concept ‘vrijwillige inzet’ dan ook niet: “door de omschrijving van vrijwilligerswerk  te beperken tot het georganiseerd maatschappelijk aanbod (en bijvoorbeeld voorbij te  gaan  aan  vrijwillige  inzet  op  het  werk,  in  de  buurt,  in  familie‐  of  ander  informeel  verband)  werken  we  in  de  hand  dat  vrijwilligerswerk,  althans  wat  het  welzijnswerk  betreft, vooral een aangelegenheid lijkt van hooggeschoolden”.    Dekker (interview, 2011) nuanceert dit punt echter: “er wordt vaak gezegd dat  arbeidsongeschikten en werklozen vrijwilligerswerk kunnen doen, maar men moet niet  vergeten dat deze mensen niet voor niets arbeidsongeschikt zijn verklaard. Werklozen  moeten bovendien actief solliciteren”.     1.7. Het integreren van arbeid en vrijwilligerswerk in de agenda van het individu:  handvatten voor overheidsbeleid  In de vorige paragrafen is gebleken dat werkenden in Nederland meer druk ervaren op  de  werkvloer,  minder  ‘netto’  vrije  tijd  overhouden  en  deze  vrije  tijd  bovendien  gevarieerd en nuttig willen besteden. Vrijwilligerswerk lijkt in 2011 als een nuttige vorm  van tijdsbesteding gezien te worden, nadat vormen van vrijwilligerswerk rond 2005 in  een nieuw jasje gestoken zijn. In de inleiding bleek al dat vrijwilligers anno 2011 zelf ook  iets  willen  opsteken  van  vrijwilligerswerk,  zoals  het  leren  van  skills.  Wanneer  deze  factoren gecombineerd worden, lijkt een aantal mogelijkheden te bestaan om de inzet  van  werkenden  als  vrijwilliger  te  vergroten.  Zo  lijkt  het  belangrijk  dat  een  werkgever  het mogelijk maakt voor het individu om beide vormen van participatie te combineren.  Hustinx et al. (2007) noemen het aanmoedigen van vrijwilligerswerk als een manier om  competenties en skills op te bouwen, het stimuleren van vrijwilligerswerk als trend door  vrijwilligerswerk  als  een  cv‐vereiste  te  beschouwen  (Dekker,  interview,  2011),  of  door  vrijwilligerswerk  onderdeel  uit  te  laten  maken  van  de  evaluatie  van  een  werknemer.  Daarnaast kan vrijwilligerswerk ook onderdeel worden van de workload, wat betekent  dat  een  werknemer  een  aantal  uren  per  week  of  maand  aan  vrijwilligerswerk  zou  mogen  besteden.  Dekker  (interview,  2011)  noemt  bovendien  het  idee  om  een  kleine  vergoeding  te  geven  voor  bepaald  vrijwilligerswerk,  om  het  zo  voor  arbeidsongeschikten  en  werklozen  ook  aantrekkelijker  te  maken  om  vrijwilligerswerk  te doen. Wel is het dan van belang, volgens Dekker, om “dit werk een andere naam te  geven. Zeker als je je bestaande vrijwilligers wilt behouden”.  Bussell  en  Forbes,  (2001)  stellen  daarnaast  dat  de  kans  op  het  vertrek  van  vrijwilligers  groter  is  wanneer  vrijwilligers  uit  egoïstische  motieven  maatschappelijk  betrokken  zijn.  Het  is  daarom  belangrijk  om  niet  alleen  te  kijken  naar  redenen  voor  mensen om te participeren in vrijwilligerswerk, maar ook naar redenen om dit te blijven  doen.  Het  creëren  van  intrinsieke  motivatie  voor  een  bepaalde  organisatie,  door  vrijwilligers te laten zien dat er meer is dan slechts egoïstische motieven, zou de duur  van vrijwillige inzet kunnen vergroten. Hustinx en Meijs (2011) wijzen er echter op dat  vrijwilligerswerk door egoïstische motieven als het ware opnieuw ingebed wordt in de  samenleving ondanks  de toenemende  individualisering,  wanneer  vrijwilligerswerk  een  14

norm  wordt  en  ‘gemakkelijk’  gemaakt  wordt,  bijvoorbeeld  door  het  onderdeel  uit  te  laten maken van vaste werknemers‐ en opleidingsprogramma’s.    Naast  traditionelere  vormen  van  vrijwilligerswerk  zoals  fysieke  vrijwillige  inzet  voor  een  non‐profit  organisatie  in  Nederland,  worden  ook  andere  vormen  van  vrijwilligerswerk  populairder.  Meijs  (2008)  stelt  een  nieuwe  vorm  van  vrijwilligerswerk  voor  die  voor  zowel  werkenden  beperkt  door  tijd  en  niet‐werkenden  beperkt  door  handicaps,  ziekte  of  kleine  kinderen,  de  mogelijkheid  kan  bieden  om  toch  vrijwilligerswerk  te  doen:  virtueel  vrijwilligerswerk.  Meijs  (2008:18):  “Fysieke  bezwaren  voor het leveren van een (kennis‐)bijdrage vervallen. Door internet kunnen mensen die  slecht  van  huis  kunnen,  door  handicap,  kleine  kinderen  of  een  ziek  familielid,  ook  vrijwilligerswerk  doen.  Virtueel  vrijwilligerswerk  is  een  extra  methode  waarop  organisaties  de  inzet  van  mensen  kunnen  benutten”.  Klink  (2011)  ondersteunt  deze  stelling van Meijs (2008): “digitalisering maakt het veel gemakkelijker om in contact op  te  nemen  met  mensen  en  kan  als  middel  tegen  eenzaamheid  dienen”.  Klink  (2011)  denkt  bovendien  dat  de  digitalisering  niet  alleen  in  het  vrijwilligerswerk  ingezet  zou  behoren te worden, maar ook in het reguliere werk: “wij Nederlanders leven nog steeds  met  het  idee  dat  fysieke  bezoeken  altijd  min  of  meer  functioneel  of  nodig  zijn.  Digitalisering  en  het  nieuwe  werken  leven  grote  tijdsbesparingen  op,  namelijk  in  reistijd. Wanneer men efficiënter werkt, zal de ervaren tijd‐ en werkdruk ook afnemen  en zal men meer tijd overhouden voor andere activiteiten".   Meijs en Van Baren (2011) onderscheiden bijvoorbeeld ook een sociale periode,  waarin men zich beschikbaar stelt voor vrijwilligerswerk, in Nederland vaak in de vorm  van  een  sabbatical.  Andere  vormen,  zoals  werknemersvrijwilligerswerk  en  family  volunteering zullen in de komende hoofdstukken besproken worden.   Vrijwilligerswerk  kan  ook  over  de  landsgrenzen  plaatsvinden.  Binnen  United  Nations  Volunteers  van  de  Verenigde  Naties  worden  vrijwilligers  onderdeel  van  de  doelstellingen van de VN in ontwikkelingslanden, wat vaak betekent dat vrijwilligers uit  ontwikkelingslanden meehelpen bij lokale en nationale verkiezingen, vredesopbouw en  humanitaire  projecten.    Voluntourism  is  een  ander  voorbeeld  van  vrijwillige  inzet  over  de  grenzen,  wat  inhoudt  dat  mensen  gedurende  hun  vakantie  meehelpen  bij  humanitair project; een concept dat aan populariteit lijkt te winnen in Nederland.    Ten  slotte  is  er  nog  een  andere  innovatieve  vorm  van  vrijwilligerswerk,  bestaande uit vrijwilligerswerk in lokale ruileconomieën. Een recent voorbeeld hiervan  is  Time  Banking  (www.timebanks.org,  23  november  2011).  Dit  principe  wordt  in  Nederland  nog  niet  of  beperkt  toegepast,  maar  heeft  volgens  Hustinx  et  al.,  (2007)  potentie, gezien het succes dat dit principe momenteel in 22 landen kent. Het concept  time banking houdt in dat men in ruil voor vrijwilligerswerk krediet krijgt, die dan weer  geruild kunnen worden voor bepaalde publieke en informele diensten. Een concept dat  dezelfde systematiek hanteert en wel al toegepast wordt in Nederland is LETS (Lokaal  Economisch  Transactie  Systeem),  waarbij  ook  gebruik  gemaakt  wordt  van  belastingvrije  kredieten  die  geruild  kunnen  worden,  hoewel  niet  noodzakelijkerwijs  omtrent  vrijwilligerswerk.  Voorbeelden  van  LETS  zijn  Noppes  in  Amsterdam  (www.noppes.nl,  23  november  2011)  en  Het  Sterrenstelsel  in  Utrecht  (www.sterrenstelsel.nl,  23  november  2011).  Bovendien  kent  Nederland  Het  15

Broodfonds,  “een  arbeidsongeschiktheidsverzekering  voor  zelfstandige  ondernemers.  Een  verantwoord  en  betaalbaar  alternatief  voor  reguliere  verzekeringen…  Het  Broodfonds  werkt  als  een  schenkkring.  Wie  ziek  is  krijgt  van  alle  deelnemers  een  bedrag  geschonken”  (www.broodfonds.nl,  23  november  2011).  Wanneer  dergelijke  lokale  ruileconomieën  en  schenkkringen  ingezet  worden  ten  behoeve  van  vrijwilligerswerk,    hebben    zij  in  het  algemeen  tot  doelstelling  om  minder  betrokken  groepen  aan  te  zetten  tot  vrijwilligerswerk,    verschillende  generaties  met  elkaar  te  verbinden, sociale uitsluiting te bestrijden en sociale cohesie te bevorderen (Meijs et al.,  2011).  Dekker  (interview,  2011)  ziet  deze  alternatieve  economieën  als  een  mogelijke  oplossing om de daling in vrijwilligers tegen te gaan: “Deze economieën zijn helder en  bevatten het component van sociale cohesie. Waar je binnen je eigen vereniging alsnog  geen overbruggende sociaal kapitaal op kunt bouwen omdat je binnen je eigen groep  verkeert, kan dat via een dergelijke oplossing wel. Daar doet de ‘vergoeding’ voor het  gedane werk niets aan af”.        

16

    HOOFDSTUK 2  DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN DE LEVENSLOOP VAN  MENSEN    2.1. Inleiding   50% van de Nederlanders vindt dat men vrijwilligerswerk op zijn minst een keer in zijn  of haar leven gedaan moet hebben (Bekkers, 2005). In welke fase van de levensloop van  mensen  dit  zou  moeten  zijn,  is  niet  bekend.  Wat  wel  bekend  is,  is  dat  de  levensloop  duidelijk  impact  heeft  op  het  wel  of  niet  ondernemen  van  vrijwilligersactiviteiten  (Sundeen, 1990). Van Willigen (2000) vond bijvoorbeeld dat de levensloop impact heeft  op  wie  de  rol  van  de  vrijwilliger  aanneemt  (bijvoorbeeld  binnen  een  huishouden),  hoeveel  tijd  er  aan  vrijwilligerswerk  wordt  besteed  en  aan  welk  type  organisatie  men  zich verbindt. Safrit, Scheer et al wezen er in 1998 echter op dat het belangrijk is om te  begrijpen  dat  de  ene  levensfase  de  andere  opvolgt  en  dat  de  fases  gecombineerd  tot  een  geheel  leiden;  levensfases  kunnen  dus  niet  afzonderlijk  worden  gezien.  Volgens  Van  Ingen  (2009)  zijn  er  sterke  aanwijzingen  dat  ook  de  relatie  tussen  levensfase  en  vrijwilligerswerk  aan  het  veranderen  is  in  Nederland,  waarbij  met  name  blijkt  dat  vrijwilligerswerk aan vergrijzing onderhevig is. In dit hoofdstuk zullen de verschillende  levensfasen  elkaar  opvolgen,  te  beginnen  met  de  pre‐arbeidfase,  vervolgens  de  arbeidfase en tot slot de post‐arbeidfase.    2.2. De levensfasen: trends in Nederland  “Veranderingen in de deelname aan vrijwilligerswerk kunnen heel verschillend of zelfs  tegengesteld zijn per levensfase” (Van Ingen, 2009:65). Volgens Faulk (2009:83) wordt  de  levensloop  tegenwoordig  genuanceerder  omschreven  en  wordt  er  onderscheid  gemaakt tussen nieuwe fasen: “De vroege jeugd (0‐15 jaar), de jongvolwassenheid (15‐ 30 jaar), de volwassenheid (consolidatie en spitsuur, 30 – 60 jaar), de actieve ouderdom  (60‐80  jaar)  en  de  afhankelijke  ouderdom  (80  jaar  en  ouder)”.  De  duur  van  de  verschillende  leeftijdsblokken  is  echter  niet  voor  iedereen  hetzelfde  en  de  invulling  wordt  steeds  gevarieerder.  “Bovendien  kunnen  de  fasen  elkaar  overlappen  of  zelfs  voorkomen  in  een  omgekeerde  volgorde”  (Faulk,  2009:83).  De  levensfase‐ overstijgende gebeurtenissen‐analyses van het Sociaal en Cultureel Planbureau zijn ook  voor  iedereen  anders;  sommige  mensen  maken  bepaalde  gebeurtenissen  überhaupt  niet mee (Ruiter & Bekkers, 2009). Dit geldt ook voor het stoppen met vrijwilligerswerk;  hoewel  sommige  punten  die  kenmerkend  zijn  als  overgangsmomenten  in  het  vrijwilligerswerk van mensen of als een moment die de breuk met vrijwilligerswerk tot  gevolg  kan  hebben,  soms  gepaard  gaan  met  de  levensfases,  is  dit  lang  niet  altijd  het  geval  (Faulk,  2009).  De  stijging  in  Nederland  van  het  opleiding‐  en  welvaartsniveau,  waarbij men langer doorleert, het arbeidsproces verandert, men op latere leeftijd een  gezin  sticht,  de  groeiende  (verhuis)mobiliteit,  en  de  veranderende  percepties  op  mogelijkheden, plichten en normen en waarden hebben invloed op de manier waarop  Nederlanders  hun  leven  inrichten  (Faulk,  2009).  Vier  factoren  die  de  verschillen  in  17

