Visie
De verandering van het Nederlands cabaret
Naam: Igmar Felicia Redactie: Kunst en Cultuur Datum: 26 januari 2012 Studentnummer: 1547188
Inleiding Cabaret is sinds de Tweede wereldoorlog een belangrijk onderdeel geworden in de Nederlandse kunst en cultuursector. Sinds jaar en dag geven cabaretiers op humoristische wijze hun scherpe analyse over de samenleving of over het leven in het algemeen. Er zijn echter ook cabaretiers die uitblinken vanwege hun absurdistische humor, zonder dat er ook maar een touw aan vast te knopen is. Freek de Jonge liet een aantal jaar geleden echter weten een deel van zijn publiek niet meer tijdens zijn voorstellingen te willen verwelkomen. Volgens De Jonge verwacht het publiek zich te weinig te moeten inspannen en hangt het liever achterover. 'Cabaret is allemaal even gezapig er zijn geen voorstellingen waarbij je je afvraagt: “o kan dit nog?” ' liet De Jonge een aantal jaar geleden in het tv-programma De Wereld Draait Door weten. Het Nederlandse publiek lijkt echter juist weg te lopen met dit 'gezapige cabaret'. Hans Teeuwen, een van Nederlands populairste cabaretiers sprak dan ook van een generatiekloof in het Nederlandse cabaret. Aan de hand van de analyse van Freek de Jonge vroeg ik mij dan ook af wat de identiteit van het hedendaagse Nederlandse Cabaret is. Is het daadwerkelijk waar dat het bij cabaret steeds meer gaat om het 'scoren'? En zo ja, is deze tendens dan eigenlijk wel een probleem? Ik ben dan ook gekomen tot de volgende stelling: Het Nederlands cabaret is aan een verandering onderhevig waarbij de lach van het publiek steeds belangrijker lijkt geworden dan de boodschap die de cabaretier wil meegeven. Ik wil dit gaan uitzoeken aan de hand van de volgende vragen: 1. Wat is cabaret precies? Wanneer kun je spreken van cabaret en wanneer niet? 2. Van wat voor humor houden Nederlanders? Is dit door de jaren heen veranderd? 3. In welke mate is cabaret door de jaren heen veranderd? Is een moraliserende rol van de cabaretier van deze tijd? Wat moet een goede cabaretier van deze tijd hebben? Welke rol speelt Stand-up Comedy in het hedendaagse Nederlandse cabaret? 4. Is er een vergelijking met het buitenland te maken? 5. Analyse
Wat is Cabaret? Om te bekijken waar het Nederlands cabaret vandaag de dag staat is het verstandig eerst eens te kijken naar wat cabaret precies is. Juist hier ontstaat direct een valkuil, er bestaat namelijk geen eenduidige visie van 'het perfecte cabaret'. Het hedendaagse Nederlandse cabaret zoals wij kennen is grotendeels gebaseerd op het Franse cabaret en vooral populair geworden na de oorlog. In de Nederlandse variant lijkt vooral het gesproken woord belangrijk. Cabaret vereist dan ook nauw contact met het publiek. Nederlands grootste cabaretiers Wim Kan en Toon Hermans zijn wat dat betreft toonaangevend te noemen. Zij slaagden er in de afstand tussen het publiek en de artiest te verkleinen. Freek de Jonge was een aantal jaar later de eerste cabaretier die in zijn programma werkte met een rode draad. Vele cabaretiers hebben door de jaren heen verschillende opvattingen van wat het perfecte cabaret nu precies is. Iemand die al jaren meeloopt in de Nederlandse cabaret is Ivo de Wijs. In 1967 won hij als een van de eersten Camaretten, het oudste cabaretfestival van Nederland. In de jaren 70 en 80 vormde hij met zijn cabaretgroep 'Kabaret Ivo de Wijs' de top van het Nederlandse Cabaret. 'Het is lastig cabaret te definiëren maar ik stel wel altijd de eis dat er muzikale, literaire en tekstuele elementen in verwerkt moeten zijn,' aldus De Wijs. 'Verder moet een voorstelling fragmentarisch zijn, bij een avondvullende verwerking wordt het mij teveel toneel.'
