DE GROTE VOLKSVERHUIZING. Handleiding & Werkbladen

g& n i d i le Hand bladen Werk

DE GROTE VOLKSVERHUIZING DE GROTE VOLKSVERHUIZING is een lespakket voor groep 7 en 8 over de bouw van de Atlantikwall en de grootscheepse evacuatie die hiervan het gevolg was. Aan de hand van authentieke bronnen uit hun eigen omgeving verdiepen kinderen zich in de Duitse verdedigingswerken en de ontruiming en evacuatie van de kuststrook in de Tweede Wereldoorlog.

Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

1

INHOUDSOPGAVE Inleiding 3 Hoe werkt het? 5 Tips voor gebruik van het digitale schoolbord 7 Kerndoelen 8 Achtergrondinformatie voor de leerkracht 9 LES 1

13

13 14 14

Stap 1. Bunkers Stap 2. Aan de slag Stap 3. De Aanval

LES 2

15

15 16 16

Stap 1. Functie Stap 2. Aan de slag Stap 3. Afsluiting

LES 3

17

17 18 19 19

Stap 1. Evacuatie en Spelen Stap 2. Aan de slag Stap 3. Afsluiting Extra

LES 4

20

Stap 1. Vertelplaat Stap 2. Aan de slag Afsluiting Extra

20 21 21 21

Colofon

22

Werkbladen 23 Les 1. Werkblad A. Werkblad B.

23 24

Les 2. Werkblad A. Werkblad B.

25 26

Les 3. Werkblad A. Bunkers Werkblad B. Kaart Werkblad C. Bronnen Werkblad D. Het dorp Werkblad E. Getuigenissen

27 28 29 30 31


2

INLEIDING De Nederlander is over het algemeen goed op de hoogte van de algemene geschiedenis en gevolgen van de Tweede Wereld oorlog. De interesse in het onderwerp is groot en er zijn veel educatieve materialen beschikbaar. Tegelijkertijd neemt de kennis over de oorlog onder jongeren af.1 De meerderheid van de Nederlandse bevolking is geboren na de Tweede Wereldoorlog. Kinderen van tegenwoordig hebben geen oorlogssituatie in Nederland gekend en komen ook niet meer in aanraking met ouderen die deze oorlog wel bewust beleefd hebben.

Startscherm lespakket

Ook zijn er bepaalde aspecten van de oorlog waarover weinig bekend is. Een van die onderwerpen betreft de bouw van de Atlantikwall een verdedigingsmuur van 5200 kilometer die liep van de Noordkaap tot aan de Frans-Spaanse grens, en de daarmee samenhangende evacuatie van de Nederlandse kust. De Atlantikwall, die het Derde Rijk voor een geallieerde invasie moest behoeden, heeft het aanzien van de Nederlandse en Europese kust ingrijpend veranderd. Huizen en gebouwen werden door de Duitsers gesloopt en er kwamen bunkers en militaire verdedigingswerken voor in de plaats. Grote delen van de Nederlandse bevolking moesten hun huizen verlaten en werden geëvacueerd naar andere delen van het land. Met het verdwijnen van de generatie die de oorlog bewust heeft meegemaakt verdwijnt ook het verhaal achter de ingrijpende transformatie van het kustgebied. Wat is hier gebeurd en waarom is mijn dorp zo kaal? Wat zijn dat voor bunkers en waar dienden ze voor? Het lespakket ‘DE GROTE VOLKSVERHUIZING’ geeft antwoord op deze vragen. Het verhaal van de bouw van de Atlantikwall en de gevolgen daarvan voor de Noord-Hollandse kust geeft inzicht in en betekenis aan de ontstaansgeschiedenis van de eigen woonomgeving. Het is daarom belangrijk dat dit verhaal niet verloren gaat en door gegeven wordt aan de jongere generatie.

1 Het Nationaal Vrijheidsonderzoek is te vinden op de website 4en5mei.nl. In 2006, 2007 en 2012 is specifiek onderzoek gedaan naar kennis over de Tweede Wereldoorlog.


3

Pakket voor het digitale schoolbord ‘DE GROTE VOLKSVERHUIZING’ is een lespakket dat is ontwikkeld voor het digitale schoolbord en geschikt voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Voor een deel gaat het lespakket over de verschillende soorten verdedigingswerken, daarnaast wordt er ook aandacht besteed aan de sloop van de kustplaatsen en de evacuatie die daarmee gemoeid was. De Atlantikwall is een onderwerp dat prima geschikt is voor een digitaal lesprogramma. De vele lokale bronnen in de vorm van filmpjes, audiofragmenten, documenten en foto’s geven een goed inzicht in de geschiedenis van de kustplaatsen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Het pakket voor het digitale schoolbord wordt aangeboden via de website www.degrotevolksverhuizing.nl en is geschikt voor alle soorten digitale schoolborden.

Doelstellingen • Leerlingen kennen de begrippen Atlantikwall en evacuatie. • Leerlingen zijn bekend met de invloed van de Tweede Wereldoorlog op de begrippen vrede, vrijheid en democratie. • Leerlingen leren over de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog in hun eigen leefomgeving en in de Nederlandse en Europese context. • Leerlingen komen in aanraking met overblijfselen van de Atlantikwall waardoor de waardering en het respect voor het cultureel erfgoed in de omgeving toeneemt. • Leerlingen ontwikkelen onderzoeksvaardigheden. • Leerlingen verplaatsen zich in personen die vanwege de bouw van de Atlantikwall elders moesten gaan wonen.