trends tussen de verschillende levensblokken verklaren zijn volgens Van Ingen (2009):  de  veranderende  rol  van  vrouwen  in  het  vrijwilligerswerk  door  de  stijgende  arbeidsparticipatie  van  deze  groep,  het  afnemende  lidmaatschap  van  de  kerk,  de  toename  van  het  gemiddelde  opleidingsniveau  en  de  toename  in  tijdsdruk.  Volgens  Dekker  (interview,  2011)  is  er  weliswaar  sprake  van  afnemend  lidmaatschap  van  de  kerk,  maar  betekent  dit  niet  noodzakelijkerwijs  dat  mensen  ook  minder  vrijwilligerswerk gaan doen: “Er is sprake van concentratie: de mensen die blijven, zijn  vaak ook fanatieker in het doen van vrijwilligerswerk dan degenen die vertrekken”.     2.3. Human kapitaal  Human  kapitaal  speelt  ook  een  rol  in  de  kans  dat  mensen  vrijwilligerswerk  doen.  Wanneer mensen meer human kapitaal hebben,  is  deze  kans  namelijk  groter. Human  kapitaal  wordt  bepaald  door  onder  andere  opleiding,  inkomen  en  achtergrond.  Jongeren,  zoals  studenten,  willen  vaak  juist  meer  human  kapitaal  opdoen  en  zullen  daarom  ook  participeren  in  vrijwillige  activiteiten.  Vrijwilligerswerk  speelt  vanuit  het  human‐kapitaal  perspectief  dus een  rol  door  de  hele  levensloop,  maar wel  vanuit  een  andere  functie  per  levensfase:  waar  men  in  eerdere  levensfases  vrijwilligerswerk  doet  om  human  kapitaal  op  te  bouwen,  leidt  het  reeds  bezitten  van  human  kapitaal  er  in  latere levensfases juist toe dat men vrijwilligerswerk onderneemt.    2.4. Pre‐arbeid: opgroeien en studeren  Uit  onderzoek  is  gebleken  dat  kinderen  die  vrijwilligerswerk  doen  meer  kans  hebben  om  op volwassen leeftijd ook vrijwilligerswerk  te doen.  Volgens  Oesterle et al.  (2004)  heeft  school  een  positieve  invloed  op  de  keuze  van  jongeren  om  vrijwillige  inzet  te  tonen, doordat school normen en waarden, sociale connecties en civiele vaardigheden  promoot.  Gedwongen  vrijwilligerswerk  als  kind  zorgt  er  echter  voor  dat  de  kans  op  vrijwillige inzet op latere leeftijd juist afneemt. Wanneer kinderen al op jonge leeftijd op  een positieve manier bij vrijwilligerswerk betrokken worden, is het volgens Oesterle et  al.  (2004)  dan  ook  mogelijk  om  ervoor  te  zorgen  dat  zij  hun  leven  lang  actief  zullen  blijven  in  het  vrijwilligerswerk.  In  Nederland  doet  men  dit  onder  andere  door  maatschappelijke  stages,  waarbij  inzet  voor  de  samenleving  en  ontwikkeling  en  leren  gecombineerd worden. Een project dat tot nu toe succesvol is gebleken (Meijs, 2010).   Smit  (interview,  2011)  noemt  daarnaast  de  sociale  dienstplicht  als  een  idee  om  maatschappelijke betrokkenheid te creëren onder jongeren. Uit een onderzoek van het  Bureau  Consumenten  Onderzoek  in  opdracht  van  De  Telegraaf  (2011)  bleek  onlangs  dat  de  meerderheid  van  de  Nederlandse  bevolking  het  met  Smit  eens  is:  53%  van  de  Nederlandse bevolking is van mening dat jongeren na de middelbare school een aantal  maanden  vrijwilligerswerk  behoren  te  doen.  Volgens  Faulk  (2009)  lijkt  in  Nederland  afkomst uit een vrijwilligersgezin echter zelden een stimulerende factor te zijn om zelf  vrijwilligerswerk te gaan doen.     De  motivatie  van  jongeren  om  vrijwilligerswerk  op  te  pakken  bestaat  vaak  uit  altruïsme  en  betrokkenheid,  de  mogelijkheid  tot  het  opdoen  van  werkervaring,  de  verbetering van het zelfbeeld en het willen bijdragen aan gevoelens van tevredenheid.  Gebrek aan tijd en interesse zijn voor jongeren redenen om van vrijwilligerswerk af te  18

zien (Karr, 2006). In Nederland is het leven van jongeren er erg anders uit gaan zien de  afgelopen  decennia.  De  Hart  (1999)  wijst  op  het  feit  dat  er  een  enorme  toename van  het aandeel jongeren dat een vervolgopleiding volgt heeft plaatsgevonden. Een positief  effect,  maar  het  tijdsbudget  van  jongeren  neemt  hierdoor  af.  Jongeren  betreden  hierdoor  vaak  ook  later  de  arbeidsmarkt,  maar  veel  studenten  hebben  tijdens  hun  studie een bijbaantje en runnen hun eigen minihuishouden en hebben daardoor eerder  te weinig dan teveel tijd.     2.5. Arbeid: werk en gezinsleven  De  afgelopen  decennia  heeft  zich  een  aantal  veranderingen  afgespeeld  in  het  gemiddelde Nederlandse huishouden. Huishoudens zijn kleiner geworden, waardoor er  meer  arbeid  per  persoon  in  het  huishouden  verricht  moet  worden  (De  Hart,  1999)  en  meer vrouwen hebben de arbeidsmarkt betreden (De Hart, 1999; Van Dam, 2011). Deze  vrouwen nemen naast het werk vaak ook nog een groot gedeelte van de huishoudelijke  taken op zich (Van Dam, 2011). Van Dam (2011) noemt de huidige generatie ‘arbeiders’  ook  de  ‘sandwich‐generatie’,  bestaande  uit  veertigers  die  hun  (schoon)ouders  verzorgen in combinatie met hun gezin en een baan, waardoor het leven altijd hectisch  is.  De  samenstelling  van  Nederlandse  huishoudens  verandert  ook:  vormden  alleenstaanden  in  2005  nog  15,2%  van  de  bevolking,  is  dit  percentage  in  2015  naar  verwachting  al  gestegen  tot  17,6%,  ofwel  500.000  huishoudens.  Ruiter  en  Bekkers  (2009) verwachten ook dat het aantal eenoudergezinnen met 80.000 toegenomen zal  zijn in 2015.     Nederlanders  vervullen  meer  dan  vroeger  conflicterende  rollen  (Van  Dam,  2011).  “Nederlanders  zijn  minder  volledig  te  typeren  naar  de  rol  die  zij,  door  hun  dagelijkse  bezigheden  of  leeftijdscategorie  worden  geacht  te  spelen  –  huisvrouw,  werkenden,  scholier  of  student.  Uit  tijdsbestedingsonderzoeken  blijkt  dat  de  totale  tijdsdruk  van  de  opeenstapeling  van  verplichtingen  zich  in  toenemende  mate  concentreert bij de leeftijdsgroepen tussen de 20 en de 50 jaar. Met name de werkende  groep met een huishouden waarvan ook kleine kinderen deel uitmaken bevindt zich in  het  spitsuur  van  het  leven.  Zij  heeft  ook  te  maken  met  een  gevarieerd  takenpakket  waarin veelal naast betaalde arbeid ook een substantieel deel van de beschikbare tijd in  beslag wordt genomen door de zorg voor het huishouden en huisgenoten, en daarnaast  nog een of andere vorm van volwasseneneducatie wordt gevolgd. Het aantal netto vrije  uren (dat wil zeggen de uren die overschieten als aan alle dagelijkse verplichtingen en  de  fysieke  verzorging  is  voldaan)  is  voor  dit  bevolkingsdeel  de  afgelopen  decennia  onmiskenbaar gereduceerd” (De Hart, 1999:147). Dekker (interview, 2011) denkt echter  dat  juist  deze  tijdsdruk  en  opeenstapeling  aan  verplichtingen  ertoe  kan  leiden  dat  mensen op zoek gaan naar iets anders: “Misschien zoeken mensen juist iets heel anders  dan hun werk. Vrijwilligersorganisaties moeten echter wel op deze behoeftes in weten  te spelen. Er is geen sprake van ‘one size fits all’ bij vrijwilligerswerk”.     Jonge professionals zullen door de vele investeringen die ze in hun werk doen,  minder tijd in vrijwilligerswerk steken, net als mensen met kleine kinderen. Mensen met  jonge kinderen worden veelal opgeslokt door het ouderschap en hebben minder tijd en  energie voor vrijwilligerswerk  (Oesterle et al., 2004). Daarnaast vormen volgens Klink  19

(2011),  de  inflexibele  crèche‐  en  schooltijden  een  grote  belemmering  voor  ouders,  doordat het hen moeilijker maakt om hun tijd flexibel in te delen. In Nederland heeft de  groep  ‘vrouwen  met  een  betaalde  baan’  het  laagste  percentage  vrijwilligers.  Deze  groep  trekt  ook  de  minste  tijd  uit  voor  vrijwilligerswerk  (De  Hart,  1999).  De  Swart  (interview,  2011)  claimt  dat  dit  in  Nederland  aan  het  veranderen  is  en  dat  juist  de  jongere  medewerkers  binnen  een  bedrijf  degenen  zijn  die  participeren  in  vrijwilligerswerk, met name wanneer dit door de werkgever gefaciliteerd, gestimuleerd  of ondersteund wordt.     Het keerpunt lijkt te liggen op het moment waarop de kinderen lid worden van  een  vereniging  of  organisatie.  De  leeftijd  van  de  kinderen  is  dan  ook  in  grote  mate  bepalend  voor  de  betrokkenheid  van  ouders  bij  vrijwilligerswerk.  Wanneer  kinderen  betrokken  zijn  bij  een  organisatie,  is  de  kans  groot  dat  de  ouders  dat  ook  zijn.  Veel  actieve  ouders  zien  dit  volgens  Faulk  (2009:99)  niet  als  vrijwilligerswerk.  Hun  inspanningen  liggen  in  het  verlengde  van  de  school  van  hun  kinderen  en  ‘het  hoort  erbij’;  deze  ouders  willen  graag  betrokken  zijn.  Deze  perceptie  geldt  echter  niet  voor  iedereen.  Als  de  kinderen  stoppen,  dan  stoppen  de  ouders  meestal  ook  (Bussell  &  Forbes,  2001).  Deelname  in  vrijwilligersorganisaties  (maar  niet  noodzakelijk  vrijwilligerswerk) is dan ook het hoogst onder gezinnen met kinderen op de basisschool  en bij ouders met kinderen die bijna het ouderlijk huis verlaten (Oesterle et al., 2004).  Volgens Bekkers (2005) is het in Nederland zo dat partners elkaar positief beïnvloeden:  binnen  een  huishouden  waar  een  partner  actief  is  in  het  vrijwilligerswerk,  is  de  kans  74,6%  dat  de  andere  partner  ook  maatschappelijk  actief  is  in  de  vorm  van  vrijwilligerswerk.  Sundeen  (1990) stelt  dan  ook  dat  getrouwde  ouders  meer  doen  aan  vrijwilligerswerk  dan  alleenstaande  ouders,  maar  dat  alleenstaande  ouders  meer uren  in  vrijwilligerswerk  steken  wanneer  zij  vrijwilliger  zijn.  Waar  getrouwde  stellen  elkaar  steunen  met  betrekking  tot  het  ondernemen  van  dergelijke  activiteiten,  ervaren  alleenstaande ouders juist de vrijheid in hun planning om hun eigen dingen te doen. In  de latere jaren van een relatie of huwelijk, wanneer men het gevoel heeft dat het leven  ‘zijn gangetje gaat’ hebben personen vaak een positieve invloed op het vrijwilligerswerk  van hun partner. Vrijwilligerswerk kan binnen relaties echter ook tot spanningen leiden,  doordat  een  van  de  partners  van  mening  is  dat  de  ander  teveel  tijd  aan  vrijwilligerstaken besteedt (Faulk, 2009:97).     Van Willigen (2000) stelt dan ook dat de mensen in deze fase meestal actief zijn  in vrijwilligerswerk dat aansluit op hun rol op het werk, als partner of als ouder.     Safrit  et  al.,  (1998)  onderscheidt  twee  verschillende  groepen  binnen  de  arbeidsfase: jong volwassenen en midden volwassenen. De eerste groep (20 tot 39 jaar)  heeft  weinig  tijd  beschikbaar  en  wil  vooral  focussen  op  kwaliteitsvrijwilligerswerk  dat  gekoppeld  is  aan  de  andere  rollen,  zoals  ook  eerder  beschreven  door  Van  Willigen  (2000).  Mensen  die  zich  in  de  groep  van  midden  volwassenen  bevinden  erkennen  de  behoefte aan een goede work‐life balans, ook in vrijwilligerswerk, en zullen vooral hun  expertise willen gebruiken.     Naar  verwachting  zal  de  fase  arbeid  steeds  langer  duren,  aangezien  langer  doorwerken  gestimuleerd  wordt  door  het  Nederlandse  kabinet,  onder  andere  door  middel van fiscale prikkels (Van Dam, 2011). Ruiter en Bekkers (2009) verwachten dan  20

ook dat een toename in de arbeidsdeelname van ouderen met 10% zal leiden tot een  daling van de tijdsbesteding vaan vrijwillige inzet van 5%.     2.6. Post‐arbeid: third‐age en oudere senioren   Zoals genoemd  in de  inleiding van  dit  hoofdstuk, lijkt  het  aanbod  van vrijwillige  inzet  zich te verplaatsen van jongeren naar ouderen. Een voorbeeld van ‘active ageing’ in de  Verenigde  Staten  is  de  AARP  (The  American  Association  for  Retired  People)  waar  mensen samenkomen om ‘de kwaliteit van leven te verbeteren voor iedereen terwijl we  ouder worden’ (www.aarp.org, 25 november 2011).   Hoewel  het  aantal  werkenden  in  de  Nederlandse  samenleving  de  afgelopen  decennia fors is toegenomen, is hun maatschappelijke participatie flink afgenomen (De  Beer, 2005)3. 35‐ tot 64‐jarigen zijn in de periode 1980 tot 2000 steeds minder tijd aan  vrijwilligerswerk  gaan  besteden  en  meer  tijd  aan  werk  (Ruiter  &  Bekkers,  2009).  Het  aandeel van gepensioneerden is ook toegenomen in de samenleving, maar hun aandeel  in  de  maatschappelijke  participatie  groeide  nog  veel  sneller.  Hun  aandeel  in  politieke  participatie, verenigingswerk en in het vrijwilligerswerk verviervoudigde tussen 1975 en  2000  (De  Beer,  2005;  Ruiter  &  Bekkers,  2009).  Nederland  verschilt  ten  opzichte  van  andere  Europese  landen  voor  wat  betreft  het  moment  waarop  senioren  bij  vrijwilligerswerk betrokken raken: volgens Faulk (2009) werken senioren in Nederland  vaak  jarenlang  als  vrijwilliger,  startende  met  het  moment  dat  de  kinderen  naar  de  basisschool gaan. In andere Europese landen komt dit moment later, vaak pas wanneer  senioren het arbeidsproces verlaten. Safrit et al. (1998) stellen dat volwassenen van 65  en ouder meer tijd om handen hebben en gaan op zoek naar manieren om de leegte in  hun leven, achtergelaten door het einde van de werktijd, te vullen.     Gezien  het  feit  dat  mensen  steeds  ouder  worden  en  met  name  vitaler  ouder  worden, is er een nieuwe generatie opgestaan die de ‘third age’ wordt genoemd. Deze  groep  bestaat  uit  mensen  die  na  hun  pensioen  nog  tien  tot  vijftien  gezonde  jaren  hebben en niet aan de kant gezet willen worden. Zij ervaren het wegvallen van sociale  contacten  van  het  werk  en  voelen  zich  niet  meer  gewaardeerd  omdat  zij  geen  werk  meer  verrichten.  De  eerste  jaren  na het  pensioen  worden vooral als  lastig  beschouwd  (Van  De  Maat,  2008).  Deze  “nieuwe  generatie  actieve,  kritische,  goed  opgeleide,  mondige  en  geëmancipeerde  (jonge)  ouderen  vormt  mogelijk  een  nieuw  potentieel  vrijwilligers” (Van Dam, 2009:2). Deze groep beschikt vaak over veel ervaring, kennis en  deskundigheid.     Van Willigen (2000) concludeert dat oudere mensen ook meer voldoening halen  uit  hun  vrijwilligerswerk  dan  jongeren;  een  voldoening  die  stijgt  met  het  aantal  uren  vrijwilligerswerk, en zij ervaren ook meer positieve gevolgen voor hun gezondheid dan  jongeren.  Warburton  et  al.  (2007)  noemen  dat  vrijwilligerswerk  goed  is  voor  het  zelfvertrouwen van ouderen, en dat het vaak een sociale activiteit is die eenzaamheid 

3

  Het  is  belangrijk  om  hierbij  in  gedachten  te  houden  dat  de  uitkomsten  van  onderzoeken  verschillen  door  verschillen  in  metingen.  In  de  inleiding  is  al  gesteld  dat  de  tijd  besteed  aan  vrijwilligerswerk  de  afgelopen decennia weliswaar af is genomen, maar dat dit cijfer de afgelopen jaren stabieler is gebleken. 

