DE KOSTERSTEEI{ Nummer 113. Augustus 2010

DE KOSTERSTEEI{ Nummer 113 Augustus 2010

iw

DE KOSTERSTEEN Nummer 113, augustus 2010

Open Monumentendag 2010 Open Monumentendag wordt dit jaar gehouden op zaterdag 11 september. In heel Europa wordt gedurende dit weekend aandacht geschonken aan het culturele erfgoed. In Nederland is als thema gekozen: De smaak van de 19e eeuw. De Historische Vereniging OudBennekom zal speciale aandacht schenken aan de Bovenweg. Deze oude verbindingsweg naar Wageningen is in de loop van de 19e eeuw sterk in aanzien gestegen. Halverwege de eeuw is de oorspronkelijke zandweg voorzien van een grindlaag. Tegen het eind van de 19e eeuw bood de tram een redelijk comfortabele verbinding zowel met Wageningen als met het station in Ede. In de 19e eeuw (en kort daarna) is een aantal monumentale villa’s is gebouwd, met name aan de oostzijde van de Bovenweg. Aan de westzijde stonden vanouds enkele boerderijen, van waaruit zich ook het pensionwezen ontwikkelde. Hier heeft zich vooral in de laatste vijftig jaar een sterke verdichting van de bebouwing voltrokken. De officiële opening van Open Monumentendag is op vrijdagavond 10 september om 19.30 uur bij Huize Erica aan de Heelsumseweg. Op zaterdag 11 september kan vanaf 10.00 uur bij het Kijk- en Luistermuseum documentatie worden opgehaald voor een historische wandeling langs de Bovenweg. In het museum staan modepoppen opgesteld in 19e eeuwse kledij. Om 13.30 uur vindt in de Oude Kerk een orgelconcert plaats met 19e eeuwse muziek. De Kostersteen 113, augustus 2010

1

De Bennekomse Bovenweg, een communicatieweg met landhuizen en neringdoenden. Ad Nooij

De Bovenweg is een oude zandweg die reeds is ingetekend op kaarten uit het begin van de 19e eeuw. De kadasterkaart van 1832 laat zien dat de vorm van de percelen ter weerszijden van de weg zeer verschillend is, waaruit we mogen we afleiden dat deze weg toen al lang in gebruik was. Wie vanuit Bennekom naar Wageningen wilde gaan, nam deze zandweg. Ter hoogte van de boerderij de Peppel, niet ver van de huidige Oude Tol, koos hij dan de weg die nu bekend staat als Oude Bennekomse weg. Het Bennekomse gedeelte van deze route draagt nu de naam Bovenweg. De buurtschappen ten noorden van Wageningen werden aangeduid als de Bovenbuurt. De weilanden westelijk van de Wildekamp staan op de kadasterkaart van 1832 aangeduid als Bovenbuurtse weilanden. Vandaar dat men sprak van de Bovenweg; sinds 1920 is deze naam officieel. Een grindweg met bochten De meest gangbare huidige route naar Wageningen gaat nog steeds via de Bovenweg, maar niet meer via de Oude Bennekomse weg. De Bovenweg vindt op Wagenings grondgebied een voortzetting in de Grintweg. Dit deel van de weg droeg in 1832 nog de naam Buurtse Steeg; het was een zandweg die via de Bovenbuurt en de Benedenbuurt naar Wageningen liep. Deze buurten bestonden toen uit boerderijen en huizen, rond brinken gegroepeerd. De huidige Bovenweg is breed en recht, maar bij de gemeentegrens met Wageningen beginnen de bochten. Toen omstreeks 1830 plannen werden gemaakt om een belangrijke verkeersweg aan te leggen van Wageningen naar Nijkerk, had ir. Dibbets van Rijkswaterstaat hiervoor een tracé getekend. Vanaf het logement De Wereld in Wageningen zou deze communicatieweg naar Bennekom lopen over de “Weg van Bennekom naar Wa-

2

geningen” (nu Oude Bennekomse Weg). Maar dat was niet naar de zin van het gemeentebestuur van Wageningen. Weliswaar was het voorgestelde tracé niet ongunstig voor de inwoners van de stad Wageningen, toen nog gelegen binnen de stadsgracht, maar de noordelijker gelegen buurtschappen, zouden dan verder van deze weg af komen te liggen. Wageningen gaf daarom de voorkeur aan een verharding van de Buurtse Steeg, ondanks het bezwaar van ir. Dibbets dat er dan teveel bochten in de weg zouden komen. De wens van Wageningen gaf uiteindelijk de doorslag. Opvallend is overigens dat de tramweg die enige decennia later werd aangelegd tussen station Ede en de stad Wageningen, voorbij de gemeentegrens van Wageningen niet de bochtige weg kiest, maar de route langs de aloude Weg van Bennekom naar Wageningen.

De Kostersteen 113, augustus 2010

Communicatieweg De grindweg tussen Wageningen en Bennekom die in de jaren veertig van de 19e eeuw werd aangelegd, was gedacht als een onderdeel van de grote verbindingsweg tussen Nijmegen en Nijkerk. Bij Nijmegen was een oversteek over de Waal, vandaar zou de weg gaan naar de oversteek over de Rijn bij het tegenwoordige Lexkesveer, en vervolgens via logement De Wereld naar Bennekom. Ten noorden van Bennekom werd een geheel nieuw tracé aangelegd, de huidige Edeseweg. Vanaf het station Ede vond de weg zijn voortzetting in de Stationsstraat langs het dorp Ede, en vervolgens naar Lunteren en Barneveld. De verbinding met Nijkerk heeft nog lang op zich laten wachten. De nieuwe grindweg werd gezien als een belangrijke verbinding door de Gelderse Vallei. Omstreeks dezelfde tijd werden ook de eerste plannen gemaakt voor een kanaal door de Gelderse vallei dat de Zuiderzee zou verbinden met de Rijn. Ook hier kwam Nijkerk in beeld, maar belangrijker in dit verband was de toegang die Amsterdam zich wenste tot het Duitse achterland. Voor dat kanaal zijn over een lange periode veel plannen gemaakt, maar het kanaal is nooit gerealiseerd. In de jaren dertig viel de keuze op een kanaal ten westen van Utrecht, het huidige Amsterdam-Rijnkanaal, dat in 1952 in gebruik werd genomen. Tolheffing De eerste aanbesteding voor de weg vond plaats in 1840. Al spoedig bleek dat men te optimistisch was geweest bij de raming van de kosten. Deze liepen ondanks de provinciale subsidie hoog op, niet alleen

voor Wageningen, maar ook voor Ede. Om die reden verzocht de gemeente Ede aan Gedeputeerde Staten toestemming voor tolheffing. Wageningen was het hier niet mee eens. Volgens Wageningen was de weg immers bedoeld “ter bevordering eener gemakkelijke en spoediger correspondentie tusschen de gemeenten tot gerief derzelver in- en opgezetenen, het trekken en vermeerderen der passage van reizigers en het beter en gemakkelijker vervoer van alle handelswaren en landproducten”. In 1844 wezen Gedeputeerde Staten het verzoek van Ede af, althans voorlopig. Tolheffing zou pas mogelijk zijn na voltooiing van de weg. Ondertussen liepen de kosten verder op, zodat ook Wageningen voor tolheffing begon te voelen. Op 8 februari 1847 vond een bijeenkomst plaats op het stadhuis in Wageningen, waar een commissie werd ingesteld die o.m. als taak had een toltarief te ontwerpen. Er zouden twee tollen komen, één ten noorden van het Station Ede, en één op Wagenings grondgebied bij hofstede de Peppeld, waar de nieuwe Grindweg uitkwam op de Bennekomse weg. Meermalen werd door de Heeren Commissarissen van de nieuwe weg een verzoek gedaan om alvast met de tolheffing te mogen beginnen, maar Gedeputeerde Staten bleven op het standpunt staan dat de weg eerst geheel moest zijn voltooid. Hierbij deed zich als bijzonder probleem voor, dat inmiddels het station in Ede was geopend, met als gevolg dat de intensiteit van het verkeer op de weg in aanleg aanzienlijk toenam. Er ontstonden telkens nieuwe sleuven in de grindlaag, vooral bij nat weer.