Volgens Eveline Mol, lid van de selectiecommissie van het oudste cabaretfestival van Nederland Camaretten is de lach natuurlijk belangrijk maar bepaalt deze niet alles. Als lid van de selectiecommissie jureert zij per jaar ongeveer 60 optredens van beginnende cabaretiers die zich hopen te plaatsten voor de halve finale van Camaretten. 'Het belangrijkste is natuurlijk de lach,' zo zegt zij. 'Maar cabaret is een bepaalde kunstvorm en daarmee leg je jezelf een bepaalde verplichting op. Het is niet zomaar gaan staan voor de lach er moet een vorm inzitten. Dit kan dan maatschappijkritisch zijn maar ook absurdistisch.' Caberetier Anne-Jan Toornstra heeft echter een hele andere visie op het begrip cabaret. Als winnaar van het Groninger Studenten Cabaretfestival in 2005 is hij een van de nieuwe talenten in het Nederlandse cabaret. 'Een cabaretier maakt wat hij zelf wil en heeft daarbij geen andere verantwoordelijkheid dan het publiek een mooie en interessante avond te geven.'
Waar houden Nederlanders van? Men gaat naar cabaret om te lachen, maar waar houden Nederlanders dan precies van? Wetenschappelijk is het in ieder geval nooit onderzocht en volgens Cultuurdeskundige Edwin van der Veldt is het ook bijzonder lastig dit te onderzoeken. 'Het is moeilijk te zeggen waar “De Nederlander” van houdt, je komt al snel terecht naar sociaal-economische en sociologische verbanden maar ook dit is nog nooit onderzocht,' aldus Van der Veldt. We zullen het dus moeten doen met de meningen van de zogenaamde “kenners”. Nederlanders houden van lachen en volgens Ivo de Wijs zijn het vooral de vrouwen die van vrolijkheid houden. 'Vrouwen slepen hun man of vriend vaak mee naar het theater.' Erg veeleisend is het cabaretpubliek in zijn ogen echter niet. 'Cabaretiers weten dat en komen te vaak met een voor de hand liggende opeenstapeling van grappen over seks, politiek of persoonlijke belevingen. “Kom-ik-thuis-staatmijn-vriendin-onder-de-douche-dus-ik-zeg....-comedy” noem ik dat.' Voorbeeld – Ivo de Wijs Psychiater: Uw probleem, zit tussen uw oren. Hoe is uw naam ook weer? Patiënt: Cyrano de Bergerac, dokter. Deze grap van Ivo de Wijs is niet te begrijpen wanneer je niet weet wie Cyrano de Bergerac was. 'Nooit zou ik echter om die reden een grap weglaten,' aldus De Wijs.
Betekent dit dan werkelijk dat het publiek dommer is geworden zoals Freek de Jonge lijkt te zeggen? 'Nee,' zegt Eveline Mol 'We zijn juist van andere humor gaan houden.' De jonge generatie uit de jaren 70 en 80 zit wat haar betreft niet meer echt te wachten op een moraliserende cabaretier. 'De verzuiling is er niet meer en iedereen heeft wel een eigen opvatting over het leven. Een cabaretier moet natuurlijk wel kritisch zijn. Dat is wel essentieel.' Voorbeeld Freek de Jonge pakte in zijn oudejaarsconference van 2011 het televisieprogramma Pauw en Witteman aan en in het bijzonder de uitzending dat Johan Cruijff een uur te gast was. Hieronder een aantal zinnen waaruit, in mijn ogen, blijkt dat Freek de Jonge nogal moraliserend te werk gaat: Freek de Jonge met verheffende hand 'Pauw en Witteman. Het programma begint om 11 uur, hebben ze expres gedaan want om 10 uur gaan de domoren naar bed en dan kun je een beetje hoger reiken. Het is een programma van de VARA de van oudsher socialistische omroep die in zijn statuten heeft staan: Het verheffen van de massa. Pauw en Witteman.' 'Dat is toch geen journalistiek meer? Dat is collaboratie! Het begint op De Telegraaf te lijken. --De Telegraaf was in de oorlog niet zo fout geweest als gesuggereerd, maar dat hebben ze na de oorlog ruimschoots goed gemaakt.' – Over de uitzending van Pauw en Witteman met Johan Cruijff 'Pauw en Witteman dat is net zo slecht als Hart van Nederland.' De Jonge snijdt hier wellicht nogal een pijnlijk onderwerp aan. Hij heeft het namelijk over 2 televisieprogramma's die in Nederland elke dag goed bekeken worden en de best belezen krant van Nederland. Op zich hoef je daar geen fan van te zijn en mag je daar best je mening over geven.
