Johann Caspar Sch midt alias Max Stirner 2 5 o kt ob er 1 8 0 6 – 2 6 juni 1 8 5 6
d e r Ein zi g e un d sein Eigentu m 1844
De e e nling eig e nd o m
en
zijn
De el e e n IK HEB MIJN ZAAK OP NIETS GEBOUWD. Tekening door Friedrich Engels
Wat m o et eig enlijk mijn zaak zijn ?
Vóór alles d e goe de z a a k, d a n d e Go d d elijke z a a k, vervolge n s die va n d e m e n s h ei d, va n d e waa r hei d, va n d e m e n s elijkheid, va n d e gerec h tig hei d, ver d e r d e z a a k va n m ij n volk, va n mij n vor s te n, va n mij n va de rla n d; t o t slo t d e z a a k va n d e gees t e n n og d ui z e n d a n de re z a ke n . Maar allee n m ij n z a a k m a g ke n n elijk n o oit m ij n z a a k zij n. ,,Foei, jij egoïs t, die allee n m a a r a a n je z elf d e n k t?” Laat we d a n ee n s kijke n, h oe al die m e n s e n, voo r wier z a a k wij werke n, o n s o p offere n en ons m oeten be ziele n, h u n eige n z a a k be h a r tige n. JULLIE we te n veel die pga a n d s over God t e ver telle n, e n h e b b e n d ui ze n d e n ja re n la ng ,,de die p te va n d e God hei d o n d e r z oc h t” e n h a a r in h e t h a r t gesc h o u w d, z o d a t j ullie o n s wel k u n ne n z egge n h oe God, d e ,,Go d d elijke Zaak” die wij geroe p e n zij n te die ne n, z elf uit oefe n t. En jullie ver zwijge n h e t ge d oe va n d e Heer o o k niet . Wat is n u eige nlijk zij n z a a k? Heeft hij, z o als dit va n ons geëis t wo r d t, ee n a n d e re z a a k, h eeft hij d e z a a k va n d e wa ar hei d, va n d e lief de t o t d e zij ne ge m a a k t? Jullie zij n vero n twa a r dig d over dit m i sver s t a n d e n j ullie lere n o n s, d a t God s z a a k wel d egelijk die va n d e waa r h ei d e n lief de is, m a a r d a t d e z e, gee n vree m d e z a a k ge n oe m d k a n wo r d e n, o m d a t Go d d e lief de e n wa ar hei d z elf is; d e vero n d e r s t elling, d a t Go d o p o n s a r m e wo r m e n z o u k u n n e n 1
lijke n, als hij ee n a n d e re z a a k als ee n eige n z a a k z o u voo r t rek ke n, vero n twaa r digt j ullie ook. ,,Zou jullie God zic h d e z a a k va n d e lief de e n waa r h ei d a a n t r ek ke n, als hij niet z elf d e wa ar hei d z o u zij n?” Hij z o rgt allee n voo r zij n z a a k, m a a r o m d a t hij alles in alles is, is ook alles zij n z a a k; wij ec h te r, wij zij n nie t alles in alles, e n o n z e z a a k is m a a r klein e n verac h t elijk; d a a r o m m o e t e n wij ee n ,,hoge re z a a k die n e n.” Weln u, h e t is jullie d ui delijk, d a t God zic h allee n o m zij n z a a k be k o m m e r t , zic h allee n m e t zic h z elf be zig ho u d t, allee n m a a r a a n zic h z elf d e n k t e n uit sl uite n d zic h z elf o p h e t o og h eeft ; wee alles, wat h e m niet bevalt. Hij die n t gee n h o ge re z a a k e n s telt allee n m a a r zic h z elf t evre de n. Zijn z a a k is ee n z uiver egoïs tisc h e z a a k. Hoe s t a a t h e t n u m e t d e m e n s h ei d, wier z a a k wij t o t d e o n z e m o e te n m a k e n ? Is h a a r z a a k s o m s va n ie m a n d a n d e r s e n die n t d e m e n s h ei d ee n h oge re z a a k? Nee, d e m e n s h ei d d e n k t allee n a a n zic h z elf, d e m e n s h ei d wil allee n m a a r d e m e n s h ei d beg u n s tige n, d e m e n s h ei d is voo r zic h z elf h a a r eige n z a a k. Op d a t zij zic h k a n o n twikkele n , laa t z e volkere n e n in divid u e n, zic h te rwille va n h a a r af be ule n, e n als z e gelever d h e b be n, wat d e m e n s h ei d n o dig h e eft, d a n wo r d e n z e d o o r h a a r uit d a n k ba a r h ei d o p d e m e s t h o o p va n d e ge sc hie d e nis gewor p e n. Is d u s d e z a a k va n d e m e n s h ei d niet ee n p u u r egoïs tisc he z a a k? Ik h o ef h ele m a al niet a a n ie de ree n, die zij n z a a k n a a r o n s wil t o e sc h uive n, te late n zie n, d a t h e t he m allee n o m zic h z elf e n niet o m o n s, uit sl uite n d o m zij n eige n wel zij n e n niet o m h e t o n z e t e d oe n is. Kijk m a a r ee n s n a a r d e re s t. Wil d e waa r h ei d, d e vrijheid, d e m e n s elijk hei d, d e gerec h tighei d, iet s a n d e r s, d a n d a t jullie e n t h o u sia s t voor h a a r wor de n e n h a a r die ne n? Ze voele n zic h er alle m a al h e el goe d bij, als zij voo r h e t z o ijverig verv ulle n va n h u n plic ht e n ge p re z e n wor d e n . Kijk ee n s n a a r h e t “volk,” d a t d o o r die n s twillige p a t rio t te n wor d t be sc her m d. De p a t riot te n s n e uvele n in d e bloe dige s t rij d, of in d e s t rij d t ege n h o nger e n n o o d; vraagt h e t volk d a a r s o m s o m? Het volk wor d t d o o r d e m e s t va n h u n lijke n ee n ”bloeien d volk”! De in divid u e n zij n ,,voo r d e gr o te z a a k van h e t volk” ges t o rve n, e n h e t volk s t a m e lt h e n e nige wo o r d e n va n d a n k n a e n t re k t d a a r h a a r voor d eel uit. Da t n oe m ik n o u ee n lucra tief egoïs m e. Kijk m a a r ee n s n a a r die s ult a n , die z o lief de rijk voo r ,,de p u r e o n b a a t z uc h tighei d z elf e n offer t hij zic h niet elk u u r voor “de zij ne n.” Maar p r o beer h e t ee n s e n ge d r a ag je ee n s nie t als d e zij ne, o m d a t je je a a n zij n egoïsm e o n t t r o k ke n h e b t, d a n n a a r d e zij n z a a k o p niet s a n d e r s, d a n o p zic h z elf ges tel d: hij is voor zic h z elf d e ,,enige” e n d ul d t nie m a n d, die h e t waagt zij n.
zij ne n” z o rg t. Is hij nie t d e voo r d e zij ne n o p? Ja z ek er, m a a r als d e jo uwe: je m o e t, geva nge nis. De s ulta n h eeft voo r zic h z elf alles in alles, niet ee n va n d e “zijn e n” t e
En k u n je, uit d e z e sc hit te re n d e voo r beel d e n, d a n nie t lere n, d a t d e egoïs t h e t b e s t e af is? Ik, va n m ij n ka n t, t r ek d a a r mij n les uit e n wil, in plaa t s va n z o n d e r e nig eige n bela ng die gro te egoïs te n te die n e n, liever z elf ee n egoïs t zij n. God e n d e m e n s hei d h e b be n h u n z a k e n o p nie t s ge s tel d, o p nie t s a n d e r s d a n o p zic h z elf. Dus s tel ik d a n mij n z a a k o p d e z elf de m a nier o p mij z elf, voo r wie ik n e t z ogoe d als God, he t nie t s van al h e t a n d e r e be n, o m d a t ik mij n alles e n o m d a t ik d e e nige be n. Heeft God, h eef t d e m e n s h ei d, z o als j ullie bewere n, vold o e n d e in h o u d , o m voo r zic h z elf alles in alles t e zij n: d a n m e r k ik, d a t h e t m ij d a a r aa n n og veel m i n d e r z al
2
o n t b re ke n: e n d a t ik over mij n ”leegte” nie t h e b te klage n. Ik b e n nie t h e t niet s, in d e be te ke nis va n leegte, m a a r he t sc h e p p e n d e nie t s, h e t nie t s, waa r uit ik z elf als sc h e p p e r alles sc he p. Weg d a n m e t die z a ke n, die nie t h ele m a al mij n z a a k zij n! Vin de n jullie d a t m ij n z a a k o p zij n mi n s t “de goe de z a a k” m o e t zij n? Wat goe d, wa t slec h t! Ik be n t oc h z elf m ij n z a a k, e n ik b e n n oc h goe d n oc h slec h t! Beide h e b b e n voo r mij gee n be teke nis. Het God d elijke is God s z a a k, he t m e n s elijke is d e z a a k “va n d e m e n s e n.” Mijn z a a k is n oc h h e t God delijke, n oc h h e t m e n s elijke, is niet h e t ware, goe d e, rec h tvaa r dige, vrije e n z., m a a r allee n h e t m ij ne, e n h e t is gee n alge m e n e z a a k, m a a r is u niek, z o als ik u niek be n. Voor mij z elf gaa t niet s bove n mij z elf. EERSTE DEEL DE MENS “De m e ns is voor de m e nse n het hoogste w e z e n,” z eg t Feue r b ac h. ”De m e ns is n u p as ge vo n de n,” z eg t Bru n o Baue r.. Late n we d a n dit h o og s te we z e n e n die nie uwe vo n d s t, ee n s n a u w ke u riger b e kijke n. I EEN MENSENLEVEN. Vanaf he t oge n blik, d a t hij h e t lich t va n d e werel d a a n sc h o u wt, p r o b eer t ee n m e n s ui t d e war b oel va n d e wereld, waa ri n o o k hij, m e t al h e t a n d e re, h ee n e n wee r wo r d t gewor pe n, zic h z elf te o n t d e kke n e n vat o p zich z elf te k rijge n. Toc h ver de digt o p nie uw alle s, wa t m e t h e t ki n d in aa n r a ki ng k o m t, zic h t ege n zij n ingrij pe n, e n h o u d t zij n eige n be s t a a n in s t a n d. O m d a t iede ree n allee n zij n eige nbela n g dient e n tegelijker tij d s t ee d s m e t a n d e re n in b o t si ng ko m t, is h e t gevech t o m h e t z elfbe h o u d o nver mij delijk. Over win ne n of verlie ze n , t u s s e n die twee alter n a tieve n sc h o m m elt d e s t rij d h e e n e n wee r. De overwin n a a r wor d t m e ester, d e overwo n n e n e d e o n der d a a n : d e ee n oefe n t zij n s u p e rioriteit e n “de rec h t e n va n d e s u p e rie u re” uit, d e a n d e r verv ult in ee r bie d e n re s pect zij n “plichte n va n de o n d e r d a a n.” Maar bei de n blijven vija n d e n va n elkaa r e n ligge n altij d o p d e loer: z e loere n o p d e z w a k h e de n va n d e a n d e r: kin d e re n o p die va n h u n o u d e r s e n o u d e r s o p die va n h u n ki n de r e n, (b.v. h u n a ngs t), of d e s t ok overwin t d e m e n s of d e m e n s ove rwin t d e s t o k. In d e ki n de r tij d n e e m t d e bevrij di ng ee n z o d a nig verloo p, d a t we ac h te r h e t we z e n va n d e di nge n of ,,ach te r d e di nge n” p r o b e re n te k o m e n: d a a r luiste re n we al h u n 3
z w a k h e de n o m af, waa r z o als be ke n d is, ki n d e re n ee n z e k e r ins tin k t voor h e b b e n, d a a r b r eke n e n o n tle de n we gra ag voo r, s n u ffele n z o gra ag in ver b o rge n h o e k e n, s pie d e n n a a r h e t ver h ul de e n ver borge ne e n b e p r oeve n alles. Pas als we d a a r ac h te r geko m e n zij n, voele n we o n s z e k er; zij n we er b.v. ac h te rgeko m e n, d a t d e r oe de tege n over o n z e t r o t s t e z w a k is, d a n vre z e n we h a a r niet m e e r, “we zij n h a a r o n tgr oeid.” Achte r d e r oe de s t a a t, m a c h tiger als zij, o n z e t r o t s, o n z e t r o t s e m o e d. Wij k o m e n geleidelijk ac h te r alles, wa t voor o n s e ng e n niet pl uis wa s, d e e nge gevree s d e m a c h t va n d e r oe de, h e t s t re nge ge zic h t va n d e va d e r, e n z., e n ac h te r alles vin d e n we o n z e a ta r axie, d a t wil z egge n: o n z e o nver s t o o r b a a r h ei d, o nver sc h r o k k e n h ei d, o n z e t ege n kr ac h t, over m ac h t e n o n be d wi ng b aa r h ei d. Wat o n s ee r s t vrees e n re s p ect inboe z e m d e, d a a r t r ekke n we o n s nie t m e e r sc h uw voo r te r ug, m a a r vat te n m o e d . Achte r alles vin de n we o n z e m oe d , o n z e s u p e rioriteit; ac h te r h e t b a r se b evel va n d e m e e r de re n e n o u d e r s, s t a a t im m e r s o n z e m o e dige in s te m mi ng, of o n z e ver sc h alke n d e sli m h ei d. En h oe m é é r we o n s voele n, d e s t e m i n d e r sc hijn t h e t, wat tevo re n o n overwin nelijk leek. En wa t is o n z e list, sli m h ei d, m o e d, t r o t s? Wat a n d e r s d a n geest? Een ger ui me tij d blijven we van éé n gevec h t, d a t o n s late r z o d e a d e m b e n ee m t, versc ho o n d n.l. va n h e t gevec h t t ege n h e t versta n d . De m o ois te ki n d e r tij d gaa t voo r bij, z o n d e r d a t h e t n o dig wa s, m e t h e t vers