3

“Gehoord het gerapporteerde van den Heer Baron van Lynden, bij besluit van den 15 dezer No 43 gecommitteerd om den grindweg van Wageningen naar Ede in ogenschouw te nemen in bijzijn van den Heer Ingenieuer Conrad en twee der commissarissen van dien weg, In aanmerking genomen, dat bij de opneming is gebleken, dat slechts ruim 3000 ellen van deze weg behoorlijk afgewerkt zijn, terwijl 5000 ellen zich nog in een zeer onvoldoenden staat bevinden. Dat de weg, zoo als hij thans ligt, bij droog weder hard en effen kan zijn, doch dat De tol ter hoogte van de boerderij De Peppel hij bij het vochtige weder, hetwelk voor en gedurende de opneming was ingevallen, grootendeels met sleuven en In een brief van 15 juli 1848 antwoordputten bezet was. Dat de stellige verzekeden Gedeputeerde Staten op een verzoek ring van Commissarissen alsof sedert de van de commissarissen dat is goedgevoninspecties van den Heer Ingenieur Conden: rad in de maand April aan den weg “Den Heer Baron van Lynden, medelid onophoudelijk was gearbeid, zoodat hij dezer vergadering, te committeren, om als voltooid mogt beschouwd worden, bij den gemelden weg, in bijzijn van den deze opneming dus geenszins zijn bevesHeer Ingenieur Conrad, en twee Comtigd geworden. missarissen in ogenschouw te nemen, en Is goedgevonden aan de bevindingen aan (…) verslag te 1.Te volharden bij dezerzijds besluiten doen, onder toevoeging van zijner consivan den 16 October 1847 no 7 en 26 Mei deratien en advies.” 1848 No 44 en aan Heeren CommissarisIn een brief van 19 juli 1848 werd gesen te kennen te geven, dat geene tolhefmeld dat de baron van Lynden op fing kan of mag toegestaan worden voor“Maandag den 24 Julij aanstaande, des dat Hedachtb is gebleken, dat de weg voormiddags ten half tien (…) zich zal volledig opgemaakt en voltooid is, en bevinden aan het logement even buiten zich in eenen voldoende rijbaren staat de stad Wageningen, waar de weg naar bevindt. 2.(…) Ede begint, tot welks opneming dan inge3.Heeren Commissarissen te kennen te volge dat besluit zal overgegaan worden” geven, dat zij zich hadden behooren te Reeds op 29 juli bracht baron van Lynwachten, aan Hedachtb omtrent de staat den verslag uit, waarop Gedeputeerde van dezen weg berigten zoo weinig overStaten meldden: eenkomstig de waarheid mede te deelen,

4


als waardoor aan deze vergadering noodelooze moeite en aan henzelven de onaangenaamheid eener logenstraffing zou zijn bespaard geworden.” Vooral de laatste conclusie moet hard zijn aangekomen. Maar toch komt op 5 januari 1849 dan eindelijk het lang verhoopte besluit: “ Voorgenomen eene missive van Heeren Commissarissen van den Wageningsche Edesche Grindweg van den 12 December 1848 No 6, houdende dat die weg thans ook van de grens der Gemeente Ede nabij het dorp Bennekom tot aan den Stad Wageningen volledig is opgemaakt en zich in eener zeer goeden rijbaren staat bevindt,( …)Is goedgevonden: Aan heeren Commissarissen te kennen te geven dat thans ook de met dat Koninklijk Besluit geautoriseerde tolheffing tusschen het dorp Bennekom en de stad Wageningen bij de hofstede de Peppel een aanvang kan gemaakt worden.” Reeds op 9 januari 1849 werd de eerste

tol geheven bij een noodtolhuisje bij hofstede de Peppel, ongeveer ter hoogte van het huidige tuincentrum De Oude Tol. Om sluipverkeer te voorkomen, werden aansluitende wegen van slagbomen voorzien. Tot in de 20ste eeuw zou deze tol blijven bestaan. Bij besluit van de gemeenteraden van zowel Ede en Wageningen werd de tol per 1 september 1918 opgeheven. Het tolhuis bij de Peppel werd in 1927 afgebroken. Nieuwe bedrijvigheid Of de verharding van de weg daartoe heeft bijgedragen, zullen we nooit te weten komen, maar enkele jaren nadien startte aan de Bovenweg een industrieel bedrijf, de boswolfabriek. “Waar nu Bovenweg 33 staat moet het geweest zijn waar Panhorst en Prins ruzie maakten, waar de geur van het geneeskrachtige extract hing en waar de 4pk van het stoomwerktuig stonden te snuiven en te

Niet iedereen was gelukkig met de tol. Dat gold zeker voor Peter Verwaaijen, ‘koornmolenaar te Bennekom’ die op 14 mei 1849 de volgende brief schreef naar de Heeren Commissarissen van den Wageningschen Edeschen Grindweg: “Peter Verwaaijen, koornmolenaar te Bennekom, geeft Ued. te kennen, dat de geplaatste tol bij de hofstede de Peppel hem tot de uitoefening van zijn bedrijf zeer nadeelig is, en een groot deel zijner verdienste wegneemt, aangezien hij bij het wegbrengen van het gemalen graan naar de ingezetenen twee maal ’s weeks dezelve voor een klein gedeelte wegs moet passeeren. Dat hij bovendien teneinde zijn Godsdienst waar te nemen telken Zondag verpligt is door de tol te rijden en dat dit hem bezwaarlijk valt dewijl zulks kan beschouwd worden als uitgaaf waarvoor hij niets kan terug verdienen. Hij verzoekt Ued hem te willen toestaan, om met de tol te accordeeren en stelt Ued voor hem te vergunnen om tegen eene jaarlijkse betaling van Zeven gulden, Zegge 7,00 te beginnen met 1e July vrij door den tol te doen rijden. ’t Welk doende P. Verwaaijen”


5

gissen wanneer de dennenaalden werden verwerkt.” 1. Voor het in gebruiknemen van een stoommachine was een vergunning vereist. Het rapport van de gemeente werd op 29 maart 1854 opgestuurd naar de provincie. Op 11 april 1854 kwam de reactie uit Arnhem. Burgemeester en Wethouders van Ede werden uitgenodigd de bewoners van de nabijgelegen huizen te horen. Reeds op 14 april kreeg de provincie antwoord: Er is op de belendende percelen geen bewoning en er vallen dus geen bewoners te horen. Uiteindelijk kregen Panhorst en Prins op 7 maart 1855 toestemming om het stoomwerktuig te gebruiken. Lang heeft de fabriek niet gedraaid; in 1857 eindigde de productie. Er was onenigheid tussen de fabrikanten. Wat werd in deze fabriek geproduceerd? Uit het ‘Verslag van den toestand der provincie Gelderland in 1855’ citeert Henk Gijsbertsen 2: “Wat het fabricaat aanbelangt dit bestaat uit: 1e. eene vezelstof, boschwol genaamd, die door eene kunstmatige bereiding verkregen wordt uit de naalden van de grove den (pinus silvestris). Deze boschwol wordt gebezigd tot opvulling van matrassen, canapé’s, stoelen en dergelijke, en heeft het voordeel van niet alleen daartoe buitengewoon geschikt te zijn, maar ook zeer te strekken tot bewaring der gezondheid, terwijl zij eene insectwerende eigenschap bezit, 2e. eene aetherische olie, welke als geneeskrachtig middel door onderscheidene geachte geneeskundigen, niet alleen in