Maar De Jonge probeert ons hier zijn persoonlijke eigen mening door te geven en sabelt ons zonder duidelijke voorbeelden zijn mening op. Guido Weijers pakt dit in mijn ogen geheel anders aan. Tijdens zijn oudejaarsconference in 2010 spreekt hij over Oh Oh Cherso. 'Barbie kan van drie zinnen draaien van heeelemaal links naar heeeelemaar rechts.' Fragment Barbie 'Wat een jongen moet doen om mij te versieren? Ja dan moet je wel van goede huize komen. Ja ik ben eigenlijk niet zo moeilijk.' Weijers: HUH?? Flop flap Huh? -'Ik zie de samenleving zo: Hier zitten wij, daar boven zit Harry Mulisch die krijg je moeilijk in de hemel, ja want er is al een god. Onder ons zit de gemiddelde mens. Daaronder de mensen onder de gemiddelde mens. Daaronder komen mensen met een verstandelijke beperking en daaronder zitten Matsoe Matsoe , Jokertje en Sterretje. En daar recht onder zit Plankton. En daaronder zit Barbie. Nee dat is het nog niet! Zij hebben ook fans. Er zijn dus mensen die opkijken tegen Barbie. HUH? Barbie is al het laagste van het laagste. Hoe? Kun je in godsnaam opkijken tegen iets dat al het laagste van het laagste is. Dat gaat niet! 'Maar ze is wel heel aardig.'
Op een humoristische wijze zet hij Barbie hier te kijk. Weijers is kritisch maar wel zo overdreven dat het duidelijk is dat hij dit niet zo overdreven meent. Waar Freek de Jonge beweert dat Pauw en Witteman geen normaal programma meer is en ons gaat vertellen dat Pauw en Witteman collaboratie is pakt Guido Weijers het op een andere manier aan. Er zal, op barbie en haar fans na, geen persoon zijn die zich temin gedaan voelt en aangesproken voelt als dom persoon. Freek de Jonge zorgt er in zijn laatste show echter constant voor dat je aan het nadenken wordt gezet. Kijk jij misschien ook naar die programma's? Dan ben je in zijn ogen niet goed bezig.
Cabaretier Anne-Jan Toornstra sluit zich deels aan bij de woorden van Eveline Mol. 'De waarde van de moraal in het Nederlandse cabaret wordt zwaar overschat. De meeste cabaretiers zijn niet intelligenter dan hun eigen publiek en hebben geen hogere morele standaard of meer kennis van zaken over onderwerpen om interessantere morele oordelen te kunnen vormen,' aldus Toornstra. 'Het meeste moraliserende cabaret is daarnaast in uitwerking niet erg boeiend om naar te kijken. Laat de humor zijn werk doen. In de grap zit meer waarheid en moraliteit dan je denkt. Daarnaast kun je mensen hooguit aan het denken zetten over zichzelf en de wereld. Maar als je echt iets wilt leren lees je een boek of krant, of ga je naar een lezing of college. Cabaretiers zijn geen deskundigen, wetenschappers of journalisten.' Toch kan Toornstra wel iets begrijpen van de woorden van Freek de Jonge. 'Je merkt tijdens het spelen wel dat je het je publiek niet te moeilijk moet maken en dat algemene kennis nog al eens ontbreekt.' Toornstra relativeert zichzelf echter direct. 'Een goed publiek is een dwarsdoorsnede van de samenleving. Slechts 10% van de samenleving is hoger opgeleid, dus ja... .'
