Rudolf Steiner in Nederland Rudolf Steiner bezocht Nederland acht keer: in 1904, 1908, 1913, 1921, 1922 (2x), 1923 en 1924. Hij hield hier ruim 90 voordrachten en toespraken. Helaas zijn er vrijwel geen foto’s bewaard gebleven. Gelukkig heeft vooral Elisabeth Vreede ijverig materiaal verzameld: affiches, programma’s, entreekaartjes, krantenknipsels, enz.
1904 – 1908
De plaatsen waar Rudolf Steiner voordrachten heeft gehouden
Zwolle Amsterdam Hengelo
Hilversum Den Haag Delft Rotterdam
Utrecht Arnhem/Oosterbeek Nijmegen
Het eerste bezoek in 1904 vond plaats ter gelegenheid van het ‘First Annual Congress of the Federation of European Sections of the Theosophical Society’ (ondanks het feit dat het programma hiernaast spreekt over het 2e congres). Een jaar eerder in 1903 was hij in Londen bij een vergelijkbaar congres, maar toen was er nog geen sprake van een Europese federatie. Er is één ooggetuige-verslag overgeleverd van Steiner’s optreden bij deze beide gelegenheden:
Nooit zal ik de indruk vergeten die de eerste ontmoeting met Rudolf Steiner op me heeft gemaakt. Er zou juist een bijeenkomst beginnen, toen een man de zaal binnenkwam: donker, slank, rechtop, schraal, in een bijna priesterlijke lange jas; een gezicht vol vuur, vol uiterst gespannen oplettendheid, vol beheerste wil; zo duikt het beeld uit mijn herinnering op. Ik was zó onder de indruk dat ik mijn buurman aanstootte: “Kijk nou, wie komt daar binnen?!” In het overweldigende van deze indruk lag in kiemvorm al alles verborgen wat tot mijn verdere levenslot zou voeren. [...] Ook zijn woorden griften zich diep in mijn herinnering; echter niet omdat ik er zozeer ‘ja’ op zei! Integendeel, de hele wijze van spreken beviel me niet. In die vroegere tijd sprak Steiner met een buitengewone kracht, met een geweld van temperament dat alles wat men ook later nog als vuurkracht aan hem kon beleven, ver overtrof. [...] Ook de inhoud van wat hij toen zei, wist mijn jeugdige bijval niet te wekken. [...] Zodoende bleef alleen de buitengewoon sterke indruk van deze eerste ‘ontmoeting’ over. Maar het lot, dat de mens met zo’n zekerheid leidt, bracht verdere ontmoetingen teweeg. Precies een jaar later vond de ‘First Annual Congress of the Federation of European Sections of the Theosophical Society’ plaats in Amsterdam. Steiner verscheen daar met een aantal leden uit Duitsland en hield een voordracht getiteld ‘Mathematik und Okkultismus’ [wiskunde en geesteswetenschap]. Uitgerekend over het onderwerp van mijn studie sprak hij bij dit eerste bezoek aan mijn vaderland. Maar ook deze voordracht ging aan me voorbij. Ik kon er niets mee beginnen. Elisabeth Vreede
In maart 1908 ondernam Rudolf Steiner zijn eerste voordrachtsreis naar Nederland. De voordrachten in Duitsland trokken steeds meer toehoorders uit het buitenland, dus dit was een logische stap. Op 7 maart schreef Steiner aan zijn ouders en broer en zus: “[...] Ik heb jullie zo lang niet geschreven. Maar ik ben zo veel op reis. Nu houd ik voordrachten in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Nijmegen en andere Nederlandse plaatsen. Overigens is het hier verschrikkelijk weer. Het is koud en regenachtig. En in Nederland is het dan meteen erg guur, als het zulk slecht weer is.”
Congresfoto uit 1903, Londen, of 1904, Amsterdam. Rudolf Steiner 2e rij, 3e van links.
Het Concertgebouw Amsterdam waar het Congres plaatsvond. STADSNIEUWS “Theosophie, Goethe en Hegel” Over bovenstaand onderwerp werd gisteravond in het Nutsgebouw in een door de Nederlandsche Afdeeling der Theosophische Vereeniging belegde druk bezochte openbare vergadering het woord gevoerd door den algemeenen secretaris der Duitsche afdeeling dr.Rudolph Steiner. De spreker - een interessante figuur: scherp belijnde, ascetische denkerskop met diepliggende fonkelend-zwarte oogen en lang naar-achter-gestreken dofzwaar haar; bovendien een redenaar van groot talent - ving zijn verhandeling aan met een samenvatting van het wezen der theosophie en van haar leer. Hij sprak daarbij van de voor wie in de theosophische ideeën ingeleefd zijn, zoo vertrouwde en opbeurende, maar voor novicen altijd nog zoo verbijsterende, ontzag - om niet te zeggen vreeswekkende mogelijkheid, dat de mensch de hem direct omringende, physieke, zinnelijk-waarneembare wereld ontgroeit en zich bewegen en ontwikkelen gaat op een bovenzinnelijk bestaansplan, zóó in zichzelf boven zich zelf verheffend; de mogelijkheid, dat de mensch - niet door tooverij of met behulp van allerhande bijgeloof, maar door cultiveering van in hemzelf sluimerende zielefaculteiten - zoekt en vindt de geestelijke grondslagen, waarop zijn zinnelijk waarneembaar bestaan is gebouwd. [...]
Algemeen Handelsblad, 7 maart 1908
Het Nieuws van den Dag, 9 maart 1908
dag en datum 1904 Δ za. 18 juni di. 21 juni
Δ di. 21 juni 1908 4 t/m 10 maart
wo. 4 maart do. 5 maart
Het Vaderland, 6 maart 1908
Rudolf Steiner 1904 Amsterdam
plaats
lokaliteit/adres
Amsterdam
Amsteldijk 76
B
Amsterdam
Concertgebouw
L
Amsterdam
Concertgebouw
L
Hilversum Den Haag
aard titel Voorbespreking voor het ‘First annual congress of the Federation of European sections of the Theosophical Society’ Mathematik und Okkultismus In: Transactions of the First annual congress of the Federation of European sections of the Theosophical Society (autoreferaat); GA 35. Afscheidswoorden aan het eind van het congres. Voordrachtsreis door Nederland In: Verslag van de voordrachten gehouden door Dr. Rudolph Steiner, voor de Nederl. Afd. Theos. Ver., 4-11 maart 1908. (Dit verslag bevat referaten, samengesteld door Nederl. leden. Geen stenogrammen) Die christliche Initiation Mystik und Esoterik (Mikrokosmos und Makrokosmos).
