de kaart van mijnheer selden
Timothy Brook
De kaart van mijnheer Selden China, de specerijenhandel en een verloren zeekaart Vertaald door Pieter van der Veen & Chiel van Soelen
wereldbibliotheek · amsterdam
Oorspronkelijke titel Mr Selden’s Map of China. Profile Books Ltd, Londen © Timothy Brook 2013 © Nederlandse vertaling Pieter van der Veen & Chiel van Soelen / Uitgeverij Wereldbibliotheek 2015 Alle rechten voorbehouden Omslagontwerp Bureau Beck Illustraties omslag © The Bodleian Library Foto auteur © Martin Dee nur 680 isbn 978 90 284 2618 4 www.wereldbibliotheek.nl
Dit boek is voor mijn ongewone lezer Fay Sims. Het is ook opgedragen aan de nagedachtenis van Neil Burton, medereiziger die mij altijd één stap voor was.
Voorts geef en vermaak ik aan de voornoemde kanselier, docenten en studenten een kaart van China, aldaar fraai en in kleur vervaardigd, samen met een zeekompas van hun makelij en met hun verdeling, beide meegenomen door een Engelse commandant, die ondanks zware druk om hem tegen een goede prijs terug te geven, er geen afstand van wilde doen. Codicil bij het testament van John Selden 11 juni 1653
Inhoud
Illustraties Dramatis personae Dramatis loci Tijdbalk Voorwoord
11 13 15 17 21
1 Wat is er aan de hand met deze kaart? 2 De gesloten zee 3 Chinees studeren in Oxford 4 John Saris en de Chinese Captain 5 De windroos 6 De vaarroutes vanuit China 7 De hemel is rond, de aarde is vierkant 8 De geheimen van de Seldenkaart Epiloog: omzwervingen
27 47 75 99 121 147 168 189 217
Bijlage i De streken van het scheepskompas Bijlage ii Kustvergelijking Dankwoord en bronnen Register
226 229 233 247
Illustraties
1 De Seldenkaart (Bodleianbibliotheek) 2 Deel uit het codicil bij het testament van John Selden, gedateerd 11 juni 1653 (Public Records Office, Kew) 3 Portret van John Selden als jonge man (© National Portrait Gallery, Londen) 4 Portret van Ben Jonson (© National Portrait Gallery, Londen) 5 Portret van Hugo de Groot (Grotius) als jonge man (met dank aan Stichting Museum, Rotterdam) 6 Atelier van Peter Lely, portret van John Selden (© National Portrait Gallery, Londen) 7 Portret van Thomas Hyde (Bodleianbibliotheek) 8 Karel ii legt de handen op om koningszeer te genezen (© Royal College of Physicians) 9 Godfrey Kneller, portret van Michael Shen, ook bekend als De Chinese bekeerling, 1687 (© Royal Collection Trust) 10 De windroos op de Seldenkaart 11 De Laudportolaan, Shunfeng xiangsong (‘Voortgedreven door gunstige winden’), door Michael Shen geromaniseerde titel en in het Latijn vertaald door Thomas Hyde (Bodleianbibliotheek) 12 John Seldens Chinese kompas (Bodleianbibliotheek) 13 De routes op de Seldenkaart 14 Kaart van Groot-Brittannië en de aangrenzende zeeën, in Selden, Of the Dominion, or, Ownership, of the Sea (1652), p. 185 15 Kaart van Engeland en een deel van Schotland met de kustzones die onder de jurisdictie van de ‘King’s Chambers’ vielen, in Selden, Of the Dominion, or, Ownership, of the Sea (1652), p. 366
De kaart van mijnheer Selden
16 Het beginpunt van de routes op de Seldenkaart: Zhangzhou, Quanzhou en de Straat van Taiwan 17 De Calicut-cartouche op de Seldenkaart 18 Samuel Purchas zoals afgebeeld op de titelpagina van zijn Purchas his Pilgrimes, 1625 (© National Portrait Gallery, Londen) 19 De Hondiuskaart, in Samuel Purchas, Purchas his Pilgrimes (1625), dl. iii, p. 360 (British Library: The British Library Board) 20 De Sariskaart, in Samuel Purchas, Purchas his Pilgrimes (1625), dl. iii, p. 401 (British Library: The British Library Board) 21 Volledige kaart van de bergen en zeeën der aarde (Yudi shanhai quantu) 22 John Speed, Azië met de aangrenzende eilanden, 1626, met dank aan Taiwan Commercial Press 23 Algemene kaart van Chinezen en Barbaren binnen de vier zeeën (Sihai huayi zongtu) in Zhang Huang, Tushu bian (‘Documentarium’) (1613), 29.50b-51a 24 Algemene, provinciegewijze topografische kaart van de verdelingen en corresponderende velden van de achtentwintig maanhuizen van de Mingdynastie, in Yu Xiangdou, Wanyong zhengzong (‘Complete bron voor ontelbare praktische toepassingen’) (1599), 2.2b-3a 25 Kaart van China, in Luo Hongxian, Guang yutu (‘Uitgebreide territoriale atlas’) (1555) 26 De Seldenkaart na georeferentie 27 Prins Giolo, 1692 28 T. Murray, portret van William Dampier, 1698 (© National Portrait Gallery, Londen)
Dramatis personae