4

HOE WERKT HET? Start Kies als eerste de plaats uit (in de buurt) van de school. Je komt dan in het basisscherm.

Basisscherm Het basisscherm toont een kaart in de buurt van de school met markers die iets vertellen over de Atlantikwall. De kaart is gebaseerd op Google Maps, met de bekende navigatie. Je kunt de kaart pakken en slepen, inzoomen en uitzoomen. Standaard staat de kaart op het juiste zoomnivo. De verschillende markers zien er als volgt uit en bevatten de volgende lokale bronnen en gegevens:

Startscherm lespakket Keuze uit verschillende steden of dorpen.

Bunkers Overblijfselen van bunkers die door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog gebouwd zijn. Linie Overblijfselen van andere onderdelen die naast de bunkers tot de Atlantikwall behoorden.

Basisscherm Kaart Alle markers uit het gebied zijn aangegeven op de kaart.

Bronnen Documenten die iets vertellen over de bouw van de Atlanikwall en de gevolgen er van. Het dorp Oude foto’s die tonen hoe kustdorpen en steden er ten tijde van de Tweede Wereldoorlog uitzagen. Getuigenissen Verhalen van bewoners die in de Tweede Wereldoorlog hun huis moesten verlaten omdat de Atlantikwall gebouwd werd. Kaart Een kaart van het dorp of de stad waarop duidelijk te zien is waar de Atlantikwall gebouwd werd en welke sporen er tegenwoordig nog zichtbaar zijn. Klik je op een marker, dan opent de bron in een klein scherm. Dit scherm vergroot zich als je op de afbeelding klikt, en sluit als je op het ‘kruisje’ klikt. De bronnen worden gebruikt in les 3 of kunnen los bekeken en bestudeerd worden. Basisscherm Kaart - marker Klik op een van de markers


5

Lesnavigatie Linksboven bevindt zich de hoofdnavigatie, met heel eenvoudig voor elke les een knop. Klik je op een lesknop, dan opent zich, fullscreen, het lesscherm. Daar kun je een stap kiezen, doorklikken of terugkeren. Met het ‘kruisje’ keer je terug naar het basisscherm. Startscherm Via dit scherm met kaart van de eigen woonomgeving kiest de docent of de leerling welke les behandeld wordt. Ook kunnen hier alle lokale bronnen bekeken worden.

Hoofdnavigatie

STAP 1 Een verschijnsel wordt geïntroduceerd door een video of eenvoudige serie foto’s of illustraties, vergezeld van vragen of begrippen. Interactief scherm Elke les bevat een interactief scherm waar betekenis en onderling verband van begrippen ontdekt kan worden. Geschikt om ook zonder docent te gebruiken. Aan de slag Dit scherm zet de docent open voordat er opdrachten gemaakt worden, en soms ook tijdens. De leerlingen controleren hiermee of ze alles hebben, wat ze moeten doen en of ze klaar zijn.

Lessen ‘DE GROTE VOLKSVERHUIZING’ bestaat uit vier lessen. In de eerste les leren de leerlingen wat de Atlantikwall precies was en waar de verdedigingslinie voor diende. In de tweede les worden er in de omgeving hedendaagse overblijfselen van de Atlantikwall bekeken en ontdekken de leerlingen welke militaire werken de Duitsers, naast de bunkers, nog meer gebouwd hebben. De derde les gaat in op de gevolgen van de bouw van de Atlantikwall; de sloop van de kustplaatsen en de evacuatie van de bewoners. De leerlingen onderzoeken deze onderwerpen aan de hand van verschillende bronnen. In de vierde les worden de verkregen informatie verwerkt en gepresenteerd in een vertelplaat.


6

TIPS VOOR GEBRUIK VAN HET DIGITALE SCHOOLBORD • Op het digitale schoolbord kunnen door de leerkracht en leerlingen aantekeningen gemaakt worden. Doe dat vooral! Schrijf woorden of teken voorwerpen bij het bronmateriaal. Sla het op en het kan bij een volgende les weer gebruikt worden. Door de kracht van herhaling activeert dit de opgedane kennis bij leerlingen. • Sluit aan bij de actualiteit door het gebruik van internet dat meteen beschikbaar is op het digitale schoolbord. • Het internet kan ook gebruikt worden voor het opzoeken van extra bronmateriaal bij het onderwerp. Op www.atlantikwallplatform.eu is veel informatie te vinden over de Atlantikwall. • Op verschillende soorten digitale schoolborden is het mogelijk om een timer te laten zien. Dit middel kan gebruikt worden om leerlingen te stimuleren een opdracht binnen een bepaalde tijd af te ronden. Bij het werken in de circuitvorm kan de stopwatch heel goed gebruikt worden. Een vergrootglas is ook een middel dat op een groot aantal digiborden beschikbaar is. Gebruik het vergrootglas om leerlingen goed te laten kijken naar bronmateriaal. Vergroot bijvoorbeeld een voorwerp op een oude foto.


7

KERNDOELEN Het lespakket ‘DE GROTE VOLKSVERHUIZING’ sluit aan bij verschillende vakken zoals geschiedenis en aardrijkskunde. Het onderwerp leent zich er ook uitstekend voor om vakoverstijgend in gezet te worden. Het lespakket past bij de volgende leergebieden uit de kerndoelen voor het basisonderwijs:

Leergebied Nederlands Kerndoel 1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. Kerndoel 4 De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema’s, tabellen en digitale bronnen.

Leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld Kerndoel 50 De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds geografisch wereldbeeld. Kerndoel 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen; televisie en computer. De vensters van de canon van Nederland dienen als uitgangspunt ter illustratie van de tijdvakken. Kerndoel 53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis.