‘De Vereeniging’ O Logegebouw, L De Ruyterstr. do. 5 maart Den Haag Vrijmetselaarsloge, O Die Initiation des Rosenkreuzers Fluwelen Burgwal vr. 6 maart Den Haag Logegebouw, L Okkultismus und Esoterik (Kosmosentwickelung und Menschheitsentwickelung) De Ruyterstr. vr. 6 maart Amsterdam Nutsgebouw, O Theosophie, Goethe und Hegel N.Z.Voorburgwal za. 7 maart Amsterdam Amsteldijk 80 L Ueber christliche Esoterik za. 7 maart Amsterdam ‘Eensgezindheid’ L Astralwelt und Devachan, ihre Beziehung und ihr Zusammenhang zo. 8 maart Rotterdam Bellevoystr. 83 L Das esoterische Leben zo. 8 maart Rotterdam Nutszaal, Oppert O Die Initiation des Rosenkreuzers ma. 9 maart Nijmegen ? L Stufen höherer Erkenntnis ma. 9 maart Nijmegen Nutszaal O Die Initiation des Rosenkreuzers di. 10 maart Nijmegen ? L Ueber Rosenkreuzer-Esoterik und die Entwickelung des Kosmos di. 10 maart Arnhem Vrijmetselaarsloge O Der Lebenslauf des Menschen in geisteswissenschaftlicher Beleuchtung. Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland
1913
Het bezoek van Rudolf Steiner in maart 1913 viel vlak na de oprichting van de ‘Anthroposophische Gesellschaft’. Verschillen van inzicht over inhoudelijke en organisatorische kwesties leidden ertoe dat Annie Besant, voorzitter van de Theosophical Society, het charter van de Duitse sectie introk en Steiner en de zijnen zelfstandig verder gingen. Uit een brief aan Marie von Sivers 19 januari 1913: “Die Wiener werden wohl wieder um den Kursus bitten zu Ostern. Es wäre zu bedenken, ob nicht doch nach der «Cancel»ung Holland wichtig wäre, da dort so viele zu uns streben. Frau Vreede bittet so sehr und sagt, Ostern sei die einzig mögliche Zeit, weil dann die Menschen frei sind. [...]”. Bij de opening van de voordrachtencyclus gaf Steiner uitleg over de voorafgaande gebeurtenissen: “Beste theosofische vrienden, we zijn hier bijeen voor een serie voordrachten de eerste keer nadat die vrienden van ons die de huidige positie van ons theosofische werk hebben onderkend, zich verenigd hebben met de leden van de voormalige duitse sektie van de Theosofische Vereniging die – je kunt geen ander woord gebruiken – uit onze Theosofische Vereniging uitgesloten zijn, eruit gezet zijn. Beste vrienden, op dit ogenblik waarop ik u mag begroeten bij deze voor mij wel heel feestelijke serie voordrachten, is het nodig dat ik enkele woorden toevoeg aan de mooie, theosofische welgemeende begroeting van daarnet. Dat is nodig vanwege het feit dat onze vrienden in de nabije toekomst misschien nog vaak, hier of daar, bij gelegenheid zullen moeten spreken over de ware toedracht van de gebeurtenissen die zich de laatste tijd onder ons en onze vrienden hebben voorgedaan. [...] Om tenslotte op een hoopvolle manier te eindigen: “Daarom, beste theosofische vrienden, lijkt me dat we deze eerste kursus die we hier houden – die de eerste kursus is van de opgerichte Antroposofische Vereniging – als iets heel bizonder feestelijks mogen begroeten.” Doordat er verder slechts twee openbare voordrachten werden gehouden, was er rond Steiners bezoek niet veel publiciteit, behalve verslagen van deze voordrachten in de NRC, en de onderstaande stukjes.
Prov. Overijsselsche en Zwolsche Courant, 25 en 29 maart
Merkwaardig genoeg maakte deze Overijsselse krant geen melding van de voordracht in Zwolle op 30 maart. Vermoedelijk was de voordracht niet openbaar. Ook het onderwerp is nooit bekend geworden. Het toegangsbewijs van Elisabeth Vreede laat zien dat de voordracht wel heeft plaatsgevonden. In Zwolle was er een kleine maar actieve ledengroep. Met name Andries Terwiel speelde een belangrijke rol. Hij vertaalde o.a. ‘Theosophie’ en de ‘Geheimwissenschaft’ in het Nederlands en had nauw contact met Rudolf Steiner. Hij overleed echter jong in 1912 en was dus geen getuige meer van dit bezoek.
Pulchri Studio, Lange Voorhout Den Haag
dag en datum 1913 Δ di. 18 maart
plaats
lokaliteit/adres
Den Haag
Diligentia
aard titel O
Wahrheiten der Geisteswissenschaft Krantenverslag in EVA. Δ wo.19 maart Den Haag Diligentia O Irrtümer der Geisteswissenschaft Krantenverslag in EVA. ◊ do. 20 maart t/m Den Haag Pulchri Studio L Welche Bedeutung hat die okkulte Entwickelung des Menschen für seine Hullen und sein Selbst? za. 29 maart (10 voordr., ‘Zyklus’ 27) In: Welche Bedeutung hat....(GA 145)(zonder inleiding en slotwoorden; deze bevinden zich alleen in de Ie dr.) Nederlandse vertaling: Innerlijke ontwikkeling. zo. 23 maart Den Haag ? L Die besondere Konstellation des Osterfestes 1913: Frühlings-anfang am Karfreitag, Frühlingsvollmond am Karsamstag. In: Die Welt des Geistes und ihr Hereinragen in das physische Dasein (GA 150) ma. 24 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording tijdens de cyclus. vr. 28 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording m.b.t. de voordr. van 23 maart(cyclus) In: EVA za. 29 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording m.b.t. de voordr. van 29 maart In: EVA (2 versies) Δ zo. 30 maart Zwolle Concertzaal Odeon L ? Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland
1919 – 1921
Gedurende de Eerste Wereldoorlog was er nauwelijks contact mogelijk met Duitsland en Dornach, waar het werk aan het eerste Goetheanum maar langzaam vorderde. Pas langzaam kwam het internationale antroposofische leven weer op gang. Nederland, in ieder geval Den Haag, maakte in 1919 voor het eerst kennis met de euritmie. En op zondag 11 mei 1919 verscheen in de Nieuwe Rotterdamsche Courant op pagina 6 onder de kop “Aan het Nederlandsche volk” de open brief van Rudolf Steiner, waarmee de “Bond voor de Drieledige Indeeling van het Sociale Organisme” in de openbaarheid trad. De brief werd ook als losse folder verspreid, waarvan u hiernaast enkele fragmenten ziet. En er verscheen een vertaling van de ‘Kernpunkte’. In Duitsland, waar een revolutionaire stemming heerste, sprak Rudolf Steiner af en toe voor zalen met duizenden arbeiders. Maar in Nederland kwam de beweging in het geheel niet van de grond. De revolutie van Troelstra was een jaar eerder ook al falikant mislukt.