Will adams (1564-1620): Engelse stuurman die in 1600 schipbreuk leed in Japan toen hij diende op een Nederlands schip. Leidde tussen 1614 en 1618 voor de East India Company verschillende reizen tussen Japan en Zuidoost-Azië. Richard cocks (1566-1624): Engelse koopman en tussen 1613 en 1623 hoofd van de door de East India Company opgerichte handelspost in Japan. giolo (ca. 1661-1692): bewoner van een Zuidzee-eiland die in de jaren tachtig van de zeventiende eeuw door islamitische slavenhandelaren gevangen werd genomen en in Mindanao als slaaf verkocht. Overleed in Oxford in 1692. Thomas hyde (1636-1703): oriëntalist, in 1659 benoemd tot adjunctconservator van de Bodleianbibliotheek en in 1665 tot conservator, een functie die hij tot 1701 bekleedde.Werd benoemd tot laudian hoogleraar Arabisch in 1691 en regius hoogleraar Hebreeuws in 1697. Heeft de Seldenkaart geannoteerd. Ben jonson (1572-1637): dichter, satiricus, toneelschrijver, entertainer aan het hof van koning Jacobus i, boezemvriend en bewonderaar van John Selden. William laud (1573-1645): in 1628 tot bisschop van Londen benoemd, in 1630 tot kanselier van Oxford gekozen, in 1633 tot aartsbisschop van Canterbury gewijd. Werd in 1645 door het parlement ter dood veroordeeld. li Dan (ca. 1565-1625): de ‘Chinese Captain’ van Japan, dat wil zeggen het hoofd van de Chinese gemeenschap in Hirado, verhuurder van de factorij van de East India Company, zakenpartner van Richard Cocks en
De kaart van mijnheer Selden
mentor van Zheng Zhilong, wiens zoon Zheng Chenggong het koninkrijk Oosterse Rust op Taiwan stichtte. Samuel purchas (1577?-1626): kapelaan die uitgever werd en een reeks populaire collecties reizigersverhalen publiceerde. Zijn eerste publicatie, in 1613, was Purchas his Pilgrimage, en zijn laatste, in 1625, Purchas his Pilgrimes. Enige tijd bevriend geweest met John Selden en kennis van John Saris. John saris (1579/1580-1643): van 1605 tot 1609 in dienst van de East India Company in Bantam; van 1611 tot 1614 commandant van de achtste schipvaart van de Company. John selden (1584-1654): jurist, oriëntalist, rechtshistoricus, parlementariër, staatsrechttheoreticus, schrijver van Mare clausum. Michael shen Fuzong (ca. 1658-1691): zoon van een arts uit Nanking en leerling van de jezuïetenmissionaris Philippe Couplet. Verbleef tussen 1683 en 1691 in Europa en voorzag samen met Thomas Hyde de Selden kaart van aantekeningen. John speed (1542-1629): graveur, cartograaf en schrijver van een geschiedenis van Engeland. Publiceerde in 1627 Engelands eerste wereldatlas. zhang Huang [jang hwong] (1527-1608): afkomstig uit de provincie Jiangxi, zakte voor zijn examens, hoofd van de prestigieuze Academie van de Grot van het Witte Hert. Samensteller van de omvangrijke encyclopedie Tushu bian (‘Documentarium’). zhang Xie [jang syeh] (1574-1640): geboren in Zhangzhou, inwoner van Maanhaven. Slaagde in 1594 voor het provinciale examen van Fujian en is de schrijver van Dong xi yang kao (‘Studie over de Oostelijke en Weste lijke Zee’).
Dramatis loci
bantam, ook Bantan, Bantem: stadstaat in het uiterste westen van WestJava, de eerste handelshaven voor de Europeanen die in de Zuid-Chinese Zee arriveerden en van 1604 tot 1609 thuisbasis van John Saris. Na 1619 overvleugeld door Batavia. batavia (Jakarta): havenstad op West-Java, in 1619 bezet door de Nederlanders; de basis van waaruit de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie (voc) opereerde. hainan: groot eiland voor de zuidkust van China’s provincie Guangdong, tijdens de Mingdynastie was dit de prefectuur Qiongzhou. hirado: havenstad op het eiland Kyushu, in de buurt van Nagasaki; vanaf 1609 een van de weinige havens in Japan waar Chinese en Europese handelaren mochten verblijven. Hier woonden ook enige tijd Li Dan en Richard Cocks. paracel-eilanden, ook Westelijke Zandeilanden (Xisha) of Hoàng Saeilanden geheten: een verzameling kleine eilandjes in het noordwestelijk deel van de Zuid-Chinese Zee waarop zowel China als Vietnam aanspraak maakt. ryukyu-eilanden: een reeks eilanden tussen Japan en Taiwan, waarvan Okinawa het grootst is.Was in de Mingtijd een onafhankelijk koninkrijk dat schatplichtig was aan China, maar stond vanaf de zestiende eeuw onder Japans gezag; werd in 1895 formeel door Japan geannexeerd. spratly-eilanden, ook Zuidelijke Zandeilanden (Nansha) geheten: een verzameling kleine eilandjes ten noordwesten van Borneo in de ZuidChinese Zee, waarop China, Vietnam, Brunei, Maleisië, Taiwan en de Filippijnen aanspraak maken. de temple: gebied in Londen tussen Fleet Street en de Theems dat oor-
De kaart van mijnheer Selden
spronkelijk aan de tempeliers behoorde en waar later de Inner en Middle Temple waren gelegen, twee van de vier Inns of Court waar Engelse advocaten bij zijn aangesloten. Het kantoor van John Selden bevond zich in de Inner Temple en zijn graf ligt in de Temple Church. ternate: een eilandje in de Molukken (Maluku), of specerijeilanden, in de zeventiende eeuw het centrum van de specerijenhandel. Het werd door de Portugezen ‘ontdekt’ in 1512 en door Francis Drake in 1580 en John Saris in 1613 bezocht. Van 1607 tot 1663 was het door zowel Spanje als de Nederlanden bezet.