ta n d t e wor s t ele n. We b ek o m m e r e n o n s in h e t ge heel nie t o m h a a r, late n o n s m e t h a a r nie t in, e n acce p te re n gee n vers t a n d . Doo r overt uiging br e ngt m e n o n s t o t niet s, e n voo r goe d e re d e n e n, p ri ncip e s e n z., zij n we d o of; t ege n liefko zi nge n, s t r affe n e n d e rgelijke, k u n n e n we ec h te r h eel slec h t. Dit bit te re gevec h t o p leve n e n d o o d m e t h e t ver s t a n d, t ree d t p a s later o p, e n d a n begint ee n nie uwe fa se: tij de n s d e kin d e r tij d d a r tele n we r o n d, z o n d e r veel t e pieke re n. Geest h ee t o n z e eerste vo n d s t , d e ee r s te o n tg o d d elijking van h e t go d d elijke, d.w.z. va n h e t e nge, d e s p o ke n, d e ,,hogere m a c h te n.” On s fris je ug dig gevoel, h e t gevoel van eige nwaa r d e, wor d t d o o r nie t s m e e r geï m p o nee r d: d e werel d is mi n d e rwaa r dig verklaa r d, we s t a a n d a a r b ove n , we zij n geest. Nu p a s zie n we, d a t we d e wereld t o t d a n t oe h ele m a al nie t m e t gee s t a a n sc h o uw d, m a a r gewoo n a a nge s t a a r d h e b be n. Op h e t n at u ur ge weld oefe ne n we o n z e ee r s te k r ac h t e n. Ou d e r s im p o n e re n o n s als n a t u u r gewel d; later h e e t h e t: d a t je va d e r e n m o e d e r m o e t verlate n e n alle n a t u u rgewel d als ver nietig d m o e t b e sc h o uwe n. Ze zij n overwo n n e n. Voor d e vers t a n dige n, d.w.z. “gees telijke m e n s e n,” b e s t a a t d e fa milie niet als n a t u u rgeweld; e r t ree d t ee n b re uk m e t o u d e r s, z u s t e r s, b r o e d e r s e n z. o p. Wan nee r d e z e n als geestelijke, redelijke m ac hte n “we de rge bor e n” wo r d e n, d a n zij n z e h ele m a al niet m e e r, wa t z e voo r die tij d ware n. En niet allee n d e o u d e r s, m a a r voor al d e m e n s e n, wo r d e n d o o r d e jo nge m e n s overwo n n e n: z e zij n voor h e m gee n hi n d e r p a al m e e r, e n e r wor d t d o o r h e m gee n re ke ni ng m e e r m e e ge h o u d e n; wa n t n u h ee t h e t: God m o e t m e n m e e r d a n d e m e n s e n ge h o o r z a m e n . Al h e t ,,aardse” wijkt voor di t h oge s t a n d p u n t in ee n verac h t elijk ver sc hiet te r ug: wa n t dit standpunt is het h e m else. De h o u di ng is n u h ele m a al o m ge d r a ai d, d e jo ngeling n ee m t ee n gees telijke h o u di ng a a n, te rwijl d e k n a a p, die zic h n og gee n gee s t voel de, in ee n gee s tloo s lere n o p g r oeid e. De ee n p r o bee r t nie t d e dinge n m ac h tig t e wor d e n, b.v. d e gesc hie d e nis feiten in zij n 4
h o of d te s t a m p e n, m a a r d e gedac hte n die in d e di nge n verb o rge n ligge n, d u s d e geest va n d e gesc hie de nis; d e k na a p d a a re n tege n begrij p t wel d e verb a n de n , m a a r nie t d e ideeë n, nie t d e gee s t; d a a r o m rijgt hij h e t e n e leer b a re a a n h e t a n d e re, z o n d e r a p rio ries e n t he o re tisc h t e werk t e gaa n, d.w.z. z o n d e r n a a r ideeë n t e z o e ke n. Moes t m e n in d e kin d e r tij d d e weer s t a n d va n d e w ereld wette n overwin n e n, n u s t o o t m e n bij alles wa t m e n va n pla n is, o p ee n influist ering van d e gees t, va n h e t ver s t a n d, va n h e t eige n ge wete n “Dat is o nver s t a n dig, o nc h ris telijk, o n p a t rio t tisc h” e n d e rgelijke m e e r, r oe p t h e t gewe te n o n s t oe, e n d o e t o n s e rva n t er u g sc h rikke n. Niet d e m a c h t va n d e wreke n d e Eume ni de n, nie t d e t o o r n va n Poseid o n, nie t Go d, in z over re d e z e oo k al h e t ver borge ne ziet, nie t d e s t r afr oe d e va n d e va d e r vre z e n we, m a a r h e t ge wete n. We “zit te n n u a a n o n z e ge d ac h te n va s t,” e n volge n h u n geb o d e n n e t z o o p, als we voor die tij d d e o u d e rlijke e n m e n s elijke geb o d e n o pvolg de n. On z e d a d e n ric h t e n zic h o p d e z elf de m a nier n a a r o n z e ge dac h t e n, (ideeë n, voo r s tellinge n, o n s geloof) z o als in d e ki n de r tij d n a a r d e bevele n va n o n z e o u d e r s. Als kin d h e b be n we ook ge dac h t, m a a r o n z e ge d ac h t e n ware n gee n o n we rkelijke, a b s t r ac te, absolute, d.w.z. nie t sl e c ht s g e dachten, ee n h e m el o p zic h, ee n z uivere ge d ac h t ewerel d, logische ge d ac h t e n. Het zij n intege n d eel allee n m a a r ge d ac h t e n gewees t, die we over ee n z a a k m a a k te n: we s t el de n o n s ee n di ng z u s of z o voo r. We d a c h t e n wel: d e wereld die we d a a r zie n, h eeft God ge sc h a p e n; m a a r be d ac h t e n (“on d e r z oc h t e n”) niet d e “die p te va n d e Go d h ei d z elve”; Wij d ac h te n wel: “Dat is h e t wa re a a n d e z a a k,” m a a r wij d ac h te n z elf nie t h e t ware of d e waa r hei d, e n m a a k t e n h e t nie t t o t d e e n e zi n: “Go d is d e waa r h ei d.” De “die p te va n d e God hei d, die d e Waar h ei d is,” r a a k t e n we nie t. Bij z ulke z uiver logisc he, d.w.z. t h e ologisc he vrage n als “wat is waa r h ei d” blijft Pilat u s niet s til s t a a n, al h o ewel hij in af z o n d e rlijke gevalle n, e r niet a a n twijfelt, t e k u n n e n o p s p o r e n, “wat h e t wa re a a n d e z a a k” is, d a t wil z egge n, of d e z a a k waa r is. Elke a a n ee n z a a k ver bo n de n ge d ac h t e, is n og nie t slechts ee n ge d ac hte, ee n a b s olu te ge d ac h t e. De z uivere ge dac hte n t e voor sc hijn r oe p e n of je d a a r a a n ove rgeve n, is h e t verla nge n va n d e je ug d, e n alle lich tge s t alte n va n d e ge d ac h t ewerel d, z o als waar h ei d, vrijheid, m e n s h ei d, de m e n s e n z. verlich te n e n b e ziele n d e je ug dige ziel. Is ec h te r d e gee s t als h e t we z e nlijke o n d e r ke n d, d a n m a a k t h e t t oc h ui t, of d e gee s t a r m of rijk is, e n d a a r o m p r o bee r t m e n rijk a a n gee s t t e wor d e n: d e gees t wil zic h uit b reide n, zij n rijk vestige n, ee n rijk, d a t nie t va n d e z e werel d, d e z o j uis t overwo n n e ne, is. Zo h u n ke r t hij er d a n n a a r o m alles in alles te wor d e n, d.w.z. h o ewel ik gee s t be n, be n ik t oc h nie t ee n vol m a a k te gee s t e n m o e t d a a r o m eer s t d e vol m a a k te gee s t z o e ke n. Daar d o o r ec h ter verlies ik, die m e n e t als gee s t h a d gevo n d e n, m e t ee n m e z elf weer, o m d a t ik m e voor d e vol m a a k te gees t, als ee n m ij nie t eige n, m a a r ee n vol m a a k t a n dere, b uig e n mij n leeg heid voel. Op gee s t ko m n u vrijwel alles a a n, m a a r is o o k elke gee s t d e “juis te” gee s t? De juis te e n ware gees t is h e t ideaal va n d e gee s t, d e “heilige gees t.” Hij is niet mij n of jullie gee s t, m a a r juis t ee n ideale, ee n vol m a a k t a n dere, hij is “Go d” “Go d is Gees t.” En d e z e vol m a ak t a n de re “Vade r in d e h e m el geeft h e n, die h e m vrage n” ( Luca s 1 1: 1 3)
5
De m a n o n d e r sc hei d t zic h va n d e jo ngeling, d o o r d a t hij d e werel d n e e m z o als zij is, in plaa t s va n h a a r h ele m a al slec h t t e vin d e n, e n h a a r te wille n verbe te re n. d.w. z. n a a r zij n ideale n t e m o d ellere n; in h e m ves tigt zic h d e m e ni ng d a t m e n m e t d e werel d in zij n eige n belan g m o e t o m s p ri nge n, e n n iet volge n s zij n idealen. Zola ng m e n zic h e nkel als geest bew u s t is, e n d a t d e waa r d e va n h e t leven in h e t gee s t zij n ligt (de jo ngeling ko m t e r ge m a k k elijk t o e, zij n leve n, h e t “lijfelijke” voo r ee n niets o p te geve n, voor d e m e e s t d wa z e k re n king va n d e eer), z ola ng h eeft m e n o o k allee n m a a r ged ac hte n , ideeë n, die m e n ee n m a al, z o d r a m e n er ee n werk k ring voor h eef t gevo n de n, h o o p t t e k u n n e n verwe z e nlijke n; m e n h eeft voorlo pig d u s allee n m a a r idealen, niet verwe z e nlijkte ideeë n of ge d ac h t e n. Men be mi n t ec h te r zic h z elf p a s lijfelijk, e n ge nie t va n t o p t o t tee n va n zic h z elf, als m e n zic h o p rij per e leeftij d bevin d t, p a s d a n zie t m e n bij d e m a n ee n p e r s o o nlijk of egoïstisch bela ngs t elling, d a t wil z egge n, nie t allee n ee n b ela ng s telling va n o n z e gee s t, m a a r t o t ale bevre diging, ee n bevre diging va n d e h ele m a n, ee n z elf z uc htige bela ngs t elling. Vergelijk m a a r ee n s ee n m a n m e t ee n jo ngeling. Lijkt hij jullie nie t h a r de r, m i n d e r groot m oe dig, z elf z uc h tiger? Is hij d a a r o m slec h te r? Jullie z e gge n n ee, hij is allee n d ui delijker, of z o als j ullie h e t o o k wel n o e m e n ,,p rak tisc h e r” gewor d e n. Hoof d z a a k t oc h is, d a t hij zic h z elf m e e r t o t mi d d el p u n t m a a k t, d a n d e jo ngeling, die m e t iet s a n d e r s, b.v. God, va derla n d e n d e rgelijke ,,dwee p t.” Daar o m vert oo n t d e m a n ee n twee d e zic h z elf - vin de n. De jo ngeling vo n d zic h z elf als geest e n verloor zic h weer in d e alge m e n e gee s t, d e vol m a a k te, h eilige gees t, de m e n s, d e m e n s h ei d, kor t o m in allerlei ideale n: d e m a n vin d t zic h z elf in leve n de lijve als gees t . Kna pe n h e b be n allee n m a a r ongeestelijke d.w. z. ge d ac h t elo z e e n ideeë nlo z e bela nge n, jo ngelinge n e nkel geestelijke, d e m a n werkelijke, p e r s o o nlijke egoïs tisc he b ela nge n. Wan nee r h e t kin d gee n voor wer p h eeft, wa ar h e t zic h m e e b e zig k a n h o u d e n, d a n verveelt he t zic h: wa n t h e t ka n zic h n og nie t m e t zic h z elf b e zig h o u d e n. O mgekee r d re ke n t d e jo ngeling m e t h e t voorwer p af, o m d a t voor h e m uit h e t voo rwe r p ged ac hte n voor t kwa m e n: hij h o u d t zic h m e t zij n ge d ac h t e n b e zig, zij n d r o m e n, is gee s telijk be zig, of liever “zijn gees t is b e zig.” Al h e t nie t gee s telijke va t d e jo ngeling s a m e n o n d e r d e verac h telijke be n a mi ng “uiterlijk he d e n.” Wan nee r hij zic h d e s alnie t te mi n a a n d e m e e s t kleingee s tige uite rlijkhe de n vas tkla m p t (bv. s t u d e n te n - m a niere n e n a n d e re for m aliteite n), d a n gebe u r t d a t o m d a t e n wa n nee r hij d a a rin iets geestelijks o n t d e k t, d.w.z. als z e voo r h e m sy m bolen zij n. Zoals ik m ij z elf ac h te r d e di nge n vin d, e n wel als gee s t, m o e t ik mij z elf later o o k ac hter de ge dac hte n vin de n, n.l. als h u n sc h e p p e r e n eige n a ar. In d e tij d va n d e gee s t gr oeide n d e ge d ac h te n, mij, wie n s voo r t b re ng sele n z e t oc h ware n, b ove n h e t h o of d: als k o o r t sf a n t a sieë n z w eef d e n z e o m mij h e e n e n be a ng s tigde n mij, ee n h uiveringwek ke n d e m ac h t. De ge d ac h te n z elf ware n w er kelijk gewor de n, ware n s p o ke n z o als Go d, Keize r, Pau s, Vaderla n d, e n z. Als ik h u n werkelijkhei d ver s t o or, d a n n ee m ik z e in h e t mij n e te r u g e n z eg: Ik allee n be n werkelijk. En n u n e e m ik d e werel d voo r h e tgee n z e voo r mij z elf is, n a m elijk als d e m ij ne, als mij n eige n d o m: Ik be t r ek alles o p mij z elf.