6

het buitenland, waar zij reeds werd aangewend, maar ook hier te lande, tegen onderscheidene kwalen als heilzaam is aanbevolen geworden. Gunstige resultaten werden reeds verkregen bij lijders van jicht en rhumatiek, 3e een extract, dat evenals de olie geneeskrachtig is en inzonderheid tot het toedienen van baden wordt gebezigd.” Verdichting van de bebouwing De kadasterkaart van 1832 laat zien dat er toen nog slechts weinig woningen aan deze weg stonden. Gerangschikt van noord naar zuid woonden aan de westzijde: - Cornelis Hendrik van Eck, landbouwer. - Willem ten Bosch, wielendraaier - Gijsbert van Veldhuizen, landbouwer - Teunis van Zoest, tapper - Barend van Roekel Bz, landbouwer - Johannes Silfhout, kleermaker - Govert van Rennes, arbeider - Teunis Veenbrink En aan de oostzijde: - Gerrit van Beek, landbouwer - Gerrit van Roekel, landbouwer Het huis van Teunis van Zoest, van beroep tapper, is ook thans nog aanwezig, en wel op Bovenweg 34, waar de familie de Recter tot ver in de 20ste eeuw een logement had. In 1888 vond hier de verkoop plaats van de heidegronden die in bezit waren van de Bennekomse Buurt. Op het terrein van Cornelis Hendrik van Eck werd later de villa Dorpszicht gebouwd van mr. Van Daalen. Waar Teunis Veenbrink woonde, verrees enkele decennia later de villa Mariënhof.


bouw van deze villa geeft een nieuwe ontwikkeling aan. Naast de lokale boerenelite ontstond een nieuwe elite; welvarende lieden van elders bouwden in Bennekom grote villa’s. Op de kaart van eind 19e eeuw vinden we ook de villa Erica aan de Heelsumseweg, compleet met orangerie. Deze villa is in 1872 gebouwd door Hendrik Willem Dros; zijn vader, Cornelis Dros, had reeds veel heide aangekocht oostelijk van Bennekom. Op de kaart is eveneens zichtbaar het nieuwe hotel Neder-Veluwe, gebouwd in 1884. De bouw van dit hotel was een initiatief van Mr. van Daalen, die in 1895 de Bennekomse Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer oprichtte. De tramverbinding sinds 1882 vanaf station Ede via Bennekom naar Wageningen was hierbij van veel betekenis. De Bovenweg , kadasterkaart van 1832 De goede verbinding van Bennekom met enerzijds de stad Wageningen en anderzijds het station Ede-Wageningen maakte de Bovenweg aantrekkelijker voor de vestiging van nieuwe woningen en bedrijfjes. Vergelijking van de situatie in 1832 met die van het eind van de 19e eeuw laat enige interessante veranderingen zien. Aan de westzijde van de weg zien we o.m. ingetekend de thans nog aanwezige huizen Rustoord (Bovenweg 26, gebouwd in 1884), Voordorp (nr.28, gebouwd in 1880), De Noord (nr. 36, gebouwd vóór 1850) en het huis dat thans nr. 24 heeft (gebouwd in 1895). Op de kop van de Bovenweg, tegenwoordig is dat het Bart van Elstplantsoen, staat de villa Dorpszicht van mr. van Daalen. De

De Bovenweg tegen het eind van de 19e eeuw


7

Wat er aan de Bovenweg ten zuiden van de Bosweg aan bebouwing stond, geeft de 19e eeuwse kaart niet aan. Twee villa’s zijn hier van betekenis, namelijk De Beukenhof en Mariënhof. De eerste villa met de naam Beukenhof is gebouwd in 1857 aan de oostkant van de Bovenweg op een terrein dat al in 1832 op naam stond van de burgemeestersfamilie Prins. Het huis heeft uitbreidingen ondergaan in 1874 en in 1908, maar werd uiteindelijk in 1938 afgebroken. Dan wordt een nieuw huis gebouwd met dezelfde naam, dat is thans Bovenweg 27. Van 1856 tot haar overlijden in 1982 heeft hier de schrijfster Henriëtte de Beaufort gewoond. De Mariënhof lag aan de westzijde van de Bovenweg. De villa is in 1853 gebouwd. Ook de Mariënhof is later, in 1960, vervangen door een villa met dezelfde naam. Maar anders dan de nieuwe Beukenhof, is de nieuwe Mariënhof slechts een kort leven beschoren geweest; deze villa is in 2000 gesloopt. De 20ste eeuw Er zijn twee kaarten, respectievelijk uit het midden en het eind van de 20ste eeuw, die een beeld geven van de ontwikkelingen die in de laatste honderd jaar hebben plaats gevonden. De eerste kaart laat zien dat er in de eerste helft van de 20ste eeuw aan de westzijde van de Bovenweg weer enkele panden zijn bijgekomen. De interessantste ontwikkeling is echter zichtbaar aan de oostzijde. Hier staat nu de villa Calluna, met tuinmanswoning en koetshuis. Deze villa is gebouwd in 1898 door Hendrik Willem Dros. Het is dezelfde Dros die in 1872 de villa Erica liet bouwen. Het per-

8

De Bovenweg omstreeks 1950 ceel van Calluna strekte zich oostwaarts uit tot de Alexanderweg. Zuidelijk van Calluna staan villa Dennenoord, villa Flora en huize Welgelegen. Deze villa’s zijn gebouwd in het begin van de 20ste eeuw. Ten zuiden van de Bosweg is nog juist de villa De Beukenhof zichtbaar. De kaart reikt niet ver genoeg om ook de villa Mariënhof aan de westzijde van de Bovenweg te laten zien. Evenmin zichtbaar zijn de villa’s Rusticana (Bovenweg 29) en Westereng (zuidoostelijk van De Beukenhof). Op Westereng was aan het begin van de 20ste eeuw een hoenderfokkerij gevestigd. Toen de hoenders waren vertrokken, kwam hier een particulier tehuis waar kinderen intern verbleven die in Bennekom naar school gingen. In de jaren vijftig fungeerde het huis, toen genaamd De


Zonnebloem, als opvangcentrum voor gerepatrieerde Indische Nederlanders. Ook Rusticana, gebouwd in 1901, is toen voor dat doel aangekocht. De laatste kaart is gemaakt voor de gemeentelijke Nota Ruimtelijke Ontwikkeling Bovenweg Bennekom uit 1996.

De Bovenweg in 1996

Een eerste opvallend verschil met de voorgaande kaart betreft de reconstructie van het kruispunt met de Heelsumseweg en de Groenestraat. De villa Dorpszicht is zeer kort na de oorlog gesloopt; op deze plaats is het Bart van Elstplantsoen aangelegd. Het kruispunt is inmiddels vervangen door een rotonde. Ook de verdwijning van hotel NederVeluwe en de stichting van een appartementengebouw op deze plaats heeft het beeld van dit gedeelte van de Bovenweg sterk veranderd. Hoewel gepoogd is de stijl van het voormalige hotel enigszins te repliceren in het nieuwe gebouw, is de open uitstraling van het hotel, sterk geaccenteerd door de serre die ontworpen is door Van der Waal, verloren gegaan. Een tweede belangrijke verandering aan de oostkant van de Bovenweg is de verwijdering van de villa Calluna, gesloopt in 1968. In 1949 is in de tuin van Calluna het huis Indian Summer gebouwd; in Calluna werd toen de Stichting Bodemkartering gevestigd. Na sloop van de villa zijn op het perceel van Calluna de Middeneng en de Callunalaan met woningen aangelegd. Zuidelijk van Calluna stond de villa Dennenoord. Ook deze villa is verdwenen en heeft in 1970 plaats gemaakt voor een tehuis voor gehandicapte kinderen. Maar in 1996 is ook dat pand gesloopt; thans staat er een appartementengebouw. Ook aan de westkant van de Bovenweg zijn de veranderingen opvallend, Dat geldt in de eerste plaats de sterke verdichting in de bebouwing. Vanaf de jaren vijftig zijn veel percelen gesplitst en bebouwd, waardoor het aanzien van de weg sterk is veranderd. Verdwenen is ook de villa Mariënhof. Deze is in 1960 afge-


9

broken toen de heer Zomer hier een moderne villa liet bouwen. Ook deze villa is inmiddels onder de sloophamer gevallen. Op het terrein staan nu enkele woningen en op grotere afstand van de Bovenweg een appartementengebouw.