21

en isolement tegengaat. Naar eigen zeggen verbetert de tevredenheid over hun leven,  evenals de manier waarop zij hun gezondheid beschouwen (Van Willigen, 2000).     Er  kan  echter  ook  een  aantal  kanttekeningen  geplaatst  worden  bij  dit  vrijwilligerswerk  door  ouderen.  Zo  lijken  zij  jongeren  te  ontlasten  met  betrekking  tot  vrijwilligerswerk. In eerste instantie lijkt dat geen probleem, maar juist vrijwilligerswerk  is cruciaal gebleken voor de solidariteit, tolerantie en samenhang in een maatschappij  (Putnam, 2000), wat betekent dat de maatschappelijke participatie ook zeer zeker voor  jongeren  van  belang  is.  Het  feit  dat  de  huidige  ouderen  zoveel  meer  vrijwillige  inzet  tonen  dan  dat  de  huidige  jongere  generaties  dat  doen  in  verhouding  tot  de  jongere  generaties  enkele  decennia  geleden,  kan  betekenen  dat  mensen  later  in  hun  leven  meer  vrijwilligerswerk  gaan  doen.  Het  kan  echter  ook  betekenen  dat  de  huidige  generatie  ouderen  altijd  actiever  is  geweest  dan  de  huidige  generatie  jongeren,  ongeacht  in  welke  levensfase  zij  zich  bevond  (Dekker,  2005).  Welke  van  de  twee  verklaringen  het  meest  accuraat  is,  is  niet  uit  onderzoek  gebleken  volgens  Dekker  (interview, 2011). Daarnaast vraagt Dekker (interview, 2011) zich af of het ontlasten van  jongeren  daadwerkelijk  een  probleem  vormt:  “Zolang  er  een  grote  pool  aan  ouderen  die gezond ouder worden beschikbaar is, is er de komende jaren niets aan de hand. Het  enige  wat  een  probleem  zou  kunnen  vormen  het  veranderende  karakter  van  de  vrijwilligersorganisaties, aangezien dit, net als de vrijwilligers, kan vergrijzen. Maar ook  dan vraag ik me af of dit nu wel echt een probleem is”. Dekker (interview, 2011) wijst er  bovendien  op  dat  de  sociale  cohesie  niet  per  se  afneemt  doordat  werkenden  minder  vrijwilligerswerk  uitvoeren:  “Misschien  brengt  de  werkvloer  wel  meer  sociale  cohesie  met  zich  mee  dan  drie  uur  per  week  vrijwilligerswerk  doen  op  de  eigen  voetbalclub,  omringd door mensen uit de eigen sociale klasse”.   Toch vergrijst deze third age op den duur ook, aldus Van Dam (2009)  en kennen  oudere  vrijwilligers  zowel  fysieke  als  gezondheidsbeperkingen  (Safrit  et  al.,  1998).  Redenen  voor  ouderen  om  jarenlange  inzet  in  vrijwilligerswerk  op  te  zeggen  liggen  volgens  het  Stichting  Vrijwilligersmanagement  (1997)  vaak  in  de  sfeer  van problemen  met  de  gezondheid,  verplichtingen  in  de  familiekring,  verhuizing,  het  verliezen  van  interesse of een tijdsgebrek voor andere dingen.     2.7. Veranderingen in Nederland met betrekking tot vrijwilligerswerk in relatie tot  de levensfasen  Van  Ingen  (2009)  wijst  op  1989  als  keerpunt  aan  waarop  vrijwilligerswerk  van  een  stijging  is  omgeslagen  in  een  daling.  Een  rechtlijnige  daling  tussen  1985  en  20054  is  zichtbaar  bij  drie  groepen:  inwonende  kinderen,  alleenstaanden  en  gezinnen  met  oudere  kinderen.  De  enige  groep  die  meer  vrijwilligerswerk  is  gaan  ondernemen  in  eerdergenoemde  periode  zijn  ouderen,  waarmee  deze  groep  dan  ook  voor  een  belangrijke compensatie van de daling van de vrijwillige inzet van de drie voorgaande  groepen heeft gezorgd.  

4

 Zoals in de inleiding van dit rapport al werd vermeld, is het percentage van Nederlanders dat deelneemt  aan vrijwilligerswerk de afgelopen jaren redelijk stabiel, tussen de 42 en de 45%. 

22

  Van Ingen (2009) stelt verder dat in de periode tussen 1985 en 2005 zowel jonge  gezinnen  als  ouderen  bovengemiddeld  tijd  besteden  aan  vrijwilligerswerk,  waarbij  de  ouderen duidelijk hoger scoren dan de jongeren. In 1985 was de situatie echter precies  omgekeerd:  jonge  gezinnen  deden  destijds  aanzienlijk  meer  vrijwilligerswerk  dan  ouderen. In de periode 1985 – 2005 zijn jongeren dus duidelijk gewisseld van plaats in  de  rangorde.  Onderzoek  naar  verklarende  factoren  leverde  volgens  Van  Ingen  (2009)  het  volgende  op:  allereerste  heeft  de  wisselwerking  niets  te  maken  met  sekseverschillen. Ten tweede heeft de ontkerkelijking meer impact op jongeren dan op  ouderen.  Ten  derde  onderdrukt  opleiding  de  verschillen  tussen  1985  en  2005:  onder  jonge  gezinnen  is  het  opleidingsniveau  gestegen,  wat  de  schade  voor  wat  betreft  vrijwilligerswerk  beperkt  heeft.  Dit  is  opvallend,  gezien  het  feit  dat  onderzoek  door  Ruiter  en  Bekkers  (2009)  uitwees  dat  opleidingsniveau  alleen  van  invloed  is  op  het  aangaan van lidmaatschappen, maar niet op het doen van vrijwilligerswerk, zoals ook  genoemd in hoofdstuk een. Ten slotte verklaart de toegenomen tijdsdruk onder jonge  gezinnen  een  significant  gedeelte van  de daling in  hun  vrijwilligerswerk.  Ouderen zijn  echter  gevrijwaard  gebleven  van  deze  toegenomen  druk,  zij  ervaren  zelfs  minder  tijdsdruk  dan  in  eerdere  tijden,  wat  ook  meteen  een  deel  van  hun  toename  in  vrijwilligerswerk verklaart (Van Ingen, 2009).     2.8. Het integreren van arbeid en vrijwilligerswerk in de levensloop: handvatten  voor overheidsbeleid  Safrit et al. (1998) wijzen erop dat wanneer de menselijke ontwikkeling door de diverse  levensfasen  begrepen  wordt  en  er  in  het  aanbod  van  vrijwilligerswerk  rekening  gehouden wordt met de unieke mogelijkheden, interesses en behoeften van mensen in  de verschillende levensfasen, het mogelijk is om mensen succesvol bij vrijwilligerswerk  te betrekken. “Het continuüm van menselijke ontwikkeling mag beschouwd worden als  bestaande  uit  vier  domeinen  of  dimensies:  cognitief,  sociaal,  emotioneel  en  fysiek.  Deze  domeinen  zijn  nauwlettend  met  elkaar  verbonden  en  vormen  een  persoon.  Alle  vier  de  domeinen  zullen  samen  in  overweging  genomen  moeten  worden  om  een  gezonde  ontwikkeling  van  vrijwilligerswerk  in  iedere  specifieke  fase  te  promoten”  (Safrit et al., 1998:16).    Kinderen kunnen bijvoorbeeld  deel uitmaken van  het  vrijwilligerswerk van hun  ouders, wat de basis vormt voor het gevoel dat het belangrijk is om anderen te helpen  (0 – 2 jaar), en kunnen familieleden helpen in korte, hands‐on activiteiten zoals bomen  planten  (3  –  5  jaar).  Kinderen  van  zes  tot  elf  jaar  zullen  vooral  geïnteresseerd  zijn  wanneer  zij  de  kans  krijgen  om  samen  te  werken  en  wanneer  hen  een  actieve  rol  toebedeeld wordt. Het is voor deze groep wel belangrijk dat alles goed georganiseerd  wordt  en  dat  jongens  en  meisjes  in  aparte  groepen  werken.  Tieners  in  de  categorie  twaalf  tot  negentien  jaar  zullen  meer  verantwoordelijkheid  en  keuzemogelijkheden  moeten  krijgen  in  de  projecten  die  ze  zouden  willen  doen  en  zijn  juist  meer  geïnteresseerd  in  gemengde  groepen  (Safrit  et  al.,  1998).  Eerdergenoemde  maatschappelijke  stages  op  het  voortgezet  onderwijs  kunnen  voortgezet  worden  om  leerlingen  te  leren  wat  het  betekent  om  maatschappelijk  betrokken  te  zijn.  Uit  het  onderzoek  van  Meijs  (2010)  blijkt  dat  leerlingen  het  na  een  dergelijke  stage  23

vanzelfsprekender vinden om vrijwilligerswerk te doen en ook eerder vrijwilliger zullen  worden buiten hun stage. Belangrijk is hierbij echter wel dat naast de door Safrit et al.  (1998)  genoemde  keuzevrijheid,  leerlingen  ook  goed  voorbereid  en  begeleid  worden,  met name voor wat betreft reflectie.     Nederlandse  studenten  werken  tegenwoordig  meer  dan  vroeger,  zoals  eerder  gezegd, en staan onder druk van het strenge studiefinancieringssysteem, waardoor ze  minder tijd overhouden (Van Dam, 2011).     Voor jonge werkenden is het van belang dat vrijwilligerswerk aansluit bij hun rol  op het werk of in het gezinsleven. Deze groep heeft minimale begeleiding nodig en ziet  vrijwilligersactiviteiten als een manier om hun skills te verbeteren en uit te breiden. Ook  is  vrijwilligerswerk  een  manier  om  nieuwe  mensen  te  ontmoeten  en  om  hun  persoonlijke  doelen  en  waarden  na  te  streven.  Deze  kansen  moeten  hen  dan  ook  geboden worden in het vrijwilligerswerk (Safrit et al., 1998).     De  wat  oudere  groep  in  de  arbeidfase  moet  vooral  de  kans  krijgen  om  zijn  of  haar expertise te gebruiken.  In  de  Third  Age  groep  en  de  groep  oudere  senioren  is  het  van  belang  om  te  bedenken  dat  zij  veel  tijd  om  handen  hebben  en  dus  tijdsintensief  vrijwilligerswerk  zouden  kunnen  doen.  Daarnaast  hebben  zij  veel  ervaring  en  kennis  die  ze  kunnen  delen. Het is wel van belang dat hierbij de mogelijke fysieke beperkingen van ouderen  in ogenschouw genomen worden (Safrit et al., 1998). De SESAM Academie is hier, als  maatschappelijk adviesbureau door adviseurs van 55 jaar en ouder, een goed voorbeeld  van. Ouderen kunnen binnen SESAM hun kennis en ervaring belangeloos inzetten voor  non‐profit  organisaties,  door  hen  te  helpen  bij  het  oplossen  van  organisatorische  en  bestuurlijke vraagstukken.   Meindersma  (2008)  komt  daarnaast  met  het  idee  om  mensen  binnen  een  de  post‐arbeidfase  als  ambassadeur  te  laten  fungeren  om  andere  ambassadeurs  uit  dezelfde  levensfase  bij  het  vrijwilligerswerk  te  betrekken,  omdat  zij  weten  welke  drempel ze weg moeten nemen bij ouderen en omdat zij als rolmodel kunnen fungeren.  Daarnaast  willen  ouderen  graag  persoonlijk  gevraagd  worden  en  hebben  oudere  ambassadeurs  de  tijd  voor  een  praatje  en  voor  aandacht.  Meindersma  (2008)  noemt  hierbij  het  voorbeeld  van  de  SWOB  in  Barendrecht,  waar  ouderen  andere  ouderen  recruiten  voor  vrijwilligerswerk,  waarmee  ze  in  de  eerste  plaats  eenzaamheid  bij  de  ouderen wegnemen en daarnaast nieuwe vrijwilligers weten te werven.   Families kunnen ten slotte ook gezamenlijk vrijwilligerswerk doen. Deze nieuwe  vorm van vrijwilligerswerk, genaamd family volunteering is echter nog niet erg populair  in Nederland (Meijs et al., 2011).   Safrit  et  al.  (1998)  wijzen  er  daarnaast  op  dat  het  ook  heel  belangrijk  is  om  mensen  tussen  de  verschillende  levensfasen  met  elkaar  in  contact  te  laten  komen,  middels  intergenerationele  programma’s  zoals  het  gepensioneerde  senior  vrijwilligers  programma,  foster  grandparents  en  adopteer‐een‐grootouder,  aangezien  dit  vanuit  Putnam’s sociaal kapitaal benadering de hele samenleving voordeel op zal leveren.  

24

    HOOFDSTUK 3  DE RELATIE TUSSEN ARBEID EN VRIJWILLIGERSWERK IN HUN GEORGANISEERD  VERBAND    3.1. Inleiding  In dit hoofdstuk is bekeken in hoeverre er een (positieve) wisselwerking kan zijn tussen  beroepsmatig  en  vrijwillig  organiseren.  Er  is  bekeken  wat  voor  toewijding  individu’s  tonen  naar  vrijwilligersorganisaties  en  in  hoeverre  de  manier  waarop  zij  behandeld  worden  hun  contributie  beïnvloedt.  Ook  vrijwillige  activiteiten  binnen  de  beroepsmatige  context,  vaak  ook  wel  corporate  volunteering  genoemd,  zijn  onderzocht.  De  wisselwerking  tussen  beide  types  van  organiseren  is  vervolgens  uitgediept.     3.2. Lidmaatschap van verenigingen  De  kans  op  lidmaatschap  van  een  of  meerdere  verenigingen  wordt  volgens  Ruiter  en  Bekkers (2009) verhoogd door een aantal factoren: de kans dat een individu lid is van  een vereniging gaat omhoog naarmate deze persoon jonger is, hoger opgeleid is, naar  een  nieuwe  gemeente  verhuist,  minder  lang  in  een  gemeente  woont,  een  man  is  en  kerkelijk  is.  De  invloed  van  opleiding  en  beroep  verschilt  sterk  tussen  mannen  en  vrouwen.  Voor  mannen  zijn  verenigingen  vaak  gerelateerd  aan  werk,  terwijl  verenigingen  waarvan  vrouwen  lid  zijn,  vaker  gerelateerd  zijn  aan  opleiding  en  gezin.  Bij  mannen  onderling  zijn  mannen  met  een  voltijd  of  parttime  baan  met  middelbare  status vaker lid dan mannen zonder baan. Onder vrouwen is de kans dat zij lid zijn van  een  vereniging  tot  wel  60%  hoger  wanneer  zij  kinderen  in  de  basisschoolleeftijd  hebben,  vaak  omdat  de  kinderen  dan  lid  worden  en  omdat  ze  meer  tijd  over  hebben  wanneer kinderen niet langer de hele dag thuis zijn.     Qua leeftijd zien Ruiter en Bekkers (2009) de kans op lidmaatschap gelijk blijven  tot een leeftijd van veertig jaar, waarna deze afneemt. Na de leeftijd van vijftig jaar is er  echter  weer  een  lichte  stijging.  De  grootste  kans  op  het  doen  van  vrijwilligerswerk  in  een  vereniging  is  net  nadat  men  lid  is  geworden  van  de  desbetreffende  vereniging;  deze  kans  wordt  daarna  ieder  jaar  kleiner.  Uiteindelijk  doet  ongeveer  30%  van  de  Nederlandse leden vrijwilligerswerk.     De  kans  op  het  aangaan  en  beëindigen  van  een  lidmaatschap  van  een  organisatie  verschilt daarnaast  ook per  type  organisatie.  De  kans  op  het  aangaan  van  lidmaatschappen van sportverenigingen is volgens Ruiter en Bekkers (2009) aanzienlijk  gestegen in de loop van tijd, hoewel de groei van het aantal nieuwe lidmaatschappen  wel  afneemt  over  tijd.  Betrokkenheid  bij  dergelijke  verenigingen  is  hoger  bij  ouders  waarvan  de  kinderen  in  de  leeftijd  van  vijf  tot  twaalf  jaar  bevinden.  Bij  vakbonden  en  beroepsverenigingen is de kans op het aangaan van een lidmaatschap het hoogste onder  mensen met een voltijdbaan met een lage of juist een hoge status. Waar mensen met  een hogere status lid worden van beroepsverenigingen, worden mensen met een lage  25