Rudolf Steiners eerste buitenlandse reis na de oorlog bracht hem naar Nederland. Tussen 19 februari en 3 maart 1921 hield hij 19 voordrachten in 8 plaatsen. Verder waren er vier euritmie-opvoeringen en twee voordrachtenmet dia’s over het eerste Goetheanum. De belangstelling was groot. En ook de aandacht in de pers was groot. In die tijd was het niet ongewoon dat journalisten een heel neutraal verslag van de inhoud van een voordracht gaven. Ook werden er wel verslagen van antroposofen zelf geplaatst, bijvoorbeeld van Marie Tak van Poortvliet en Adelyde Content. Uiteraard was er ook veel onbegrip, flauwe humor en vijandigheid. Het laatste ‘station’, op de terugreis naar Duitsland, was Hengelo. Steiner spreekt zelf over ‘bijzonder belangrijke redenen’ voor dit bezoek, maar welke deze waren is niet duidelijk.
Dr. R . Stei ner te Hengelo Op Donderdagavond 3 dezer zal Dr. Rudolf Steiner, uit Dornach bij Bazel, die dezer dagen in eenige der voornaamste plaatsen van ons land voordrachten houdt, voor de Vereeniging voor Wetenschappelijke Voordrachten hier ter plaatse een lezing houden, om 8 uur in het Vios-gebouw. Deze lezing zal ditmaal voor alle belangstellenden, ook buiten genoemde vereeniging, toegankelijk zijn, daar het bestuur meent alle plaatsgenooten, die belang stellen in de denkbeelden van Dr. Steiner, zoowel op sociaal als op paedagogisch gebied, in de gelegenheid te moeten stellen hem persoonlijk te hooren. Naar wij vernemen, zal Dr. Steiner, omtrent wiens persoonlijkheid wij na de verslagen zijner lezingen, die dezer dagen in de dagbladen zijn verschenen, in ruimen kring een zekere bekendheid mogen veronderstellen, ten onzent spreken over het onderwerp: ,,Erziehungs-, Unterrichs- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte der Anthroposofischen Geisteswissenschaft”. De lezing zal in de Duitsche taal worden gehouden. Naast sprekers denkbeelden omtrent het sociale vraagstuk zullen vooral zijne paedagogische denkbeelden op den voorgrond treden en zullen mededeelingen worden gedaan omtrent eene groote, onder zijne leiding staande, en volgens zijne denkbeelden ingerichte school. Wij hopen, dat velen zich aangetrokken zullen gevoelen om dezen merkwaardigen man, die in den laatsten tijd zoo velen van zich doet spreken, te gaan hooren.
Nieuwe Hengelosche Courant 2 maart 1921
Amsterdam, 28 februari 1921 Mijn beste Edith Maryon, Hartelijk dank voor uw groet op de 27e februari. Ik bevind me midden in een reeks voordrachten. Op de 19e ‘s avonds heb ik in Amsterdam gesproken, en dan elke dag volgens het programma. Gisteren en vandaag waren mevrouw Drury-Lavin, M. Woolley, meneer Neel, Meneer Kaufmann, meneer en mevrouw Franklin hier, en vandaag was hier ook meneer Collison. Als er zo veel te bespreken is en er zo veel voordrachten zijn, dan blijft er weinig tijd over om tot jezelf te komen. Behalve het programma was er in Delft een voordracht in de Technische Hogeschool voor docenten en studenten, en vanavond moet ik hier in de universiteit spreken. Morgen zal de openbare voordracht in Rotterdam plaatsvinden; op 3 maart moet ik nog, om bijzonder belangrijke redenen in Hengelo spreken; op de 4e ga ik naar Stuttgart en hoop op de 6e of 7e in Dornach te zijn. Ik verheug me zeer op de komende tijd in ons atelier in Dornach. Hier is een en ander heel goed verlopen; sommige dingen hadden beter gekund. Het ontbreekt ons toch wel aan feitelijk praktische mensen. Aan ledenvoordrachten heb ik er maar één kunnen houden, in Den Haag op 27 februari. Die dag was er ‘s middags een euritmie-voorstelling en ‘s avonds de openbare voordracht. Met mijn stem kan ik nu goed overweg. Ik heb er goed op gepast. Maar toch is het moeizaam al te vaak te moeten spreken. Vandaag heb ik alleen nog de avond-voordracht. Hartelijk dank en groeten van Rudolf Steiner uit GA 263a
In het midden de heer Beets, in de directiekamer van de firma Stork, voorzitter van de uitnodigende Vereniging
Hengelo is een plaats die bijzonder interessant is doordat het in feite een kunstmatig gebouwde stad is. In de jaren 60, 70 van de vorige eeuw hebben industriëlen daar eerst voor aparte sociale instellingen gezorgd. Langzamerhand is Hengelo toen ontstaan, in feite zuiver vanuit een sociaalindustrieel denken. Het valt je bijzonder sterk op wanneer je daar een bezoek brengt aan de kleuterschool. Ik had maar weinig tijd, maar ik heb de school bezocht. Toen viel mij speciaal op dat die kleine kinderen anderssoortige kinderen zijn dan bijvoorbeeld die welke je tegenwoordig, laten we zeggen, in de eerste klas van de Vrije School krijgt. Die komen gewoon uit het volk zoals de huidige kultuur ze levert. Maar in Hengelo is dat anders. Daar heeft men eerst gezorgd voor bepaalde sociale instellingen van industriële aard; en de mensen die daarheen zijn gebracht, hebben er in de jaren 70 van de vorige eeuw gewerkt. De kinderen van die mensen werken nu in de industriële vestigingen die zich aldaar hebben uitgebreid, en de kinderen van die arbeiders - dus de tweede erop volgende generatie - die zaten nu op de kleuterschool. Je kon het heel goed aan ze zien; die kinderen zijn niet zomaar van de straat gehaald, maar ze zijn al door verscheidene generaties, als ik het zo mag uitdrukken, kunstmatig grootgebracht in een kultuur die op een bepaalde manier vanuit de toenmalige wijze van denken is voortgekomen. Vanzelfsprekend wel in hun eigen voordeel, maar toch zijn ze kunstmatig grootgebracht en ze dragen dan ook het stempel van een kunstmatige civilisatie. [...] In diverse voordrachten heb ik u er immers op gewezen dat we in Europa een golf van liberalisme hadden, aan het begin van het derde deel van de 19e eeuw; een golf van vrije geestesgesteldheid die, als ze een voortzetting had kunnen vinden naar de spirituele kant toe, waarschijnlijk heel belangrijke dingen had kunnen opleveren. [...] Ik heb bijvoorbeeld onlangs die voordracht in Hengelo gehouden voor de industriëlen van die plaats, de mensen die daarmee zijn verbonden; en ik heb gemerkt hoe in de tegenwoordige tijd nog steeds iets werkt waarvan slechts de scherpe kantjes weggenomen zijn, waar alleen de spirituele voortzetting aan ontbreekt. Uit de voordracht van 11 maart 1921, GA 203
Rudolf Steiner in Nederland
1921