6
Zou ik als gee s t d e wereld in d e die p s t e werel dver ac h ting te r ug s t o te n, d a n s t o o t ik als eige na a r n u d e gees te n of ideeë n, in h u n ,,leeg hei d,” t e r ug. Ze h e b b e n gee n m a c h t m e e r over mij, z o als over d e gee s t gee n “aa r d s gewel d” m a c h t h eef t. Het ki n d wa s realis tisc h in d e di nge n va n d e z e werel d geva nge n, t o t h e t h e m la ng z a m e r h a n d lukte z elfs ac h te r d e z e di nge n te k o m e n; d e jo ngeling was idealistisc h, d o o r ge dac h te n be ziel d, t o t hij zic h t o t ee n m a n o pwer k t e, d e egoïst, die n a a r h a r telu s t m e t d e di nge n e n ge dac h te n o m s p ri ng t e n zij n p e r s o o nlijke bela ng b ove n alles plaa t s t. Tot slot d e grijsa ar d? Als ik er ee n wor d, is er n og tij d ge n oeg o m d a a r over te s p re ke n. II MENSEN VAN DE OUDE EN DE NIEUWE TIJD. Zoals ie de ree n va n o n s zic h o n twikkel de, wa t hij n a s t r eef d e, be reikte of mi s te, welk d oel hij oo k ooit be oog de e n a a n welke pla n n e n e n we n s e n zij n h a r t ee n oge n blik hi ng, welke vera n de ri nge n zij n m e ni nge n, welke sc h o k k e n zij n p ri nci pe s o n d e rginge n, ko r t o m h oe hij va n d a ag gewor de n is, wa t hij giste re n of ja re n gele de n n og niet wa s: d a t h a alt hij m e e r of mi n d e r ge m a k kelijk ui t zij n ge he uge n weer t e voo r sc hij n e n o n d e rvin d t p a s d a n ec h t leve n dig, welke vera n d e ringe n in h e m z elf plaa t s h e b b e n ge ha d, wa n nee r h e t leven va n ie m a n d a n d e r s zic h voor zij n oge n afrolt. Late n we d a a r o m ee n s n a a r h e t ge d oe va n o n z e voo ro u d e r s kijke n, d a t h e n o p h e t verkeer de p a d he ef t gebr ac h t. 1. DE OUDEN. O m d a t m e n n u ee n m a al gewe n d is o n z e voo rc h ris t elijke voo r o u d e r s d e n a a m va n ,,ou de n” te geve n, willen wij he n nie t voo r d e voete n wer p e n, d a t zij, vergeleke n bij o n s erva re n m e n s e n, eige nlijk kin de re n ge n oe m d z o u d e n m o e t e n wo r d e n, e n h e n liever m a a r z o als altij d als o n z e goe de o u d je s m o e te n e re n. Hoe zij n z e er ec h te r t oe geko m e n t e vero u de r e n, e n wie h eeft h e n d o o r zij n voo rgewe n d e nie uwig hei d k u n n e n ver d ri nge n? We ke n n e n d e revolu tio naire nie uweling e n r e s p ectlo ze erfge n a a m wel, die o m zij n z o n d ag te h eilige n z elfs d e Sabba t va n d e Vade re n o n t h eilig de, e n d e tij d in zij n loo p o n d e r b r ak, o m voor zic h z elf m e t ee n nie uwe tij d r eke ni ng te b egin n e n. We k e n n e n h e m e n wete n d a t h e t d e c hris te n is. Blijft die ec h te r ee uwig jo ng e n is hij n u n og d e nie uwe, of z al o o k hij o u d e rwe t s wor d e n ge m a a k t, z o als hij dit m e t d e “ou de n” ge da a n h e eft? De o u d e n z ulle n z elf d e jo nge, die h e n ver d r o ng, wel voo r tgeb rac h t h e b b e n. Late n we d e z e sc he p pi ngs - d a a d d a n ee n s n a uw ke u rig b e kijke n. ,,Voor die o u d e n wa s d e werel d ee n waa r h ei d” z eg t Feuer b ac h, m a a r hij vergee t d a a r iet s bela ngrijks a a n t oe te voege n, n a m elijk ee n waa r h ei d, waa r zij p r o b ee r d e n o m ac h te r d e o nwa a r hei d e rva n te ko m e n, e n uitein d elijk o o k werkelijk kwa m e n. Wat er uit d e woor de n va n Feuer b ac h begre pe n m o e t wor d e n is ge m a k k elijk t e begrij p e n, wa n n ee r m e n z e m e t d e c hris telijke s telling, over d e “ijdelhei d e n verga n k elijk h ei d va n d e wereld,” vergelijkt. Zoals d e chris te n zic h n a m elijk n o oit va n d e ij delhei d va n Go d s woor d ka n over t uige n, m a a r in d e ee uwige e n o nwrik ba re waa r h ei d d a a rva n gelooft, die, h oe die pe r m e n die o n d e r z oe k t, allee n m a a r gla n s rijke r voo r d e d a g m o e t k o m e n
7
e n m o e t t rio mfe re n: z o leef de n d e o u d e n va n h u n k a n t in d e m e ni ng, d a t d e werel d e n wereld s e ver h o u di nge n (b.v. d e n a t u u rlijke bloe d s b a n d) h e t wa re wa s, wa ar h u n o n m ac h tig ik zic h voor m o e s t b uige n. Juis t d a tge n e, waa r d e o u d e n d e gro o t s te waa r d e a a n t oeke n de n, wor d t d o o r d e c hris te n e n als waa r d eloo s verwo r p e n, e n wa t d e ee n als waa r hei d er ke n d e, b r a n d m e r k t d e a n d e r als ee n ijdele le uge n. De bela ng rijke be te ke nis va n he t va derla n d ver dwij n t e n d e ch ris te n m o e t zic h als ee n “vree m d eling o p aa r d e” be sc h o uwe n (Hebree n 11:13), h e t h eilige b egr ave n va n d e d o d e n, waa r ee n k u n s twe rk als d e Antigo ne va n Sofokle s uit o n t s t o n d, wor d t als m e elijwekke n d be s t e m p el d (“laat d e d o d e n h u n d o d e n begrave n”), d e o nver b rekelijke waa r h ei d va n d e o n sc h e n d b a a r h ei d va n d e fa milieba n d e n, wor d t als ee n o n waa r h ei d voo rge s t el d, waa r m e n zic h nie t tij dig ge noeg va n ka n los m a ke n (Marc. 1 0:29), e n z o gaa t h e t m e t alles. Ziet m e n n u in, d a t voor bei de p a r tije n h e t o m gekee r d e als waar h ei d geld t, voo r d e ee n h e t n a t u u rlijke, voor d e a n d e r h e t gees telijke, voo r d e ee n d e a a r d s e di nge n e n ver h o u di nge n, voor d e a n d e r h e t h e m else (het h e m else va d e rla n d), h e t “Jer u z ale m, d a t d a a r bove n is,” e n z.), d a n valt altij d n og te b e zie n h o e uit d e o u d h ei d d e nie uwe tij d e n d e z e o nlooc he n b a re o m ke ri ng t evo o r sc hij n k o n k o m e n. De o u d e n h e b b e n er ec h te r z elf n a a r t oe gewe rkt, d o o r h u n waa r hei d in leuge n te ver a n d e re n. Late n we d a n o o k m e te e n d e gla n s rijke ja re n van d e o u d h ei d, d e ee uw va n Perikle s, p a k k e n. Toe n gree p d e s ofis tisc he be sc h aving o m zic h h ee n, e n Grieke nla n d d r eef d e s p o t, m e t wa t h e n h eel la ng e n or m e er n s t was gewee s t. Te la ng ware n d e va de re n d o o r h e t geweld va n h e t o n a a n t a s t b a r e be s t a a n gek nec h t, d a n d a t d e n a k o m elinge n uit die bit te re e rva ringe n nie t h a d d e n k u n n e n lere n, zich z elf te voele n. Met m o e dige vrijpo s tig hei d s p r eke n d e Sofiste n d a a r o m h e t ver m a n e n d e woor d uit: “Laat je niet over bl uffe n” e n verb rei de n d e verlich te leers telling: “geb r uik bij alles je ver s ta n d, je ver n uf t, je gees t; m e t ee n goe d e n geoefe n d ver s t a n d k o m t m e n h e t be s t d e wereld d o o r, be z o rg t m e n zic h h e t b e s t e, h e t m e e s t a a n ge n a m e leve n.” Ze zie n d u s in d e gee s t h e t be s te wa pe n tege n d e werel d. Daar o m sla a n z e d e dialectisc he be he n dighei d, be kwaa m h ei d in he t s p r e ke n, d e di s p u t ee rk u n s t e n z., z o h o og a a n. Ze verko n dige n d a t d e gee s t tege n alles te geb r uike n is; m a a r va n d e h eilighei d va n d e gee s t zij n z e n og ver verwij de r d, wa n t hij gol d voo r h e n als m i d del, als wa p e n, z o als bij ki n de r e n d a a r list e n t r o t s t oe die n t: h u n gees t is h e t o n o m k o o p b a re versta n d . He de n te n d age z o u m e n z oie t s ee n ee n zij dige vor mi ng va n h e t vers t a n d n o e m e n e n e r d e volge n d e ver m a ni ng a a n t oevoege n: o n twikkel niet allee n m a a r je ver s t a n d, m a a r ook je h a r t. Dat z elf de d e e d Socrates. Zou n a m elijk h e t h a r t nie t va n zij n n a t u u rlijke d rifte n wor de n verlos t, m a a r m e t d e m e e s t t oevallige in h o u d gevul d blijven e n iet s va n z elfs p re ke n d begere n swa a r digs volle dig in d e m ac h t va n d e di nge n, d a t wil z egge n: slec h t s als ee n vat gevul d m e t allerlei lu s t e n, blijve n, d a n z o u h e t nie t k u n n e n mi s se n, d a t h e t vrije ver s t a n d h e t “slec ht e h a r t” z o u m o e te n die n e n e n b er ei d z o u zij n alle s te rec h tva a r dige n, wa t h e t b o z e h a r t b egee r d e . Daar o m z egt Sokra te s, h e t is nie t ge n o eg, d a t m e n bij alle z a k e n zij n vers t a n d geb r uikt, m a a r h e t ko m t er o p a a n, voor welke z a k e n m e n zic h in s p a n t . We z o u d e n t ege nwoo r dig z egge n: Men m o e t d e “goe de z a a k” die ne n. Maar d e goe d e z a a k die n e n, wil z egge n z e d elijk zij n. Daar o m is Sokra te s d e gro n dlegge r va n d e e t hiek. Onge twijfeld m o e s t h e t p ri nci pe va n d e Sofiste n er t oe leide n, d a t d e m e e s t o n z elfs t a n dige e n blin d e slaaf van zij n begeer te n t oc h ee n voo r t reffelijk Sofis t k o n zij n e n m e t sc he r p zi n nig heid alles t e n g u n s t e va n zij n o n b e sc h a af d h a r t k o n uitlegge n e n o n d e r b o uwe n. Waar te r werel d is er eige nlijk iet s, waa r nie t ee n “goe de re d e n” voo r t e vin de n z o u zij n, e n wa t niet z o u te ver d e dige n vallen?