status  lid  van  een  vakbond.  Bij  kerkelijke  organisaties  is  een  duidelijke  verandering  gaande:  naarmate  men  ouder  wordt,  raakt  men  steeds  meer  betrokken  bij  kerkelijke  organisaties. Dat is echter steeds minder het geval. De kans om lid te worden van een  natuurvereniging neemt langzaam toe gedurende het leven, tot ongeveer het veertigste  levensjaar. Dit type verenigingen blijkt een erg trouwe aanhang te hebben, die lang lid  blijft.  Men  is  vooral  lid  van  muziek‐,  koor‐  of  toneelverenigingen  gedurende  de  adolescentie; na het 55ste levensjaar wordt niemand meer lid van dit type verenigingen.  Het  lidmaatschap  van  politieke  en  maatschappelijke  organisaties  neemt  tot  ongeveer  het  35ste  levensjaar  langzaam  toe,  wanneer  ongeveer  15%  van  de  mensen  rond  deze  leeftijd  lid  is  van  een  dergelijke  organisatie.  Lidmaatschap  van  verenigingen  gerelateerd  aan  school  en  jeugd  ten  slotte,  is  sterk  verweven  met  het  opgroeien  van  kinderen en vertoont dan ook een toename tussen het 26ste en het 35ste levensjaar. De  inzet  van  vaders  is  vaak  minder  frequent  dan  die  van  moeders;  waar  vaders  zich  focussen  op  de  hogere‐status‐taken  zoals  het  onderdeel  uitmaken  van  de  ouderraad,  nemen moeders deel aan allerlei activiteiten. Ouders verlaten dergelijke verenigingen  meestal  wanneer  de  kinderen  van  school  gaan.  Bij  een  enkele  school  is  dit  ook  het  beleid van de school (Ruiter & Bekkers, 2009).    Met  name  de  eerste  tien  jaar  is  er  een  grote  kans  dat  men  het  lidmaatschap  en/of  bijbehorend vrijwilligerswerk beëindigt, daarna wordt de kans veel kleiner. De kans op  beëindigen  van  het  lidmaatschap  vergroot  volgens  Ruiter  en  Bekkers  (2009)  wanneer  men  ouder  wordt  en  wanneer  men  een  groter  aantal  jaren  lid  is.  De  kans  op  het  beëindigen  van  een  lidmaatschap  van  een  vereniging  is  daarnaast  groter  onder  vrouwen,  mensen  die  verhuizen  en  onder  degenen  die  een  voltijdbaan  hebben  met  middelbare status. Vrouwen verlaten bovendien significant vaker een maatschappelijke  organisatie dan mannen, met name wanneer men lager opgeleid is.     3.3. Actieve participatie  Het doel van veel verenigingen is om lidmaatschap om te zetten in actieve participatie.  Wanneer men  vrijwilligerswerk  doet,  is dit  vaak in  hetzelfde  jaar  als  waarin  men  lid  is  geworden.  De  kans  op  actieve  participatie  wordt  aanzienlijk  verhoogd  door  een  verhuizing; mensen zullen dan eerder met vrijwilligerswerk beginnen, hoewel dit vaak  niet  direct  in  het  jaar  van  de  verhuizing  zal  zijn.  Naarmate  mensen  langer  in  een  bepaalde  gemeente  wonen,  is  de  kans  dat  zij  met  vrijwilligerswerk  bij  de  vereniging  beginnen  steeds  kleiner.  Het  aantal  verenigingsleden  dat  vrijwilligerswerk  doet  is  volgens Ruiter en Bekkers (2009) vermoedelijk toegenomen de afgelopen decennia.     De kansen op het beëindigen van de actieve participatie in een vereniging hangen dan  ook  samen  met  de  kansen  om  te  beginnen  met  vrijwilligerswerk  binnen  dezelfde  organisaties. Men stopt bijvoorbeeld vaak met vrijwilligerswerk wanneer men naar een  andere  gemeente  verhuist.  De  verstedelijking  van  de  gemeente  is  hierbij  ook  van  belang:  mensen  in  een  stedelijke  gemeente  stoppen  iets  meer  dan  anderhalf  keer  zo  vaak  met  vrijwilligerswerk  dan  mensen  woonachtig  in  een  niet‐stedelijke  gemeente.  Zoals eerder gezegd zijn opleidingsniveau en beroepsstatus niet van invloed op de kans  26

om te stoppen met actieve participatie. Hoe langer men vrijwilligerswerk doet, des te  kleiner de kans dat men zijn of haar vrijwillige inzet stop zal zetten (Ruiter & Bekkers,  2009).     3.4. Het werven van vrijwilligers  Vrijwilligers  worden  vaak  gezien  als  een  groep  die  geworven  en  vastgehouden  moet  worden,  zoals  dat  ook  in  human  resource  management  bij  commerciële  organisaties  gebeurt (Kuperus, 2005). Een andere aanpak van non‐profit organisaties is om de nood  aan vrijwilligers zoveel mogelijk te beperken, bijvoorbeeld door activiteiten af te stoten  of  te  beperken  of  door  taken  uit  te  besteden.  Ook  wordt  er  veel  moeite  gestoken  in  vrijwilligersmanagement zelf (Lam & Kuperus, 2007).   Uit  onderzoek  is  gebleken  dat  de  meeste  mensen  vrijwilligerswerk  gaan  doen  omdat  ze  gevraagd  worden.  Volgens  Bussell  en  Forbes  (2001)  is  de  kans  dat  mensen  vrijwilligerswerk  verrichten  vier  keer  zo  groot  wanneer  zij  gevraagd  worden  door  een  bekende.  Het  vragen  van  mensen  gebeurt  dan  ook  vooral  binnen  de  eigen  kring  van  familie, vrienden en kennissen. Daarnaast vragen verenigingen vooral mensen waarvan  zij het idee hebben dat deze mensen ‘erbij passen’. Dit lijkt een effectieve manier van  het werven van vrijwilligers te zijn, maar deze wijze van aanspreken bepaalt dus zowel  wie  vrijwilligerswerk  doet  als  welke  rol  een  vrijwilliger  op  zich  neemt.  Bovendien  verklaart deze werkwijze  volgens  Dekker (interview, 2011) waarom  veel  mensen geen  vrijwilligerswerk  doen:  “Men  weet  vaak  niet  dat  men  vrijwilligerswerk  kan  doen,  wat  men dan precies zou kunnen doen en hoe men dat zou kunnen doen”.   Aanspreken  als  wijze  van  werven  kan  er  bijvoorbeeld  toe  leiden  dat  bepaalde  groepen  oververtegenwoordigd  zijn  binnen  organisaties,  terwijl  andere  groepen  onbedoeld  buitengesloten  worden.  In  Nederland  zijn  het  nog  steeds  met  name  kerkelijken  en  hoogopgeleiden  die  vrijwilligerswerk  verrichten.  Verschelden  en  Vanthuyne  (2007:26)  wijzen  er  dan  ook  op  dat  deze  manier  van  werven  daardoor  vragen oproept “naar het maatschappelijk draagvlak en de verankering van het sociaal‐ cultureel  verenigingsleven  in  de  samenleving”.  Overheidsbeleid,  zoals  de  eerdergenoemde Wmo, is er dan ook vaak op gericht om ook lageropgeleiden en niet‐ kerkelijken  bij  het  maatschappelijk  debat  te  betrekken.  Verschelden  en  Vanthuyne  (2007)  plaatsen  vraagtekens  bij  dit  beleid:  bevestigt  een  dergelijk  beleid  niet  eerder  bestaande  ideeën  dan  dat  deze  opgeheven  worden?  Naast  het  aanspreken  van  potentiële vrijwilligers binnen de eigen kring, proberen verenigingen heel sterk om de  vrijwilligers daadwerkelijk te activeren, wat zij doen door mensen uit te blijven nodigen.  Door  vrijwilligers  kan  deze  stortvloed  aan  uitnodigingen  als  opdringerig  worden  ervaren, terwijl bestuursleden van de betreffende organisaties volgens Verschelden en  Vanthuyne  (2007)  vaak  het  idee  hebben  dat  zij  niets  bereiken  ondanks  de  vele  pogingen.  Faulk  (2009)  noemt  dat  mensen  ook  zelf  op  zoek  kunnen  gaan  naar  vrijwilligerswerk, omdat zij iets willen leren wat nuttig kan zijn in een betaalde baan of  omdat zij hopen er via vrijwillige inzet achter te komen welk werk bij ze past. Anderen  tonen vrijwillige inzet uit altruïsme of betrokkenheid bij de maatschappij.     27

3.5. Vrijwillige inzet vanuit het werk  Een  veelvoorkomende  vorm  van  het  vragen  van  vrijwilligers  binnen  de  eigen  kring  is  vrijwillige activiteit op de werkvloer. In de eerdere hoofdstukken werd al genoemd dat  vrijwilligerswerk en werk beide als vormen van arbeid beschouwd kunnen worden, met  als  verschil  dat  de  eerste  vorm  van  vrijwilligerswerk  onbetaald  is,  terwijl  de  tweede  vorm  van  werk  voornamelijk  uitgevoerd  wordt  vanwege  de  financiële  tegenprestatie.  Volgens Pearce (1982) is de keuze van een werknemer om wel of geen vrijwilligerswerk  te  ondernemen  dan  ook  afhankelijk  van  het  voordeel  dat  zij  hopen  te  behalen  door  middel van de activiteiten die zij uitvoeren. Werkenden die gericht zijn op persoonlijke  ontwikkeling zullen dan ook eerder vrijwilligerswerk uitvoeren dan werknemers die een  financiële tegenprestatie of vergrote kansen op promotie het meest belangrijk achten.  De  manier  waarop  een  bedrijf  vrijwilligerswerk  waardeert  is  dan  ook  heel  belangrijk,  aangezien  dit  de  laatste  groep  potentiële  vrijwilligers  ook  over  de  streep  zou  kunnen  trekken gezien het feit dat vrijwilligerswerk een middel wordt om het eerdergenoemd  financiële gewin of de gewenste promotie te behalen. Sociale druk van collega’s is vaak  ook de reden dat men vrijwilligerswerk op zich neemt. Quirk (1998) onderscheidt dan  ook drie niveaus waarop men vrijwillige inzet kan tonen: op individueel niveau, als team  en bedrijfsbreed.     De  Swart  (interview,  2011)  heeft  het  tegenovergestelde  ervaren:  “van  de  MKB  bedrijven die meededen aan de MVO Monitor, zei 55% aan MVO te doen, waarvan 65%  ook vrijwilligerswerk ondersteunde. 80% van deze bedrijven deed dit naar eigen zeggen  uit  gevoelsoverwegingen.  Verworven  competenties  en  andere  voordelen  zouden  dan  dus minder van belang zijn”. Wel erkent De Swart (interview, 2011) dat vrijwillige inzet  vanuit het werk steeds gebruikelijker wordt in Nederland en dat steeds meer bedrijven  de  mogelijkheden  die  zij  bieden  tot  het  doen  van  wat  men  noemt  medewerkervrijwilligerswerk  naar  potentiële  werknemers  communiceren.  “Door  de  vergrijzing  zullen  goede  mensen  schaars worden. Er  zal  dan  ook  steeds  meer  naar  de  behoeften van de werknemers gekeken worden”. De Swart (interview, 2011) verwacht  dat het percentage MVO bij grote bedrijven bovendien nog hoger zal liggen, aangezien  MKB‐bedrijven  gezien  hun  grootte  werknemers  vaak  moeilijk  kunnen  missen,  in  tegenstelling  tot  grotere  bedrijven.  Bedrijven  kunnen  medewerkervrijwilligerswerk  op  verschillende  niveaus  faciliteren,  van  het  aanbieden  van  flexibele  werkuren  tot  het  organiseren van werknemersprogramma’s.     3.6. Betrokkenheid bij de organisatie: gestuurd door bekenden of vanuit de context  van het werk  De  manieren  om  vrijwilligers  te  werven  binnen  organisaties  en  vanuit  het  werk  vertonen overeenkomsten zoals de sociale druk die men op elkaar uitoefent, maar ook  verschillen,  zoals  het  feit  dat  een  commerciële  organisatie  haar  werknemers  ook  met  andere  pressiemiddelen  aan  kan  zetten  tot  het  doen  van  vrijwilligerswerk,  zoals  het  verhogen  van  de  kansen  op  een  promotie.  Quirk  (1998)  benadrukt  echter  dat  vrijwilligerswerk  alle  belanghebbenden  gelukkig  behoort  te  maken.  Werknemers  behoren plezier te hebben in het doen van vrijwilligerswerk, bedrijven moeten zien dat  het  project  tot  de  verbetering  van  werkgerelateerde  skills  en  waar  mogelijk  ook  tot  28

teambuilding leidt en het werk van de vrijwilligers vanuit het bedrijfsleven behoort van  toegevoegde waarde te zijn voor de samenleving.     Verbintenis  met  de  organisatie  speelt  in  beide  type  organisaties  een  grote  rol.  Bij  commerciële  relaties  tussen  de  werkgever  en  werknemer  is  er  sprake  van  het  psychologisch contract, wat bestaat uit twee verschillende factoren: de transactionele,  ofwel de bijbehorende financiële transacties en de mogelijkheden tot promotie, en de  relationele,  ofwel  de  baanzekerheid  en  het  verzekeren  van  een  minimumperiode  waarin men in dienst kan blijven (Rousseau, 1990). Van Dyne en Ang (1998) constateren  dat  de  mate  van  vastigheid  die  een  werknemer  vindt  bij  zijn  of  haar  werkgever  het  psychologisch  contract  positief  beïnvloedt.  Musick  en  Wilson  (1997)  voegen  daar  aan  toe dat tevredenheid met de eigen baan de kans op vrijwillige inzet naast het betaalde  werk  vergroot.  Mitchell  (2006)  noemt  daarnaast  ook  verhoogde  flexibiliteit  in  werktijden en verlofdagen. Burger en Caldwell (2003) kwamen tot de conclusie dat zelfs  de  kleinste  monetaire  stimulans  al  averechts  werkt.  In  het  door  hen  uitgevoerde  experiment voelden de mensen die een dollar betaald kregen om een daklozenpetitie  te tekenen zich al minder altruïstisch dan degenen die dat niet kregen. De groep die een  dollar had ontvangen was dan ook minder geneigd om twee dagen later weer mee te  helpen bij vrijwilligerswerk dan degenen die niet betaald hadden gekregen. Ook bleek  dat  mensen  die  te  horen  kregen  van  de  organisatie  dat  ze  behulpzaam  waren  meer  geneigd bleken om twee dagen later weer mee te helpen dan de mensen die dit niet te  horen hadden gekregen. Erkenning heeft dus veel invloed op zelfperceptie, wat op zijn  beurt weer impact heeft op het wel of niet uitvoeren van vrijwilligerswerk. Beschouwde  organisationele  steun  (Perceived  Organizational  Support),  ofwel  de  mate  waarin  een  organisatie de bijdragen van vrijwilligers expliciet waardeert en om het welzijn van de  vrijwilligers  geeft,  is  dan  ook  zeer  belangrijk,  zowel  in  het  geval  van  een  vrijwilligersorganisatie  als  in  het  geval  van  vrijwillige  inzet  vanuit  de  werkvloer  (Rhoades & Eisenberger, 2002). Linden en Meijs (2001) benadrukken  dan ook dat een  bedrijf betrokken hoort te zijn bij het vrijwilligerswerk van de werknemer, bijvoorbeeld  door  middel  van  het  erkennen  en  organiseren  van  de  vrijwillige  inzet,  evenals  de  organisatie  van  eigen  vrijwillige  activiteiten  of  het  sponsoren  van  de  activiteiten  uitgevoerd door vrijwilligers.     Hoewel  Starnes  (2007)  wel  van  een  psychologisch  contract  spreekt  binnen  vrijwilligersorganisaties, spreken Haski‐Leventhal en Bargal (2008) van een proces met  betrekking tot de organisationele socialisatie van een vrijwilliger. In dit proces gaat de  vrijwilliger door vijf fases van betrokkenheid: van genomineerde naar nieuwe vrijwilliger  via betrokken vrijwilliger naar senior vrijwilliger en verlaat de organisatie uiteindelijk. De  verschillende  fases  brengen  veranderingen  en  verschuivingen  in  de  activiteiten,  percepties,  houdingen,  emoties  en  relaties  met  anderen  van  de  vrijwilliger  mee.  De  overgang naar een volgende fase heeft niet alleen te maken met het passeren van tijd,  maar ook met emotionele en interne veranderingen in het leven en de gevoelswereld  van de vrijwilliger, maar ook van de collega’s binnen de organisatie en de cliënten van  29