Een aantal leden namen het initiatief Rudolf Steiner uit te nodigen voor een toernee door ons land, waarop hij direkt met enthousiasme inging. Sinds de eerste wereldoorlog had Steiner geen buitenlandse reizen gemaakt; dit werd zijn eerste. Zo’n toernee was een kostbare zaak, maar gelukkig werden er door de leden grote bedragen geofferd om dit mogelijk te maken. Steiner kwam van 18 februari tot 2 of 3 maart 1921, in gezelschap van Marie Steiner, Elisabeth Vreede en Günther Wachsmuth. Aan leren riemen over zijn schouders droeg Steiner een grote leren tas met lantarenplaatjes voor zijn voordracht over het eerste Goetheanum, die hij angstvallig bewaakte en die door niemand mocht worden aangeraakt. De toernee begon in Amsterdam met een openbare voordracht over ‘De antroposofische geesteswetenschap en de grote kultuur-problemen van deze tijd’. Het was een groot sukses, er waren óver de 1000 mensen! Zo was het met de meeste voordrachten in Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Hilversum, Hengelo en Delft: overal goed gevulde zalen. Er bestond een grote algemene belangstelling, tot onze grote verwondering. [...] stonden op het programma twee voordrachten in Amsterdam. Deze zouden beide gehouden worden in het kerkgebouw van de Vrije Gemeente. Er waren die avond 1000 mensen. Een groot succes, na afloop kwam Dr. Steiner naar mij toe en zeide: ,,Ja, sehen Sie, alles recht schön aber Anthroposofische Vorträge in so einem religiosen Raum ist ungeeignet. Das sollte man lieber nicht tun”. Ik schrok en dacht aan de 2e voordracht in dezelfde zaal. Ik had pech, alleen de grote zaal concertgebouw was te krijgen en ik verlegde alles in die zaal. Er waren nauwelijks 500 mensen. Het was een teleurstelling. Na afloop sprak Dr. Steiner: „Ja sehen Sie, lieber Herr de Haan, wenn man nun einmal in einem Raum ist, dann bleibt man doch besser in dem selben Raum”. Dr Steiner bedoelde, dat voor de toekomst anthroposofische voordrachten beter niet in religieuze ruimten gehouden kunnen worden, maar wilde ook weer niet, dat arrangementen verbroken werden. Nu, ja! zo zouden er nog talloze voorbeelden genoemd kunnen worden, die aantonen hoe moeilijk het soms was hem te begrijpen. Pieter de Haan
[...] De andere zaken die ik zou willen vermelden, zijn de dingen die hier al vaak zijn besproken, dingen die onze beweging als een schaduw achtervolgen. Hoe meer immers onze beweging haar innerlijke noodzaak bewijst, des te groter wordt de oppositie. Deze oppositie heeft de eigenaardigheid dat ze, naarmate ze zich uitbreidt, tegelijkertijd steeds gemener en laaghartiger wordt. Zo stond er bijvoorbeeld op 28 februari, toen ik het Concertgebouw in Amsterdam binnenliep, een man die pamfletten uitdeelde waarop ongeveer dezelfde dingen stonden, maar dan op een heel smerige manier, als op de pamfletten van pastoor Kully en in andere, soortgelijke blaadjes. voordracht 11-3-1921, GA 203
Het gebouw van de Vrije Gemeente, Weteringschans (nu Paradiso)
N. Apeldoornsche Courant 2 maart 1921
Diligentia Den Haag dag en datum 1921 za. 19 februari
Δ Δ
Δ
Δ
Telegraaf 26 februari 1921
Avondpost 27 februari 1921
plaats
lokaliteit/adres
Amsterdam
Vrije Gemeente Weteringschans (Paradiso)
aard titel O,VB Die anthroposophische Gersteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: EVA; vragenbeantwoording ook in: Menschenschule 33(1959)12. zo. 20 februari Hilversum Hof van Holland T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. zo. 20 februari Hilversum Hof van Holland O,VB Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart. In: Menschenschule 34(1960)2, en in: Blatter für Anthroposophie 19(1967)9,10; vragenbeantw. alleen in EVA. ma.21 februari Utrecht Park Tivoli O,VB Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart. In: EVA; vragenbeantw. gedeeltelijk in: Menschenschule 33(1959)12 di. 22 februari Amsterdam O Der Baugedanke von Dornach (met dia’s) di. 22 februari Amsterdam School van Vocale en T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. Dramatische Kunst wo. 23 februari Den Haag Diligentia O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart. In: Erziehungs- und Unterichtsmethoden auf anthroposophischer Grundlage (GA 304). do. 24 februari Utrecht Gebouw van Kunst O,VB Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer en Wetenschappen Geisteswissenschaft. In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a) vr. 25 februari Delft Gebouw voor V,VB Das Wirtschaftsleben in der Dreigliederung des sozialen Organismus. Voordracht voor de stuScheepsbouwkunde dentenvereniging ‘Vrije Studie’ van de TH Delft. In: EVA vr. 25 februari Amsterdam Vrije Gemeente O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart. In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung, Dornach za. 26 februari Rotterdam Groote Schouwburg T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. zo. 27 februari Den Haag L Der Wendepunkt der neueren Zivilisation in der Gegenwart. Die Anthroposophie und die grossen Aufgaben der Menschheit. Die Erlebnisse des Wach- und Schlafzustandes des Menschen. In: Die Verantwortung des Menschen für die Weltentwickelung...(GA 203). zo. 27 februari Den Haag Koninklijke T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. Schouwburg In: (gedeelte) Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277). zo. 27 februari Den Haag Diligentia O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer Geisteswissenschaft. In: Erziehungs- und Unterrichtsmethoden auf anthroposophischer Grundlage (GA 304) ma. 28 februari Den Haag Diligentia O Der Baugedanke von Dornach (met dia’s) In: EVA; gepland in GA 289. ma. 28 februari Amsterdam Concertgebouw O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer Geisteswissenschaft. In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a) di. 1 maart Amsterdam Universiteit van V,VB Philosophie und Anthroposophie. Voordracht voor de “Vereeniging voor Wijsbegeerte”. Amsterdam In: EVA wo. 2 maart Rotterdam Nutszaal O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart. In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung. do. 3 maart Hengelo B Bespreking met Nederlandse industrieëlen. do. 3 maart Hengelo Vios-gebouw O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer Geisteswissenschaft. In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung. Krantenverslag in EVA Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland
voorjaar 1922
In het streven om aan de ‘Freie Hochschule für Geisteswissenschaft’, verbonden aan het bijna voltooide Goetheanum, inhoud te geven en de antroposofie te ‘vermaatschappelijken’ (of de maatschappij te verantroposoficeren) werden er diverse zg. ‘Hochschulkursen’ georganiseerd. Doel was mede om concreet te laten zien dat de antroposofie ook in de wetenschappen bevruchtend zou kunnen werken. Hochschulkurse werden gehouden in o.a. Dornach, Berlijn, Darmstadt en, in april 1922, in Den Haag. Tijdens deze cursus werd in ontmoetingen en besprekingen ook de kiem gelegd van wat anderhalf jaar later van start zou gaan als de eerste Vrije School buiten Duitsland.