Leergebied Kunstzinnige oriëntatie Kerndoel 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.


8

ACHTERGRONDINFORMATIE VOOR DE LEERKRACHT Een springplank naar Engeland In het voorjaar van 1940 bezetten de Duitse legers vrijwel geheel West-Europa: Noorwegen, Denemarken, Nederland, België, Luxemburg en driekwart van Frankrijk werden veroverd. De Duitse troepen stonden overal aan de kust: de volgende sprong zou naar Engeland gemaakt worden. Daarna zou er vanuit het westen geen wezenlijke bedreiging meer zijn voor de Duitse hegemonie en kon begonnen worden met het feitelijke doel van deze oorlog: het vernietigen van de Sovjet-Unie. De strategisch belangrijke havens werden door de Duitse marine beschermd met kusten luchtdoelbatterijen. De kusten van de bezette gebieden werden provisorisch beveiligd tegen beperkte aanvallen – van een serieuze landing door Engeland kon nog geen sprake zijn. Op strategische punten verschenen loopgraven, prikkeldraad, machinegeweren en licht geschut. Verder werd de kust beschouwd als de springplank naar Engeland. In de havens werden schepen samengebracht voor de oversteek.

De Atlantikwall: tegen beter weten in Toen het Duitse luchtoffensief tegen Engeland niet tot de gewenste resultaten leidde, werd de invasie eerst uitgesteld en tenslotte afgeblazen. Tegelijkertijd versterkte Engeland zijn leger, werden de bombardementen op Duitse doelen gestaag uitgebreid, vocht Duitsland vanaf juni 1941 ook aan het lange oostfront, en schaarde Amerika zich een half jaar later aan de zijde van de geallieerden. Het Duitse opperbevel besefte dat een invasie in West-Europa slechts een kwestie van tijd zou zijn. In januari 1942 werd begonnen met de bouw van lichte bunkers, waarin de kustbewakers en hun munitie veiliger konden worden ondergebracht. In de zomer van dat jaar oordeelde het opperbevel dat de kustverdediging grootschalig moest worden aangepakt wilde zij bestand zijn tegen een volwaardige invasie. In september 1942 werd begonnen met de bouw van wat aanvankelijk de Neue Westwall heette, refererend aan de verdedigingslinie langs de westgrens van het Duitse Rijk. Al snel kreeg de kustverdediging een eigen naam: de Atlantikwall (Atlantische Muur).

De som der delen De Atlantikwall was opgebouwd uit vele kleine elementen, die op strategisch waardevolle locaties werden samengevoegd en versterkt. De kleinste eenheden waren de Widerstandsneste (weerstandskernen) en Stützpunkte (steunpunten). Elke stelling vervulde doorgaans één functie: kustbatterij, commandopost, Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

9

strandverdediging, hospitaal, of luchtdoelbatterij, enzovoorts. De kleine Widerstandsneste bestonden doorgaans uit gemetselde bouwwerken, soms ook uit één of enkele zwaarbetonnen bunkers. Stützpunkte waren groter en bezaten naast gemetselde werken meerdere zwaarbetonnen bunkers, waarmee de operationele basis van het complex beschermd werd. Bij een kustbatterij bijvoorbeeld waren het geschut, de vuurleiding, de commandant, de geschutbediening en de munitie in bunkers ondergebracht. Levensmiddelen, water, kantine, reservemateriaal, verbindingsloopgraven, handmunitie en de dagschuilplaatsen hadden een gemetselde behuizing. De zwaarbetonnen bunkers waren bestand tegen een aanhoudende artilleriebeschieting, de gemetselde werken boden alleen bescherming tegen kogels en scherven.

Strategisch belangrijke gebieden Op strategisch belangrijke plaatsen als havens, riviermonden of kustplaatsen werden de verschillende Widerstandsneste en Stützpunkte ter plaatse samengevoegd voor de gezamenlijke verdediging van deze locatie. Dit gebeurde door het aanleggen van een allesomvattende tankhindernis, zodat het gebied naar alle kanten verdedigd kon worden. Deze hindernis kon bestaan uit betonnen muren, natte en droge grachten, rijen spoorstaven in een betonnen fundering, een natuurlijke of kunstmatige steile helling, of rijen betonnen piramides. De stellingen binnen deze versperring werden versterkt door de bouw van nog meer zware bunkers. Ook werden extra manschappen en materieel aan dergelijke gebieden toebedeeld. De zo gevormde Stützpunktgruppe (steunpuntengroep) moest zich enkele maanden zelfstandig kunnen verdedigen. Op marinebases en grote zeehavens, die eveneens van groot strategisch belang waren, werden de Stützpunktgruppen vergroot en verder versterkt. De vele stellingen kregen meer en gespecialiseerde bunkers voor de verdediging van hun territorium en de havens, industrieën en verbindingen. Deze grote versterkte gebieden kregen de naam Verteidigungsbereich (verdedigingsgebied), sommige zijn later tot Festung (vesting) omgedoopt c.q. gepromoveerd. Soms werd er binnen het gebied van een Verteidigungsbereich of een Festung een laatste wijkplaats, een reduit gebouwd: het kernwerk. Dit fort bestond louter uit betonnen bunkers en kon in uiterste nood nog steeds de kerntaak van de Festung vervullen: het blokkeren van de toegang tot de havens. Aan de kust ontstond zo een ketting met vele kleine en grotere kralen. De luchtmacht voegde daar haar eigen stellingen aan toe: radarposten die vijandelijke bommenwerpers zo vroeg mogelijk moesten detecteren. De kustlijn was de westelijkste Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

10

locatie waarop dat mogelijk was. Zo verschenen er tussen de kustverdedigingscomplexen stellingen voor de luchtverdediging. Overigens plaatste ook de Duitse marine haar eigen radarposten aan de kust voor de bestrijding van bombardementen tegen de havens en marinebases.