- de bouw van statige villa’s in de tweede helft van de 19e eeuw en het begin van de 20ste eeuw, - de verdichting van de bebouwing en de sloop van villa’s in de tweede helft van de 20ste eeuw.

Besluit Het aanzien van de Bovenweg is in de laatste 150 jaar drastisch veranderd. Belangrijke elementen in dit proces zijn geweest: - de verharding van de weg in het midden van de 19e eeuw, - de aanleg van de trambaan,

Slechts enkele huizen hebben hun oorspronkelijke aanzien min of meer behouden. Dat geldt voor een aantal villa’s aan de oostzijde en voor het ensemble van de nummers 24, 26, 28 en 36 aan de westzijde. Voorzover deze huizen niet zijn geplaatst op de gemeentelijke monumentenlijst, verdienen zij als beeldbepalende panden bescherming via een bestemmingsplan.

Noten 1.Breman, G, De Kostersteen nr.34, oktober 1990, p 7 2. Gijsbertsen, Henk, De Kostersteen nr 29, augustus 1989 Bronnen - Breman, G., Nogmaals de Boswolfabriek; De Kostersteen nr.34, oktober 1990, p 7 - Gast, C.D., De aanleg van de Grindweg Wageningen-Bennekom. Brinken en Buurten in Wageningen. Historische reeks van de Hist. Vereniging “Oud-Wageningen”, nr 31985 - Gemeentearchief Ede, 028 Commissarissen van de Grindweg van Ede naar Wageningen, 1846-1876 - Gemeente Ede, Nota Ruimtelijke Ontwikkeling Bovenweg Bennekom. 1996. - Gijsbertsen, Henk, Een fabriek van Dennewol of boswol in Bennekom. De Kostersteen nr 29, augustus 1989 - Heitink, C.A., De Villa Westereng. De Kostersteen 24, april 1988). - Kadastrale atlas 1832.

10


Een historische wandeling langs de Bovenweg Henk van Amerongen, Henk Gijsbertsen, Ad Nooij M.m.v. Klaus Bodlaender, Wout Hol, Dolf van Kampen, Theo Michels, Jos van Raan

De Bennekomse Bovenweg is vanouds een lommerrijke laan richting Wageningen. De verharding van de weg in het midden van de 19e eeuw onderstreepte de doorgaande functie van deze weg. Dit effect kreeg een extra accent door de aanleg van de tramlijn aan het eind van de 19e eeuw; deze gaf de bewoners van de Bovenweg een gemakkelijke verbinding naar zowel het station in Ede als de stad Wageningen. Mede daardoor werd de weg aantrekkelijk voor degenen die zich de bouw van een villa konden veroorloven. In het onderstaande maken we een wandeling langs de Bovenweg, beginnend aan de oostzijde, de kant met de oneven huisnummers. Bij de grens met Wageningen kiezen we de westkant van de Bovenweg. Onderweg passeren we huizen in verschillende afmetingen en met een onderscheiden geschiedenis. Maar ook gaan we langs huizen die inmiddels onder de sloophamer zijn gevallen en daarmee definitief tot het domein van de geschiedenis zijn gaan behoren.

Bovenweg 1, Appartementengebouw Neder-Veluwe Dit gebouw, zeer prominent aanwezig bij de toegang naar de Bovenweg, staat op de plaats van het voormalige hotel Neder-Veluwe dat in 1985 is afgebroken. De architect heeft gepoogd de chaletstijl van het voormalige hotel enigszins te behouden. Niettemin heeft dit appartementencomplex een veel meer besloten uitstraling dan het voormalige hotel. Hotel Neder-Veluwe Het voormalige hotel is gebouwd in 1882 op initiatief van mr. A.C. van Daalen. Deze invloedrijke Bennekommer was eigenaar van de Hullenberg, waar toen wel bomen maar


11

nog geen huizen stonden. Hij was ook voorzitter van de VVV Bennekom; in die functie promootte hij Bennekom als vakantieoord. De aanleg van de tramlijn vanaf het station Ede-Wageningen speelde daarbij een rol van betekenis. Het hotel is ontworpen in de chaletstijl. Deze stijl, in die tijd ook in Bennekom zeer populair, riep herinneringen op aan vrije tijd en vakantie in Zwitserland, destijds een geliefd vakantiedoel voor wie dat konden betalen. Met name door de aanbouw van een grote serre in 1925, ontworpen door de architect van der Waal, maakte het gebouw een zeer uitnodigende indruk; eigenaar was toen Th. Van Went. Na de Tweede Wereldoorlog verminderde de betekenis van Bennekom als aangenaam en gezond vakantieoord. Naarmate de welvaart toenam, trokken de vakantiegangers verder weg. In 1975 vertrokken de laatste pensiongasten. Het hotel werd toen aangekocht door W. Fluit, die de nodige verbouwingen liet verrichten zodat het geschikt werd als opvangcentrum voor nieuwkomers. Zeer uiteenlopende groepen mensen zijn hier opgevangen, zoals teruggekeerde Nederlandse emigranten, Antillianen, en Vietnamese bootvluchtelingen. In 1985 is hotel Neder-Veluwe afgebroken. Calluna. Als we op de Bovenweg de Middeneng oversteken, passeren we het terrein van de voormalige villa Calluna. Een foto uit 1968 laat de startfase zien van de aanleg van de Middeneng. Links op de foto is de tuinmanswoning nog zichtbaar. De villa Calluna is in 1897 gebouwd door Hendrik Willem Dros. Hij was een fabrikant uit het westen van Nederland. Zijn vader, Cornelis Dros, had al eerder veel heidegrond aangekocht ten oosten van Bennekom. Hendrik Willem Dros heeft in 1872 de villa Erica aan de Heelsumseweg laten bouwen, die hij in 1898 verkoopt aan Willem Alexander Insinger. Zelf gaat hij dan wonen in de villa Calluna. De namen Erica en Calluna zijn duidelijke verwijzingen naar de heidevelden die door zijn vader zijn aangekocht. Hendrik Willem Dros heeft hier gewoond tot 1908.

12


In 1931 werd Calluna aangekocht door Dhr. J.C.J. Kempees. Aanvankelijk was dit zijn zomerverblijf, maar in 1934 ging hij hier permanent wonen. In de tuin heeft generaal-majoor b.d. Kempees in 1949 het huis Indian Summer (thans Bovenweg 9) laten bouwen, als woning comfortabeler dan Calluna. De Stichting voor Bodemkartering (Stiboka) betrok toen de villa Calluna. Het huis stond op een omvangrijk perceel van ongeveer 3 ha, dat zich uitstrekte van de Bovenweg tot de Alexanderweg. Op dit terrein zijn in 1968, na afbraak van de villa Calluna, de Middeneng en de Callunalaan aangelegd. Advertentie in Algemeen Handelsblad van 29 sept.1906

Bovenweg 11, Dennenoord Waar nu appartementencomplexen staan, bevond zich vroeger het oude huis Dennenoord, een in ca. 1900 gebouwde villa in chaletstijl. Op een van de foto’s die van dit pand bewaard zijn gebleven, is op afstand nog Calluna zichtbaar. De laatste bewoner van de voormalige villa Dennenoord was dhr. R. Zomer, eigenaar van een drukkerij te Wageningen. Toen hij verhuisde naar overzijde van Bovenweg, waar hij op het terrein van de oude villa Mariënhof een nieuwe villa liet bouwen, is Dennenoord afgebroken (1971). Op het terrein verrees een nieuw gebouw van de Stichting Philadelphia, een tehuis voor geestelijk gehandicapten, dat in 1972 door prinses Margriet officieel werd geopend. Maar dit geDe Kostersteen 113, augustus 2010

13

bouw is geen lang leven beschoren geweest. In 1995 is het afgebroken om plaats te maken voor appartementencomplexen en woningen. Bij het ontwerp van de appartementencomplexen heeft de dorpsraad van Bennekom bepleit dat de bouw zou passen in het beeld van de Bovenweg. Zo is voorkomen dat op deze plaats een gebouw met een dominerend breed front is verrezen.