de organisatie. Net als in hoofdstuk twee kunnen de verschillende fases dus niet puur  op tijd gebaseerd worden.     Hoewel organisationele verbintenis dus  in beide type organisaties voor lijkt te komen ,  lijken  de  verwachtingen  van  het  individu  en  zijn  of  haar  bereidheid  om  verantwoordelijkheid  op  zich  te  nemen  wel  anders  te  zijn  binnen  commerciële  organisaties dan binnen non‐profit organisaties. Verschelden et al., (2007) wijzen op de  hoge verwachtingen die bestaan met betrekking tot vrijwilligers. Zo wordt er niet alleen  van hen verwacht dat ze betrokken zijn, maar ook dat ze hun competenties en talenten  ter beschikking stellen aan de vereniging en verantwoordelijkheden en bevoegdheden  op zich nemen. Toch lijken vrijwilligers niet altijd bereid om aan deze verwachtingen te  voldoen.  Smith  en  Tannebaum  (1963)  vergeleken  de  invloed  van  groepen  op  verschillende  hiërarchische  niveaus  met  hun  pendanten  in  werkgevende  organisaties.  Zij  kwamen  tot  de  conclusie  dat  vrijwilligers  verwachten  meer  controle  te  krijgen,  bijvoorbeeld met betrekking tot hun mobiliteit binnen de organisatie en de autonomie  die  ze  uit  kunnen  oefenen  over  hun  vrijwilligerswerk,  zelfs  wanneer  ze  een  vrijwilligerspositie op een lager niveau hebben, terwijl ze dat in hun betaalde baan niet  verwachten. Pearce (1983) concludeerde daarnaast ook dat vrijwilligers minder bereid  zijn  om  leiderschapsposities  op  zich  te  nemen  dan  werknemers  in  posities  op  een  vergelijkbare  plek  in  de  hiërarchie.  De  Swart  (interview,  2011)  biedt  hiervoor  een  mogelijke verklaring, door te stellen dat het juist die organisationele verbintenis is, die  mist:  “Jonge  werkenden  zijn  niet  meer  geïnteresseerd  in  een  organisatie.  Zij  zijn  geïnteresseerd in een bepaald thema of een bepaalde doelgroep”.    3.7.  De  wisselwerking  tussen  beroepsmatig  en  vrijwillig  organiseren:  handvatten  voor overheidsbeleid  In  dit  hoofdstuk  is  gebleken  dat  het  werven  van  vrijwilligers  voornamelijk  via  het  netwerk  plaatsvindt.  Waar  mensen  in  vrijwillige  organisaties  onder  sociale  druk  niet  lijken te willen weigeren, hebben commerciële organisaties naast sociale druk nog vele  andere  pressiemiddelen  om  werknemers  te  stimuleren  om  vrijwillige  inzet  te  tonen.  Het meest ideale vrijwilligerswerk is echter dat vrijwilligerswerk wat de belangen van de  verschillende  belanghebbenden  behartigt.  In  de  praktijk  lijkt  de  organisationele  verbintenis  zowel  binnen  bedrijven,  ervan  uitgaande  dat  het  bedrijf  degene  is  die  het  doen  van  vrijwilligerswerk  aanmoedigt,  en  binnen  vrijwilligersorganisaties  zelf  aanwezig. Het doen van vrijwilligerswerk wordt door het individu echter anders gezien:  zo verwacht men vooral meer vrijheid en autonomie, ongeacht op welk niveau men zich  bevindt,  wellicht  juist  omdat  de  pressiemiddelen  die  bedrijven  kunnen  hanteren,  in  vrijwilligersorganisaties veel minder van toepassing zijn. Het devies is volgens Starnes  (2007)  om  ervoor  te  zorgen  dat  de  commitment  met  de  vrijwillige  organisatie  gehandhaafd  wordt.  Starnes  (2007)  noemt  dan  ook  het  idee  voor  managers  in  non‐ profit  organisaties  om  met  vrijwilligers  open  feedback  sessies  te  organiseren,  waarin  vrijwilligers  uitgenodigd  worden  om  eerlijk  te  praten  over  het  psychologisch  contract  en  mogelijke  breuken  van  dit  contract.  Managers  krijgen  dan  de  kans  om  eventuele  breuken te verklaren om er zo voor te zorgen dat deze afbreuk van het psychologisch  30

contract  niet  leidt  tot  de  vermindering  van  de  bijdragen  van  vrijwilligers  en  zo  de  verbintenis met de vrijwilligers te behouden.    Daarnaast  kan  er  door  werkgevers  ingespeeld  worden  op  het  brede  scala  aan  vrijwilligersactiviteiten dat door hun werknemers ondernomen kan worden. Hierbij kan  bijvoorbeeld  gedacht  worden  aan  het  geven  van  vrijheid  aan  de  werknemer  om  flexibeler met zijn of haar uren om te gaan, het vrij geven voor vrijwilligerswerk en het  gezamenlijk ondernemen van vrijwillige activiteiten, zoals deelname aan een initiatief  als NL Doet.   

31

    HOOFDSTUK 4  HET BETER EN POSITIEF VERBINDEN VAN DE TWEE MODULES VAN  PARTICIPATIE    4.1. Inleiding  Hoewel  vrijwilligerswerk  in  principe  op  vrijwillige  basis  behoort  te  gebeuren,  onderscheiden  Hustinx  et  al.  (2007:2)  ook  een  andere  vorm  van  vrijwilligerswerk,  namelijk  geleid  vrijwilligerswerk,  wat  “verwijst  naar  vormen  van  inzet  waarbij  de  deelname aan, of de voorwaarden waaronder, en de wijze waarop wordt deelgenomen,  door anderen geïnitieerd en/of ingericht worden,’ waarbij een ‘continuüm van absoluut  vrijwilligerswerk,  naar  vrijwillig  geleid  vrijwilligerswerk  en  verplicht  geleid  vrijwilligerswerk” onderscheiden kan worden. Hustinx et al. (2007) verwachten dat het  vrijwilligerswerk meer richting geleid vrijwilligerswerk zal verschuiven in de toekomst,  waarbij  vrijwilligerswerk  in  de  traditionele  zin  van  het  woord  minder  voor  zal  komen.  Geleid  vrijwilligerswerk  zou  het  vrijwilligerspotentieel  behoren  te  faciliteren  en  te  stimuleren.  Hoewel  Nederland  enerzijds  hoog  scoort  met  betrekking  tot  vrijwillige  inzet,  lijkt  de  maatschappelijke  betrokkenheid  van  de  Nederlandse  bevolking  afgenomen  te  zijn.  Volgens  Smit  (interview,  2011)  is  er  een  mentaliteitsverandering  nodig in Nederland: “Men moet beseffen dat niet alle heil van de overheid kan komen,  maar dat burgers zelf ook initiatief moeten tonen”. Geleid vrijwilligerswerk kan hier een  antwoord  op  zijn  (Hustinx  et  al.,  2007).  De  beleving  van  vrijwillige  inzet  zal  hiermee  waarschijnlijk  veranderen.  In  dit  hoofdstuk  is  er  concreet  gekeken  naar  de  manieren  waarop  er  programma’s  ingericht  kunnen  worden  om  vrijwilligerswerk  onder  werkenden  te  bevorderen,  waarbij  de  verschillende  actoren  besproken  worden.  Bij  onderstaande  programma’s  worden  de  verschillende  vormen  van  vrijwilligerswerk  tezamen gebruikt, waarbij een bepaald programma betrekking kan hebben op absoluut  vrijwilligerswerk,  terwijl  een  ander  programma  bijvoorbeeld  meerdere  vormen  integreert.     4.2. De overheid  In  hoofdstuk  een  werd  al  genoemd  dat  de  overheid  vrijwilligerswerk  graag  wil  stimuleren  en  maatschappelijke  participatie  ook  als  een  antwoord  op  vele  maatschappelijke vraagstukken ziet. Concluderend uit de eerdere hoofdstukken zijn er  een aantal voorwaarden en mogelijkheden die de Nederlandse overheid kan scheppen  om vrijwilligerswerk (onder werkenden) te promoten.   Volgens  Van  Baren  et  al.  (2011b:17),  is  er  echter  een  voorwaarde  waar  de  overheid eerst aan zal moeten voldoen: “Politici en overheden moeten inzicht hebben  in de complexiteit van de civil society. Er zit een duidelijke tegen, zo niet anti, overheid  component in het concept civil society. Een samenleving met een goed functionerende  civil  society  is  vaak  een  gezonde,  democratische  samenleving.  Maar  het  is  ook  een  samenleving  van  mondige,  zelfstandige  burgers  die  hun  democratische  recht  niet  32

alleen  vorm  geven  via  stemmen”.  Eerdergenoemde  complexe  civil  society  bestaat  volgens  Handy  (1988)  uit  drie  verschillende  type  organisaties:  de  dienstverlenende  organisaties,  de  ‘mutual  support’  organisaties  zoals  voetbalclubs  en  de  non‐ governmentele  organisaties  waarin  burgers  een  kritisch  tegengeluid  laten  horen  richting bedrijven en overheid.      Wanneer  de  overheid  dit  inzicht  heeft,  kan  het  vrijwilligerswerk  onder  burgers,  in  dit  geval  werknemers,  op  velerlei  wijzen  ondersteunen.  Haski‐Leventhal  et  al.,  (2010)  noemen  bijvoorbeeld  belastingvoordelen  voor  mensen  die  vrijwilligerswerk  doen  en  wetten  die  de  rechten  van  vrijwilligers  beschermen  (Brudney,  2004),  maar  die  verder  ook gunstig zijn voor vrijwilligers. Haski‐Leventhal et al., (2010) noemen daarnaast ook  mogelijkheden  die  gebaseerd  zijn  op  de  erkenning  van  en  de  waardering  voor  de  aangeboden  vrijwillige  inzet,  zoals  het  organiseren  van  een  internationale  vrijwilligersdag  en  het  uitreiken  van  awards  aan  vrijwilligers.  De  overheid  heeft  bovendien een netwerkfunctie en kan via contacten met grote bedrijven proberen om  een  voordelige  situatie  te  creëren  voor  werkenden  met  een  wens  tot  het  doen  van  vrijwilligerswerk  en  kan  vrijwilligerscentrales  ondersteunen  (Van  Den  Bos,  2007).    Dit  geldt niet alleen voor grote bedrijven, volgens Van Baren et al. (2011b): de overheid zou  nieuwe derde partijen bij vrijwilligerswerk kunnen betrekken. Zo kan  het netwerk van  ‘mutual  support’  organisaties,  ofwel  de  in  hoofdstuk  drie  genoemde  verenigingen,  gebruikt worden  om  incidenteel ook  diensten  te  verlenen  aan  medeburgers, die geen  lid  zijn.  Wanneer  men  specifiek  op  werkend  Nederland  doelt,  kunnen  verenigingen  uitgezocht  worden  waarin  het  percentage  werkenden  relatief  hoog  ligt,  of  men  kan  werknemersverenigingen  en  ‐commissies  met  een  ‘mutual  support’‐functie  aanspreken.  Hustinx et al. (2011) komen daarnaast tot de conclusie dat de overheid ook een  belangrijke netwerkfunctie heeft bij het ‘inbedden’ van vrijwilligerswerk, een strategie  die uitgaat van normatieve druk en functioneel organiseren. Deze strategie komt erop  neer  dat  de  overheid  zowel  sociale  als  fysieke  ontmoeting  faciliteert  en  er  daarnaast  voor  zorgt  dat  vrijwilligerswerk  een  functioneel  onderdeel  uit  gaat  maken  van  het  beleid.  Een  goed  voorbeeld  hiervan  is  de  eerdergenoemde  maatschappelijke  stage  ingebed in het onderwijsprogramma, of werknemersvrijwilligerswerk als onderdeel van  de bedrijfscultuur (Van Baren et al., 2011b).   De  Swart  (interview,  2011)  benadrukt  bovendien  dat  de  overheid  het  goede  voorbeeld  behoort  te  geven,  door  ambtenaren  de  mogelijkheid  te  bieden  om  een  aantal  dagen  per  jaar  vrijwilligerswerk  uit  te  voeren.  De  maatschappelijke  bezwaren  met  betrekking  tot  dit  voorstel,  zoals  het  feit  dat  belastinggeld  dan  indirect  in  vrijwilligerswerk  wordt  gestoken,  kunnen  volgens  De  Swart  (interview,  2011)  weggenomen  worden  door  het  algemeen  maatschappelijk  belang  van  sociale  cohesie  en  sociaal  kapitaal  te  benadrukken.  De  overheid  behoort,  volgens  Van  Baren  et  al.,  (2011b:18)  ook  het  goede  voorbeeld  te  geven  voor  wat  betreft  de  dialoog  tussen  de  verschillende belanghebbenden, omdat “juist omdat vrijwilligerswerk gratis lijkt te zijn,  en in sommige beleidsterreinen en organisaties ruim aanwezig is”, “het kwetsbaar voor  33

uitbuiten en over benutting”. De Swart (interview, 2011) verzoekt de overheid dan ook  om “in het belang van de vrijwilliger te denken”.   Smit  (interview,  2011)  draagt  nog  twee  andere  punten  aan.  Ten  eerste  creëert  de overheid teveel administratieve lasten voor vrijwilligers en vrijwilligersorganisaties:  “vaak wordt er gevraagd om administratieve data in ruil voor subsidies. Naast het feit  dat het verkrijgen van deze data tijdrovend is, ontneemt het mensen ook het plezier in  het  doen  van  vrijwilligerswerk.  De  overheid  zou  ‘de  boel  de  boel  moeten  laten’  en  behoort  alleen  in  te  grijpen  in  extreme  gevallen”.  Ten  tweede  vindt  Smit  (interview,  2011) het an sich te prijzen dat de overheid door de huidige bezuinigingen weer meer  verantwoordelijkheden  bij  de  burger  legt,  maar  vindt  hij  wel  dat  de  overheid  zich  af  moet vragen of de samenleving klaar is voor dergelijke verantwoordelijkheden: “Men is  er niet meer aan gewend om dingen zelf op te pakken”.   Ten  slotte  zijn  het  niet  alleen  de  werkenden  die  vrijwilligerswerk  kunnen  ondernemen; Haski‐Leventhal et al., (2010) wijzen erop dat de overheid gehandicapten,  werklozen en minderheden ook behoort te stimuleren om vrijwilligerswerk te doen.        4.3. Scholen en andere educatieve instellingen  De  individualisering  van  de  samenleving,  gecombineerd  met  de  immer  toenemende  keuzevrijheid  van  jongeren  zou  ervoor  zorgen  dat  zij  verantwoordelijkheid  en  verplichtingen  proberen  te  ontlopen  en  daardoor  in  afnemende  mate  participeren  in  vrijwilligerswerk (Hustinx et al., 2007). Desalniettemin zijn jongeren de civil society van  morgen  (Haski‐Leventhal  et  al.,  2010).  Aangezien  scholen  en  andere  educatieve  instellingen  een  grote  impact  hebben  op  de  vorming  van  jongeren,  zouden  zij  vrijwilligerswerk dan ook kunnen stimuleren. Hoewel geleid vrijwilligerswerk in de vorm  van  bijvoorbeeld  een  maatschappelijke  stage  een  goede  oplossing  zou  kunnen  zijn,  leidt  gedwongen vrijwilligerswerk  op  jonge leeftijd  er  vaak  toe dat jongeren op latere  leeftijd minder vrijwilligerswerk willen doen (Haski‐Leventhal et al., 2010).   Hustinx  et  al.,  (2008) concluderen  dat  hoogopgeleide,  jonge  mensen, een rijke  diversiteit  aan  participatievormen  vertonen  en  adviseren  daarom  om  zowel  traditionelere  als  moderne  vormen  van  vrijwilligerswerk  en  maatschappelijke  participatie  aan  te  bieden.  Hierbij  kan  gedacht  worden  aan  lessen  en  vakken  met  betrekking  tot  filantropie,  non‐profit  management  en  vrijwilligerswerk  en  aan  educatieve programma’s die het doen van vrijwilligerswerk mogelijk maken. Daarnaast  kunnen  educatieve  instellingen  leerlingen  en  studenten  de  mogelijkheid  bieden  om  opdrachten in het kader van de studie te combineren met vrijwilligerswerk. Ten slotte  kan een school of andere educatieve instelling een blijk van waardering met betrekking  tot vrijwilligerswerk geven, door awards uit te reiken en door vrijwilligerswerk als een  toelatingseis tot het educatieve programma te zien (Haski‐Leventhal et al., 2010).   Dekker  (interview,  2011),  Klink  (interview,  2011)  en  Smit  (interview,  2011)  voegen  een  voorwaarde  toe  met  betrekking  tot  vrijwilligerswerk  onder  jongeren:  dit  vrijwilligerswerk  zou  een  duidelijke  overbruggende  functie  moeten  hebben,  waardoor  “jongelui van twee kanten van het station” (Smit, interview, 2011) elkaar ontmoeten en  met elkaar om leren gaan.   34