8
Daar o m z egt Sokra te s: je m o e t ,,rein va n h a r t zij n,” z o d a t m e n r eke ni ng m e t je sc h r a n d e r h ei d h o u d t. Van hieraf begin t d e twee d e p e rio d e van d e Griek se bevrij ding va n d e gees t, d e p e rio de va n d e z uiver h ei d va n h e t h a r t. De ee r s te kwa m n.l. d o o r d e Sofiste n te n ein de, o m d a t z e d e al m ac h t va n h e t vers t a n d p r ocla - m e e r d e n. Maar h e t h a r t bleef w ereldsge zi nd , bleef ee n k n ec h t va n d e werel d, s t ee d s d o o r wereld s e we n se n be n a d r u k t. Dit r uwe h a r t z al va n n u af a a n be sc h aaf d wor d e n: d u s h e b b e n we n u d e tij d va n d e bescha ving v a n het h art . Op welke m a nier m o e t h e t h a r t ec h te r b e sc ha af d wor de n? Wat h e t vers t a n d, d e z e e ne k a n t va n d e gees t, b e reikt h eef t, nl. d e be kwaa m h ei d m e t e n over d e h ele in h o u d vrij s p el t e h e b b e n, d a a r s t a a t o o k h e t h a r t voor: al h e t w ereldse m o e t voor h e t h a r t ee n sc h a n d e wo r d e n, z o d a t t e n slo t te fa milie, ge m ee n sc ha p, va de r lan d e n d e rgelijke, t e rwille va n h e t h a r t, d.w. z. te r wille va n d e z aligheid, te r wille va n d e z aligheid va n h e t h a r t, wor d e n o pgegeve n. De d a gelijkse e rva ring leer t o n s d a t h e t vers t a n d ree d s lang d e z a a k vaarwel ge z eg d ka n h e b be n, te rwijl h e t h a r t d a a r n og vele jare n voo r klo p t. Zo wa s o o k h e t Sofistisc h vers t a n d, z o z ee r m e e s te r gewor de n over d e h ee r se n d e o u d e m ac h t e n, d a t d e z e allee n n og m a a r uit h e t h a r t, waa r z e z o o n ge s t o o r d in h uis d e n , verjaag d m o e s te n wo r d e n, o m ein delijk in h e t ge heel gee n d eel m e e r a a n d e m e n s te h e b b e n. De ze s t rij d wer d d o o r Sokr a te s a a nge p re z e n e n b e reik te zij n vre d e sver d r ag p a s in d e s t e rve n s d age n va n d e o u d e we reld. Met Sokra te s begint h e t o n d e r z oe k e n va n h e t h a r t, e n alle in h o u d va n h e t h a r t wor d t ge zift. In h u n laa t s t e e n uite r s te ins p a n ni nge n wier p e n d e o u d e n alle in h o u d uit h u n h a r t e n liete n h e t n e rge n s m e e r voo r klo p p e n: dit wa s d e d a a d va n d e sce p tic u s. Die z elf de rein h ei d va n h e t h a r t, die h e t ver s t a n d in d e s ofis tisc he tij d t o t s t a n d gebrac h t h a d, we r d n u in d e sce p tisc he o o k d o o r h e t h a r t b e reikt. De s ofis tisc he be sc h aving h eeft e rvoor ge z o rg d, d a t h e t ver s t a n d n e rge n s m e e r voo r stilstaat, e n d e sce p tisc he, d a t h e t h a r t n e rge n s m e e r d o o r wo r d t be woge n . Zola ng d e m e n s in werel d se z a ke n is verwikkel d, e n d o o r zij n be t re k kinge n t o t d e wereld wor d t beva nge n — e n dit is t o t h e t ein d e va n d e o u d h ei d z o, o m d a t zij n h a r t n og altij d voor d e o n af ha n kelijk hei d va n h e t wereld s e m o e t wo r s tele n — z ola ng is hij n og gee n gees t; wa n t d e gee s t is niet lijfelijk e n h e ef t gee n relatie m e t d e werel d e n h e t lijfelijke: voor h e m be s t a a t d e werel d niet, b e s t a a n gee n n a t u u rlijke b a n d e n, allee n m a a r h e t gee s t elijke e n gee s telijke b a n d e n. Daar o m m o e s t d e m e n s ee r s t z o volko m e n o nver bi d d elijk e n o n be z o rg d, z o volle dig z o n d e r r ela ties wo r d e n, als d e sce p tisc h e be sc h aving he m voor s t elt, z o volle dig o nve r sc hillig t ege n over d e werel d, d a t h e m h a a r ins t o r ti ng z elfs niet z o u r a ke n, voor d a t hij zic h als werel dvrij, d.w.z. als gees t z o u k u n n e n voele n. En dit is h e t re s ulta a t va n h e t re u z e nwe rk va n d e o u d e n, nl. d a t d e m e n s zic h, als ee n rela tie - e n werel dlo o s we z e n, als gee s t z o u k u n n e n b e sc h o u we n. Nu p a s, n u h e m alle we reld s e z o rge n h e b b e n verla te n, is hij voo r zic h z elf alles in alles, be s t a a t allee n voor zic h z elf, d.w.z. is gees t voo r d e gee s t, of d ui delijker: b e k o m m e r t zic h allee n om het gee s telijke. In h e t chris telijke sla nge nver n uf t e n d uive n o n sc h ul d zij n d e bei de zij de n va n d e a n tieke bevrij ding va n d e gee s t, zij n ver s t a n d e n h a r t z o vervol m a a k t, d a t z e weer jo ng e n nie uw lijke n, zic h n oc h d o o r h e t e ne n oc h d o o r h e t a n d e re, d o o r h e t werel d se, n a t u u rlijke, m e e r uit h e t vel d late n slaa n.
9
Tot geest werkte n d e o u d e n zic h o p e n z e s t reef d e n e r n a a r geestelijk t e wor d e n. Maar ee n m e n s die als gee s t we rk z a a m wil zij n, wor d t t o t h eel a n d e r e vraag s t u k k e n a a nge t r o kke n, d a n hij vóór die tij d a a n zic h z elf k o n s t elle n, t o t vra ag s t u k ke n, die ec h t d e gee s t e n nie t h e t n a a k te ver s t a n d, of scherp zin nig heid b e zig h ei d ver sc h affe n, h e t vers t a n d d a t zic h allee n m a a r ins p a n t, o m m ac h t over d e di nge n t e verwerve n. Allee n m e t h e t gee s telijke be m oeit d e gee s t zic h, e n in alles z o e k t hij d e ,,s p o re n va n d e gees t” o p: voor d e gelovige gee s t ,,ko m t alles va n Go d” e n h e t in te re s se er t h e m m a a r in z over re d a t h e t d e z e afko m s t d ui delijk m a a k t; voo r d e filosofische gee s t ver sc hij n t alles m e t d e s te m p el van h e t ver s t a n d e n in te re s see r t h e m m a a r voo r z over hij e r ver s ta n d, d.w.z. gee s telijke in ho u d, in ka n o n t d e k ke n. Dus niet d e gees t, die zic h ee nvo u dig niet m e t iet s o ngee s telijk s, niet m e t din ge n , m a a r allee n m e t h e t we z e n, d a t ac h te r e n b ove n d e di nge n aa nwe zig is, m e t d e ged ac hte n te m a ke n h eef t, nie t die gees t ver m o ei de d e o u d e n, wa n t z e b e z a te n die n o g niet; n ee, voor h e m voch te n z e e n n a a r h e m h u n k e r d e n z e p a s, e n sc h e r p t e n h e m t ege n over h u n over m ac h tige vija n d, d e zi n n elijke wereld (wat voo r h e n ec h te r alle m a al nie t zi n n elijk wa s, o m d a t Jehova of d e Gode n va n d e h ei d e n e n n og ver va n h e t b egri p ,,Go d is gee s t” verwij der d wa re n, o m d a t in pla a t s va n h e t zi n n elijke va d e rla n d h e t ,,he m else” n og nie t wa s geko m e n e n z.?) z e sc he r p te n h u n zi n t uige n tege n d e zi n n elijke werel d, d e sc her p zi n nig hei d. He de n n og zij n d e jo d e n, d e z e waa nwij ze kin d e re n van d e o u d h ei d, niet ver de r geko m e n, e n k u n n e n m e t al h u n s u b tiliteit e n k r ac h t va n h u n sc her p zi n nig hei d e n ver n uf t, die d e di nge n m e t weinig m o eite m e e s te r k a n wor d e n, e n h e n ka n d winge n h e m t e die ne n, d e gee s t, die v a n de din ge n h ele m a al niets m a a k t, niet vin de n. De c hris te n h eeft gee s telijke bela nge n, o m d a t hij zic h z elf t o e s t a a t ee n geestelijk m e n s t e zij n; d e joo d begrij p t d e z e bela nge n e n z e z uiver h ei d erva n h ele m a al niet, o m d a t hij h e t zic h z elf niet t oe s t a a t d e di nge n gee n waa r d e t oe t e ke n n e n. Het luk t h e m niet d e z uivere geestelijk heid te be reike n, ee n gee s telijk hei d, z o als z e religie u s b.v., in h e t allee n, d.w. z. z o n d e r werke n, r ec h tvaa r dige n d geloof va n d e c h ris te n e n, uitge d r u k t wor d t. Hu n gee s teloos hei d verwij de r t voo r altijd d e jo d e n va n d e ch ris te n e n; wa n t voo r d e gee s tlo z e is d e gee s telijke o n beg rij p elijk, n e t z o als d e gee s tlo z e voo r d e gees telijke verac h t elijk is. De jo de n be zit te n allee n m a a r d e “gees t va n d e z e werel d.” De o u d e sc he r p zi n nighei d e n die p zi n nig hei d ligt z o ver va n d e gees t e n d e gees telijke wereld va n d e c hris te ne n verwij de r d, als d e a a r d e va n d e h e m el. Door d e di nge n va n d e z e wereld, wor d t hij, die zic h ee n vrije gees t voelt, nie t s o m b e r e n b a ng, o m d a t hij er nie t o p let; o n d e rvin d t m e n h u n d r u k t oc h n og, d a n is di t ee n bewijs, d a t m e n n og be kr o m p e n ge n oeg is, d a a r w a a r de aa n t e h ec h te n, waa r ke n n elijk ook t oe h o o r t, d a t h e t d a n z o ie m a n d n og o m h e t “lieve leven” ga at. Voor wie h e t er allee n m a a r o p a a n k o m t, zic h ee n vrije gees t te voele n e n t e bewege n, is h e t va n gee n bela ng, h oe ar m z alig h e t h e m d a a r bij ga at, e n hij d e n k t er h ele m a al niet over n a wa t hij m o e t d o e n , o m werkelijk vrij e n ge n o eglijk te leve n. De o nge m a k ke n va n h e t va n d e di nge n af ha n kelijke leve n s t o re n h e m nie t, o m d a t hij allee n m a a r gee s telijk, e n va n gee s t elijk voe d s el leeft, d a t hij ove rige n s, z o n d e r h e t n a u welijks t e wete n, allee n m a a r vree t e n verslin d t, e n wa n nee r bij h e m d e vra a t z u c h t o p h o u d t, weliswa a r lich a m elijk s t e rf t, m a a r als gees t zic h e rva n b ew u s t is o n s t e rfelijk t e zij n, e n o n d e r ee n vro m e a a n d ac h t of ge d ac h te d e oge n sl uit. Zijn leve n b e s t a a t uit ee n zic h be zig h o u d e n m e t h e t gee s telijke, is de n ke n , h e t overige hi n d e r t h e m nie t; al h o u d t hij zic h a a n d ac h tig, in be sc h o uwing of filos ofisc he bew u s t h ei d, m e t h e t gee s telijke b e zig, z o als hij altij d k a n e n wil, altij d be s t a a t zij n wer k ui t h e t d e n k e n, e n d a a r o m k o n Car te siu s, voo r wie dit uitein d elijk h ele m a al d ui delijk wa s gewo r d e n, z egge n: ,,Ik d e n k, wil z egge n: Ik b e n.”