Het lijkt er dus op dat wij niet meer zo nodig van anderen hoeven te horen hoe wij moeten leven. Waar houden we dan wel van? Als je het hedendaagse cabaret vergelijkt met dat van een aantal jaar geleden ligt het tempo in ieder geval een stuk hoger. Volgens Mol hebben we gewoonweg teveel gezien en zijn we juist wel steeds meer gaan eisen. 'Dit komt natuurlijk ook door het internet, alle voorstellingen zijn gewoon via Youtube te bekijken, jammer voor de cabaretier, maar hierdoor is het publiek wel meer gaan vragen.' Wat verder opvalt bij een een bestudering van het cabaret door de jaren heen is dat cabaretiers tegenwoordig minder shockerend lijken te zijn. Waar cabaretiers in de jaren 80 en 90 zo hard mogelijk leken te willen shockeren lijkt deze tendens vandaag de dag heel anders te zitten. 'We zijn daar niet meer zo van onder de indruk. Het hedendaagse cabaret wordt weer zachter het is nu meer inhoudelijk en geen harde klap in het gezicht meer,' aldus Mol. Voorbeeld Opnieuw uit de oudejaarsconference 2012 van Freek de Jonge 'Ik heb een betere vakantie dan mijn buren gehad, want die zijn met de kinderen naar Utoya geweest.' Publiek blijft pijnlijk stil en De Jonge verweert zichzelf met : 'Dit kan dus niet mensen? Oke dan weten we dat ook weer.' In mijn ogen kan publiek hier tegenwoordig minder om lachen. Het lijkt wel alsof het publiek dit soort humor anno 2012 te simpel gevonden vindt. Zeker als je kijkt naar Hans Teeuwen die zo'n tien jaar eerder de koningin in zijn show belachelijk maakte. 'Ik vond het zo hypocriet, dan doe je net alsof je me niet kent weet je wel? Drie weken daarvoor had ik haar (Koningin Beatrix) nog keihard in haar reet geneukt.' Hard gelach 'En daarna zei ik: '”Majesteit ga eens bier halen!”' ––– 'Maar het is ook een geile slet hoor.' Hoewel dit tegenwoordig als vrij choquerend kan overkomen weet Hans Teeuwen ongeveer tien minuten lang de lachers op zijn hand te hebben door maar te blijven choqueren. Persoonlijk ben ik het met Eveline Mol eens en denk ik niet dat een cabaretier daar tegenwoordig nog mee weg komt.
De cabaretier anno 2012 De Nederlandse humor is door de jaren heen dus sterk veranderd. Wat moet een goede cabaretier hebben om ook in 2012 nog succesvol te kunnen zijn. Er zijn in Nederland vele cabaretfestival die elk jaar weer bol van inschrijvingen staan van nieuw talent. Camaretten is een van deze festivals, Eveline Mol is als lid van de selectiecommissie betrokken bij het selecteren van de halve finalisten. 'Ons Uitgangspunt is dat het vooral vernieuwend moet zijn,' aldus Mol 'Wij kijken vooral naar nieuw aanstormend talent voor de toekomst. Het moet op de langere termijn mee kunnen gaan.' Camaretten werkt vanuit een visie waarbij de beginnend cabaretier vooral authentiek moet zijn. 'Het moet iets zijn wat we nog niet eerder hebben gezien. 'Bij cabaret is vooral het podium, de maker en de speler ontzettend belangrijk. Duidelijk moet zijn dat dit van dezelfde persoon is Ik moet het vooral zien vanuit de persoon. Het gaat om de beleving van degene die op het podium staat te spelen. Hij moet zich blijven ontwikkelen en origineel zijn.' Helga Voets, als directeur Bunker Theaterzaken betrokken bij de organisatie van het VARA Leids Cabaretfestival, sluit zich hierbij aan. 'Een goede cabaretier heeft humor, is geïnteresseerd in de wereld om hem heen hoe klein of hoe groot die ook kan zijn, heeft een groot ego, ondernemenszin, sterke innerlijke drang, zelfrelativering en heeft goede intuïtie voor kritiek.' Betekent dit dat ook grote gevestigde namen zich keer op keer zullen moeten vernieuwen? Een cabaretier als Hans Teeuwen brak in 1994 door met zijn show Hard en Zielig , een totaal absurdistische show waar geen touw aan vast te knopen leek. Door de jaren heen kwam Teeuwen met nieuwe shows maar leek hij zijn kunstje vaak opnieuw te herhalen. Hierbij kreeg hij door de jaren heen van recensenten scherpe kritiek, het publiek bleef onverminderd achter Teeuwen staan. 