4.4. Bedrijven  Corporate  volunteering  betekent  dat  een  bedrijf  toewijding  tentoonspreidt  met  betrekking  tot  de  vrijwillige  inzet  van  de  werknemers  (Meijs  &  Van  Der  Voort,  2004).  Bedrijven kunnen op allerlei manieren vorm geven aan de mogelijkheden tot vrijwillige  inzet  van  werknemers,  van  het  bieden  van  opleidingen  gerelateerd  aan  een  bepaald  type  vrijwilligerswerk  om  zo  de  capaciteiten  van  vrijwilligers  te  vergroten  tot  aan  het  geven  van  een  vrijwilligersaspect  aan  de  bedrijfsuitjes.  Haski‐Leventhal  et  al.,  (2010)  noemen  bovendien  dat  bedrijven  vrijwilligerswerk  aan  kunnen  moedigen  als  een  manier om skills en competenties op te bouwen en ervoor zorgen dat maatschappelijke  inzet  een  trend  wordt  onder  werknemers.  Vormen  van  corporate  volunteering  die  richting geleid vrijwilligerswerk gaan, is dat vrijwilligerswerk een CV‐vereiste wordt of  dat  vrijwilligerswerk  deel  uitmaakt  van  de  monitoring  en  evaluatie.  Uren  gestoken  in  vrijwilligerswerk zouden ook gezien kunnen worden als een gedeelte van de workload,  hoewel men dan technisch gezien betaald vrijwilligerswerk doet, ofwel betaald werk bij  een  vrijwillige  instantie.  Haski‐Leventhal  et  al.,  (2010)  noemen  ten  slotte  ook  nog  de  mogelijkheden van bedrijven om hun netwerk aan te wenden om nonprofit organisaties  en vrijwilligerscentrales meer naamsbekendheid te geven.   De manier waarop bedrijven werknemers willen stimuleren om binnen of buiten  hun werk vrijwilligerswerk te doen is volgens Peterson (2004) afhankelijk van wat men  met een dergelijke strategie wil bereiken: indien het aantal bijgedragen uren cruciaal is,  zijn team projecten, het bieden van incentives en het meenemen van vrijwilligerswerk  in de evaluatie de meest effectieve manieren. Indien men de participatie in dergelijke  programma’s wil stimuleren, is erkenning van de vrijwillige inzet van een werknemer de  meeste effectieve manier.     De meest effectieve wijze van stimuleren van vrijwilligerswerk onder werkenden  is ook afhankelijk van de leeftijd van de werknemers. Aansluitend op hoofdstuk twee is  gebleken dat erkenning en het meewegen van vrijwilligerswerk in evaluaties het beste  werkt  voor  jongere  werknemers,  aangezien  deze  groep  erg  carrièregericht  is,  terwijl  team  projecten,  het  bieden  van  incentives  en  meewegen  van  vrijwilligerswerk  in  de  evaluatie het meest effectief was voor oudere werknemers die zich bewust zijn van hun  sociale verantwoordelijkheden (Peterson, 2004).    De Swart (interview, 2011) heeft echter het idee dat het probleem niet zozeer bij  het  bedrijfsleven  ligt:  “Het  Nederlandse  bedrijfsleven  staat  positief  tegenover  vrijwilligerswerk.  Alleen  zijn  het  bedrijfsleven  en  de  civil  society  twee  totaal  andere  werelden. Die connectie zou versterkt en verdiept kunnen worden”.     4.5. Civil society zelf  Een groot aandeel van het aantrekkelijker maken van vrijwilligerswerk voor werkenden,  ligt bij de civil society zelf. 38% van de non‐profitorganisaties in Nederland klaagt over  een  gebrek  aan  vrijwilligers.  Daarnaast  stelt  ongeveer  de  helft  van  deze  organisaties  dat  zij  moeite  hebben  met  het  vinden  van  (geschikte)  bestuursleden  (Devilee,  2005).  Brudney  en  Meijs  (2007)  noemen  daarnaast  ook  de  opkomst  van  de  episodische  vrijwilliger; de vrijwilliger gekenmerkt door een zwakke psychologische verbintenis met  non‐profitorganisaties  en  door  een  zeer  flexibele  tijdsinzet.  Smit  (interview,  2011)  35

benadrukt dat organisaties zich flexibeler op moeten stellen: ‘wanneer taken te groot of  te  tijdrovend  zijn,  dan  splits  je  deze  op  in  kleinere  taken.  Vrijwilligers  zouden  vrijwilligerswerk  moeten  kunnen  doen,  ongeacht  de  tijd  die  zij  beschikbaar  hebben’.  Volgens De Swart (interview, 2011) verklaart deze flexibiliteit ook vaak het succes van  organisaties die erg goed lopen, doordat zij vanuit de vrijwilliger kijken.   Voor  non‐profitorganisaties  bestaat  de  uitdaging  om  vrijwilligers  te  vinden  die  bij  regulier  vrijwilligerswerk  niet  willen  participeren  of  niet  in  staat  zijn  om  te  participeren,  zoals  episodische  vrijwilligers.  Brudney  et  al.  (2007)  wijzen  er  echter  wel  op  dat  niet  alleen  de  onconventionele  werving  van  deze  vrijwilligers  duurder  is,  maar  dat  episodisch  vrijwilligerswerk  an  sich  ook  duurder  en  vaak  minder  productief  is  dan  vrijwilligerswerk uitgevoerd door vaste vrijwilligers.   Meijs  et  al.  (2011:12)  concluderen  dat  het  vrijwilligersbeleid  een  ‘maatwerkkarakter’  krijgt,  wat  inhoudt  “dat  het  vrijwilligerswerkmanagement  op  de  individuele  vrijwilliger  zou  moeten  worden  afgestemd”.  Zoals  eerder  gesteld  door  De  Swart  (interview,  2011),  behoort  vrijwilligerswerk  afgestemd  te  worden  op  de  interesses  van  de  vrijwilliger,  zowel  qua  thema’s  en  doelgroepen  als  qua  mogelijke  leerervaringen  voor  de  vrijwilliger.  Vrijwilligers  willen  en  accepteren  vandaag  de  dag  niet  meer  alles,  wat  ervoor  zorgt  dat  goed  management  van  vrijwilligersorganisaties  noodzakelijk  is. Hoewel  vrijwilligersorganisaties steeds  meer  tegemoet  komen aan de  wensen  van  vrijwilligers,  stellen  Hustinx  et  al.  (2008:233),  naar  aanleiding  van  hun  statement  dat  oude  en  nieuwe  vormen  van  participatie  vaak  op  creatieve  wijze  gecombineerd  worden,  dat  de  non‐profit  sector  de  traditionele  vormen  van  vrijwilligerswerk  niet  moet  verwaarlozen,  maar  behoort  “te  denken  in  verregaande  segmentering”.  Verschillende  vormen  van  vrijwilligerswerk,  zowel  traditioneel  als  modern,  zouden  dus  aangeboden  moeten  worden.  Van  Den  Bos  (2007)  noemt  de  Bronmethodiek, die gebaseerd is op de veronderstelling dat het tekort aan vrijwilligers  niet  het  probleem  vormt,  maar  het  tekort  aan  aantrekkelijke  vrijwilligersfuncties  op  basis van de competenties van het individu. Via de Bronmethodiek legt de organisatie  dan  ook  bewust  en  gestructureerd  contact  met  haar  achterban  en  probeert  via  individuele interviews met zoveel mogelijk leden uit te vinden wat voor aantrekkelijke  vrijwilligersfuncties  gecreëerd  zouden  moeten  worden  en  hoe  dit  aangepakt  zou  kunnen  worden.  De  Bronmethodiek  is  een  methode  om  vraag  en  aanbod  beter  op  elkaar  af  te  stemmen.  Kortdurend  vrijwilligerswerk  is  dat  ook  volgens  Paine  et  al.  (2007). Hoewel organisaties het zich niet kunnen veroorloven om vrijwilligers met een  wens  om  kortstondig  betrokken  te  zijn,  te  weigeren,  moeten  organisaties  wel  de  duurzaamheid  van  hun  vrijwilligerswerk  in  het  oog  houden.  Het  is  daarom  heel  belangrijk,  aldus  Paine  et  al.  (2007:108),  “ervoor  te  zorgen  dat  bestaande  vrijwilligers  erkend  en  goed  ondersteund  worden,  en  niet  genegeerd  worden  in  de  jacht  naar  nieuwe vrijwilligers”.    Oude  vrijwilligers aanhouden  is niet  alleen  een  kwestie van  het aanbieden  van  traditionelere  vormen  van  vrijwilligerswerk.  Bussell  en  Forbes  (2001)  vermelden  daarnaast  dat  het  belangrijk  is  om  een  organisatiecultuur  te  creëren  die  vrijwilligersvriendelijk  is.  De  relaties  tussen  betaalde  stafleden  en  onbetaalde  vrijwilligers  zouden  bevorderd  moeten  worden.  Een  slechte  behandeling  van  36

vrijwilligers  leidt,  volgens  Brudney  et  al.  (2007)  niet  alleen  tot  het  verlies  van  de  vrijwilligers in kwestie, maar ontneemt organisaties ook  potentiële nieuwe vrijwilligers,  aangezien de slechte ervaringen vaak verder verteld worden.   Brudney en Meijs (2007) wijzen er bovendien op dat niet alleen het werven van  nieuwe  vrijwilligers  interessant  is;  bestaande  vrijwilligers  kunnen  ook  meer  uren  aangeboden worden of men kan ervoor zorgen dat vrijwilligers effectiever werken.     Met  betrekking  tot  nieuwere  vormen  van  vrijwilligerswerk,  raadt  De  Swart  (interview, 2011) organisaties aan om zichzelf beter en duidelijker te presenteren naar  bedrijven  toe,  door  een  actieve  houding  aan  te  nemen.  Daarnaast  zouden  non‐profit  organisaties  dus  meer  kunnen  focussen  op  hun  thema’s  en  doelgroepen,  om  zo  de  moderne  vrijwilliger  aan  te  trekken.  Samenwerking  tussen  de  verschillende  organisaties  is  hierbij  ook  van  belang:  Brudney  en  Meijs  (2007)  stellen  dat  vrijwilligerswerk gezien kan worden als een kweekbare hulpbron, die, zoals vis of hout,  gedurende  hele  levensduur  gekweekt  worden  om  tot  een  levenslange  vrijwilligerswaarde te komen.   Ook  kan  het  interessant  zijn  om  mogelijkheden  te  scheppen  tot  virtueel  vrijwilligerswerk.  Dit  type  vrijwilligerswerk  maakt  het  mogelijk  voor  gehandicapten,  werkende  moeders  en  andere  mensen  met  een  drukke  agenda,  om  toch  vrijwilligerswerk  te  doen.  De  Nederlandse  website  www.nabuur.com  (1  november  2011),  waar  men  ieder  uur  van  de  dag  vrijwilligerswerk  kan  doen  met  als  enige  voorwaarde beschikking tot een computer, is hier een goed voorbeeld van.                        

37

    HOOFDSTUK 5  CONCLUSIES    In dit hoofdstuk wordt een aantal praktische adviezen gegeven met betrekking tot de  rol  die  de  overheid  kan  spelen  in  het  stimuleren  van  vrijwilligerswerk  onder  werkend  Nederland. De verschillende aspecten van de relatie tussen arbeid en vrijwilligerswerk  zijn in deze adviezen meegenomen.     Thema 1: Ervaren van afnemende netto tijd  Nederlanders  ervaren  een  afname  in  hun  ‘netto’  vrije  tijd.  Deze  afname  bestaat  uit  meerdere  componenten. Ten eerste  is  er daadwerkelijk  sprake  van  minder netto  vrije  tijd  door  de  toegenomen  werkdruk  en  het  ‘overal  bij  willen  zijn’.  De  prepensioen‐ generatie wordt bovendien ook wel de ‘sandwich’‐generatie genoemd, omdat zij werk  en  zorg  voor  zowel  kinderen  als  ouders  combineren,  wat  leidt  tot  een  continue  tijdsdruk. De afname aan netto tijd is ten tweede ook gevoelsmatig. Ten slotte zorgen  bijvoorbeeld verruimde openingstijden van winkels en de mogelijkheden tot werken in  het  weekend  ervoor  dat  er  minder  sprake  is  van  ‘overlappende’  tijd  in  de  collectieve  agenda’s van Nederlandse burgers. Al met al houdt de burger, zowel de werkende als  de  aankomende  werkende  (aangezien  studenten  tegenwoordig  veel  meer  tijd  aan  bijbanen  besteden),  minder  tijd  over  voor  individueel  vrijwilligerswerk,  al  helemaal  omdat  het  steeds  lastiger  wordt  om  de  agenda’s  van  individuen  en  organisaties  op  elkaar af te stemmen. Kort samengevat betekent dit dat de collectief gedeelde tijd van  de Nederlandse bevolking minder wordt.     Het overheidsbeleid kan op twee manieren op deze trends inspelen, het liefst tegelijkertijd.  Ten eerste kan de overheid het zogenaamde ‘nieuwe werken’ faciliteren en ondersteunen,  waardoor  de  agenda  van  het  individu  nog  flexibeler  wordt.  Flexibiliteit  is  hierin  het  kernwoord.  Door  dit  nieuwe  werken,  waarbij  men  de  kans  krijgt  om  het  werk  tijdsmatig  meer  naar  eigen  inzicht  in  te  vullen,  krijgt  een  individu  meer  controle  over  zijn  of  haar  agenda. Dit biedt mogelijkheden voor het inpassen van bijvoorbeeld vrijwilligerswerk. De  overheid zou dit op verschillende manieren kunnen aanpakken. Zo zou de overheid zelf als  voorbeeld kunnen dienen, door de flexibiliteit van ambtenaren, voor wat betreft het beheer  van de eigen agenda, te vergroten. Ook thuiswerken wordt gezien als een bron van tijd en  flexibiliteit die  besteed zou  kunnen  worden  aan vrijwilligerswerk,  doordat  deze  vorm  van  ‘het nieuwe werken’ een tijdsbesparing op kan leveren: namelijk de tijd besteed aan reizen.  Werk  zou  ook  efficiënter  kunnen  gebeuren,  bijvoorbeeld  door  gebruik  te  maken  van  de  voordelen  van  digitalisering.  Hierbij  kan  gedacht  worden  aan  videoconferenties  en  meetings  via  een  communicatiemiddel  als  Skype.  Al  deze  maatregelen  zouden  de  netto  vrije  tijd  van  ambtenaren  vergroten  en  via  de  voorbeeldfunctie  van  de  overheid,  ook  die  van werknemers in andere sectoren. Door het promoten van ‘het nieuwe werken’ en door  deze vorm van werken als norm te zien, kan de overheid er een bijdrage aan leveren dat  38