Grootschalige sloop In de diverse kustplaatsen was ruimte voor de aanleg van de verdedigingslinie niet altijd voorhanden. Bij voorkeur werden de bunkers aangelegd in parken zodat er weinig gesloopt hoefden te worden. Bovendien bood de daar aanwezige beplanting mogelijkheden voor camouflage. Talloze huizen / wijken werden gesloopt voor het vrijmaken van schootsvelden en de aanleg van tankgrachten die daar om strategische redenen werden aangelegd. Er werd op grote schaal gesloopt: in Katwijk en Zandvoort werd de bebouwing aan de boulevards tot 200 meter landinwaarts afgebroken. Ter Heijde verdween – op de kerk na – geheel van de landkaart. In Den Haag en IJmuiden werden bebouwde zones gesloopt ten behoeve van de aanleg van o.a. tankgrachten. Tienduizenden werden gedwongen om de (kust) plaatsen te verlaten en te evacueren naar Drenthe, Overijssel of Limburg. Soms werd op kleinere schaal gesloopt en werd de midden in het bebouwde gebied opgerichte bunker – seinpost, schakelkamer etc. – voorzien van een bakstenen buitenmuur, valse ramen, een pannendak en soms zelfs een tuin. De aanleg van de Atlantikwall heeft ingrijpende gevolgen voor de bewoners van de Nederlandse kust. Alle kustplaatsen krijgen tijdens de oorlog te maken met een Sperrgebiet waarin burgers slechts toegang krijgen als zij taken uitvoeren die voor de Duitsers van belang zijn. De militaire autoriteiten willen zo min mogelijk burgers in dit gebied.

Gedwongen ontruiming en evacuatie vanaf 1942 Met het Winterausbauprogramm van de Atlantikwall in 1942 begint de ontruiming van de kuststrook. Afhankelijk van het strategische belang en de omvang van de bebouwing varieert de breedte van deze strook van honderd meter tot enkele kilometers. Rond belangrijke havengebieden zoals Den Helder, IJmuiden, Scheveningen, Hoek van Holland en de Scheldemonding is de ontruiming het meest rigoureus. Deze plekken staan bloot aan vijandelijke aanvallen en bewoners worden gedwongen te evacueren. De meeste van hun huizen worden opnieuw bewoond door inwoners die vanwege hun functie onmisbaar zijn. Evacués die nog wel van enig economisch en maatschappelijk nut zijn in het Sperrgebiet worden in de randgemeenten gehuisvest. De anderen, ‘inproductieven’ als ouden van dagen worden weggestuurd naar het oosten en noorden van Nederland.


11

Gedwongen sloop vanaf 1943 Vanaf 1943 gaan de Duitse bezetters nog verder: ze eisen een vrij schootsveld in en om hun zgn. landfronten en tankhindernissen. De huizen aan de strandboulevard en de direct erachter moeten worden gesloopt. In stedelijke- en havengebieden als Den Haag, de IJmond en Den Helder gaan zo hele woonwijken tegen de vlakte. Ruim 250.000 bewoners van het kustgebied worden gedwongen hun huis te verlaten en elders een onderkomen te vinden. Zij wonen dan bij anderen in.

Na de oorlog: woningnood en herbouw Na de oorlog kan ruim een derde van hen niet direct terugkeren naar de gemeente van herkomst. Er zijn niet genoeg woningen meer. Alleen al in het Noord-Hollandse kustgebied moeten 6500 woningen worden herbouwd. In Zuid-Holland met de zwaar gehavende woongebieden van Den Haag, Scheveningen, Katwijk aan Zee en Noordwijk aan Zee liggen de aantallen nog hoger. Alleen diegenen die voor de lokale economie onmisbaar zijn mogen terugkeren als zij te ver van hun werk zijn gehuisvest. De rest blijft de eerste jaren na de oorlog nog pendelen vanuit de randgemeenten. Diegenen die helemaal geen economische binding hebben blijven voorlopig in de opvanggemeenten wonen.

Wederopbouw-architectuur De Nederlandse kustplaatsen worden in een periode van vijftien jaar na de oorlog herbouwd. Tot op heden wordt het beeld van de Nederlandse kustplaatsen voor een belangrijk deel bepaald door de nu zo saai en schraal ogende architectuur van deze Wederopbouwperiode. Voor naoorlogse generaties lijkt het of het altijd zo is geweest.


12

LES 1 Doel

Leerlingen weten wat de Atlantikwall is. eerlingen weten waarom, wanneer en waar de L Atlantikwall gebouwd werd. Overzicht Les 1

Leerlingen kunnen de Atlantikwall tekenen op de kaart. eerlingen kunnen een plek in de eigen L omgeving benoemen waar Duitse bunkers te vinden zijn.

Duur

Ongeveer drie kwartier.

Voorbereiding Zorg voor een lokaal met een digitaal schoolbord. Print de werkbladen uit. (zie pagina 23 en 24)

Stap 1. Bunkers Ga naar www.degrotevolksverhuizing.nl. Kies een stad of dorp. Introduceer het onderwerp door middel van het introscherm bij les 1 over bunkers. Projecteer het groot op het digitale schoolbord en stel de volgende vragen, die ook op het scherm te zien zijn: A. Wat zie je hier? B. Waar kan dit zijn? C. Waar is het voor? D. Wie bouwden het? E. Herkent iemand dit gebouw?