Tijdbalk
1600 Oprichting van de East India Company (eic) in Londen. Will Adams lijdt schipbreuk op de kust van Japan. 1602 Oprichting van de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie (voc) in Amsterdam. Thomas Bodley opent de Bodleianbibliotheek in Oxford. John Selden stapt van de Universiteit van Oxford over naar de Inns of Court in Londen. 1603 Jacob van Heemskerck neemt bij Johor het Portugese schip Santa Catarina in beslag. 1604 John Saris arriveert in Bantam als employé van de eic. 1607 De voc vestigt zich op Ternate. 1608 Jodocus Hondius publiceert in Amsterdam zijn Atlas van de wereld. 1609 Zhang Huang sterft. Hugo de Groot publiceert Mare liberum (‘De vrije zee’). John Saris keert vanuit Bantam terug naar Londen. Het Tokugawa-shogunaat annexeert Ryukyu. 1611 John Saris vertrekt uit Londen als commandant van de achtste eicschipvaart naar Azië. 1612 William Shakespeare voert The Tempest op voor Jacobus i. John Selden wordt als advocaat toegelaten. 1613 John Saris arriveert in Japan en benoemt Richard Cocks tot hoofd van de eic-factorij in Hirado. Samuel Purchas publiceert Purchas his Pilgrimage, opgedragen aan John Selden. Publicatie van Zhang Huangs encyclopedie Tushu bian (‘Documentarium’).
De kaart van mijnheer Selden
1614 Het Minghof brengt de uitgaven voor zeepatrouilles langs de kust drastisch omlaag. John Saris keert naar Engeland terug. 1617 Zhang Xie voltooit zijn Studie over de Oostelijke enWestelijke Zee. 1618 Jacobus i ondervraagt John Selden over diens The Historie of Tithes. 1619 Jakarta komt onder het gezag van de voc en krijgt de naam Batavia. 1620 De Wanlikeizer sterft. Ben Jonson laat voor Jacobus i News from the New World Discovered in the Moon opvoeren. 1621 John Selden door Jacobus i gevangengezet om ‘redenen van staat die bij hemzelf bekend zijn’. 1624 Richard Cocks sterft op zijn terugreis naar Engeland. Het handelsnetwerk van Li Dan stort ineen. 1625 Samuel Purchas publiceert Purchas his Pilgrimes met twee kaarten van China. 1627 John Speed publiceert zijn atlas Prospect of theWorld. 1628 De Mingkeizer stelt opnieuw een verbod in op zeevaart vanuit China. 1629 John Selden gevangengezet in opdracht van Karel i. 1630 William Laud gekozen tot kanselier van de Universiteit van Oxford. 1635 John Selden publiceert Mare clausum (‘De gesloten zee’). 1644 De Mantsjoes vallen China binnen en vervangen de Mingdynastie door hun eigen Qingdynastie. 1652 Marchamont Nedham publiceert een niet-geautoriseerde Engelse vertaling van Mare clausum. 1654 John Selden sterft in Londen. 1659 Seldens bibliotheek wordt overgebracht naar de Bodleianbibliotheek. Thomas Hyde wordt benoemd tot adjunct-conservator van de Bodleianbibliotheek. 1661 Zheng Chenggong verdrijft de voc uit Taiwan en sticht het koninkrijk Oosterse Rust. 1665 Thomas Hyde wordt benoemd tot conservator van de Bodleian bibliotheek. 1683 De Qingdynastie vernietigt het koninkrijk Oosterse Rust en an nexeert Taiwan. Elias Ashmole opent het Ashmoleanmuseum in Oxford.
Tijdbalk
1687 Michael Shen bezoekt Thomas Hyde in Oxford om de Chinese boeken te catalogiseren. 1691 Michael Shen sterft op de terugweg naar China in de buurt van Mozambique. 1692 Giolo arriveert in Londen en sterft in Oxford.