10
Mijn d e n ke n, h ee t h e t d a a r, vor m t Mijn Bestaa n of Mijn Leve n; allee n wa n n e er ik gee s t elijk leef, leef ik; allee n als gee s t b e n ik we rkelijk of: ik b e n d o o r e n d o o r gee s t e n niet s d a n gee s t. De o ngelukkige Peter Schle mie hl, die zij n sc h a d u w verlore n h e eft, is h e t p o r t re t va n d e t ot gee s t gewo r d e n m e n s; wa n t h e t gee s telijk lich aa m h e eft gee n sc h a d uw. Hoe h eel a n de r s wa s h e t d a a re n t ege n bij d e o u d e n! Hoe s te rk e n m a n n elijk z e zic h ook tege n over h e t geweld van d e di nge n m o c h t e n ge d r age n, t oc h m o e s t e n z e z elf h e t gewel d er ke n n e n, e n ver der b r ac h te n z e h e t nie t, d a n d a t z e d a a r h u n leve n z o goe d m ogelijk tege n be sc he r m d e n. Pas later erke n d e n z e d a t h u n “waarac h tige leve n” nie t h e t t ege n d e di nge n va n d e werel d vech te n d e leve n was, m a a r h e t “gee s telijke,” h e t va n d e z e di nge n “afgewe n de,” e n t oe n z e di t in z age n, wer d e n z e ch rist e n e n, d.w.z. d e “nie uwe n,” e n nie uwere n vergeleke n m e t d e o u d e n; h e t va n d e di nge n afgewe n d e, h e t gee s t elijke leve n, be t re kt ec h te r gee n voe d sel m e e r uit d e n a t u u r, m a a r “leeft allee n m a a r va n ge d ac h te n” e n is d a a r d o o r gee n “leve n” m e e r, m a a r de n ke n. Nu m o e t m e n ec h t er niet gelove n, d a t d e o u d e n ged ac hteloos ware n , n e t z o mi n als m e n zic h d e gee s telijke m e n s m a g voor s telle n, als of die leve nloo s z o u k u n n e n zij n. Veeleer h a d d e n z e over alles, nl. d e werel d, d e m e n s e n, d e go de n e n z., h u n ge d ac h t e n, e n liete n zie n d a t z e he el d r u k wa re n m e t d a t in h u n b ew u s t zij n te b re nge n. Allee n de ge d ac h te n ke n d e n z e niet, alhoewel z e ook aa n va n allerlei d ac h t e n e n “zic h m e t h u n ge d ac h t e n plaag de n.” Vergelijk h e n m a a r m e t d e ch ris telijke s p re u k: “Mijn ge d ac h te n zij n nie t u w ge d ac h t e n, e n n e t z o veel als d e h e m el h oger is d a n d e a a r d e, zij n mij n ge d ac h t e n o o k h oge r d a n d e uwe,” e n he ri n ne r je h e tgee n hie r bove n ove r o n z e ki n d e rge d ac h te n wer d ge z eg d. Wat z oe k t d e o u d h ei d d u s? Het ware leve nsge not, d e ge nietinge n va n h e t leve n : uitein d elijk z al d a t o p h e t “ware leve n” uit d r a aie n. De Grieks e dic h te r Simo ni de s zi ng t: “ge z o n d h ei d is h e t m e e s t e d ele voo r d e s te rfelijke m e n s , h e t d a a r o p volge n d e is sc h o o n h ei d, h e t d e r d e: rijk d o m verk rege n z o n d e r vals hei d, h e t vier de: ge z ellige vrie n d sc h a p, h e t ge n o t in ge z elsc h a p va n vrolijke vrie n d e n.” Dat zij n alle m a al leve nsde u g de n , leve n svre ug d e n. Waar n a a r verla ng de Dioge ne s va n Sino p e a n d e r s n a a r, d a n n a a r d e werkelijke leve nsge n o t, d a t hij in h e t h e b be n va n d e klein s t m o g elijke b e h o ef te o n t d e k te? Waar a n de r s Aris ti p p u s n a a r, die h a a r in ee n o n d e r alle o m s t a n dig he d e n vrolijke s te m mi ng t e r ugvo n d? Ze wilde n vrolijke, z uivere leve ns m oe d, d e vrolijk heid, z e wilde n “goe d e dinge n zij n.” De Stoïcijne n willen d e wij ze verwe z e nlijke n, d e m a n va n d e leve ns wijs heid, d e m a n, die w eet te leve n , d u s ee n wijs leve n; z e vin d e n dit in d e verac h ti ng va n d e we reld, in ee n leve n zon der leve ns o n twikkeling, zonder uit b reidi ng, zon der vrie n d elijke vers t a n d h o u di ng m e t d e wereld, d.w.z. ee n geïsoleerd leve n, in h e t leve n als leve n, nie t in h e t m e eleve n: allee n d e s t oïcijn leeft, al h e t a n d e re is voo r h e m d o o d. O mge keer d verla nge n d e Epicuriër s n a a r ee n veelbewoge n leve n. De o u d e n verla ng de n, o m d a t z e goe d e di nge n wilde n zij n, n a a r w el zijn (de jo d e n m e t n a m e n a a r ee n la ng, m e t kin de re n e n goe d e re n, ge z ege n d leve n), n a a r d e e u d a e m o nie, h e t wel zij n in d e m e e s t versc hei de ne vor m e n. De m oc rite s bv. r o e m t als z o d a nig d e “ge m oe d s r u s t,” waa ri n h e t “zac h t is t e leve n ,” z o n d e r vrees e n z o n d e r o pwin di ng. Hij d e n k t d a t m e n m e t h a a r h e t b e s t e af is, als m e n zic h h e t m e e s t a a n ge n a m e leve n be z o rg t e n h e t be s te d o o r d e we reld k o m t. Wie ec h t e r nie t va n d e wereld k a n los k o m e n, e n d a t ook j uist niet ka n, o m d a t zij n h ele b e zig heid o pg a a t aa n h e t aa nwe n d e n va n zij n k rac h te n, o m va n d e we reld verlos t te ra k e n, d u s in h e t ver z a k e n va n d e w ereld
11
(waar t oe t oc h n o o d z a kelijke rwijs h e t ver z a a k b a re e n h e t ver z a a k te m o e t blijve n be s t a a n, te n zij er nie t s m e e r af valt t e s t o te n): z o be reikt hij h o og s te n s ee n uite r s t e graa d va n bevrij ding, e n o n d e r sc h eid t zic h d a n va n d e mi n d e r bevrij d e allee n m a a r gra d u eel. Zou hij z elfs t o t h e t d o de n va n d e aa r d se zi n n e n k u n n e n k o m e n, d a t allee n n og h e t ee nvo u dige p r evele n va n h e t woo r d “Bra h m a” t o elaa t, d a n z o u hij zic h n og nie t we z e nlijk va n d e zi n nelijke m e n s e n o n d e r sc h ei de n. Zelfs d e s t oïcijns e h o u di ng e n m a n n e n d e u g d, k o m t te n slo t t e o o k m a a r er o p n e er, d a t d e wij ze zic h tege n over d e wereld m o e t h a n d h ave n e n ver d e dige n, e n d e et hiek va n d e s t oïcijne n (hu n é nige wete n sc ha p, o m d a t z e niet s over d e gee s t k o n d e n z egge n, d a n h oe hij zic h tege nover d e werel d m o e s t ver h o u d e n, e n va n d e n a t u u r (fysica) allee n, d a t d e wij z e zic h tege nover h a a r m o e s t h a n d h ave n) is gee n leer va n d e gee s t, m a a r e n kel ee n leer va n d e werel dver z a king e n z elfbe h o u d t ege n over h a a r. En d e z e b e s t a a t in d e “onver s t o o r ba a r h ei d e n gelijk m o e dig heid va n h e t leve n,” d u s in d e m e e s t uit d r u kkelijke d e ug d van d e Ro mein e n. Ver de r d a n d e z e leve ns wijsheid he b b e n o o k d e Ro m eine n h e t niet geb rac h t (Hora tiu s, Cicero, e n z.) De welvaa r t (he do nia) va n d e Epicu reër s is d e z elf de leve ns wijsheid, als die van d e Stoïcijne n, m a a r listiger, be d rieglijke r. Ze lere n slec h t ee n a n d e re h o u din g tege n over d e wereld, s p o re n allee n m a a r a a n o m ee n ver s t a n dige h o u di ng tege n over d e werel d aa n t e n e m e n: d e werel d m o e t be d r oge n wo r d e n, wa n t z e is m ij n vija n d. Volle dig ec h te r wor d t d e b re u k m e t d e we rel d d o o r d e Sceptici volb rac h t. Mijn h ele rela tie m e t d e werel d is ,,waa r d e - e n waa r h ei dlo o s.” Ti m o n z eg t “de gevoele n s e n ge d ac h t e n, die wij uit d e we reld sc h e p p e n, b eva t te n gee n waa r h ei d.” “Wat is waar h ei d!” r oe p t Pilat u s uit. De wereld is volge n s d e leer va n Pyrr h o n, n oc h goe d, n oc h slec h t, n oc h sc h oo n, n oc h lelijk e n z., di t zij n p redik ate n , die ik h a a r geef. Ti mo n z e g t: o p zic h z elf is iet s n oc h goe d, n oc h slec h t, m a a r d e m e n s de n k t h e t z u s of z o,” t ege n over d e werel d blijft allee n m a a r d e a ta r axie (de o nver s t o o r b aa r h ei d) e n afa sie (de vers t o m mi ng — of in a n d e r e woor d e n: h e t geïsoleer d e in nerlijk), over. In d e werel d is “gee n waa r hei d m e e r te vin de n,” d e di nge n s p r e ke n zic h z elf t ege n, d e ge d ac h t e n ove r d e di nge n zij n z o n d e r o n d e r sc hei d (goe d e n slec h t zij n van h e t z elf de s o o r t, z o d a t wa t d e ee n goe d n oe m t, d e a n d e r slec h t vin d t): hier d o o r is h e t voo r bij m e t d e erke n ni ng va n d e “waa r hei d”, e n allee n m a a r d e ke n nislo ze m e ns , d e m e ns , die nie t s va n d e werel d k a n we te n, blijft over, e n d e z e m e n s re ke n t m e t d e waa r h ei dlo z e werel d af e n ka n e r nie t s va n m a ke n. Zo re ke n d e d e o u d hei d m e t d e werel d va n d e di nge n, d e werel d o r d e, h e t h e elal, af; t o t d e werel dor d e of d e di nge n van d e z e werel d be h o o r t nie t allee n d e n a t u u r, m a a r alle ver h o u di nge n, waari n d e m e n s zic h d o o r d e n a t u u r zie t ge plaa t s t, b.v. d e fa milie, d e ge m ee n sc ha p, ko r t o m d e z oge na a m d e “na t u u rlijke b a n d e n.” Met d e w ereld v a n de geest begint d a n h e t ch ris te n d o m. De m e n s die n o g ge w a pe n d tege n over d e werel d s t a a t, is ee n o u d e, d e h eide n (waar t o e als nie t - c h ris te n, o o k d e joo d be h o o r t); d e m e n s, die d o o r niet s a n d e r s geleid wor d t d a n d o o r zij n “har telu s t,” zij n d eeln a m e, m e d egevoel, zij n geest, is d e nie uwe, d e ch ris te n. O m d a t d e o u d e n h u n be s t d e d e n o m d e w ereld te over win n e n , er n a a r s t re ef d e n d e m e n s e n va n d e k nelle n de ba n de n va n d e s a m e n h a ng m e t h et a n d ere te verlo s s e n, ginge n z e o p h e t laa t s t ook over t o t d e o n t bin di ng va n d e s t a t e n e n b evoo r rec h ti ng va n alle p rivé - z a ke n. Ge mee n sc h a p, fa milie, e n z zij n als n a t u u rlijke ver h o u di nge n, las tige bele m m e ri nge n, die mij n geestelijke v rijheid in d e weg s t a a n.