Bovenweg 13, villa Flora Dit is een van de oudste panden aan de Bovenweg. De villa is gebouwd in 1843 door Hendrik van Roekel Wzn. Ook deze villa is gebouwd in chaletstijl. Op een oude foto is nog te zien dat dit pand oorspronkelijk de naam Villa Flora droeg. Helaas is het siermetselwerk verdwenen onder een pleisterlaag, die ook de naam van de villa aan het oog onttrekt. Ook de vervanging van de balkonhekken heeft het huis een ander aanzien gegeven. In 1903 stond de villa op de naam van de Gebr.Mekking (aannemers), die het verbouwden. Enkele bewoners waren W.Dozij (kapitein der infanterie), J. van der Vlis en D.Schotman.

Bovenweg 15, villa Welgelegen

Villa Welgelegen is gebouwd in ca. 1887, en gedeeltelijk vernieuwd in 1905 door aannemersbedrijf Gebr. Mekking uit Bennekom. Namen van enkele bewoners: Jacobus van der Vlis, G. Meijer.

14


Bovenweg 17/19 Op deze plaats staan thans moderne witte woningen, gebouwd aan het begin van deze eeuw. Voordien stond hier een in 1899 gebouwd huis, waar sinds 1926 de brandstoffenhandel van D.Dirksen was gevestigd. Later kwam hier de werkplaats en het benzinestation van Ottink. Het heeft Ottink destijds veel moeite gekost om vergunning te krijgen voor een overkapping van de benzinepomp. De gemeente was van oordeel dat dit bedrijf niet paste in het beeldplan van de Bovenweg. Het pand is afgebroken in 2001. Er stond nog een tweede pand. Naast kolenhandelaar Dirksen, op de noordelijke hoek van de Bovenweg en de Bosweg heeft het kruidenierswinkeltje van juffrouw Kievit gestaan. Zij was de laatste bewoonster, daarna is het huis afgebroken. Op onderstaande foto is deze winkel nog te zien, met het reclamebord van Van Nelle Koffie en Thee. Het huis aan de overkant is in 1975 afgebroken.


15

Bovenweg 25 Dit huis op de zuidelijke hoek van de Bosweg en de Bovenweg is gebouwd in ca.1830 en behoort aldus tot de oudste panden aan de Bovenweg. De toenmalige eigenaar was Gerrit van Roekel. In het jaar 1920 woonde daar de gebroeders Marinus en Willem Kelderman. In dit pand is ook H.J.Laurens, rijwielhersteller, zijn bedrijf begonnen; later is hij verhuisd naar de Dorpsstraat. Op de plaats van zijn bedrijf staat nu de Bennekomse apotheek.

Bovenweg 27, De Beukenhof De kadasterkaart van 1832 geeft aan dat het perceel destijds eigendom was van de familie Prins. Dit was een invloedrijke familie. Theodorus Prins (1750-1829) is burgemeester geweest van Bennekom toen Bennekom in de Franse tijd een afzonderlijke gemeente was. Zijn zoon, Hermanus Theodorus Prins (1787-1852), werd later burgemeester van Ede; in die tijd was Bennekom weer een deel van de gemeente Ede. Ook diens zoon, Theodoor (1821-1860) is burgemeester geweest van Ede. Zijn zus, Simonette Arnolda Johanna (1827-1903) trouwde in 1855 met Fredrik Cornelis Tromp (1827-1900), die Minister van Marine is geweest. In 1857 wordt op dit terrein een huis gebouwd, De Beukenhof, de voorganger van de huidige villa. In 1874 volgt een uitbreiding, het huis is dan nog eigendom van Tromp. Ook in 1908, als het huis eigendom is van ds. de Meyere, wordt het huis uitgebreid. Maar in 1938 valt de oude Beukenhof onder de slopershamer. Eigenaar is dan familie Mettivier Meijer, die een nieuw huis met dezelfde naam laat bouwen. Van 1956 tot haar overlijden in 1982 woonde hier de schrijfster jonkvrouw Henriëtte Laman Trip - de Beaufort. 16


Bovenweg 29, Villa Rusticana Deze villa, gebouwd in 1901, staat op de lijst van gemeentelijke monumenten. De villa heeft een gevarieerde opzet met veel details en is uitgevoerd in chaletstijl. De asymmetrisch opgezette villa heeft een samengesteld dak met verschillende steekkappen bestaande uit afgewolfde zadeldaken. Het pand is opgetrokken in bruine baksteen, details zijn uitgevoerd in gele en rode baksteen, oranje verblendsteen en natuursteen. Er zijn verschillende pirons en rijk uitgevoerde dakkapellen met wolfdaken. Links is een grote, risalerende topgevel; in het midden is een recht afgesloten partij; rechts is een kleine overhoeks geplaatste topgevel. De geveltop heeft een ver overstekende halfronde boog met latwerk, afgesloten met een wolfdak. Het interieur heeft nog in hoge mate de oude structuur. De twee entreehekken met Jugendstil motieven en gietijzeren posten zijn nog deels intact. In de jaren zeventig was Rusticana eigendom van dhr Fluit, en maakte deel uit van het door hem beheerde opvangcentrum De Zonnebloem (zie hieronder). Hier werden ‘spijtoptanten’ uit Indonesië opgevangen. Dat waren mensen die na de onafhankelijkheidsverklaring hadden gekozen voor de Indonesische nationaliteit, maar daar in de loop van de jaren vijftig spijt van kregen.

De Rijnpost, donderdag 7 januari 1965 “Met een lijntoestel van de K.L.M. arriveerden afgelopen zondagmorgen op Schiphol 36 “spijtoptanten” uit Indonesië. (…) Eenmaal op Nederlandse bodem, werd het gezelschap per bus naar het centraal opvangcentrum Rusticana in Bennekom gebracht, waar men omstreeks het middaguur aankwam. (….) Nog wat onwennig keken de kinderen in hun tropenkleding met daarover een in Bangkok verstrekte windjack om zich heen, maar eenmaal in de warme eetzaal aan de voor hen eerste echte Hollandse maaltijd gezeten, hadden de meesten al gauw het hoogste woord. Na de maaltijd volgt de registratie, waarna in de kledingbarak aan een ieder voor zo’n f 500,- aan kleding en schoeisel van hoge kwaliteit wordt uitgereikt. (…) Intussen zoeken ambtenaren van de Dienst Bijzonder Maatschappelijke Zorg in de in het centrum aanwezige kantoren de contractpensions uit, waar de respectieve gezinnen reeds de volgende dag zullen worden ondergebracht, waarbij zij met vele wensen en omstandigheden van de betrokkenen rekening houden”.


17

Bovenweg 31, Westereng Hier stond vroeger Huize Westereng, gebouwd in 1848. In die tijd moet het een markant herkenningspunt in het terrein zijn geweest, gezien de vermelding op de topografische kaarten. In 1902 was hier het Hoenderpark 'Wester-Eng' gevestigd. Toen de bewoner J.L.J. Opmeer verhuisde naar de Edeseweg, nam hij de naam "Wester-Eng" mee. Opmeer overleed in 1904. Het oude Westereng aan de Bovenweg heeft vele jaren als kinderhuis gefunctioneerd. Het was een tehuis van de Stichting “Kinderhuis Zonnige Jeugd” waar de kinderen intern verbleven en in Bennekom de openbare school bezochten. Ongeveer in 1940 is het huis omgedoopt tot ‘De Zonnebloem’, wellicht als variatie op de naam van de Stichting. Balkon en serre zijn toen aangebouwd. Het was één van de panden waarin Willem Fluit eind jaren vijftig gerepatrieerde Indische Nederlanders een pension aanbood. Repatrianten werden ook ondergebracht in villa Rusticana, het voormalige hotel NederVeluwe, en de eveneens voormalige villa Marienhof aan de overkant van de Bovenweg. Dat was in de tijd voordat de grote asielzoekerscentra werden gesticht. De Westereng is inmiddels afgebroken. Op het perceel is in 1977 een landhuis van aanzienlijke afmeting gebouwd met de ingang aan de Diedenweg.