'Als een cabaretier ergens heel goed in is mag hij daar wat mij betreft jaren mee doorgaan,' oppert Mol echter. In wat voor mate moet een cabaretier echter rekening houden met zijn publiek? 'Hoe meer je weet, hoe meer je haaks op elkaar kunt zetten en hoe meer er dus te lachen valt,' aldus Ivo de Wijs 'Als je weinig weet, zul je naar gemakkelijke huis-, tuin- en keukenvrolijkheid moeten zoeken. Een cabaretier moet echter nooit dingen schrappen uit angst dat het zijn publiek boven de pet zal gaan. Een andere wending is dat het cabaret steeds meer lijkt te vervagen met het uit Engeland afkomstige Stand-up Comedy. Bij Stand-up Comedy is de performer veruit de belangrijkste persoon. Veel meer dan de artiest en een microfoon is er niet nodig voor Stand-up Comedy. Waar bij cabaret het publiek meer wordt gezien als toeschouwer is het publiek bij Stand-up Comedy deelnemer. Het gaat om de wisselwerking tussen de komediant en zijn publiek, de lach scoren is bij Stand-up Comedy dan ook essentieel. De afgelopen jaren is er in Nederland steeds meer Stand-up Comedy gekomen. Er worden speciale wedstrijden voor georganiseerd en Nederland kent sinds het begin van de jaren 90 de Comedytrain. Dit Stand-up comedygezelschap treedt op, maar biedt komische talenten ook de kans zich te ontplooien in de Stand-up Comedy. Enkele grote cabaretiers als Najib Amhali, Jan-Jaap van der Wal en Marc-Marie Huijbregts hebben zich door de jaren heen verbonden aan de Comedytrain.
Waar gaan we naar toe? Op dit moment lijkt het er steeds meer op dat de stand-up comedy het beeld in Nederland begint te beheersen. Volgens Eveline Mol is de vervaging van de scheiding tussen cabaret en stand-up Comedy steeds dunner geworden. Toch kun je echter niet spreken van een kopie van de stand-up Comedy uit de Verenigde Staten of andere landen. Nederland heeft sinds de geschiedenis van haar cabaret een unieke vorm van cabaret weten te creëren. Wij zijn als Nederlanders een apart volk dat houdt van onze eigen humor , zo lijkt het. In landen als Belgie en Frankrijk bestaat cabaret in de gesproken variant nauwelijks. Vooral in Frankrijk mikt men op het muzikale. 'En in Duitsland slaagt men er niet in Leuk en Waar te combineren: men amuseert OF getuigt,' aldus De Wijs. Waar lijken we dan naar toe te gaan? Het lijkt erop dat er een soort tweedeling lijkt te ontstaan. Aan de ene kant ontwikkeld zich in Nederland steeds meer een Stand-up Comedy, aan de andere kant blijft er een traditionele rol bestaan. 'Sinds kort wordt er weer meer gezongen, vooral door toedoen van vrouwen: Claudia de Breij, Sara Kroos, Mylou Frencken, Dorine Wiersma,' aldus De Wijs. Toornstra lijkt echter minder blij te zijn met deze traditionele rol. 'er blijft een hele behoudende traditionele cabaretinvulling bestaan, die qua vorm en inhoud een herhalingsoefening zijn van wat eerder al gedaan is.' De nieuwe vorm van Stand-up Comedy lijkt in Nederland vooralsnog geen vaste voet aan de bodem te kunnen zetten. Volgens Toornstra heeft dat een aantal oorzaken. 'Deze belangrijke vorm van cabaret wordt door veel 'deskundigen' nog vaak ondergewaardeerd en onderschat. Voor een groot gedeelte terecht: er is veel slechte stand-up. Het is echter een hele mooie en belangrijke podiumvorm, waar op dit moment de meest interessante ontwikkeling plaatsvindt.'