Les 1 - stap 1. Bunkers A. Wat zie je hier?

Praat naar aanleiding van de bovenstaande vragen door over het onderwerp. Het is de bedoeling dat de leerlingen uiteindelijk weten dat het over bunkers gaat, die de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog in de duinen gebouwd hebben en dat die bouwwerken in de eigen omgeving te vinden zijn. Eventueel kan je nog een aantal foto’s van bunkers in de omgeving laten zien. Klik daarvoor op de kaart de volgende iconen aan: Bunkers

Linie Les 1 - stap 1. Bunkers E. Herkent iemand dit gebouw?


13

Stap 2. Aan de slag

Film Atlantikwall Mei 2015 beschikbaar

Bekijk met de leerlingen de film over de Atlantikwall, onder het scherm. Laat de leerlingen in tweetallen aan de vragen op de werkbladen werken: A. Waar is de Atlantikwall gebouwd? In Europa, van Noorwegen tot aan Spanje. B. Wie bouwden de Atlantikwall? De Duitsers. C. Wanneer werd de Atlantikwall gebouwd? In de Tweede Wereldoorlog tussen 1941-1945. D. Waarom werd de Atlantikwall gebouwd? Ter verdediging van de kust, omdat de Duitsers bang waren dat er een invasie kwam. E. Teken de Atlantikwall op de kaart van Europa en Nederland. F. Zet een grote rode stip op de plaats waar jij woont.

Les 1 - stap 2. Aan de slag Bekijk de film over de Atlantikwall

Stap 3. De Aanval Laat de leerlingen in tweetallen werken met het ontdekscherm. Bij deze opdracht is het de bedoeling dat de voorwerpen bij de juiste soldaten geplaatst worden. Vervolgens kan je schieten en kijken of het vijandige schip geraakt wordt. Als dat zo is, dan hebben de leerlingen de opdracht juist uitgevoerd. Vraag achteraf wat de leerlingen geleerd hebben van de opdracht? Controleer of ze snappen dat de Duitsers op deze manier de Europese kust verdedigden tegen een geallieerde aanval.


Les 1 - stap 3. De aanval

14

LES 2 Doel

Leerlingen weten waar de Atlantikwall gebouwd is, in hun eigen woonomgeving. Leerlingen kunnen verschillende soorten bunkers benoemen.

Overzicht Les 2

Leerlingen kunnen naast bunkers ook andere militaire bouwwerken benoemen. Leerlingen kunnen verschillende onderdelen van een bunker benoemen. Leerlingen kunnen het verhaal van de Atlantikwall plaatsen in de tijd en het relateren aan de periode van wereldoorlogen.

Duur

Circa anderhalf uur.

Voorbereiding ijk op de kaart of er een instelling in de buurt is K waar de klas heen kan gaan. Neem contact op en maak afspraken over het bezoek. Als dat niet het geval is, zoek dan een plek in de duinen uit waar een bunker is om te bekijken en zorg voor de volgende zaken: - Print werkbladen uit (Zie pagina 25 en 26) - Neem tekenpapier mee voor alle leerlingen - Laat enkele leerlingen een camera/telefoon meenemen - Neem een aantal zaklantaarns mee zodat donkere plekken ook goed bekeken kunnen worden - Zorg voor genoeg begeleiders

Stap 1. Functie Begin de les met het introductiescherm bij les 2 over de functie van de verschillende militaire bouwwerken. De leerlingen geven klassikaal antwoord op de vraag wat de beelden voorstellen. Leg aan het eind van de opdracht uit dat er naast bunkers dus veel meer bouwwerken nodig waren om de kust goed te kunnen verdedigen. In het vervolg van de les gaan de leerlingen dat met eigen ogen aanschouwen. Les 2 - stap 1. Functie


15

Stap 2. Aan de slag Loop met de leerlingen door de duinen of stap op de fiets naar de bunker. Bij de bunker aangekomen, krijgen de leerlingen drie opdrachten van circa twintig minuten. 1. Foto’s maken De leerlingen maken foto’s van het interieur en exterieur van de bunker. Let op! Is er een informatiebordje? Maak daar dan ook een foto van!

Les 2 - stap 2. Aan de slag

2. Vragen stellen De leerlingen krijgen tien minuten om voor zichzelf de omgeving goed in zich op te nemen. Ze lopen door de bunker, lopen er om heen en bekijken alles heel precies. Na ongeveer tien minuten schrijven ze elk drie vragen op die ze graag willen weten over de bunker. 3. Tekenen Deze opdracht is simpel. De leerlingen zoeken een mooie plek uit, van waaruit ze de bunker(s) goed zien. Laat ze de omgeving met de overblijfselen van de Atlantikwall tekenen. Of de leerlingen gaan naar binnen en tekenen het interieur van de bunker en het uitzicht dat ze vanuit de bunker hebben.

Stap 3. Afsluiting In de klas wordt de excursie kort teruggekoppeld. Probeer met elkaar een antwoord te vinden op de vragen die er zijn. De tekeningen en de foto’s worden bewaard tot les 4.