12
2. DE NIEUWEN. “Is ie m a n d in Chris t u s, d a n is hij ee n nie u w schepsel; h e t o u d e is vergaa n, zie, h e t is alle m a al nie uw gewor de n”(2 Cor. 5:17) Wor d t b ove n ge z eg d: “voor d e o u d e n wa s d e werel d ee n waa r h ei d,” d a n m o e te n we n u z egge n: “voor d e nie uwe n is d e gees t ee n waa r h ei d,” m a a r we m o ge n, z o als hie r bove n, ook hier d e bijvoeging niet wegla te n: ee n waar h ei d, ac h te r d e o n wa a r h ei d waa rva n z e p r o bee r de n te ko m e n e n uitein d elijk o o k kwa m e n. Een z elf de verloo p, als d e o u d h ei d n a m, laat o n s o o k h e t ch ris te n d o m zie n, o m d a t t o t in d e o p d e h e rvor mi ng voor ber ei de n d e tij d, h e t versta n d o n d e r d e h e er sc h a p pij va n d e c hris telijke d og m a’s geva nge n wer d ge h o u d e n, zic h ec h te r in d e voo r - r efo r mis tisc he ee uw sofistisch ver hief e n m e t d e geloofs p u n t e n ee n ke t te r s s p el s p eel de. Daar bij h ee t t e h e t d a n, m e t n a m e in Italië e n aa n h e t Roo m s e h o f: als h e t h a r t m a a r ch ris telijk ge zin d blijft, m ag h e t vers t a n d vrij ge niete n. Men was al la ng vóór d e h e rvor mi ng z o z e e r a a n s pit svo n dig “gekijf” gewe n d, d a t d e p a u s e n d e m e e s te n ook h e t o p t re d e n va n Lut h er aa nva n k elijk allee n m a a r voo r “mo n nike n kr a keel” a a n z a ge n. Het h u m a nis m e k o m t overee n m e t d e s ofis tiek, e n n e t als t e n tij de va n d e s ofis te n h e t Griek se leven in d e h o og s te bloei wa s (de p e rio d e va n Sofocles), b r ac h t m e n ook h e t m ee s t gla n s rijke t o t s t a n d t e n tij d e va n h e t h u m a nis m e, of, z o als m e n mi s sc hie n ook ka n z egge n , t e n tij d e van h e t Machiavellis me (boek d r u kk u n s t, nie uwe werel d, e n z,) Het h a r t wa s in d e z e tij d n og la ng nie t va n pla n, zic h va n al het ch ris telijke te o n t d o e n. Maar d e h e rvor mi ng m a a k te ein d elijk z elf, n e t als Sokra te s, er n s t m e t h e t h a rt, e n si n d s die n zij n d e h a r t e n m e r k ba a r o nc h ris telijker gewo r d e n. Terwijl m e n m e t Lut he r bego n, d e z a a k t e r h a r te te n e m e n, m o e s t d e z e s t a p va n d e h e rvo r mi ng er t o e leide n, d a t ook h e t h a r t va n d e z w a re las t va n d e c h ris telijk h ei d wer d verlich t. Het h a r t, va n d ag t ot d ag o nc h ris telijker, verlies t alle in h o u d waa r m e e h e t zic h b e zig h o u d t, t o t er t e n slot t e niet s m e e r ove rblijft d a n d e lege h a rtelijk heid, d e volle dig alge m e n e m e n s e nlief de, d e lief de v a n de m e n s, h e t vrijheid s b ew u s t zij n, h e t ,,zelfbew u s t zij n.” Zo is h e t c hris te n d o m p a s geëin dig d, als h e t k aal, afges t o rve n e n z o n d e r in h o u d is gewor de n. Er be s t a a t n u niet s m e e r, waa r h e t h a r t zic h nie t tege n ver z e t, b e h alve wa n ne er h e t er o n bew u s t of z o n d e r “zelfbew u s t zij n” d o o r wor d t b e slo p e n. Het h a r t bekritiseert alles, wat zic h wil bi n n e n d ri nge n, m e t ee n nie t s o n t zie n d e onbar m h artigheid, e n is niet t o t vrie n d sc h a p, t o t lief de (be h alve o n b ew u s t of over r o m p el d) in s t a a t. Wat valt e r o o k aa n d e m e n s e n te b e mi n n e n, o m d a t z e t oc h alle m a al “egoïs te n” zij n, nie m a n d de m e n s als z o d a nig is, d.w.z. uitsluite n d gee s t. De c hris te n be mi n t allee n m a a r d e gees t; m a a r waa r b e s t o n d er o oit ie m a n d, die werkelijk niet s a n d e r s d a n gee s t wa s? De werkelijke m e n s m e t h ui d e n h a a r liefh e b b e n, d a t z o u gee n “gees telijke” h a r t elijkhei d m e e r zij n, d a t z o u ee n verra a d zij n a a n d e “z uivere” h a r t elijk h eid, aa n d e “the ore tisc he bela ng s telling.” Want s t el je die z uivere h a r telijk hei d nie t voo r, als die ge m oe delijkhei d, die ie deree n vrie n d elijk d e h a n d d r u k t; in tege n d e el, d e z uivere h a r t elijkhei d is t ege n nie m a n d h a r t elijk, z e is allee n m a a r ee n t h e o re tisc h e bela ngs t elling; bela ng s telling voor d e m e n s als m e n s, nie t als p e r s o o n. De p e r s o o n is voor h a a r weer zi nwekke n d, a a nge zie n d e z e “egoïs tisc h,” o m d a t die nie t d e m e n s, d e idee is. Allee n voor d e idee be s t a a t er ee n t h e o re tisc h e b ela ng s telling. Voor d e z uivere
13
h a r t elijkhei d, be s t a a n d e m e n s e n allee n m a a r o m be k ritiseer d, ge h o o n d e n te n die p s te verac h t te wor de n; z e zij n voor h a a r nie t mi n d e r d a n voo r d e fa n a tieke p ries te r s, allee n m a a r “dre k” of a n d e r s iets d e rgelijk sc h o o n s. Op d e z e ui ter s t e s pit s va n d e m e t bela ng s telle n d e h a r t elijk h ei d ge d r eve n, m o e t e n we ein delijk o n twa re n, d a t d e gees t, die d o o r d e c hris te n allee n b e mi n d wo r d t, nie t s is, of d a t d e gee s t ee n leuge n is. Wat t o t hier t oe be k n o p t e n mi s sc hie n o n b egrij pelijk is ge sc he t s t, z al in h e t volge n d e h o p elijk d ui delijk wor d e n ge m a a k t. Late n we d a n d e d o o r d e o u d e n n agelate n erfe nis o p p a k k e n e n er als be kwa m e a r bei de r s uit h ale n, wa t er uit t e h ale n valt! De wereld ligt verac h t aa n o n z e voe te n, die p o n d e r o n s e n o n z e h e m el, waa ri n h a a r m ac h tige a r m e n nie t m e e r ingrij pe n e n h a a r be dwel m e n d e a de m nie t m e e r bi n n e n d ri ng t; h o e be k o o rlijk z e zic h o o k voor d o e t, z e ka n nie t s a n d e r s d a n o n z e zin ne n be k o re n, d e gee s t - e n gee s t zij n wij t oc h m a a r allee n ec h t, — s t o or t z e niet. Een m a al ac hter d e di nge n geko m e n, is d e gees t o o k bove n h e n ver heve n, e n vrij gewor de n va n h u n b a n d e n, ee n o n t k n ec h te, t ege n ove r e n b uite n d e z e wereld s t a a n d e, vrije gee s t. Zo s p r eek t d e “gee s telijke vrijheid.” Voor d e gee s t, die n a la nge ins p a n ni ng va n d e werel d los is geko m e n, d e werel dlo z e gee s t, blijft n a he t verlies va n d e werel d e n h e t werel d se nie t s m e e r ove r, d a n d e gees t e n he t gees telijke. O m d a t hij zic h ec h te r allee n m a a r va n d e werel d verwijd e r t e n zic h t o t ee n v a n de ze w ereld be vrijd we z e n h e eft ge m a a kt, z o n d e r h a a r wer kelijk t e k u n n e n ver nietige n, blijft z e voor h e m ee n nie t te verwij de re n hi n d e r p a al, ee n in ee n kwalijk d aglich t ge s tel d we z e n, e n o m d a t hij nie t s a n d e r s d a n d e gee s t e n h e t gee s telijke ke n t e n er ke n t, kwelt h e m voor t d u re n d d e o nvol daa n h ei d va n zij n vu rig verla nge n, o m d e we reld te vergee s telijke n, d.w. z. h a a r uit d e “ba n” t e verlo s se n. Daar o m h o u d t hij zic h, als jo ngeling, d a n ook m e t pla n ne n te r verlo s sing of ver be te ring va n d e werel d, b e zig. De o u d e n die n de n, z o als we z age n, h e t n a t u u rlijke, h e t werel d s e, d e n a t u u rlijke wereld or d e, m a a r vroege n zic h o n o p h o u d elijk af, of z e zic h niet va n d e z e die n s t z o u d e n k u n ne n o n t slaa n, e n wa n n ee r z e zic h d o o d m o e h a d d e n gewe rk t d o o r s t ee d s ver nie uw de p oginge n t o t o p s t a n d, wer d h e n o p ee n s o n d e r h u n laat s te z u c h t e n d e God gebore n, d e “overwin n a a r va n d e we reld.” Al h u n ver rich ti nge n h a d d e n gee n a n d e r oog m e r k d a n w ereldse wijsheid, ee n s t reve n o m b ove n d e wereld ui t t e s tijge n. En wat wa s d e wijs hei d va n d e vele d a a r o p volge n d e ee uwe n? Waar p r o b ee r d e n d e nie uwe n ac h te r t e ko m e n? Niet m e e r ac h te r d e wereld, wa n t d a t h a d d e n d e o u d e n al b er eikt, m a a r ac h te r d e God, d e d o o r d e o u d e n n agelate n go d, d e go d “die gees t is,” ac h te r alles wa t ove r d e gee s t gaa t, he t gee s telijke. De ac tiviteit va n d e gees t, die “zelfs d e die p te n va n d e go d hei d n aga a t,” is d e godgeleerd heid. Ha d d e n d e o u d e n nie t s a n d e r s t e ber d e t e br e nge n d a n h u n we reld s e wijs h ei d, d e nie uwe n b r ac h te n e n sc h o p t e n h e t n o oit ver de r d a n t o t go dgeleer d h ei d. Wij z ulle n later zie n, d a t z elfs d e jo ng s t e o p s t a n d e n t ege n God nie t s a n d e r s d a n d e uite r s te ins p a n ni nge n va n d e “go dgeleer d h ei d,” d.w. z. t h e ologisc he o p s t a n d e n zij n. § 1. DE GEEST. Het gee s te n rijk is o n t z aglijk groo t, h e t rijk va n d e gee s t o n ei n dig gro o t; late n we d a n ee n s o n d e r z oe ke n, wa t d e gee s t, d e z e n alate n sc h a p va n d e o u d e n, eige nlijk is.