Analyse Zoals we hebben gezien is het moeilijk een eenduidig beeld te scheppen van het cabaret anno 2012. Alleen al in deze visie kwam een generatiekloof duidelijk in beeld. Waar cabaretier Ivo de Wijs het hedendaagse cabaret vooral schuwt en inhoudsloos vindt is Anne-Jan Toornstra juist iemand die openlijk laat weten dat de lach het belangrijkst is bij cabaret. Mij is in ieder geval duidelijk geworden dat er geen eenduidige visie van het begrip cabaret bestaat. Iedereen heeft hier andere opvattingen over en dat is natuurlijk altijd zo bij een kunstvorm. Interessant is het echter om te zien wat voor veranderingen er zichtbaar zijn in het Nederlandse cabaret. Caberetiers als Ivo de Wijs en Freek de Jonge hebben een beeld in hun hoofd qua cabaret en houden daar ook stevig aan vast. Zij vinden beiden op een andere manier dat de meeste huidige cabaretiers te weinig de diepte in willen gaan. Persoonlijk kan ik mij echter meer aansluiten bij de visie van een cabaretier als Anne-Jan Toornstra die duidelijk aangeeft dat er voor elke vorm van cabaret wel een publiek is en dat we niet zo moeten zeuren wat nu wel een kunstvorm is en wat niet. Interessant is ook om te zien dat wij als publiek van andere humor zijn gaan houden. We hoeven niet meer zo nodig te horen wat er wel of niet goed is in de maatschappij. Het lijkt er inderdaad op dat we steeds vaker naar cabaret gaan om gewoon een lekker avondje te genieten. Misschien is het goed dat er in Nederland een tweedeling ontstaat tussen Cabaret enerzijds en Stand-up Comedy anderzijds. Hoe dat precies van de grond zal gaan komen is een interessante ontwikkeling die de moeite waard is om te gaan volgen. Belangrijk is het in ieder geval dat er wel podia blijven bestaan om de oude cabaretvorm te behouden. D.m.v. Van vele cabaretfestivals blijft nieuw cabarettalent zich aandienen. Het belangrijkste is echter dat cabaret op deze manier een kunstvorm blijft. Er wordt nog altijd kritisch gekeken naar wat cabaret is en wat absoluut niet. Het stand-up comedy zal het huidige cabaret dan ook niet kunnen vervangen, het zijn eigenlijk twee totaal verschillende vormen van amusement die ook niet te vergelijken zijn met elkaar. Wel kunnen de twee vormen zich naast elkaar ontwikkelen. Ik denk dat wij dat Cabaret daardoor in Nederland nog jaren mee kan komen, mits Stand-up Comedy zich echter op een goede manier zal ontwikkelen. Hierdoor blijft de oude vorm bestaan, er zullen namelijk altijd cabaretiers zijn die de oude vorm zullen hanteren. En dient zich een geheel nieuwe soort cabaret aan. En misschien is het ook wel zo treffend als Hans Teeuwen in zijn show 'Dat dan weer wel' in een lied aan Freek de Jonge en Youp van 't Hek verwoordde: 'Vergane glorie, je hebt je beste tijd gehad. Vergane glorie, val maar lekker in het zwarte gat. Je hebt je hele leven alles gegeven. Alles stond in dienst van je talent. Nu moet je leren accepteren dat je niet zo goed meer bent. Er is een tijd van komen en van gaan. Oude garde aan de kant de nieuwe komt eraan. De generatie van patat en inhoudsloze tred veegt de vloer met jullie aan. Jawel want dat is cabaret.'
Hans Teeuwen lijkt het hier goed gezien te hebben, mits hij echter beseft dat ook hem dit scenario ooit ten deel zou kunnen vallen.