16

Les 3 Doel

Leerlingen kunnen twee gevolgen benoemen van de bouw van de Atlantikwall in hun eigen omgeving. Leerlingen weten wat het begrip evacuatie inhoudt. Overzicht Les 3

Leerlingen kennen verhalen van personen die vanwege de bouw van de Atlantikwall huis en haard moesten verlaten. Leerlingen kunnen informatie filteren uit een bron. Leerlingen kunnen in samenwerking met anderen bronnen raadplegen en ontwikkelen onderzoeksvaardigheden. Leerlingen krijgen waardering voor de getuigenissen van evacués en kunnen benoemen waarom het belangrijk is om deze verhalen te behouden voor de toekomst.

Tijd

Circa driekwartier.

Voorbereiding Verdeel de klas over vijf groepjes in het klaslokaal en leg per groep de opdracht klaar Zorg dat elk groepje de beschikking heeft over een computer met internet Print werkbladen uit (Zie pagina 27-31) Print eventueel foto’s, kaarten en ander bronmateriaal uit Groepje B heeft een hedendaagse kaart nodig van de woonplaats. Zorg er in ieder geval voor dat die geprint of gekopieerd is.

Stap 1. Evacuatie en Spelen In deze les gaan de leerlingen zich verdiepen in de gevolgen van de bouw van de Atlantikwall: de sloop van de kustplaats en de evacuatie van de bevolking. Om de leerlingen voor te bereiden op het onderwerp worden klassikaal de twee introschermen van les 3 behandeld. Door het introscherm 1A. evacuatie ontdekken de leerlingen dat de bouw van de bunkers inhield dat er huizen gesloopt moesten worden. Automatisch denken de leerlingen dan ook na over de vraag waar de bewoners van die huizen naar toe moesten. Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

Les 3 - stap 1a. Evacuatie

17

Het introscherm 1B. SPELEN geeft de leerlingen het besef dat er in de oorlogsjaren veel speelruimte verloren ging en dat het ook niet meer toegestaan was om op het strand te verblijven. Stel de vraag waar mag het meisje spelen in 1939 en laat een leerling het kind naar verschillende plekken slepen. Klik vervolgens op het jaar 1943 en stel dezelfde vraag opnieuw. De leerlingen komen er zo vanzelf achter dat veel speelruimte in de oorlogsjaren verloren ging. Samenvattend worden de gevolgen van de bouw van de Atlantikwall benoemd: • • • • • •

Les 3 - stap 1b. Spelen

Sloop Nieuwe gebouwen in de omgeving Werkgelegenheid Veel Duitsers Minder speelruimte Evacuatie (leg dit begrip goed uit!)

Stap 2. Aan de slag Uitleg over de opdracht. Leerlingen gaan in vijf groepjes op zoek naar het antwoord op de vraag: Wat betekende bouw van de Atlantikwall voor de inwoners van hun woonplaats en verwerken dat in les 4 in een (digitale) vertelplaat. Ieder groepje werkt met een ander soort bron maar krijgt dezelfde soort opdracht: Opdracht A. Bunkers of • Bekijk en lees de bronnen met symbool • Beantwoord de volgende vragen: - Noem drie bunkers die nog in jullie woonplaats te vinden zijn. - Waar zijn de bunkers gebouwd? - Beschrijf voor elk van die bunkers waar het gebouw voor bedoeld was en wat er in de oorlog mee gebeurd is. - Maak hiervoor gebruik van de informatie die je in les 2 tijdens de excursie hebt gekregen.

Les 3 - Stap 2. Aan de slag A. Bunkers

Opdracht B. Kaart op de kaart. • Bekijk de bron(nen) met het symbool • Van je juf of meester krijg je een kaart van je dorp of stad. • Beantwoord de volgende vragen: - Welk gedeelte van je woonplaats werd gesloopt? Kleur dit groen op de nieuwe kaart. - Waar werden de bunkers gebouwd? Kleur dit rood op de nieuwe kaart. - Uit welke wijken evacueerden de mensen? (dit kan je eventueel opzoeken bij de andere bronnen op de kaart) Kleur dit geel op de nieuwe kaart. - Zet ten slotte zwarte stippen op de plekken waar jullie eigen huizen staan. Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

Les 3 - Stap 2. Aan de slag B. Kaart

18

Opdracht C. Bronnen op de kaart. • Bekijk en lees de bronnen met het symbool • Beeld je in dat je in 1943 leefde en uit je huis moest vertrekken. Schrijf samen een dagboekfragment van ongeveer 300 woorden. • Haal je informatie uit de bronnen op de kaart • Beschrijf in je dagboekfragment het volgende: - Wat vind je van de evacuatie? - Hoe gaat de evacuatie in zijn werk? - Waar ga je naartoe? - Hoe laat je, je oude huis achter?

Les 3 - Stap 2. Aan de slag C. Bronnen

Opdracht D. Het dorp op de kaart. • Bekijk de bronnen met het symbool • Beantwoord de volgende vragen per foto (dus 4 of 5 keer): - Wat zie je precies op de foto? Schrijf dit in twee zinnen op . - Wat is er veranderd ten opzichte van 1940? Schrijf dit op. - Hoe ziet de plek er nu uit? Schrijf dit ook op. Opdracht E. Getuigenissen • Bekijk, beluister of lees de bronnen met het symbool op de kaart. • Kies een van de verhalen uit en beantwoord de volgende vragen: - Waarom moest deze meneer of mevrouw evacueren? - Wanneer moest deze persoon evacueren? - Waar ging hij of zij naar toe? - Hoe heeft deze persoon de evacuatie ervaren? - Wat vind je zelf van het verhaal? Verklaar je antwoord.