In die tijd zagen we in onze bibliotheek en op de sociëteit de aankondiging van een konferentie in Den Haag onder de titel: DIE BEDEUTUNG DER ANTHROPOSOPHIE IM GEISTESLEBEN DER GEGENWART ein Kurs fiir Akademiker, gehalten im Haag vom 7. bis 12. April 1922. We keken elkaar aan. Anthroposophie, wat is dat? Bovenaan stond de naam Rudolf Steiner vermeld. Nooit van gehoord. De moeite waard? Het bijgevoegde programma vermeldde de onderwerpen met de sprekers die tijdens de middagen het woord zouden voeren; de avondvoordrachten zou Steiner zelf houden. Al spoedig merkten we dat een aantal van onze hoogleraren - juist die waar we als studenten het meeste respekt voor hadden, niet alleen vanwege hun kennis, maar vanwege hun levenshouding - zich ervoor hadden opgegeven. En een vrij grote groep delftse studenten heeft toen die kursus gevolgd.[...] Toen nu uiteindelijk bleek dat men ook in een debat niet nader tot elkaar kon komen, werden de betreffende vragen aan Rudolf Steiner voorgelegd. Deze zat op de voorste rij en wij, studenten, zaten nogal achterin. Hij mengde zich meestal niet in het debat. Maar als de vragen waar men het niet over eens kon worden, hem nog eens werden voorgelegd, dan stond hij op, liep naar de plaats van de inleider en ging dikwijls uitvoerig - in op die vragen. Zo ook nu. En tot mijn verbazing moest ik twee dingen merken. Ten eerste: in het debat was men gestegen tot mathematische hoogten, fomules enzovoorts, die ik als 2e jaars student niet meer kon volgen. Toen Steiner sprak werd mij pas duidelijk waarover men het in werkelijkheid oneens was. En toen Steiner uitgesproken was merkte ik dat bij mijn hoogleraren een zekere akseptatie en wederzijds begrip was ontstaan. [...] Toen ik na afloop van de konferentie thuis kwam en er de vraag gesteld werd: “En, hoe was het?” toen kon ik niet anders zeggen dan: “Deze man weet wel ongelofelijk veel. En hij heeft humor!” Jan van Wettum
Op de avonden hield Steiner daarin een serie indrukwekkende voordrachten en ik was meerdere malen in de gelegenheid met hem te praten, meestal over medische vraagstukken. Hij verlangde toen van de artsen dat ze een medisch vademecum zouden publiceren, een direkt, praktisch gericht handboek; de diepste esoterie en de meest voor de hand liggende praktijk waren bij Steiner altijd in evenwicht. Zo ook toen hij eens zei dat, als men Biodoron - het Weledamedicijn tegen migraine - op de juiste wijze zou verhandelen, men daarvan het Goetheanum zou kunnen financieren. In verband met dat vademecum vroeg iemand van ons wanneer het op zijn laatst moest verschijnen. Daarop antwoordde hij: “Op zijn laatst? In juni 1921!” (het was toen al april 1922!). Willem Zeylmans v. Emmichoven
Een interview met dr. Rudolf Steiner. (van een verslaggever.) ‘Eind Januari ongeveer is in de N.R.Ct. een brief verschenen van een correspondent uit München, over het leven en de persoon van dr. Steiner, die onder de Steinerianen heel wat verontwaardiging gewekt heeft. Daarin werd o.m. gezegd dat de aanhangers van Steiner trachten zijn “bekeering” in het vergeetboek te doen geraken. Wij hebben dr. Steiner vanmorgen opgezocht, om te vernemen hoe hij zelf tegenover deze meening stond. Vraagt u nu maar, zei dr. Steiner, maar wij kwamen om te luisteren, en zoo vertelde dr. Steiner ons dan hoe hij eigenlijk in 1880 al van Goethe’s wereldbeschouwing was uitgegaan en zoo langs de kennistheorie tot de filosofie der vrijheid gekomen was. In 1890 ben ik me toen weer speciaal op natuurwetenschap toe gaan leggen, ging hij voort. Toen heb ik over Haeckel geschreven, en me hier zoowel als bij mijn studies over Nietzsche op het standpunt der schrijvers gesteld. Deze studies waren niet mijn m e e n i n g over deze denkers – een meening van iemand is meestal iets van betwistbare beteekenis – het waren studies, en daarmede is alles gezegd. De menschen hebben mij toen Nietzschiaan genoemd of een volgeling van Haeckel, en daar vandaan moet het komen dat men nu spreekt over mijn bekeering. In 1901 schreef ik mijn Raadsels der filosofie. Ik werd uitgenoodigd door een vereeniging in Berlijn om over mystiek te spreken, en ik schreef mijn boek over mystiek. Daarop volgden lezingen over het Christendom en zo ontstond mijn boek: Het Christendom als een mystiek feit. Ik verkondigde hierin geen dogmatische meeningen, ik gaf lezingen. In beginsel spreek ik overal: zoowel voor een vergadering van schoenmakers als voor een vergadering van theosofen. Daarna kwam ook de uitnoodiging voor de Theosophical Society, en toen deze Society mij in 1912 verketterde, ben ik alleen door gegaan en heb mijn Anthroposophische Gesellschaft opgericht. Waarop weer de bouw volgde van de Hoogeschool voor geestelijke wetenschap, het Goetheanum te Dornach, dat geheel naar mijn ideeën is ontworpen. Hoewel de anthroposofie zuiver wetenschappelijk is, is het niet alleen een wetenschap, het is iets dat leven geeft. Het geeft stijl en rhythme. Zoo wordt bijv. op de WaldorfSchule in Stuttgart naar mijn methode onderwijs gegeven, maar voor de Katholieke kinderen komt een Katholiek geestelijke, en voor de Protestantse een dominee. Ik sprak zoo even van rhythme. De anthroposofie heeft haar Eurythmie. En het is eigenaardig dat voorstellingen hiervan in Praag en Breslau een groot succes gehad hebben, terwijl men er in Holland veel koeler tegenover stond. Maar – het liep tegen tienen. En daarbij brak de tijd aan voor de opening van den cursus, en zoo het einde van ons gesprek.’ Het Vaderland 7 april 1922
AANKOMST Dr. STEINER. Hedenmiddag is met den Keulschen trein van twee uur aan het station S.S. Dr. Steiner aangekomen met zijn echtgenoote en eenige leeraren van de Waldorfschule te Stuttgart. Een groepje vrienden en bekenden stond aan den uitgang, om den reizigers een vriendelijke ontvangst te bereiden. Mevr. Steiner kreeg een mooien ruiker bloemen. Allereerst werd naar Hotel Duinoord gereden, waar in besloten kring de thee werd gebruikt. Naar ‘wij vernemen hebben zich reeds velen voor de cursussen aangemeld.
Het Vaderland, 6 april 1921 Het Gymnasium Haganum aan de Laan van Meerdervoort
Het Vaderland 7 april 1922 dag en datum 1922 7-12 april
Het Vaderland 13 april 1922
plaats
lokaliteit/adres
Den Haag
Gymnasium Haganum, Laan van Meerdervoort
aard titel O
Anthroposofisch-wetenschappelijke cursus.