18


Bovenweg 33 In 1956 kreeg dhr. W. Fluit vergunning voor het bouwen van een woonhuis, dat hij de naam Martha gaf. Het perceel was toen nog onderdeel van het terrein van de eerder genoemde villa Westereng. In deze omgeving heeft in het midden van de 19e eeuw de boswolfabriek enige tijd gestaan. De boswol, verkregen door een bewerking van dennennaalden uit de bossen in de omgeving, werd gebruikt voor het vullen van matrassen e.d.. Ook produceerde men etherische oliën waaraan volgens de fabrikanten door ‘onderscheidene geachte geneeskundigen’ een heilzame werking werd toegeschreven. Zie verder blz. 5 en 6 van deze Kostersteen.

Bovenweg 35 en 37

Deze villa’s zijn gebouwd in de jaren dertig van de vorige eeuw; de bouwvergunning voor het huis op nummer 37 is verleend in augustus 1936. Het huis ‘De Veste’ was de woning van Hogen Esch, directeur van het landbouwkundige Rijksinstituut voor Rassenonderzoek. Op nummer 37 woonde Van Schuppen, directeur van de sigarenfabriek Schimmelpenninck in Wageningen. Beide villa’s zijn in hun oorspronkelijke staat behouden.

We zijn nu genaderd tot de grens van Bennekom met Wageningen. De wandeling wordt voortgezet aan de overkant van de Bovenweg.


19

Bovenweg 56 Hier stond tot 1979 het huis Lijsteroord, in 1853 gebouwd als koetshuis annex paardenstal en koetsierswoning van de villa Mariënhof. In 1930 is het door Jacob Jeswiet, toen bewoner van de Mariënhof, verbouwd tot een woning en kreeg het de naam Lijsteroord. Een van de toenmalige bewoners was Jacobs broer Jan Dirk Jeswiet, onderwijzer in de zesde klas van de Oranjeschool in Bennekom. Het pand is daarna door tal van huurders bewoond geweest. In 1979 is het wegens slechte bouwkundige staat gesloopt en vervangen door de huidige villa.

Bovenweg 50 t/m 54 Tot 1960 lag hier een groot landgoed met de villa Marienhof. In 1810 stond op de plaats van het huidige nummer 50 al een huis. Tot het midden van de 19e eeuw woonden hier diverse landbouwers, o.a. Teunis Veenbrink (1832) en Geurt van den Berg (1850). Dit in 1853 gebouwde huis is vanaf 1858 bewoond door Mr. Joannes Frenades Feisser, advocaat te Bennekom. Het huis Mariënhof met elf kamers stond ter plaatse van het huidige nummer 52, het bijbehorend koetshuis op nr. 56. Het landgoed besloeg ruim twee hectaren, deels op Wagenings grondgebied en reikend tot de Wildekamp. Het omvatte bloementuinen, moestuinen met vruchtbomen, weiland, wandelterrein met opgaande bomen, broeikassen, tuinkoepels en schuren. Het zuidelijk deel hiervan is nog in tact en behoort nu bij Bovenweg 56. In 1907 is het huis nog verder vergroot.

20


Advertentie in Algemeen Handelsblad van 8 augustus 1856 Enkele bewoners uit die periode zijn (1870) Maurits van Wickevoort Crommelin, Luitenant der Huzaren, gehuwd met Jonkvrouw Maria de Jonge van Zwijnsbergen, (1900) Jan Albert Tjaard van Heloma, (1907-1916) Lodewijk Diederich Schas, directeur van diverse cultuurmaatschappijen, (1916-1929) Hugo Adriaan Jonkheer van Reigersberg Versluijs, ritmeester bij Koningin Wilhelmina, gehuwd met Agnes Barones Schimmelpenninck van der Oye, en (1930-1946) Prof.dr. Jacob Jeswiet, eerst hoofd van een proefstation suikerteelt op Java, daarna sinds 1925 hoogleraar Plantkunde aan de LH Wageningen; in 1946 ontslagen wegens collaboratie. In 1961 bouwde Roelof Zomer, eigenaar van drukkerij / uitgeverij Zomer en Keuning in Wageningen, op de noordelijke helft van het landgoed een nieuwe villa Mariënhof, meer naar achteren, ter plaatse van de huidige panden Mariënhoven 98a en 100. In 1981 is dit gedeelte gesplitst in acht percelen rondom de nieuwe Mariënhof, welke in 2000 is gesloopt. Bovenweg 38/40 Het huis dat hier vroeger stond, is gebouwd omstreeks 1915. Diverse generaties van de familie van de Hul hebben hier gewoond. In 1975 is het afgebroken. Maar reeds eerder stond hier ook al een huis, zoals de kadastrale atlas van 1832 laat zien. Dit huis werd bewoond door de Wed. Jacob Willemsen; eigenaar was Govert van Rennes. De Kostersteen 113, augustus 2010

21

Bovenweg 36, Huis De Noord.

Dit huis behoort tot een van de oudste panden aan de Bovenweg, het is gebouwd in 1848. Maar toen droeg het nog niet de huidige naam. Deze naam is bedacht door Cornelis Jan Vroege; hij kwam op 28 april 1914 vanuit Alblasserdam naar Bennekom. In Alblasserdam bezat hij een steenfabriek genaamd De Noord. Enkele andere bewoners zijn geweest A.J.Schouten, F.W.Zuiderhoff, G.A. van Rede en L.W.Liethof. De Noord is een van de pensions geweest die Bennekom rijk was. In de linker gevel is waarschijnlijk tussen 1910-1920 een grote uitbouw gemaakt, onder andere voorzien van een serre. Bovenweg 34

22


Dit is een zeer oud huis, het bestond al in het jaar 1818. Volgens de kadastrale atlas van 1832 was toen de eigenaar Teunis van Zoest. Vroeger was hier het logement, café en koffiehuis van de familie de Recter. Dirk Hendrik Recter gehuwd met Christina Gertruida Strammen, komt op 29 april 1872 van Rhenen naar Bennekom. Hun zoon Albertus (1842-1886) was logementhouder, evenals diens zoon Derk Hendrik. In dit pand werden al in 1888 openbare veilingen gehouden. Zo vond op dinsdag 7 augustus 1888 een Openbare Verkoping plaats van "Dennenbosschen en Heide" van de Buurt van Bennekom ten overstaan van de Notaris W.F.J. Fischer te Ede. Een andere belangrijke verkoping betrof “enige Boerenhofsteden gelegen onder de van ouds bekende Heerlijkheid ‘Harslo’ onder Bennekom” op donderdag 3 oktober 1901. In 1933 verhuisde logementhouder Recter naar de Achterstraat, het huis werd nu betrokken door Dirk van Doodewaard. Deze had samen met Piet van Leusden in 1923 een transportbedrijf opgericht. Zij vervoerden zand en grind voor de wegenbouw vanuit de Wageningse haven.

Mevrouw van Roekel woont al sinds haar huwelijk met Henk in februari 1948, aan de Bovenweg. Nu is het huisnmmer 34, toen was het 32. Ook oma woonde er, maar dan in het huis erachter. De huisnummers waren toen 30a-32 en 34, wat later gesplitst is. Voor haar tijd was er een café gevestigd. Er was toen een uitspanning en voerbak te zien voor de paarden die de rijtuigen moesten trekken. De WC stond buiten. Hiervan is nog het deurtje te zien. Haar eerste man had een transportbedrijf, samen met zijn zwager. Het bedrijf heette dan ook Doodewaard en Van Leusden en Co en bezat twee vrachtwagens. In 1923 hebben de heren Piet van Leusden en Dirk van Doodewaard het bedrijf opgericht. Er werd zand en grind vanuit de Wageningse haven vervoerd dat gebruikt werd voor de wegenbouw. Toen Maria, de dochter van Piet van Leusden, met Filippus Rozeboom trouwde, zijn beiden in de zaak gekomen. Piet Rozeboom, de zoon van Maria en Filippus, is in 1975 in het bedrijf gekomen. In 2004 is Piet Rozeboom directeur geworden. Vanaf die tijd is er een samenwerkingsverband met Vink uit Barneveld. Op dit moment zijn ook de dochter van de huidige directeur en zijn schoonzoon in het bedrijf werkzaam.