Les 3 - Stap 2. Aan de slag D. Het Dorp

Les 3 - Stap 2. Aan de slag E . Getuigenissen

Stap 3. Afsluiting Bij elke opdracht is het de bedoeling dat de leerlingen na het onderzoek een afbeelding van de bron uitzoeken, waarbij ze in de volgende les een verhaal gaan vertellen. Dat is dus een foto van de bunker, een van de kaarten, een van de bronnen, een van de stadsfoto’s of een still van filmbeelden.

Les 3 - Stap 3. Afsluiting

Extra Als leerkracht kan je er ook voor kiezen om uitgebreider op het onderwerp in te gaan door de leerlingen alle opdrachten te laten maken in een circuit. De les zal dan ongeveer twee keer zo lang duren.


19

Les 4 Doel

De leerlingen kunnen verkregen kennis vormgeven in een presentatie De leerlingen kunnen verkregen kennis reproduceren in een verhaal

Tijd

Overzicht Les 4

Circa een uur.

Voorbereiding Print de afbeeldingen/kaarten/stills die de groepjes leerlingen hebben uitgekozen ui in kleur op A3-formaat. Leg voor elk groepje drie gekleurde kleine kaartjes klaar.

Stap 1. Vertelplaat Klassikaal laat de leerkracht met behulp van het digitale schoolbord zien wat straks de bedoeling is. Er wordt samen met de leerlingen een vertelplaat gemaakt door drie tekstvakken op de foto, bron of kaart te plaatsen en daar informatie op te typen. Stel aan de leerlingen de vraag wat ze zien en wat ze over het onderwerp willen vertellen. Het is de bedoeling dat ze daarbij uit gaan van de opgedane kennis in de vorige lessen. Tekst voorbeeld bij de foto Dit is een bunker die de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog in de duinen gebouwd hebben. De bunker werd gebruikt voor het verdedigen van de kust. Na de oorlog is de bunker niet afgebroken. De bunker werd als zomerhuisje gebruikt. Les 4 - Stap 1. Vertelplaat Foto

Tekstvoorbeeld bij de bron Veel mensen die in een kustplaats woonden kregen een oproep tot evacuatie. In een paar dagen moesten zij hun woning verlaten. De mensen moesten snel een andere woonruimte vinden in een nieuwe woonplaats. In veel gevallen werden de verlaten huizen afgebroken.

Les 4 - Stap 1. Vertelplaat Bron Lesmodule De Grote Volksverhuizing - groep 7 & 8

20

Tekstvoorbeeld bij de kaart Dit is een oude kaart van een wijk in een kustplaats (in dit geval Den Helder). De wijk is in de oorlog helemaal veranderd. De straten zijn afgebroken en de mensen moesten vertrekken. De straten lagen in puin. Na de oorlog is de wijk weer opgebouwd. Het is belangrijk bij deze opdracht dat de leerlingen zich realiseren dat de vertelplaat goed te begrijpen moet zijn voor iedereen. En dat betekend dat ze alles duidelijk moeten uitleggen.

Les 4 - Stap 1. Vertelplaat Kaart

Stap 2. Aan de slag De leerlingen gaan zelf een vertelplaat maken met de afbeelding/ kaart/bron die ze in de vorige les uitgekozen hebben en die de leerkracht uitgeprint heeft. Zorg ervoor dat de leerlingen ook het andere materiaal dat ze in de vorige lessen verzameld hebben, klaar hebben liggen. Bij de uitgeprinte afbeelding/kaart/bron op A3formaat wordt een verhaal verteld. De leerlingen nemen drie punten op de afbeelding/kaart/bron waar ze informatie over geven vanuit het onderzoekje dat ze in les 3 gedaan hebben. Dit doen ze op dezelfde manier als aan het begin van de les klassikaal op het digitale schoolbord is gedaan. Ze schrijven de teksten op drie kleine gekleurde kaartjes die vervolgens op de A3-print geplakt worden.

Les 4 - Stap 2. Aan de slag

Afsluiting Ten slotte presenteren de groepjes hun eigen vertelplaat. De vertelplaat wordt voorin de klas gehangen en de leerlingen vertellen allemaal hun eigen verhaal dat voortkomt uit het onderzoekje in les 3. De presentaties maken met elkaar het verhaal over de Atlantikwall compleet. Er wordt verteld over de bunkers, de veranderingen in de stad, de manier waarop de evacuatie georganiseerd werd en over de ervaringen van mensen zelf.

Extra De presentaties kunnen ook met Powerpoint gegeven worden. Laat de leerlingen dan hun gekozen afbeeldingen downloaden en er tekstvakken in plaatsen. De vertelplaten kunnen ook gepresenteerd worden in een centrale ruimte in de school en/of een culturele instelling zoals de bibliotheek. De vertelplaten zijn dan ook voor een groter publiek zichtbaar.


21

COLOFON Dit educatieve lespakket voor het digitale schoolbord over de Atlantikwall is ontwikkeld door Explanation Design / Plein C, Cultuurcompagnie Noord-Holland. Er is gebruikgemaakt van archiefbronnen en foto’s van: - Noord-Hollands Archief Haarlem - Regionaal Archief Akmaar - Genootschap Oud Zandvoort - Zandvoortse Bunkerploeg - Rob Bossink www.zandvoortvroeger.nl Dit project is gefinancierd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Haarlem/Alkmaar 2014 www.pleinc.nl Er zijn mogelijkheden om het project uit te breiden met lokale historische bronnen van andere kustplaatsen. Voor meer informatie hierover neemt u contact op via [email protected]. Grafisch ontwerp: Projectleiding: Explanation Design, Haarlem Realisatie: All Terrain Media en Daas Design Vormgeving en handleiding: Omdat Ontwerp


22

Digitaal lespakket voor kinderen over de Atlantikwall

Naam: Groep:

DE GROTE VOLKSVERHUIZING

Les 1. Werkblad A. NTEN DOCELEIDING HAND

LES 1

Je hebt gekeken naar een film over de Atlantikwall in Nederland en Europa. Beantwoordt de volgende vragen:

Les label (typbaar) met open en gesloten lus

Icoontjes oorlog

A.