In: Damit der Mensch ganz werde (GA 82) vr. 7 april 1. Die Stellung der Anthroposophie im Geistesleben der Gegenwart im allgemeinen. za. 8 april 2. Die Stellung der Anthroposophie in den Wissenschaften. zo. 9 april 3. Die bildende Kunst ma. 10 april 4. Die anthroposophische Forschungsmethode. di. 11 april 5. Wichtige anthroposophische Resultate. wo. 12 april 6. Anthroposophie und Agnostizismus wo. 12 april Vragenbeantwoording na de cursus. In: Damit der Mensch ganz werde (GA 82)(gedeelte); en in: Die vierte Dimension (GA 324A). do. 13 april Den Haag L Die Wandlungen der anthroposophischen Bewegung in der letzten Zeit. Die Bedeutung des Hindurchgehens des Christus durch Geburt und Tod. In: Das Sonnenmysterium und das Mysterium von Tod und Auferstehung (GA 211), zonder inleiding. Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland
voorjaar 1922
Rudolf Steiner in Nederland
najaar 1922
Begin november 1922 was Rudolf Steiner alweer in Nederland, voor een reeks openbare voordrachten en euritmie-opvoeringen. De sfeer was anders dan een jaar tevoren. Het waren onrustige tijden, zowel binnen als buiten de Antroposofische beweging. Steiner leed onder zowel innerlijke als uiterlijke oppositie. Minder dan twee maanden later werd het Goetheanum door brandstichting verwoest. Desondanks hield hij de moed er in.
In Nederland heb ik drie openbare voordrachten gehouden in Den Haag, twee in engere zin over antroposofische thema’s, en één over een uitgesproken pedagogisch thema: over de morele en religieuze opvoeding vanuit het gezichtspunt van de antroposofie. In Rotterdam heb ik een algemene antroposofische voordracht gehouden. In de stad met de nederlandse technische hogeschool, Delft, heb ik gesproken over de relaties van de antroposofie tot de wetenschap. [...] Weliswaar moet bij al deze dingen worden opgemerkt dat de algemene teruggang in de kultuur van deze tijd uitermate sterk is te merken, zodat het bezoekersaantal natuurlijk lang niet het nivo haalt dat het geval zou zijn indien we niet in een tijd zouden leven die in het algemeen buitengewoon moeilijk is. Dat kun je overal merken; en het zet ons er des te meer toe aan om dat wat de antroposofie de kultuur van deze tijd te bieden heeft, op intensieve wijze tot zijn recht te laten komen. Laat ik het zo zeggen: elke schrede voorwaarts is daarvan het bewijs. Geheel tot mijn voldoening moet ik opmerken dat in die periode speciaal in Den Haag de euritmievoorstellingen, die in de Koninklijke Schouwburg plaatsvonden, bizonder gunstig zijn ontvangen. Na de voorstellingen uitte men van diverse kanten de mening dat je, naarmate je zulke euritmievoorstellingen vaker ziet, steeds meer binnen kunt komen in de eigenlijke geest van deze poging tot het scheppen van een nieuwe kunst.
De Haagse schouwburg
Voordracht 26 november 1922, GA 219
In november 1922 hield Steiner weer voordrachten in Nederland, die echter slecht bezocht werden; vooral in Rotterdam kwamen zo weinig mensen dat we er gedeprimeerd van werden. Maar Steiner dacht daar anders over, want in gesprekken met vrienden merkte hij op: “In Rotterdam hadden we een heel goed publiek.” je kreeg de indruk dat hij bepaalde zielen zag die hij waardevol achtte, en of er dan veel of weinig mensen zaten, dat was voor hem niet zo belangrijk. Willem Zeylmans v. Emmichoven
In Nederland reisden we voor een voordracht van Steiner naar Delft naar de studenten-sociëteit, samen met Pieter de Haan en Elisabeth Vreede. Daar bevonden zich twee professoren die een nauwe betrekking hadden met de antroposofie. Ze begeleidden Steiner naar de voordracht. Onderweg sprak een van hen levendig tegen hem; hij probeerde hem uit te leggen dat deze studenten totaal onvoorbereid waren en weinig voorkennis van de antroposofie meebrachten. Hij vroeg Steiner heel omzichtig te spreken en uit te gaan van weinig begrip van spirituele dingen. Steiner, die heel opgewekt was, glimlachte hem toe. Na de begroeting begon Steiner zijn voordracht; er zaten ongeveer 200 tot 300 toehoorders. Hij sprak echt temperamentvol op een aanschouwelijke, visuele wijze en ging van begin af aan direkt van start met spirituele zaken. De genoemde professor keek een beetje bezorgd. Je kon echter merken dat de studenten heel goed mee konden komen; en tenslotte gaven ze hem een daverend applaus. Steiner echter draaide zich glimlachend om naar de voornoemde professor en zei: “Zo bedoelde u het toch, professor?!” Vervolgens kwam een groepje studenten naar hem toe en nodigde hem, Pieter de Haan en mij uit om met hen te eten in de sociëteit. Dat nam Steiner heel graag aan; daarna zei hij, op dr. Vreede wijzend: “Maar mejuffrouw Vreede komt toch ook met ons mee!” De spreker antwoordde, enigszins verlegen, dat er geen dames werden toegelaten. Toen zei Steiner op schertsend-verontwaardigde toon: “Maar juffrouw Vreede is toch geen dame, ze is toch een doktor!” Daar konden ze niets tegen inbrengen en dus ging zij mee. René Maikowski
NRC, 6 november 1922 dag en datum di. 31 oktober
Het Vaderland, 3 november 1922
plaats Den Haag
lokaliteit/adres Hotel “De Twee Steden”
aard titel O Die Erkenntnis des geistigen Wesens des Menschen.
wo. 1 november
Rotterdam
Nutszaal
O
do. 2 november
Den Haag
Kon. Schouwburg
T
vr. 3 november
Den Haag
Hotel “De Twee Steden”
O
In: Das Goetheanum 20(1941)35-39. Das Uebersinnliche in Mensch und Welt. In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a) Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. In: Eurythmie als Impuls für künstlerisch Betatigen und Betrachten. - Dornach, 1953; gedeelte in: Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277); hierin tevens programma. Die Erkenntnis des geistigen Wesens der Welt.
In: Das Goetheanum 20(1941)40-48. za. 4 november Den Haag Van Dijkzaal O Die religiöse und sittliche Erziehung im Lichte der Anthroposophie In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a); Ned. vert.: Het morele en het religieuze in de opvoeding. Amsterdam 1998 zo. 5 november Den Haag Kon. Schouwburg T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering. In: Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277), tevens programma. zo. 5 november Den Haag Vrouwenclub, L Die drei Stadien der unbewussten Schlaferlebnisse des Menschen als Abbilder der Erlebnisse Nieuwstraat zwischen Tod und neuer Geburt. In: Geistige Zusammenhange in der Gestaltung des menschlichen Organismus (GA 218), zonder nawoord; en in: Die verborgenen Seiten des Menschendaseins und der Christus-Impuls. Dornach, 1939, met nawoord. ma. 6 november Delft Stads Doelen V Die übersinnliche Erkenntnis und die Wissenschaft der Gegenwart. In: Blatter für Anthroposophie 19(1967)6-8 Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland
najaar 1922
Rudolf Steiner in Nederland
1923
Het jaar 1923 was een jaar van nieuwe impulsen, die zouden culmineren in de heroprichting van de Antroposofische Vereniging met Kerstmis in Dornach. In Nederland werd in november in aanwezigheid van Rudolf Steiner de Antroposofische Vereniging in Nederland opgericht. Voor de leden hield hij ‘s-avonds een indrukwekkende voordrachtencyclus. Daarnaast waren er vier openbare voordrachten en twee voordrachten voor artsen. Verder bracht hij een bezoek aan de zojuist opgerichte Vrije School en de kliniek van Willem Zeylmans van Emmichoven.