23

Bovenweg 28, Huize Voordorp Dit rond 1880 gebouwde woonhuis staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Hier was het eerste postkantoor van Bennekom gehuisvest. Het is een in baksteen opgetrokken pand van één bouwlaag onder een schilddak met de nok haaks op de Bovenweg. Het dak is gedekt met gesmoorde Hollandse pannen. De vensters zijn voorzien van louvreluiken met een onafhankelijk beweegbaar onderste deel; dat laatste komt nog zelden voor. Boven de deur en de vensters zijn strekken. De gevel heeft verder gietijzeren muurankers, geblokte en gecementeerde hoeklisenen en een boeibord en geprofileerde goot. Voor het huis is een smeedijzeren rondboog- en spijlenhek met entreehek. Mevrouw Van de Brink woont in huize Voordorp sinds 1958. Zij dreef jarenlang een pension. Bij een pension denken we meestal aan vakantiegangers, en die zijn er dan ook in groten getale geweest in Bennekom. De Bennekomse Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer heeft er zeer voor geijverd dat mensen uit het westen van Nederland hun vakantie zouden doorbrengen in Bennekom. Men heeft Bennekom ook aangeprezen als kuuroord, een plaats waar de lucht een gezonde uitwerking zou hebben op mensen met lichamelijke gebreken. Maar pensions konden ook een andere functie hebben. Voor alleenstaanden was het enkele decennia geleden nog zeer ongebruikelijk dat zij zelfstandig een woning hadden. Velen van hen woonden als kostganger in een pension. Van de pensionhouder – doorgaans de vrouwelijke hoofdbewoonster – vroeg dat een speciale instelling, die je volgens mevrouw van de Brink niet veel meer zult tegenkomen. Oudere mensen zonder partner, die op een kamer hun intrek nemen bij een ander. En daar ook verzorgd worden, jarenlang, en tenslotte dood gaan. Als je als pensionhouder met vakantie wilde, moest je zorgen voor een vervanger die de zorg voor de inwonenden overnam.

24


Bovenweg 26, Villa Rustoord Ook dit pand, omstreeks 1884 gebouwd, staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Het pand bestaat uit een woon- en een bedrijfsgedeelte, dat laatste omdat destijds velen langs de Bovenweg door het voeren van een bescheiden boerenbedrijf hun inkomen aanvulden. Het in baksteen uitgevoerde pand bestaat uit twee bouwlagen onder een schilddak. Het schilddak is gemaakt in 1932, heeft de nok haaks op de straat en is gedekt met gesmoorde tuiles du Nord. In het voorste dakschild is een dakkapel met twee draairamen. Het pand is voorzien van een plint. Boven de vensters zijn strekken. In de voorgevel zijn gietijzeren sierankers, in de zijgevels rechte ankers. Voor het huis is een smeedijzeren spijlen- en rondbooghek. Links en in het midden is een entree.

Bovenweg 24 Ook dit huis, gebouwd omstreeks 1895, is een gemeentelijk monument. Op deze plaats stond in 1828 reeds een boerderij. Vanaf ca. 1928 woonde hier de familie van Barneveld; tot 1985 hadden zij een transportbedrijf annex pension. De personen op de foto (zie volgende pagina) zijn pensiongasten. Het huis is gebouwd in een traditionele hoofdvorm met aan de neo-renaissance ontleende gecementeerde motieven in de voorgevel. Het pand had vroeger, als zovele langs de Bovenweg, een bedrijfsgedeelte om op kleine schaal het boerenbedrijf te kunnen uitoefenen. Het is in baksteen opgetrokken en heeft een zadeldak gedekt met gesmoorde kruispannen. In het linker dakschild is een dakkapel van rond 1910 met twee draairamen. De voorgevel is symmetrisch met in het De Kostersteen 113, augustus 2010

25

midden een nieuwe deur onder een geprofileerd kalf en een getoogd bovenlicht. Aan weerszijden is een venster met getoogd bovenlicht en opgeklampte luiken. Er zijn gietijzeren sierankers. Op de verdieping zijn stolpvensters met halfronde bovenlichten. De gevel wordt afgesloten door een gecementeerde lijst en een windveer. De windveer is voorzien van een makelaar en versierde uiteinden. In de top is een gecementeerd veld met gekartelde onderzijde. De gevel wordt aan weerszijden afgesloten door een liseen met afwisselend diamantkoppen en 'gebouchardeerde' blokken. Van het interieur zijn de historische interieurelementen en de oorspronkelijke indeling van belang voor zover deze bewaard zijn gebleven.

Advertentie in Bennekomse dorpsgids uit begin jaren dertig van vorige eeuw

Advertentie in Nieuwe Rotterdamscge Courant van 23 mei 1924

De laatst genoemde huizen, met de huisnummers 28, 26 en 24 staan elk op de lijst van beschermwaardige gemeentelijke monumenten. Alle drie zijn zij gebouwd aan het eind van de 19e eeuw en geven daardoor een fraai beeld van dit gedeelte van de toenmalige Bovenweg. Hun gezamenlijke betekenis overstijgt daardoor hun individuele kwaliteiten; er is sprake van een ensemblewaarde.

26


De Bovenweg maakt in het begin van de 20ste eeuw een bocht richting de Dorpsstraat, ter hoogte van het huidige Bart van Elst plantsoen.

Bronnen Gemeentearchief Ede; bouwvergunningen Gemeentearchief Ede; Hartgers omnummeringgids Bennekom Gemeente Ede, Nota Ruimtelijke Ontwikkeling Bovenweg Bennekom; 1996 Gemeente Ede, Monumentenbeschrijving Gijsbertsen, H., Een transportbedrijf met zestig paarden? De Kostersteen nr.71 februari 2000 blz. 3-4. Heitink, C.A., De Villa Wester-Eng. De Kostersteen 24, april 1988,blz.ll Koninklijke Bibliotheek; http/kranten.kb.nl Smit, Piet, Villa Beukenhof. De Kostersteen 87, februari 2004, blz.6-8 Valk, Arno van der, Henriëtte L.T.de Beaufort (1890-1982). De Kostersteen 87, februari 2004, blz.1-5. Interviews met: Mevr. H.Fluit, mevr. A. Kempees, mevr. van Roekel, Mevr. van de Brink. Foto’s in dit artikel zijn afkomstig uit het Documentatiecentrum van de Historische Vereniging Oud-Bennekom en uit persoonlijke archieven van de auteurs. De Kostersteen 113, augustus 2010

27

De smaak van de negentiende eeuw Arno van der Valk Het thema van de Open Monumentendag 2010 is 'De smaak van de negentiende eeuw'. Dan denken we al gauw aan de architectonische vormgeving van gebouwen, maar smaak heeft ook betrekking op voedsel. Wat waren de kenmerken voor de negentiende eeuwse keuken? Zuinigheid Kenmerkend voor de Hollandse keuken in de negentiende eeuw is de zuinigheid. Zelfs de titels van kookboeken, zoals de 19de-eeuwse Betje de goedkoope keukenmeid (1850) en Het echte Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid, kwamen daar rond voor uit. Het laatst genoemde kookboek was dé culinaire bestseller van de negentiende eeuw. Tussen

1803 en 1878 verschenen er achttien drukken. De titel geeft al aan dat er in de kookboeken vergeleken met de voorgaande eeuwen een verandering is opgetreden: zuinigheid en 'goedkoopheid' waren gewenste eigenschappen van keukenmeiden en andere huishoudsters. Eten is lang een sluitpost op de begroting geweest. Geen Nederlands woord geeft dat beter weer dan ‘kliekje’. Pas na de Tweede Wereldoorlog werd het bewaren