Waar is de Atlantikwall gebouwd? Icoontjes dagelijk levem

B.

Wie bouwden de Atlantikwall?

C.

Wanneer werd de Atlantikwall gebouwd?

D.

Waarom werd de Atlantikwall gebouwd?


23


Naam: Groep:


Les 1. Werkblad B. NTEN DOCELEIDING HAND

E. F.

LES 1


Teken de Atlantikwall op de kaart van Europa en Nederland. Zet een grote rode stip op de plaats waar jij woont. Icoontjes oorlog

Icoontjes dagelijk levem


24


Naam: Groep:


Les 2. Werkblad A. NTEN DOCELEIDING HAND

LES 1

Je bent bij een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Deze bunker maakte deel Atlantikwall. Bekijk het gebouw goed en maak de volgende opdrachten:

Les label (typbaar) open en uitmetvan degesloten lus

Icoontjes oorlog

1. Maak de volgende foto’s:

A. Van de buitenkant B. Van de binnenkant C. Van een informatiebordje als dat er is

2.

Bekijk de bunker heel precies. Loop er omheen. Loop naar binnen en neem alles goed in je op.


Welke vragen komen er naar boven? Schrijf hieronder drie vragen op die je graag over het gebouw wilt weten.

A.

B.

C.


25


Naam: Groep:


Les 2. Werkblad B. NTEN DOCELEIDING HAND

LES 1


3. Zoek een mooie plek uit vanwaar je de bunker goed ziet. Of ga de bunker in en zoek een plek uit waar je de omgeving kan zien. Icoontjes oorlog

Maak hieronder een tekening van wat je ziet. Teken alles zo precies mogelijk na. Icoontjes dagelijk levem


26


Naam: Groep:


Les 3. Werkblad A. BUNKERS NTEN DOCELEIDING HAND

ekijk en lees de bronnen met symbool B Beantwoord de volgende vragen:

LES 1


of Icoontjes oorlog

- Noem drie bunkers die nog in jullie woonplaats te vinden zijn. - Waar zijn de bunkers gebouwd? Icoontjes dagelijk levem - Beschrijf voor elk van die bunkers waar het gebouw voor bedoeld was en wat er in de oorlog mee gebeurd is. Maak hiervoor gebruik van de informatie die je in les 2 tijdens de excursie hebt gekregen. Schrijf de antwoorden hieronder of op een apart blaadje op.


27



Les 3. Werkblad B. Kaart NTEN DOCELEIDING HAND

LES 1

op de kaart. Bekijk de bron(nen) met het symbool Van je juf of meester krijg je een kaart van je dorp of stad. Beantwoord de volgende vragen:


Icoontjes oorlog


- Welk gedeelte van je woonplaats werd gesloopt? Kleur dit groen op de nieuwe kaart. - Waar werden de bunkers gebouwd? Kleur dit rood op de nieuwe kaart. - Uit welke wijken evacueerden de mensen? (dit kan je eventueel opzoeken bij de andere bronnen op de kaart) Kleur dit geel op de nieuwe kaart. - Zet ten slotte zwarte stippen op de plekken waar jullie eigen huizen staan.


28



Les 3. Werkblad C. Bronnen NTEN DOCELEIDING HAND

Bekijk en lees de bronnen met het symbool

LES 1


op de kaart.

Beeld je in dat jezelf in 1943 leefde en uit je huis moest vertrekken. Schrijf samen een dagboekfragment van ongeveer 150-200 woorden. Haal je informatie uit de bronnen op de kaart

Icoontjes oorlog


Beschrijf in je dagboekfragment het volgende: - Wat vind je van de evacuatie? - Hoe gaat de evacuatie in zijn werk? - Waar ga je naartoe? - Hoe laat je, je oude huis achter? Schrijf het dagboekfragment op een apart blaadje of werk het uit op de computer.


29


Naam: Groep:


Les 3. Werkblad D. Het dorp NTEN DOCELEIDING HAND

Bekijk de bronnen met het symbool

LES 1


op de kaart. Icoontjes oorlog

Beantwoord de volgende vragen per foto (dus 4 of 5 keer): -Wat zie je precies op de foto? Schrijf dit in twee zinnen op . -Wat is er veranderd ten opzichte van 1940? Schrijf dit op. -Hoe ziet de plek er nu uit? Schrijf dit ook op.


Schrijf de antwoorden hieronder of op een apart blaadje op.


30


Naam: Groep:


Les 3. Werkblad E. Getuigenissen NTEN DOCELEIDING HAND

Bekijk, beluister of lees de bronnen met het symbool

LES 1


op de kaart. Icoontjes oorlog

Kies een van de verhalen uit en beantwoord de volgende vragen: - Waarom moest deze meneer of mevrouw evacueren? - Wanneer moest deze persoon evacueren? - Waar ging hij of zij naar toe? - Hoe heeft deze persoon de evacuatie ervaren? - Wat vind je zelf van het verhaal? Verklaar je antwoord.


Schrijf de antwoorden hieronder of op een apart blaadje op.


31

DE GROTE VOLKSVERHUIZING. Handleiding & Werkbladen

Recommend Documents