Ik haalde met een paar vrienden Steiner van het station af. Toen de trein langzaam binnenreed en ik Steiner aan het raam zag zitten, schrok ik erg omdat hij er zo moe en bleek uitzag, en tegelijkertijd herkende ik datgene van zijn gezichtsuitdrukking wat boven de tijd uitsteeg. Het leek alsof zijn gezicht uit een rots was gehouwen en het ging me door merg en been. Toen volgden de gebruikelijke dingen: ik hielp hem met uitstappen en we begroetten de vrienden die met hem meegekomen waren: mevrouw Steiner, Myta Wailer, mevrouw Wegman en meneer Wachsmuth. En toen we dan eindelijk de trappen afliepen vroeg ik of hij een goede reis gehad had. Midden in de stroom reizigers bleef hij staan, draaide zich naar mij om en vroeg verbaasd: “Wat noemt u een goede reis?” Plotseling begreep ik wat hij bedoelde. Ik had hem zien binnenkomen, onze blikken hadden elkaar ontmoet, ik had gezien hoe hij was en hij zag dat ik dat gezien had; en nu vroeg ik of hij een goede reis had gehad. Net alsof hij wilde zeggen: wordt wakker, wees toch niet burgerlijk! - Nog steeds stonden we onbeweeglijk stil in de stroom voetgangers. “Ik bedoel alleen maar of er geen uiterlijke ongeregeldheden zijn geweest”, zei ik tot slot. “O, dat bedoelt u! ja, dan heb ik een goede reis gehad”. Willem Zeylmans v. Emmichoven
Overal loopt het zuivere antroposofische werk goed. Je kunt alleen maar zeggen dat het goed gaat. Met betrekking tot dit antroposofisch ‘samendenken’ en ‘samenvoelen’ was er nu in Den Haag een uitstekende stemming. Wat ik aan leden voordrachten heb gehouden over de relatie van de mens met de bovenzinnelijke wereld, vond plaats in een voortreffelijke stemming. Ook de openbare antroposofische voordrachten gaven een uitmuntende stemming te zien, evenals de voordrachten die het pedagogische gebied betroffen. Verder hadden we het genoegen te zien dat er in Den Haag een kleine Vrije School is opgericht, met een 1e, 4e en 8e klas, die een uitermate bevredigende indruk maakte. We waren in staat, net zo als we dat al in Londen en Wenen hebben gedaan, een stap voorwaarts te zetten in wat er op antroposofisch-medisch gebied kan worden verricht; ook daar in Den Haag namelijk zijn voordrachten gehouden, op uitnodiging van dr. Zeylmans, die daar in onze zin een kliniek heeft geopend; voor artsen, en ze werden gehouden door dr. Wegman en mij. Ook dat konden we allemaal doen. Zoals gezegd was daarop niets aan te merken. De zakelijke dingen lopen gesmeerd. Maar als het erop aan komt, de dingen bijeen te houden door middel van de antroposofische vereniging, dan gaat het natuurlijk zo ver dat het gevoelsmatige dingen betreft; maar dan treedt onmiddellijk op dat de antroposofische vereniging een beetje in ruimere zin een familie zou willen zijn, die zich afsluit voor de buitenwereld. Ook in haar gewoontes is zij zo. [...] Ik zeg dat nu niet omdat dit een ervaring is die we de laatste dagen in Den Haag hebben opgedaan; het is een ervaring die gebleken is bij de oprichting van de landelijke verenigingen, en die nog eens opnieuw moet worden neergezet voordat we beginnen met de oprichting van dat waarom de landelijke verenigingen er zijn: de internationale antroposofische vereniging, die in Dornach haar middelpunt moest hebben. Dit is - schijnbaar - een niet helemaal zakelijke rapportage van dat wat er zich in Den Haag heeft afgespeeld; maar misschien is het innerlijk toch zakelijker dan het in eerste instantie uiterlijk lijkt. Voordracht in Dornach, 23 november 1923, GA 259
Concept-statuten met aantekeningen en droedels van Rudolf Steiner. Bij het voorgestelde bestuur staat nog de naam van Pieter de Haan als ‘Gen. Secretär’. Dit werd Willem Zeylmans, op uitdrukkelijke wens van Rudolf Steiner.
De avond vóór de eigenlijke oprichting van de vereniging was hij diep bedroefd en sprak bittere woorden uit over de leden: dat ze wel vol goede bedoelingen waren, maar dat ze datgene wat eigenlijk door de geestelijke wereld werd gewild niet opnamen. Daar zaten we, helemaal verslagen. We ervoeren welk een diep leed hem vervulde en wat voor zware zorgen op hem drukten. [...] Het was al laat ‘s nachts (de volgende morgen, 18 november, zou de oprichtingsvergadering plaatsvinden), toen na veel heen en weer gepraat het gesprek werd beëindigd. Ik verklaarde aan Steiner dat ik bereid was het ambt van voorzitter van de nederlandse vereniging op me te nemen. Geheel onverwacht werd de vergadering de volgende dag de opgewekste die je je maar denken kon. Willem Zeylmans v. Emmichoven Het Vaderland, 16 november 1923 dag en datum 1923 ◊ di. 13 november
lokaliteit/adres
Den Haag
Van Dijkzaal, Hooge Nieuwstraat
wo. 14 november Den Haag
aard titel L
Van Dijkzaal
O
◊ wo. 14 november
Den Haag
Van Dijkzaal
L
◊ do.15 november
Den Haag
KIiniek Dr. Zeylmans, Prinsenvinkenpark
V
◊
Hoe in de nederlandse volksaard aan de ene kant oog voor het détail, voor het kleine aanwezig is, en aan de andere kant aandacht voor de grote dimensies, daarvan kreeg ik pas voor het eerst een idee toen ik de voordrachten hoorde die Steiner hield tijdens de haagse wetenschappelijke kursus in 1922. Bijna nergens anders ben ik de vergeestelijking van het materiële zo sterk tegengekomen als bij de in 1913 in Den Haag gehouden voordrachten-serie ‘Welche Bedeutung hat die okkulte Entwickelung des Menschen für seine Hullen und sein Selbst?’ Wat Steiner op dezelfde plaats ongeveer 10 jaar later vertelde over het leven na de dood is zó kleurrijk van voorstelling, zó fijn en konkreet, dat het tot het kostbaarste hoort wat ik van hem heb gelezen. Herbert Hahn
plaats
◊ ◊ ◊ Δ ◊ ◊ ◊
Der übersinnliche Mensch anthroposophisch erfasst, 1e voordracht In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231) Twee voordrachten over pedagogie: 1. Anthroposophie und Padagogik. In: Anthroposophische Menschenkunde und Padagogik (GA 304a) Der übersinnliche Mensch..., 2e voordracht. In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231) Twee voordrachten voor artsen, 1e voordracht.