28

De kostersteen 113, augustus 2010

van kliekjes geassocieerd met armoede en schaarste. Ook door de snel stijgende welvaart in de jaren zestig werd het steeds gebruikelijker etensresten weg te gooien in plaats van te bewaren. Overigens bestond warm eten in Nederland eeuwenlang vooral uit zogenoemde ketelkost: eenvoudig voedsel dat in één pot werd bereid, zoals brij, pap of hutspot. Het Nederlands kent dan ook veel uitdrukkingen met het woord pot: 'pottenkijkers', 'de pot verwijt de ketel dat-ie zwart ziet', 'het is allemaal één pot nat'. Huishoudscholen De belangrijkste ontwikkeling van de kookkunst lag aan het einde van de negentiende eeuw in de oprichting van de huishoudscholen. In navolging van het buitenlandse succes werden vanaf de laatste twee decennia van de negentiende eeuw overal in Nederland kookscholen of huishoudscholen opgericht. Na een aantal zeer succesvolle volkscursussen voor de gewone burgerij werd de eerste echte kookschool opgericht in 1888 in Den Haag. Aanvankelijk werden de kookcursussen gegeven aan dames, maar al snel ook aan dienstbodes, en na korte tijd ook aan arbeiderskinderen. Het

doel was vooral om kookleraressen op te leiden, vaak meisjes uit de betere kringen. Dit alles om zoveel mogelijk meisjes uit de arbeidersklasse te kunnen vormen tot goede huismoeders die hun gezin eenvoudige doch voedzame maaltijden zouden kunnen voorzetten voor zo min mogelijk geld. De kookscholen begonnen al snel met het publiceren van hun eigen kookboeken, die minstens zo populair waren als de culinaire werken van Jamie Oliver tegenwoordig. Het eerste daarvan, de Recepten van de Haagsche Kookschool, was meteen een enorm succes: tussen 1895 en 1929 verschenen er 41 onveranderde drukken. Ook bijzonder geliefd was het in 1910 voor het eerst gepubliceerde Kookboek van de Amsterdamse huishoudschool, beter bekend als het Wanneé-kookboek, dat tot op de dag van vandaag uitgegeven wordt. In 2005 verscheen de 27ste herziene druk. Uniek in Europa was dat de huishoudleraressen omstreeks 1900 in hun kookboeken een prijsaanduiding afdrukten, iets wat in moderne kookbladen als Tip en Allerhande overigens nog steeds gebeurt.

Bronnen en meer informatie De Universiteitsbibliotheek Amsterdam en de Koninklijke Bibliotheek Den Haag hebben een uitgebreide collectie historische kookboeken. www.20eeuwennederland.nl/themas/eten en drinken www.kb.nl/galerie/smaakmakers/ http://geschiedenis.vpro.nl/programmas/2899536/afleveringen/9704753/items/9837446 www.coquinaria.nl/recepten/09.4histrecept.htm Ileen Montijn, Aan tafel! Vijftig jaar eten in Nederland. Utrecht [etc.]: Kosmos, 1991. Ilja Gort & Jonnie Boer, Met Gort de Boer op : de wonderbaarlijke avonturen van twee fijnproevers op een zoektocht naar 100 jaar Cuisine Hollandaise. Baarn: Tirion, 2005.

De kostersteen 113, augustus 2010

29

Bestuursmededelingen Vlegeldag De Historische vereniging Oud-Bennekom zal op de komende Vlegeldag (Woensdag 25 augustus) onder andere aandacht besteden aan de Bennekomse ondernemers van vroeger en nu. Naast foto's zal er ook reclamemateriaal uitgestald worden. En er zijn mappen met visitekaartjes, nota's, briefpapier en folders.

Najaarsexcursie Op donderdag 30 september vindt de najaarsexcursie plaats. Er zal een bezoek gebracht worden aan rijksmonument “de Born” in het Bennekomse Bos. De eigenaar dhr. Peereboom heeft het pand in de oude luister hersteld en zoveel mogelijk in de originele staat teruggebracht. Hij zal een toelichting geven op het proces van de restauratie, de tuin en de historie. De excursie begint om 19.00 uur. De avond wordt om ongeveer 21.00 uur afgesloten. Opgave geschiedt door middel van het opgaveformulier, los bijgevoegd in deze Kostersteen en betaling van € 2,50. Deze geldelijke bijdrage wordt gebruikt voor een attentie voor de gastheer. Het formulier kan tot uiterlijk donderdag 23 september ingeleverd worden bij Ineke Knoppers, Prinsenlaan 15, 6721 EB Bennekom. Er kan een beperkt aantal mensen deelnemen. Plaatsing geschiedt in volgorde van aanmelding. Als U (na opgave) verhinderd zou zijn, dient U dit zo spoedig mogelijk door te geven aan Ineke Knoppers (tel. 418008). We verwachten een interessante avond!

Nieuwe leden Het bestuur heet de volgende personen van harte welkom als nieuwe leden van de Historische Vereniging Oud-Bennekom: Dhr. C.J.E. v.d. Pol Fam. K.Bruins Dhr. T. Ruisch Dhr. B. Buitenhuis Mevr. T. Ruisch-Rintjema Dhr. D.H. Eijgenraam Fam. E.J. Toonen Fam. H.W. van Lindonk Mevr. M. Veenendaal Dhr. F. Mohren Dhr. E.J. v.d. Pol

30

De Kostersteen 112, april 2010

Agenda Van de Historische Vereniging Oud-Bennekom -

-

Woensdag 25 augustus: Vlegeldag Vrijdag 10 september 19.30 uur, bij huize Erica aan de Heelsumseweg te Bennekom: officiële start van Open Monumentendag in de gemeente Ede. Zaterdag 11 september: Open Monumentendag. Vanaf 10.00 uur kan bij het Kijk- en Luistermuseum documentatie worden opgehaald voor een wandeling langs de Bovenweg. Om 13.30 uur wordt in de Oude kerk een orgelconcert gegeven met 19e eeuwse muziek. In het Kijk- en Luistermuseum staan modepoppen opgesteld in 19e-eeuwse kledij. Donderdag 30 september: najaarsexcursie; zie blz. 30 van deze Kostersteen Dinsdag 2 november: Lezing door dhr J.A.Aanen over “Water in de Gelderse Vallei, door de eeuwen heen”. Nadere mededelingen in de volgende Kostersteen.

Documentatiecentrum Bennekom Het documentatiecentrum van de historische vereniging Oud-Bennekom is gevestigd op de bovenverdieping van het Kijk en Luister museum, en is elke dinsdag voor bezoekers geopend van 09.00 – 12.00 uur en 14.00 – 16.00 uur. Geïnteresseerden in de historie van Bennekom zijn welkom na een afspraak via onderstaande personen: Henk Gijsbertsen, telefoon (0318) 415275; email: [email protected] Riet Hoogkamer, telefoon (0318) 416180; email: [email protected]

Bestuur A. van Kampen, voorzitter W.Hol, secretaris W.C.L. van Kalleveen, penningm G.J. Adams Mevr. C.J. Knoppers A.T.J. Nooij Mevr. G.J.M. van Raan-Onderwater

Website: www.oudbennekom.nl Ledenadminsitratie Mevr. G.J.M. van Raan-Onderwater Grietjeshof 18, 6721 VJ Bennekom

Beheer foto- en diacollectie H. Gijsbertsen Bibliotheek Mevr. G.M. Hoogkamer-Weijman Conservator Historische Collectie C.C. Meulenkamp Redactie Kostersteen A.T.J.Nooij, eindredacteur H. Van Amerongen C.A. Heitink J.A. van der Valk Email: [email protected]

De Kostersteen 112, april 2010

31

DE KOSTERSTEEI{ Nummer 113. Augustus 2010

Recommend Documents