‘het  nieuwe  werken’  voortaan  het  reguliere  werken  wordt  in  Nederland  en  daarmee  traditionelere vormen van werken vervangt.    Ten  tweede  kan  ook  de  reeds  ingezette  flexiblisering  van  het  aanbod  vrijwilligerswerk  ondersteund  blijven  worden  door  de  lokale  overheden,  waarbij  gedacht  kan  worden  aan  het  virtuele  vrijwilligerswerk  genoemd  in  voorafgaande  hoofdstukken,  maar ook aan vormen van eenmalig of kortstondig vrijwilligerswerk.   Door  zowel  flexibilisering  in  de  agenda  van  het  individu  als  in  het  aanbod  van  vrijwilligerswerk  toe  te  passen  zou  het  mogelijk  worden  dat  het  vrijwilligerspotentieel  en  het aangeboden vrijwilligerswerk weer beter op elkaar aansluit.     Thema 2: De actieve en betrokken burger  In  dit  onderzoek  blijkt  het  beeld  van  de  vrijwilliger  als  actieve  en  betrokken  burger  bevestigd  te  worden.  Zo  bleek  in  hoofdstuk  twee  dat  werkende  vrijwilligers  minder  uren  aan  hun  werk  besteden  en  dat  vrijwilligers  minder  slapen  en  minder  televisie  kijken.  Dit  gedrag  van  de  vrijwilliger  kan  waarschijnlijk  op  twee  manieren  worden  verklaard: zo kan het zijn dat vrijwilligers efficiënter met hun tijd omgaan en hun werk  daardoor in  minder uren  uitvoeren.  Daarnaast  kan het  ook  zo zijn dat  vrijwilligers  tijd  schrappen  in  hun  slaap‐  en  televisie‐uren  om  vrijwilligerswerk  te  kunnen  doen.  Het  willen  doen  van  vrijwilligerswerk  lijkt  dan  ook  veel  meer  een  individuele  inherente  of  karakter eigenschap te zijn. Men heeft het in zich, of niet. De reden waarom sommige  mensen met deze inherente vrijwilligerseigenschap geen vrijwillige inzet vertonen, lijkt  dan ook vaak te liggen in het feit dat men daar de kans niet voor heeft gekregen: men is  niet  gevraagd  of  men  is  zich  niet  bewust  van  de  mogelijkheden  op  het  gebied  van  vrijwilligerswerk.     In  dit  thema  is  het  devies  om  ervoor  te  zorgen  dat  mensen  gevraagd  worden  en  dat  mensen zich bewust worden van hun mogelijkheden. De overheid zou op diverse manieren  een  rol  kunnen  spelen  in  het  aanspreken  van  de  juiste  mensen  om  vrijwilliger  te  worden  kan  op  diverse  manieren  gestimuleerd  worden.  Er  kunnen  nieuwe  plekken  gecreëerd  worden  waar  mensen  die  momenteel  niet  aangesproken  worden,  wel  aangesproken  en  aangespoord  worden  met  betrekking  tot  het  doen  van  vrijwilligerswerk.  Geleid  vrijwilligerswerk  en  het  betrekken  van  derde  partijen,  bijvoorbeeld  bedrijven  en  opleidingsinstituten,  bij  het  scheppen  van  deze  mogelijkheden  is  dan  ook  iets  waar  de  overheid  op  in  kan  zetten.  Een  goed  voorbeeld  hiervan  is  de verplichte  maatschappelijke  stage, een wetsvoorstel dat in juli 2011 is aangenomen. Deze methode is effectief gebleken  en  vergelijkbare  methodes  zouden  dan  ook  effectief  kunnen  zijn;  bijvoorbeeld  door  ook  bedrijven aan te moedigen om een initiatief op te starten waarin het vrijwilligerspotentieel  van werknemers aangesproken wordt. Het idee achter dit vrijwilligerswerk is dat mensen  gevraagd  worden  in  een  bijna  niet  te  vermijden  vorm:  De  overheid  laat  mensen  op  deze  wijze kennis maken met vrijwilligerswerk.  Voor beleid is relevant dat sociale druk binnen  organisaties en bedrijven er vaak voor zorgt dat meer mensen vrijwilligerswerk doen dan  wanneer  men  hen  individueel  aanspreekt.  Moderne  mogelijkheden  zoals  social  media  kunnen  hier  ook  een  grote  rol  in  spelen,  doordat  de  loskoppeling  van  tijd  en  plaats  het  aanmoedigen  van  mensen  vergemakkelijkt.  Daadkrachtige  aanmoediging  zal  echter  39

vooral ook uit de werk‐ en privésfeer behoren te komen. De samenleving kan er niet meer  zomaar  vanuit  gaan  dat  mensen  wel  gevraagd  zullen  worden.  Een  actieve  rol  van  de  overheid bij het creëren van deze plekken is van groot belang.     Het  creëren  van  bewustwording  van  de  mogelijkheden  op  het  gebied  van  vrijwilligerswerk, is nauw met het vragen van vrijwilligers verbonden. Wanneer vrijwilligers  gevraagd  worden  middels  geleid  vrijwilligerswerk,  wordt  de  bewustwording  van  mensen  ook  vergroot  doordat  vrijwilligerswerk  gangbaarder  wordt,  zowel  voor  de  vrijwilliger  zelf  als voor de omgeving.     Thema 3: De impact van transities op het doen van vrijwilligerswerk  Veranderingen  in  de  werk‐  en  leefsituatie  van  een  individu  leiden  vaak  ook  tot  veranderingen  in  de  maatschappelijke  participatie.  Zo  brengt  een  verandering  in  de  werk‐  of  studiesituatie,  ongeacht  of  dit  tot  meer  of  minder  vrije  uren  leidt,  vaak  een   afname aan vrijwillige inzet met zich mee. Een verandering in de leefsituatie, zoals een  verhuizing  of  het  naar  de  basisschool  gaan  van  de  kinderen,  zorgt  daarentegen  vaak  juist voor een toename van het lidmaatschap van verenigingen en vrijwilligerswerk. Het  is  interessant  om  hierbij  op  te  merken dat  veranderingen  in  leefsituatie  vaak  gepaard  lijken te gaan met veranderingen in de werksituatie: een nieuwe baan of studie leiden  vaak  juist  tot  een  verhuizing  en  daarmee  een  verandering  in  de  leefsituatie.  De  gevolgen voor vrijwilligerswerk zijn echter het tegenovergestelde.      Bij dit thema wordt het duidelijk dat innovatief beleid en instrumenten nodig zijn om een  individu bij vrijwilligerswerk betrokken te houden, ongeacht veranderingen in zijn of haar  persoonlijke  situatie.  De  kans  dat  een  nieuw  lid  van  een  vereniging  zich  ook  actief  in  zal  zetten is groter dan de kans dat bestaande non‐actieve leden dit zullen gaan doen, mits  men  binnen  drie  maanden  na  het  aangaan  van  het  lidmaatschap  gevraagd  en/of  aangespoord  wordt.  Het  aanbieden  van  een  vrijwilligersfunctie  binnen  een  vereniging  moet dus op korte termijn na aangaan van het lidmaatschap gebeuren. Daarnaast kan een  andere vorm van vrijwillige inzet aangemoedigd worden, een verandering die juist inspeelt  op de verandering in werk‐ en leefsituatie: zowel werkgevers als de overheid zelf kunnen  sabbaticals  bevorderen  onder  werkend  Nederland  om  zo  het  vrijwilligerswerk  binnen  de  mogelijkheden  geboden  door  eerdergenoemde  transities  te  plaatsen.  Verwelkoming  van  verhuizers in hun nieuwe omgeving door het verenigingsleven is daarom aan te bevelen.     Thema 4: De rol van ouderen als vrijwilligers  De rol van actieve ouderen binnen het vrijwilligerswerk in Nederland, is veelbesproken.  Uit de diverse onderzoeken gepresenteerd in de vorige hoofdstukken blijkt dat de vele  Nederlandse  ouderen  de  rol  van  vrijwilligers  op  zich  nemen.  Interessanter  is  dat  zij  hierbij het stokje over lijken te nemen van de jongere, werkende generatie. Hoewel er  vaak bezorgd gekeken wordt naar de wisseling van de wacht van jonge werkenden naar  ouderen, kunnen hierbij vraagtekens geplaatst worden. Het feit dat tegenwoordig meer  ouderen  vrijwilligerswerk  uitvoeren  kan  op  vele  wijzen  verklaard  worden.  Is  het  bijvoorbeeld niet zo dat de huidige groep oudere vrijwilligers altijd al actief is geweest  in  de  vrijwillige  sector  en  simpelweg  in  functie  is  gebleven?  De  vraag  is  ook  of  een  40

aantal  jaren  langer  doorwerken  een  probleem  is  voor  vrijwilligerswerk  gezien  het  feit  dat mensen zowel absoluut als gezonder ouder worden. Twee jaar later met pensioen  met een langere levensverwachting van vijf jaar is netto positief.     Een  uitdaging  is  wel  of  mensen  in  de  prepensioenfase  betrokken  kunnen  worden  bij  vrijwilligerswerk.  Dat  kan  ook  een  oplossing  zijn  voor  deeltijd  pensioen  en  andere  varianten. Het advies aan de overheid is in dit geval dan ook om onderzoek uit te voeren  naar de verschillende aspecten en de gevolgen van deze wisseling van de wacht, staat er  niemand klaar of is er gewoon weinig echte behoefte aan vervanging? Is de leeftijd waarop  mensen  aan  bepaald  vrijwilligerswerk  beginnen,  bijvoorbeeld  bezoekwerk  voor  De  Zonnebloem, niet gewoon hoger geworden? Voor de overheid is het van belang om meer  inzicht  te  krijgen  in  het  belang  van  de  transitie  van  het  werkende  leven  naar  de  pensioenfase.  Het  aanspreken  van  mensen  in  de  pensioenfase  is  eigenlijk  te  laat;  men  behoort in de prepensioenfase te beginnen en daardoor onderdeel uit te maken van deze  belangrijke transitie in levensfases.     Thema 5: De tweestrijd in vrijwilligerswerk  Het is meerdere malen aangegeven dat het doen van vrijwilligerswerk de kansen op de  arbeidsmarkt  vergroot,  doordat  het  kennis,  kunde  en  een  netwerk  oplevert.  Mede  hierop  kunnen  vrijwilligers  een  zogenaamde  ‘Erkenning  van  Competenties’  (EVC)  verkrijgen  om  de  opgedane  competenties  aan  te  kunnen  tonen  bij  toekomstige  werkgevers. Het verschil tussen werkenden en niet‐werkenden is in dit geval echter dat  werkenden deze vaardigheden niet alleen in het vrijwilligerswerk opdoen, maar vooral  in hun reguliere baan. Werkende vrijwilligers zullen dan ook minder gebruik maken van  EVC’s dan niet‐werkenden. In de praktijk zorgt dergelijk EVC beleid er dan ook voor dat  vrijwilligerswerk vooral onder mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt wordt  gepromoot omdat deze burgers vrijwilligerswerk zien als een kans op (beter) werk. De  andere, veel grotere groep actieve vrijwilligers staat hier lijnrecht tegenover en wordt  gevormd door hoogopgeleide, actieve en betrokken burgers, die vrijwilligerswerk zien  als  een  kans  tot  persoonlijke  ontwikkeling  of  het  uit  vormen  van  altruïsme  doen.  Hoewel beide groepen dus significante verschillen vertonen in hun samenstelling, blijkt  persoonlijke ontwikkeling met als doel hogerop te komen de crux voor beide groepen in  de keuze tot het al dan niet ondernemen van vrijwilligerswerk.     De vraag die hieruit voortkomt, is of bedrijven en organisaties het gedane vrijwilligerswerk  op dezelfde manier waarderen als dat burgers dat doen. Het zou bijvoorbeeld zo kunnen  zijn dat vrijwilligerswerk wel een sollicitatieonderwerp vormt onder hoogopgeleiden, maar   niet  onder  lageropgeleiden;  dus  niet  onder  die  mensen  die  juist  gebruik  maken  van  eerdergenoemde ECV’s. Dit thema en de aansluiting tussen de doelstelling achter het doen  van  vrijwilligerswerk  en  de  vraag  hiernaar  door  Human  Resource  Managers  vormt  een  interessant onderwerp voor nader (actie)onderzoek.         41

Thema 6: Een leven lang vrijwilliger zijn  Ten slotte heeft de focus in dit rapport op vrijwilligerswerk onder werkend Nederland  gelegen. In de verschillende hoofdstukken is echter gebleken dat vrijwilligerswerk niet  alleen  gedurende  de  arbeidsfase  plaatsvindt;  het  individu  lijkt  juist  ook  in  de  pre‐ arbeidfase  en  in  de  post‐arbeidfase  vrijwillige  inzet  te  tonen.  Ook  is  er  in  hoofdstuk  twee  gebleken  dat  vrijwillige  inzet  onder  jongeren  kan  leiden  tot  een  leven  lang  aan  vrijwillige inzet.     Het  advies  dat  hieruit  voortkomt,  is  dan  ook  om  het  perspectief  op  vrijwilligerswerk  te  verschuiven van het vrijwilligerswerk van nu naar vrijwilligerswerk over het hele leven. De  voorbereiding op het werkende leven, het werkende leven zelf en de fase na het werkende  leven  kunnen  beleidsmatig  niet  los  van  elkaar  gezien  worden.  Het  meenemen  van  alle  levensfasen in het aanmoedigen van vrijwilligerswerk is dan ook een vereiste om projecten  rondom dit thema een succes te maken.     Ten  slotte  wijzen  Dekker  (interview,  2011)  en  Klink  (interview,  2011)  op  twee  belangrijke  vragen.  Dekker  (interview,  2011):  “De  vraag  is  of  vrijwilligerswerk  nu  daadwerkelijk  afgenomen  is.  Er  zijn  veel  schommelingen  in  deze  cijfers  die  niet  te  verklaren  zijn.  Wellicht  interpreteren  mensen  de  term  vrijwilligerswerk  tegenwoordig  anders of zijn er taken die tegenwoordig wel of juist niet onder vrijwilligerswerk vallen.  Ik  denk  dat  werknemersvrijwilligerswerk  is  toegenomen,  maar  of  het  algemene  vrijwilligerswerk  is  afgenomen  of  toegenomen?  Ik  weet  het  niet”.  Klink  (2011)  benadrukt: “Het is belangrijk om uit te zoeken waar de behoefte aan vrijwilligerswerk  precies  ligt.  Is  vrijwilligerswerk  een  sociale  mode,  waar  gemeenten  en  bedrijven  op  inspringen of is er echt draagvlak en tijd voor bij mogelijke aanbieders?”. Daarnaast is  het volgens Klink (2011) belangrijk om te onderzoeken wat vrijwilligerswerk kost en wat  het  oplevert.  Hierbij  behoort  zowel  de  economische  als  de  sociale  waarde  in  ogenschouw genomen te worden.              