In: Gezondheid, ziekte, genezing do.15 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee openbare voordrachten: 1. Anthroposophie als Zeitforderung. In: Tussen dood en nieuwe geboorte. Zeist 1979 (oudere vert. v. GA 231) vr. 16 november Den Haag Kliniek Dr.Zeylmans V Twee voordrachten voor artsen, 2e voordracht. In: Gezondheid, ziekte, genezing vr. 16 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee openbare voordrachten: 2. Anthroposophie als menschlich-persönlicher Lebensweg. In: Tussen dood en nieuwe geboorte. Zeist 1979 (oudere vert. v. GA 231) za. 17 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 3e voordracht. In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231) za. 17 november Den Haag B Bespreking met de leraren van de Vrije School. za. 17 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 4e voordracht. In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231) zo. 18 november Den Haag Van Dijkzaal T, Bij de oprichting van de Anthroposofische Vereniging in Nederland. In: Rudolf Steiner in Nederland. Amsterdam 1994 zo. 18 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 5e voordracht. In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231) ma. 19 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee voordrachten over pedagogie: 2. Die Kunst der moralischen und physischen Erziehung. In: Anthroposophische Menschenkunde und Padagogik (GA 304a) Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Rudolf Steiner in Nederland Na de Weihnachtstagung ontplooide Rudolf Steiner een ongelofelijke activiteit, ondanks het feit dat duidelijk werd dat zijn lichamelijke conditie steeds slechter werd. Leitsätze, karmavoordrachten, klasse-uren, ledenvoordrachten, vele vakcursussen, de autobiografie, voordrachtsreizen, enz. enz. Temidden van die drukte kwam hij voor een grote pedagogische cursus naar Arnhem/Oosterbeek, waar hij ook nog een aantal openbare voordrachten, medische voordrachten, een toespraak voor de jeugd, drie karmavoordrachten en twee klasse-uren hield. Niemand hield er rekening mee, dat dit Rudolf Steiners laatste bezoek zou zijn.
1924 dag en datum 1924 ◊ do.17 juli
◊
◊ ◊ ◊ ◊ ◊
◊ ◊ ◊ ◊
Al tijdens de kerstkonferentie had ik Steiner gevraagd of hij in Nederland een kursus pedagogie zou willen geven. Vanuit zichzelf gaf hij al meteen de data aan. [...] Lang hadden we nagedacht over de plek waar deze kursus moest plaatsvinden. We hadden veel gemeenten bezocht die daarvoor in aanmerking kwamen en tenslotte Arnhem gekozen, omdat daar een mooi konferentieoord te huur was, dat direkt aan de Rijn lag. In de omgeving lagen ook nog overblijfselen uit de oud-germaanse tijd; dergelijke historische tradities zijn zeldzaam op de nog jonge nederlandse bodem. Kortom, we waren ervan overtuigd iets goeds te hebben gevonden. Maar toen Steiner aankwam en naar zijn hotel reed, keek hij even om zich heen en zei: “Zo zo, dat ziet er uit als een soort vakantieoord. Het schijnt steeds meer gewoonte te worden om het werken aan antroposofie te verbinden met zomervakantie!” We keken elkaar wat verlegen aan. [...] Toen ik hem op het afgesproken tijdstip van het station haalde, in gezelschap van Pieter de Haan, Michael Tsjechov en een andere russische akteur, schrok ik, zo doodmoe en ziek als hij er uitzag. [...] Tijdens de konferentie viel het niet meer te loochenen dat Rudolf Steiner heel ziek was. Terwijl andere sprekers voordrachten hielden [...] was het hartverscheurend om te zien hoe uitgeput hij was. Ook merkte ik tot mijn schrik hoe vermagerd hij was. Wel bleek dan telkens dat er, ondanks zijn vermoeidheid, niets aan zijn aandacht ontsnapte; en wanneer hij op het podium stond was hij sprankelend als altijd, enthoesiast en levendig; je begreep niet dat dit dezelfde mens was. Willem Zeylmans v. Emmichoven
Δ ◊ Δ ◊ ◊ Δ
plaats
lokaliteit/adres
Oosterbeek
Oolgaardthuis
aard titel O
Kursus van 9 voordrachten: Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis und die Kulturwert der Padagogik. Ie voordracht. In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) do.17 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaft-liche Betrachtung gewinnen?, 1e voordracht. In: Gezondheid, ziekte, genezing vr. 18 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 2 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) vr. 18 juli Arnhem Musis Sacrum L Drie voordrachten voor leden: Das Karma der anthroposophische Bewegung, 1e voordr. In: Karmaonderzoek 3 za. 19 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O,VB Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 3 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) za. 19 juli Arnhem Musis Sacrum L Das Karma der anthroposophischen Bewegung, 2 In: Karmaonderzoek 3 zo. 20 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O,VB Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 4 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) zo. 20 juli Arnhem Musis Sacrum ? T Toespraak bij een jongeren-bijeenkomst In: Die Erkenntnisaufgabe der Jugend (GA 217a) zo. 20 juli Arnhem Musis Sacrum L Das Karma der anthroposophischen Bewegung, 3 In: Karmaonderzoek 3 ma. 21 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 5 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) ma. 21 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaftliche Betrachtung gewinnen?, 2 In: Gezondheid, ziekte, genezing di. 22 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 6 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) di. 22 juli Oosterbeek ? V Voordracht voor leden van de 1e klasse van de Freie Hochschule für Geisteswissenschaft wo. 23 juli Oosterbeek Oolgaardthui s O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 7 In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310) wo. 23 juli Oosterbeek ? V Voordracht voor leden van de 1e klasse van de Freie Hochschule für Geisteswissenschaft do. 24 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 8, 9 en slotwoord In: Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis...(GA 310) do. 24 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaftliche Betrachtung gewinnen?, 3 In: Gezondheid, ziekte, genezing vr. 25 juli Den Haag B Bespreking met de leraren van de Vrije School Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ; V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
Over de ‘Jugendansprache’: Wij waren de eersten die jong waren in het nieuwe lichte tijdperk. Wij hadden het geluk Rudolf Steiner te ontmoeten en in de fysieke wereld zijn advies en hulp te ontvangen. Voor de lateren zijn deze woorden van Arnhem, die hun weerga niet kennen in het totaal van de dingen die Steiner sprak, evenzeer gezegd. Ze zijn gezegd ter voortdurende overweging. Ze leiden dan binnen in de sfeer die de waarlijk jonge mens zoekt in dit nieuwe lichte tijdperk. Max Stibbe
NRC, 31 maart 1925