14
Hij o n t s t o n d uit h u n ba re n sweeë n, m a a r zij zelf k o n d e n zic h nie t als gee s t uit s p re ke n; z e ko n d e n h e m ba re n, m a a r hij m o e s t z elf s p r e ke n. De “gebo re n go d,” d e “me n s e n z o o n” s p r ee kt p a s h e t wo o r d uit, als hij z eg t: d a t d e gee s t, d.w. z. hij, d e go d, m e t niet s a ar d s e n m e t a a r d s e be t re k kinge n t e m a k e n h e eft, m a a r allee n m e t d e gee s t e n d e gee s telijke ver h o u di nge n. Is m ij n o n d e r alle slage n va n d e werel d o nver d elgb a re m o e d, m ij n o n b uig z a a m h ei d e n t r o t s, o m d a t d e werel d d a a r niet s a a n h eef t, mi s sc hie n al gee s t in d e volle be tek e nis va n h e t woor d? Da n z o u hij n og in vija n d sc h a p m e t d e werel d verke re n, e n al zij n d o e n z o u zic h er allee n m a a r t oe be p e r ke n, nie t voo r h a a r t e o n d e r te d o e n! Nee, voo r d a t hij zic h niet allee n m e t zic h z elf be zig h o u d t, voo r d a t hij nie t allee n m e t zij n werel d, d e gee s t elijke, h eef t te m a ke n, is hij gee n vrije gee s t, m a a r allee n m a a r d e “gees t va n d e z e wereld,” d e wereld die a a n h a a r ge bo n d e n is. De gee s t is p a s ee n vrije gee s t, d.w. z. werkelijk gee s t, in ee n a a n h e m eige n werel d. In “de z e,” d e a a r d s e we reld, is hij ee n vree m d eling. Allee n d o o r mi d d el van ee n gees telijke wereld is d e gees t wer kelijk gees t, wa n t “de ze” we rel d begrij p t h e m nie t e n k a n “het m eisje uit d e vree m d e” nie t bij zic h h o u d e n. Waar ec h te r ko m t d e z e gee s telijke we reld voo r h e m va n d a a n? Waar a n d e r s d a n uit h e m z elf? Hij m o e t zic h o pe n ba re n, e n d e woo r d e n, die hij s p r eek t, d e o p e n b a ringe n, waa r hij zic h in o n t h ult, zij n zijn werel d. Zoals ee n fa n t a s t allee n m a a r in d e fa n t a sieë n, die hij z elf sc he p t, leeft, e n aa n zijn werel d o n tlee n t, z o als ee n d wa a s zic h ee n eige n d r o o m we rel d sc he p t, z o n d e r welke hij gee n d w a a s z o u k u n n e n zij n, m o e t d e gee s t voo r zic h z elf ee n gee s te nwe rel d sc he p p e n, e n is, voo r d a t z e h a a r gesc h a p e n h e ef t, gee n gee s t. Zo m a ke n zij n sc he p pi nge n h e m t o t gee s t, e n aa n h e t sc h e p s el ke n t m e n d e sc h e p p e r: d a a ri n leeft hij, d a t is zij n werel d, Wat is die gee s t d a n? Hij is d e sc he p p e r va n ee n gees telijke werel d! Ook a a n jo u e n m ij o n twaa r t m e n p a s gees t, als we o n s h e t gees telijke h e b b e n t oegeëige n d, d.w.z. ge d ac h t e n, al z o u d e n die o n s ook a a ngeleer d zij n, m a a r in o n s t o t leve n geko m e n z o u d e n zij n: wa n t z ola ng we kin d e re n wa re n, h e ef t m e n o n s d e m e e s t s tic h te n d e ge d ac h t e n voor k u n n e n h o u d e n, z o n d e r d a t we gewild of in s t a a t gewees t h a d d e n k u n n e n zij n, z e in o n s te d oe n h e rleve n. Zo b e s t a a t d e gee s t o o k allee n, als hij h e t gee s t elijke sc he p t: hij is allee n m a a r werk elijk, s a m e n m e t zij n sc he p sel, h e t gees telijke. O m d a t wij h e m d u s a a n zij n werke n ke n n e n, d o e t zic h d e vraag van z elf voo r, wa t d e z e werke n zij n. De werke n of kin d e re n va n d e gee s t zij n nie t s a n d e r s d a n gees te n. Zou ik jo de n, jo de n va n d e o u d e s t e m p el, voo r m e h e b b e n, d a n z o u ik hier m o e te n o p h o u d e n e n h e n voor d e z e m y s te rië n late n s t a a n, n e t z o als z e d a a r o n geveer bij n a twee d ui z e n d jaa r o ngelovig e n o n b egrij p e n d voo r zij n blijve n s t a a n; o m d a t jij ec h te r, m ij n lieve le ze r(res), in elk geval gee n volbloe d joo d be n t, (wa n t z o ie m a n d z al nie t t o t hier t oe ver dwale n), wille n we n og ee n ein d weeg s m e t elka ar aflegge n, t o t o o k jij m e m i s sc hie n d e r ug t oe kee r t, t e rwijl ik jo u in je ge zic h t uitlac h. Wan nee r ie m a n d je z egt, d a t je volko m e n gee s t b e n t, d a n z ul jij je licha a m b e ta s t e n e n h e m niet gelove n, m a a r a n tw oor d e n: ik h e b wel ee n gee s t, be s t a ec h te r niet allee n als gee s t, m a a r be n ee n lijfelijk m e n s. Je z ul t je zelf n og altij d va n “je gees t” o n d e r sc h ei de n. Maar a n twoor d t d e a n de r d a t h e t je b e s t e m mi ng is, al b eweeg jij je e r n u o o k n og z o m o eilijk in d e b oeie n va n h e t lichaa m h e e n, te zij ne r tij d ee n “zalige gee s t” t e wor d e n, e n h oe jij je h e t t oe ko m s tige voork o m e n va n d e z e gee s t o o k m ag voo r s t elle n, d a n is h e t
15
t oc h z e ker, d a t je bij je d o o d dit lichaa m k u n t uit t re kke n e n t oc h, d.w.z. je gee s t, voo r d e ee uwighei d blijft be h o u d e n; d a a r d o o r is je gee s t h e t ee uwige e n ware a a n je, h e t lichaa m allee n m a a r ee n t ege nwoo r dige wo ni ng, die je verlate n e n m i s sc hie n voor ee n a n de re verr uile n k u n t. Nu geloof je h e m! Voor h e t oge n blik, b e n t jij weliswaa r niet allee n m a a r gee s t, m a a r wa n ne er je ee n s h e t s te rfelijk licha a m m o e t verlate n, d a n z ul jij je z o n d e r licha a m m o e t e n be hel pe n, e n d a a r o m is h e t n o dig, d a t je voo r uit kijk t e n bijtij d s voo r je eige nlijke ik z o rg t. “Wat h el pe h e t d e m e n s e n, wa n n ee r z e d e ge h ele werel d overwin n e n e n ne m e n, m a a r d a a r d o o r sc h a d e a a n h u n ziel t oe b re nge n!” Ges tel d ec h te r d a t ook d e “twijfel,” die in d e loo p va n d e tij d tege n d e c h ris telijke geloof s s tellinge n is o pgewor pe n, je al lang h e t geloof a a n d e o n s te rfelijk hei d va n je gee s t h eef t be ro of d: éé n s telregel h e b je voo rals n og o n a a nge r oe r d gelate n, e n die e n e waa r hei d h a ng je altij d n og aa n, nl. d a t d e gee s t je b e te re d e el is, e n d a t h e t gee s t elijke m e e r a a n s p r a a k o p jo u m a a k t, d a n al h e t a n d e r e. Je s t e m t,o n d a n k s al je a t h eïs m e, m e t d e aa n d e o n s t e rfelijkheid gelovige n, in ijver tege n h e t egoïs m e , overee n. Wie zie je voor egoïs te n a a n? Een m e n s, die, in pl aa t s va n ee n idee, d.w.z. als ee n gee s t elijke t e leve n, e n d a a r zij n p e r s o o nlijk voo r d eel a a n o p te offere n, dit laa t s te die n t. Een goe de p a t riot b.v. b re ngt ee n offe r o p h e t alta ar va n h e t va de rla n d; d a t ec h te r h e t va de rla n d ee n idee is, valt niet t e b e s t rij d e n, o m d a t voo r, wa t b e t reft gee s telijk h eid o n bekwa m e diere n of gee s tlo z e kin d e re n, gee n va d e rla n d e n gee n p a t rio t tis m e be s t a a t. Gedr a agt ie m a n d zic h nie t als ee n goe d e p a t rio t, d a n verra a d t hij, m e t be t re k king t o t h e t va de rla n d, zij n egoïs m e. En z o gebe u r t h e t in o n t elba re a n d e re gevalle n: wie zic h in d e m e n s elijke m a a t sc h a p pij ee n voo r rec h t t e n n u t t e m a a k t, z o n digt egoïs tisc h tege n d e idee va n d e gelijk heid; wie h e e r sc h a p pij wil uit oefe n e n, m a a k t m e n voo r ee n egoïst uit, o m d a t h e t in tege n s p r a a k m e t d e idee va n d e vrijhei d is, e n z. Daar o m verac h t jij d e egoïst, o m d a t hij h e t gee s telijke aa n h e t p e r s o o nlijke o n d e rge sc hikt m a a k t, e n voor zic h z elf b e z o rg d is, te rwijl jij h e m ee n idee z o u wille n zie n be mi n ne n. Je o n d e r sc hei d t je d a a ri n, d a t jij d e gee s t, m a a r híj zic h z elf t o t m i d del p u n t m a a k t, of d a t jij je ik ver nielt e n je “eige nlijke” ik, d e gee s t, t o t gebie d e r va n d e waa r delo z e re s t ver hef t, te rwijl hij va n d e z e twee d r ac h t nie t s wil wete n, e n gee s t elijke e n m a t e riele bela nge n n o u n e t volge ns zij n be hoefte n ajaag t. Jij d e n k t weliswaa r allee n m a a r o p diege ne n af te geve n, die h ele m a al gee n gee s telijke bela ngs t elling h e b be n, m a a r jij vervloek t in d e r d a a d alle n die d e gee s telijke bela nge n niet als h u n “ware e n h o og s te” be sc h o u we n. Jij d rijft d e ri d d e r die n s t voo r dit sc h o n e z over, d a t jij beweer t, d a t h e t d e e nige sc h o o n h ei d va n d e werel d is. Jij leeft nie t je zelf, m a a r je gees t e n al d a t ge ne wat va n d e gees t is, d.w. z. ideeë n, leve n. O m d a t d e gee s t allee n m a a r d a n be s t a a t, als hij h e t gee s t elijke sc h e p t, m o e t e n we n a a r zij n ee r s te sc he p pi ng uit zie n. Heeft hij d e z e volbrac h t, d a n volgt voor t a a n ee n n a t u u rlijke voor t pla n ting va n sc h e p pi nge n, z o als volge n s d e m y t h e, allee n m a a r d e ee r s te m e n s e n gesc h a pe n m o e s t e n wo r d e n, e n h e t overige geslac h t zic h va n z elf voor t pla n t te. De ee r s t e sc he p pi ng ec h te r m o e s t “uit h e t nie t s” te voor sc hijn k o m e n, d.w.z. d e gee s t h a d als mi d d el t o t zij n verwe z e nlijking nie t s d a n zic h z elf, of liever hij h a d zic h z elf n og niet ee n s, m a a r m o e s t zic h ee r s t n og z elf sc h e p p e n: zij n ee r s t e sc he p pi ng is hij d a a r o m z elf, de geest. Hoe m y s tiek dit o o k m o ge klinke n, t oc h b eleve n we dit als ee n alle da ags e e rva ring. Ben je ee n d e n k e r voor d a t je d e n k t? Terwijl je d e ee r s te ge d ac h te sc he p t, sc he p je je z elf, d e d e n k e r; wa n t je d e n k t niet, voo r d a t je ee n ge d ac h t e d e n k t, d.w.z., h e b t. Maak t nie t p a s je zi nge n je t o t z a n ge r, je s p r e ke n je t o t ee n s p r eke n d m e n s? Weln u, z o m a a k t o o k h e t voo r t b re n ge n va n h e t gee s telijke je p a s
16
tot gees t. Evenals je int u s se n t oc h je zelf va n d e d e n k e r, z a n ge r e n s p re ke r o n d e r sc h ei d t, o n d e r sc hei d jij je niet mi n d e r va n d e gee s t, e n voelt je er h e el goe d bij, d a t je n og iet s a n de r s be n t d a n gee s t. Allee n, z o als h e t d e n k e n d e ik in h e t e n t h o u sias m e van h e t d e n ke n ge m a kkelijk h o re n e n zie n vergaa t, h eef t o o k h e t gee s telijke e n t h o u sia s m e jo u a a ngegre pe n, e n je verla ngt er n u m e t alle gewel d n a a r, volko m e n gee s t te wo r d e n, e n in d e gee s t o p t e gaa n. De gees t is jo uw idea al, h e t o n b e reik te, h e t t o t a al a n d e re; d e gee s t is jo uw God. “God is Gees t.” Je ijver t tege n alles, wat niet gee s t elijk is, e n d a a r o m ijver je tege n je zelf, o m d a t je va n ee n re s t van h e t nie t - gee s telijke nie t los k o m t. In plaa t s va n t e z egge n: “ik be n m e e r d a n gee s t” z eg je verslage n, “ik be n m i n d e r d a n gee s t,” e n d e gee s t, d e z uivere gees t, of d e gee s t die nie t s d a n gee s t is, ka n ik m e m a a r allee n voo r s telle n, m a a r ik b e n h e t niet; e n o m d a t ik h e t nie t be n, is h e t iet s a n d e r s, b e s t a a t als iet s a n d e r s, d a t ik “go d n o e m.” Het ligt in d e n a t u u r va n d e z a a k, d a t d e gee s t, die als z uivere gee s t wil b e s t a a n, ee n t o t a al a n de re d a n ik m o e t zij n, wa n t o m d a t ik h e t nie t b e n, k a n hij allee n b uite n mij z elf be s t a a n, e n o m d a t ee n m e n s nie t volko m e n in h e t b egri p “gee s t” o pg a a t, k a n d e z uivere gee s t, ee n gees t als z o d a nig, allee n m a a r b uite n d e m e n s b e s t aa n, allee n voor bij d e m e n s e nwe rel d, nie t aa r d s, m a a r h e m els. Allee n uit d e z e twee s p alt, waa r ik e n d e gee s t in ligge n, allee n o m d a t ik e n gee s t gee n n a m e n voor ee n e