42

 

    BRONNENLIJST    Van Baren, E.A., Meijs, L.C.P.M., Roza, L., Metz, J. en Hoogervorst, N., (2011a).  ‘Over hedendaagse ‘vrijwillige inzet’ en ‘vrijwilligersmanagement’ als bouwstenen voor  de  pedagogische  civil  society’.  Webpublicatie,  verkregen  op  19  oktober  2011  van  http://goo.gl/UN9bG. Rotterdam:Erasmus Centre for Strategic Philanthropy:1‐30    Van Baren, E.A., Meijs, L.C.P.M., Roza, L., Metz, J. en Hoogervorst, N., (2011b).  ‘Hoe  derde  partijen,  zoals  overheden,  bedrijven  en  fondsen,  hedendaags  ‘vrijwilligerswerk’,  ‘vrijwilligersmanagement’  en  de  civil  society  kunnen  bevorderen’.   Achtergrondnotitie. Rotterdam: Erasmus Centre for Strategic Philantropy:1‐32    Bekkers,  R.,  (2005).  ‘Geven  van  tijd:  vrijwilligerswerk’.  In:  Schuyt,  Th.N.M.  en  Gouwenberg,  B.M.  ‘Geven  in  Nederland  2005:  Giften,  Legaten,  Sponsoring  en  Vrijwilligerswerk’, ’s‐Gravenhage: Elsevier Overheid, 2005:80‐92    De  Beer,  P.,  (2005).  ‘Een  tweedeling  in  de  maatschappelijke  participatie?’  In:  Dekker, P., ‘Maatschappelijke tegenstellingen en de civil society’. Driebergen: Stichting  Synthesis, 2005:69‐83    Van  Den  Bos,  C.  (2007).  ‘Nieuwe  bronnen  aanboren’.  In:  Vrijwillige  Inzet  Onderzocht, 4(supplement):59‐67    Brudney,  J.L.,  (2004).  ‘The  Role  of  Government  in  Stimulating  and  Sustaining  Volunteerism:  A United States Perspective’. In: Vrijwillige Inzet Onderzocht,  1(2):57‐61    Brudney,  J.L.  en  Meijs,  L.C.P.M.,    (2007).  ‘Een  tragedie  in  het  vrijwilligerswerk  voorkomen. Een nieuw Paradigma’. In: Vrijwillige Inzet Onderzocht, 4 (supplement):11‐ 20.     Burger, J.M. en Caldwell, D.F.,  (2003).  ‘The  Effects  of Monetary  Incentives  and  Labeling  on  the  Foot‐in‐the‐Door  Effect:  Evidence  for  a  Self‐Perception  Process’.  In:  Basic and Applied Social Sciences, 25(3):235‐241    Bussell,  H.,  en  Forbes,  D.,  (2001).  ‘Understanding  the  volunteer  market:  The  what, where, who and why of volunteering’. In: International Journal of Nonprofit and  Voluntary Sector Marketing, 7(3):244‐257    Claassen,  A.,  en  Welling,  N.,  (2006).  ‘Verkenning  van  een  nieuwe  definitie  van  vrijwilligerswerk / vrijwillige inzet’. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen, 1‐37    43

Cnaan, R. A., Handy, F., en Wadsworth, M., (1996). 'Defining who is a volunteer:  Conceptual  and  Empirical  Considerations'.  In:  Nonprofit  and  Voluntary  Sector  Quarterly, 25(3): 364‐383.    Van Dam, C., (2009). ‘Actuele ontwikkelingen en trends van invloed op de lokale  ondersteuning van het vrijwilligerswerk’. Utrecht: Movisie, 2009:1‐9    Dekker,  P.  en  De  Hart,  J.  (2009).  ‘Vrijwilligerswerk  vanuit  de  civil  society’.  In:  Dekker,  P.  en  De  Hart,  J.  (red.),  ‘Vrijwilligerswerk  in  meervoud.  Civil  society  en  vrijwilligerswerk 5’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2009:17‐39.    Dekker, P., De Hart, J. en Faulk, L., (2007). ‘Toekomstverkenning vrijwillige inzet  2015’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau,2007:1‐128    Dekker,  P.,  (1999).  ‘Redactionele  Inleiding’.  In:  Dekker,  P.,  (1999).  ‘Vrijwilligerswerk  Vergeleken  III’,  Civil  Society  en  Vrijwilligerswerk.  Den  Haag:  Sociaal  en Cultureel Planbureau, 11‐14    Devilee,  J.  (2005).  ‘Vrijwilligersorganisaties  onderzocht.  Over  het  tekort  aan  vrijwilligers en de wijze van werving en ondersteuning’. Den Haag: Sociaal en Cultureel  Planbureau:1‐117    Van  Dyne,  L.,  en  Ang,  S.,  (1998).  ‘Organizational  Citizenship  Behavior  of  Contingent  Workers  in  Singapore’.  In:  The  Academy  of  Management  Journal,  41(6):692‐703    De Gast, J.W. (2011). ‘Wat voor vrijwilliger ben jij?’. In: Pak de Passie. Magazine  over betrokkenheid 2.0. Utrecht: Movisie, 2011:92‐93    Faulk,  L.,  (2009).  ‘In  gesprek  met  vrijwilligers:  effecten  van  de  levensfase  op  vrijwillige inzet’. In: Dekker, P. en De Hart, J. (red.), ‘Vrijwilligerswerk in meervoud. Civil  society en vrijwilligerswerk 5’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2009:83‐105    De  Hart,  J.,  (1999).  ‘Langetermijntrends  in  lidmaatschappen  en  vrijwilligerswerk’. In Dekker, P. (red.). ‘Vrijwilligerswerk vergeleken’. Den Haag: Sociaal  en Cultureel Planbureau, 1999:33‐68    Haski‐Leventhal,  D.,  Meijs,  L.C.P.M.  en  Hustinx,  L.,  (2010).  ‘The  third  party  model:  Enhancing  volunteering  through  governments,  corporations  and  educational  institutes’. In: Journal of Social Policy, 39(1 ): 139‐158       Hustinx, L., en Meijs, L.C.P.M. (2011). ‘Re‐embedding volunteering: in search of  a new collective ground’. In: Voluntary Sector Review, 2(1):5‐21    44

Haski‐Leventhal, D. en Bargal, D., (2008). ‘The volunteer stages and transitions  model: organizational socialization of volunteers’.  In: Human Relations, 61(1):67‐102      Huisman,  W.H.A.,  Meijs,  L.C.P.M.,  Roza,  L.,  Metz,  J.,  Hoogervorst,  N.  en  Van  Baren,  E.A.  (2011).  ECSP  webpublicatie:  ‘Vrijwilligerswerk  in  de  media:  termen  in  de  Nederlandse  samenleving’.  Verkregen  op  28  november  2011  van  http://www.erim.eur.nl/portal/page/portal/ERIM/Research/Centres/Erasmus_Centre_fo r_Strategic_Philanthropy/Research/Publications/Vrijwilligerswerk_in_de_media.pdf    Hustinx, L., Meijs, L.C.P.M., Handy, F. en Cnaan, R.A. (2008). ‘The emergence of  the civic omnivore? Repertoires of participation among university students in Belgium  and  the  Netherlands’.  Paper  presented  at  the  International  Conference  ‘Youth  and  Politics:  Strange  Bedfellows?  Comparative  Perspectives  on  Political  Socialization’.  Bruges:3‐4 Juli 2008     Hustinx,  L.,  Meijs  L.C.P.M.,  en  Ten  Hoorn,  E.,  (2007).  'Geleid  vrijwilligerswerk:  Over  het  vrijwilligerspotentieel  van  de  Nederlandse  samenleving  in  2015  (en  nieuwe  strategieën  om  het  te  bevorderen)’.  Leuven:  K.U.Leuven,  Centrum  voor  Sociologisch  Onderzoek (CeSO):1‐41    Van Ingen, E., (2009). ‘Wat kenmerkt de vrijwilliger? Tijdsbestedingspatronen en  levensfasen tussen 1975 – 2005’. In: Dekker, P. en De Hart, J. (red.), ‘Vrijwilligerswerk in  Meervoud,  Civil  Society  en  Vrijwilligerswerk  5’.  Den  Haag:  Sociaal  en  Cultureel  Planbureau, 2009:64‐82    Klein Hegeman, P., en Kuperus, M., (2003). ‘En de mensen gaf namen aan al…  Samenvatting  van  een  verkenning  van  het  definitievraagstuk  rond  vrijwillige  inzet’.   Utrecht: CIVIQ, 1‐34    Karr,  L.,  (2006).  ‘Jongeren,  vrijwilligerswerk  en  motivatie.  Samenvatting  van  recent onderzoek’. Utrecht: CIVIQ    Kuperus,  M.,  (2005).  ‘De  vereniging  op  survival.  Overlevingsstrategieën  voor  hedendaagse verenigingen’. Utrecht:CIVIQ, 1‐231    Lam, P. en Kuperus, M. (2007). ‘Vereniging zoekt: woorden en/of daden. Kansen  en  bedreigingen  bij  toekomstige  vrijwillige  inzet  van  leden  in  verenigingen’.  In:  Vrijwillige Inzet Onderzocht, 4(supplement):33‐46.    Linden, J. en  Meijs, L.C.P.M., (2001).’ Werknemersvrijwilligerswerk nader  beschouwd’. In: Vakwerk, 11(2):18‐19   

45

Van De Maat, J.W. (2008). ‘Maatschappelijke participatie in de derde levensfase.  Je wilt nog wel wat, maar je wilt je niet meer binden’. Amsterdam:Vrije Universiteit: 1‐ 43    MacNeela,  P.  (2008).  ‘The  give  and  take  of  volunteering’.  In:  Voluntas,  International Journal of Voluntary and Non‐profit organizations, 19(2):125‐139    Meijs, L., en Van Baren, E., (2011). ‘Amsterdam. Over de veranderingen binnen  het vrijwilligerswerk en vrijwilligersmanagement’. Rotterdam: Erasmus Centre for  Strategic Philanthropy, 1‐21    Meijs,  L.C.P.M.  (2010).  ‘De  praktijk  leert.  Tussenstand  na  twee  jaar  invoering  maatschappelijke stage’. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap  1‐99    Meijs,  L.C.P.M.  (2008).  ‘Vrijwilliger(er)  op  internet.  Internet  biedt  legio  mogelijkheden voor vrijwilligerswerk.’ In: Bestuur Rendement, 11( 3):18‐19    Meijs,  L.C.P.M,  Ten  Hoorn,  E.M.  en  Brudney,  J.L.  (2006).  ‘Improving  Societal  Use of Human Resources: From Employability to Volunteerability’. In: Voluntary Action:  8(2):36‐54   Meijs,  L.C.P.M.,  en  Van  Der  Voort,  J.M.,  (2004).  ‘Corporate  volunteering:  from  charity  to  profit  –  non‐profit  partnerships’.  In:  Australian  Journal  on  Volunteering,                  9( 1):21‐32    Meijs,  L.C.P.M.,  Handy,  F.,  Cnaan,  R.A.,  Brudney,  J.L.,  Ascoli.,  U.,  Ranade,  S.,  Hustinx, L., Weber, S., en Weiss, I., (2003). ‘All in the Eyes of the Beholder? Perceptions  of  Volunteering  Across  Eight  Countries’.  In:  Dekker,  P.  en  Halman,  L.,  (red.),  (2003).  ‘The value of volunteering: Cross‐cultural perspectives’. New York: Kluwer/Plenum, 19‐ 34       Mitchell,  L.  (2006).  ‘Volunteering  and  work/life  balance’.  In:  Australian  Journal  of Volunteering, 11(1):72‐75    Oesterle,  S.,  Kirkpatrick  Johnson,  M.,  en  Mortimer,  J.T.,  (2004).  ‘Volunteerism  during  the  Transition  to  Adulthood:  A  Life  Course  Perspective’.  In:  Social  Forces,  82(3):1123‐1149    Meindersma,  J.  (2008).  ‘Ouderen  als  ambassadeur  voor  vrijwilligerswerk’.  In:  Gerõn , editie maart 2008    Musick, M.A. en Wilson, J.,  (1997). ‘Work and volunteering: the long arm of  the  job’ . In: Social Forces, 76(1):251‐272  46

  Paine, E. A., Malmersjo, G. en Stubbe, W., (2007). ‘Kortdurend vrijwilligerswerk:  zegen of vloek?’ In: Vrijwillige Inzet Onderzocht,4(supplement): 101‐110.     Pearce,  J.L.,  (1982).  ‘Leading  and  Following  Volunteers:  Implications  for  a  Changing Society’. In: Journal of Applied Behavioral Science, 18(3):384‐394    Pearce,  J.L.,  (1983).  ‘Job  Attitude  and  Motivation  Differences  Between  Volunteers  and  Employees  From  Comparable  Organizations’.  In:  Journal  of  Applied  Psychology, 68(4): 646‐652    Peterson, D.K., (2004). ‘Recruitment Strategies for Encouraging Participation in  Corporate Volunteer Programs’. In: Journal of Business Ethics, 49(4):371‐386.    Putnam,  R.D.  (2000).’Bowling  Alone:  America’s  Declining  Social  Capital’.  New  York:Simon and Schuster Paperbacks    Raad  voor  Maatschappelijke  ontwikkeling,  (1997).  ‘Uitsluitend  vrijwillig?!,  Maatschappelijk actief in vrijwilligerswerk’. Rijswijk      Rhoades,  L,  en  Eisenberger,  R.,  (2002).  ‘Perceived  organizational  support:  A  review of the literature’. In: Journal of Applied Psychology, 87(4):698‐714      De  Rijksoverheid  (2011).  ‘Wet  Maatschappelijke  Ondersteuning’.  Verkregen  op  16 oktober 2011, van: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/wet‐maatschappelijke‐ ondersteuning‐Wmo    Rousseau, D. M., (1990). ‘New hire perceptions of their own and their employer's  obligations: A study of psychological contracts’. In: Journal of Organizational Behavior,  11(5):389‐400.    Ruiter,  S.,  en  Bekkers,  R.,  (2009).  ‘Vrijwillige  participatie  gedurende  de  levensloop’.  In:  Dekker,  P.  en  De  Hart,  J.  (red.),  ‘Vrijwilligerswerk  in  Meervoud,  Civil  Society en Vrijwilligerswerk 5’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2009:43‐63    Safrit, R., Ed, R., Scheer, S.D., en King, J.E., (1998). ‘Understanding ‘Seasons of  Service’:  Promoting  Volunteerism  across  the  Life  Span’.  In:  The  Journal  of  Volunteer  Administration, 19(3):15‐21    Smith,  C.G.,  en  Tannenbaum,  A.S.,  (1963).  ´Organizational  Control  Structure´.  In: Human Relations, 16(2):299‐316   

47

Starnes,  B.  J.,  (2007).  ‘An  Analysis  of  Psychological  Contracts  in  Volunteerism  and the Effect  of Contract Breach on Volunteer Contributions to the Organization’. In:  The International Journal of Volunteer Administration, 24(3): 31‐41    Sundeen,  R.A.,  (1990).  ‘Family  Course  Status  and  Volunteer  Behavior:  Implications for the Single Parent’. In: Sociological Perspectives, 33(4):483‐500    De Swart, E., Moratis, L., Bertens, C. en Lap, S., (2011). ‘Kansen voor open doel.  Eerste resultaten van de Nationale MBO Monitor’. Utrecht: MVO Nederland, 1‐21     De Telegraaf (2011). ‘Sociale dienstplicht jongeren’. Verkregen, op 28 november  2011 van: http://www.telegraaf.nl/binnenland/10910438/___Sociale_dienstplicht_  jeugd___.html     Quirk, D., (1998). ‘Corporate Volunteering: The potential and the way forward’.  Wellington: The Wellington Volunteer Centre    Vanthuyne, T., Verschelden, G., en Bouverne‐de Bie, M., (2007). ‘De vrijwilliger  of zijn werk?’. In: Vrijwillige Inzet Onderzocht, 3(2):6‐15    Verschelden, G. en Vanthuyne, T., (2007). ‘Vrijwilligerswerk en Participatie aan  het Verenigingsleven Binnenstebuiten. Praktijk van aanspreken en ondersteunen in het  sociaal‐cultureel volwassenenwerk’. In: Sociale Interventie, 16(4):21‐30    Warburton,  J.,  Paynter,  J.,  en  Petriwskyj,  A.,  (2007).  ‘Volunteering  as  a  Productive  Ageing  Activity:  Incentives  and  Barriers  to  Volunteering  by  Australian  Seniors’. In: Journal of Applied Gerontology, 26(4):333‐354    Van  Willigen,  M.,  (2000).  ‘Differential  Benefits  of  Volunteering  Across  the  Life  Course’. In: Journal of Gerontology: Social Sciences, 55(5):308‐318    Yeung, A.B., (2004). ‘The Octagon Model of Volunteer Motivation: Results of a  Phenomenological Analysis’. In: Voluntas, 15(1):21‐46.            

48