n h e t z elf de zij n, m a a r versc hillen d e n a m e n voo r iet s volko m e n versc hille n d s, o m d a t ik niet gees t e n gees t nie t ik b e n: d a a r uit allee n is h eel t a u t ologisc h d e n o o d z a kelijk heid te verklare n, d a t d e gee s t in h e t t o t a al a n d e re h uis t, d.w.z. God is. Daar uit valt ec h te r ook af t e leide n, h o e volko m e n t h e ologisc h, d.w.z. go dgelee r d, d e bevrij di ng is, die Feuer bac h o n s p r o b ee r t t e geve n. Hij z eg t n a m elijk: we h e b b e n o n s eige n we z e n mi s ke n d e n h e t d a a r o m in h e t hier n a m a als ge z oc h t, m a a r n u, n u we in zie n, d a t God allee n m a a r o n s m e n s elijk we z e n is, m o e t e n wij h e t wee r als h e t o n z e er ke n ne n e n h e t uit h e t hier n a m a als weer t e r ug z e t t e n. De Go d, die gee s t is, n o e m t Feue r bac h (in: ”Wese n va n d e Chris te n t u m s”) “o n s we z e n.” Kun n e n we o n s z elf t oe s t a a n, d a t “ons we z e n” in t ege n s t elling t o t o n s z elf wor d t ge plaa t s t, d a t wij in ee n we z e nlijk e n ee n o nwe z e nlijk ik ge s plete n wo r d e n? Kere n we d a a r d o o r nie t weer n a a r die t r e u rige ellen dig heid t e r ug, o n s uit o n s z elf ver b a n n e n t e zie n? Wat win ne n we d a n, wa n nee r we h e t go d d elijke va n b uite n, voo r d e afwis seling, weer ee n s in o n s z elf ver plaa t s e n! Zijn wij d a tge n e, wat in o n s is’? Net z o mi n als we d a tge n e zij n, wa t b uite n o n s is. Ik be n n e t z o mi n mij n h a r t ik als ik mij n tee rgelief d e be n, e n zij m ij n “an de re ik” is. Juis t o m d a t wij nie t d e gee s t zijn, die in o n s woo n t, juis t d a a r o m m o e s t e n we h e m b uite n o n s plaa t se n: hij wa s niet wij, viel nie t m e t o n s s a m e n, e n d a a r o m ko n d e n we h e m nie t a n d e r s b e s t a a n b a a r d e n k e n d a n b uite n o n s, t ege n over o n s, in h e t hier n a m a als. Met d e kr ac h t va n d e vert wijfeling grij p t Feuer b ac h n a a r d e ge z a m e nlijke in h o u d va n h e t c hris te n d o m, niet o m h e m weg te wer p e n, n e e, o m h e m n a a r zic h t oe te r u k k e n, o m h e m, d e la ng vurig verla ng de, altij d ver ge bleve ne, m e t ee n laa t s t e in s p a n ni ng uit zij n h e m el t e t re kke n e n voor ee uwig bij zic h t e h o u d e n. Is d a t niet ee n gree p va n d e laa t s te vertwijfeling, ee n gree p o p leve n e n d o o d, e n is d a t nie t t eve n s h e t ch ris telijke vu rig verla nge n e n bege re n n a a r h e t hier n a m a als? De h el d wil h e t hier n a m a als niet bin n e nga a n, m a a r h e t n a a r zic h t o e t re k ke n e n h e t d winge n, d a t h e t h e t hie r wor d t! En
17
sc h ree uw t sin d s die n niet d e h ele werel d, m e e r of mi n d e r b ew u s t, d a t h e t o p h e t “hier e n n u” a a n ko m t e n d a t d e h e m el o p aa r d e m o e t k o m e n e n al hier beleef d m o e t wor d e n? Late n we in h e t ko r t d e t h e ologisc he zie n swij ze va n Feue r b ac h e n o n z e p r o t e s t t ege n over elkaa r s telle n! “Het m e n s elijke we z e n is h e t h oogste w e z e n va n d e m e n s : h e t h o og s te we z e n wor d t weliswa ar n u d o o r d e religie god ge n o e m d e n als ee n concreet we z e n be sc h o uw d, in werkelijkheid ec h te r is h e t allee n m a a r h e t eige n we ze n va n d e m e n s, e n d a a r o m is h e t h e t kee r p u n t va n d e werel dgesc hie d e nis, d a t voor t aa n voo r d e m e n s e n niet m e e r god als go d, m a a r d e m e n s, als go d z al ver sc hijne n”(Ro m. 8:9, 1 Cor 3:16, Joh. e tc.) We a n twoor d e n hier o p: “het h o og s te we z e n is in elk geval h e t we z e n va n d e m e n s, m a a r juis t o m d a t h e t zij n w e z e n e n niet hij z elf is, m a a k t h e t nie t s uit, of wij h e t b uite n h e m zie n e n als “go d” be sc h o uwe n, of in h e m z elf vin d e n e n h e t h e t “we z e n va n d e m e n s” of “de m e n s” n oe m e n. Ik be n n oc h go d, n oc h de m e n s, n oc h h e t h o og s te we z e n, n oc h mij n we z e n, e n d a a r o m is h e t h o of d z a kelijk h e t z elf de, of ik d a t we z e n b uite n of bin n e n mij z elf d e n k. Ja, we d e n ke n o o k we rkelijk voo r t d u r e n d h e t h o og s te we z e n in tweeë rlei hie r na m a alse n, t egelijker tij d in h e t in ne rlijke e n uite rlijke: wa n t d e “gee s t va n go d ” is volge n s d e c hris telijke be sc h o u wing o o k “o n z e gee s t” e n “woo n t in o n s” (verg. b.v. Wese n d e s Chris te n t u m s p a g. 4 0 2). Hij wo o n t in d e h e m el e n o o k in o n s; wij a r m e di nge n zij n slec h t s zij n “woni ng,” e n wa n n ee r Feue r b ac h o o k zij n h e m else wo ni ng ver nielt, h e m d a a r bij uit n o digt ge p a k t e n ge z a k t t o t o n s te k o m e n, d a n z ulle n wij, zij n a a r d s e logies, in grot e m a t e overvul d r a ke n. Maar n a d e z e uitwij ding, die we o n s, al d ac h t e n we ove r h e t alge m ee n z o a a r dig d e j uis te d r a a d va s t te h e b be n, o m h e r h aling te ver mij d e n voo r later m o e t e n b e s p a r e n, ke re n we t o t d e eer s te sc he p pi ng va n d e gee s t te r ug, n.l.: d e gees t z elf. De gees t is iet s a n d e r s d a n ik. Dit a n d e re ec h te r, wa t is d a t d a n? § 2. DE BEZETENEN. Hebt je ooit ee n gee s t ge zie n? “Nee, ik nie t, m a a r m ij n gro o t m o e d e r wel.” Zie je, z o gaa t h e t bij m ij ook: Ik z elf h e b e r gee n ge zie n, m a a r mij n gro o t m o e d e r lie pe n z e overal t u s s e n d e be ne n, e n uit ver t r o uwe n in d e ee rlijk h eid va n o n z e gro o t m o e d e r s gelove n we in h e t be s t a a n va n gee s t e n. Maar h a d d e n we d a n gee n grootva d er s, e n t r o k ke n die nie t eve n vaak d e sc h o u d e r s o p als d e groo t m o e de r s over h u n gee s te n ver tel d e n? Ja, h e t wa re n o n gelovige m a n n e n, d e z e verlicht e gee s te n, die o n z e goe d e go d s die n s t veel sc h a d e h e b b e n t o ege b r ac h t! We z ulle n d a t m e r ke n! Welke ba sis z o u d a t war m e geloof in s p o ke n k u n n e n h e b b e n, als h e t niet h e t geloof in h e t “be s ta a n va n gee s telijke we z e n s over h e t alge m e e n” wa s, e n wo r d t dit laat s t e nie t o p ee n o n z alige m a nier a a n h e t wa n k ele n geb r ac h t, wa n n ee r m e n t oelaa t, d a t hier b r u t ale vers t a n d s m e n s e n a a n d u rve n te m o r rele n? Wat voo r slag h e t geloof in God z elf, d o o r h e t verwer p e n va n h e t geloof in gee s te n e n s p o k e n o n d e rging, d a t voelde n d e Ro m a n tici h eel goe d. Zij p r o b ee r d e n d e o n z alige gevolge n hierva n, nie t allee n d o o r h u n we der o pwe kki ng va n d e fa belwereld, te ver hel p e n, m a a r uitein d elijk m e t n a m e d o o r h e t “opric hte n van ee n h ogere wereld,” d o o r h u n hy p n o tise u r s, h el de r zie n de n va n Prevor s t, e n z. De goe d e gelovigen e n ker kva d e r s ver m o e d d e n nie t, d a t m e t h e t geloof in s p oke n d e b o d e m o n d e r d e go d s die n s t wer d ge h a al d , e n d a t hij si n d s die n in d e luc h t z we eft. Wie nie t m e e r in s p o ke n gelooft, h o ef t allee n m a a r co n s e q ue n t in zij n o ngeloof ver d e r t e gaa n, o m in te zie n, d a t ac h te r d e di nge n
18
h ele m a al gee n af z o n d e rlijk we z e n zit, gee n s p o o k of, wa t n aïeverwij z e, o o k volge n s h e t woor d, h e t z elf de be teke n t, gee n “gee s t.” “Gee s t e n be s t a a n”! Kijk in d e we rel d o m je h ee n, e n z eg z elf, of niet uit alles jo u ee n gee s t aa n sc h o uw t. Uit d e bloe m e n, die kleine, lieflijke bloe m e tjes, s p r eek t t o t jo u d e gee s t va n d e sc he p p e r , die h e n z o wo n d e r b a a r gevor m d h eeft; d e s te r re n verk o n dige n d e gee s t, die h e n geor de n d h eeft, va n d e b e rg t o p p e n waait d e gee s t va n d e gro o t s h ei d n a a r be n e de n, uit d e wa te re n r uis t ee n gees t va n vu rig verla nge n n a a r b ove n, e n ui t d e m e n s e n s p re ke n t ot jo u m iljoe ne n gee s t e n. Al z o u d e n d e be rge n ver zi n k e n, d e bloe m e n verwelke n, d e s te r re nwerel d ins t or t e n, d e m e n s e n s te rve n — wat m a a k t die o n d e rga ng va n d e z e zic h t ba re licha m e n uit? De gee s t, d e “o n zic h t b a re” blijft ee uwig! Ja, h e t s p o ok t in d e h ele werel d? Allee n in h a a r? Nee n, zij s p o o k t z elf, z e is d o o r e n d o o r grie z elig, z e is h e t wa n d ele n d e sc hij nlich a a m van ee n gee s t, z e is ee n s p o o k. Wat z o u ee n s p o o k d a n a n d e r s d a n ee n sc hijnlich aa m, m a a r werk elijk gee s t m o e t e n zij n? Weln u, d e werel d is “ijdel,” “nietig,” is allee n m a a r verblin d e n d e“sc hijn”; h a a r waa r h ei d is allee n d e gee s t; z e is h e t sc hijnlich a a m van ee n gee s t. Kijk in d e n a bij hei d of in d e verte, overal o m ri ng t je ee n spook achtige wereld: je h e b t altij d “ver sc hijni nge n” of visioe ne n. Alles wa t a a n jo uw o og ver sc hijn t, is allee n m a a r d e sc hij n van ee n inwo ne n de gee s t, is ee n s p o o k ac h tige “versc hij ning,” d e werel d is voor jo u nie t s m e e r d a n ee n “werel d va n versc hijni nge n,” waa rac h te r d e gees t zi n we z e n d rijft. Je “ziet gees te n.” De nk jij je s o m s te k u n n e n vergelijke n m e t d e o u d e n, die overal go d e n z age n? Go de n, m ij n lieve nie uweling, zij n gee n gee s te n; Go de n b r ac h te n d e werel d nie t t o t sc hij n t e r ug, vergee s tige n haar niet. Voor jo u ec h te r is d e h ele wereld vergee s t e n ee n r a a d s elac h tig s p o o k gewo r d e n; verwo n de r je d a a r o m nie t, als jij in je zelf o o k niet s a n d e r s d a n ee n s p o o k vin d t. Spook t jo uw gee s t niet in jo uw lichaa m, e n is h e t ee n nie t allee n h e t wa re e n werkelijke, e n h e t a n de r allee n m a a r h e t “verga n kelijke,” “nietige” of “sc hij n”! Zijn we nie t alle m a al s p oke n, grie z elige we z e n s, die o p “verlos si ng” wac h t e n, n a m elijk “gees te n”? Sin d s d e gee s t in d e werel d is versc h e n e n, sin d s h e t “woo r d vlees gewo r d e n,” is, is d e wereld vergees t, be t ove r d, is z e ee n s p o o k. Jij h e b t gees t, wa n t je h e b t ge d ac h te n. Wat zij n jo uw ge dac h te n? Gees telijke we z e n s. Du s gee n di nge n? Nee, m a a r d e gee s t va n d e di nge n, h e t bela ngrijks te aa n alle di nge n, h u n bin n e n s t e, h u n idee. Wat jij d e n k t, is d a t d u s nie t allee n m a a r jo uw ge dac h te? Intege n d eel, h e t is h e t m e e s t wer kelijke, h e t eige nlijk wa re a a n d e werel d, h e t is d e waa r h ei d z elf: wa n n ee r ik m a a r waa r ac h tig d e n k, d a n d e n k ik d e waa r hei d. Ik ka n mij z elf wel o m t r e n t d e waa r h ei d be d riege n e n h a a r m is ke n ne n , m a a r wa n n ee r ik ee n m a al waa r ac h tig beke n , d a n is d e waa r h ei d h e t o n d e rwe r p va n m ij n be ke n te nis. Probeer jij d a n altij d d e waa r h ei d t e e rke n n e n? De waa r hei d is mij h eilig. Het ka n wel gebe u re n, d a t ik ee n waa r h ei d o nvol m a a k t vin d e n d o o r ee n be te re verva ng, m a a r de waa r h ei d k a n ik niet af sc h affe n. In d e waa r h ei d geloof ik, d a a r o m o n d e r z oe k ik h a a r; b ove n h a a r b e s t a a t n iet s, z e is ee uwig. Heilig, ee uwig is d e waa r h ei d, z e is h e t h eilige, h e t ee uwige. Jij ec h te r, die je d o o r d e z e h eilige laa t vulle n e n leide n, wor d t z elf ge heilig d. Ook is h e t h eilige nie t voor jo uw zi n ne n, e n n o oit o n t d e k je als zi n n elijke zij n s p o o r, m a a r voor jo uw geloof of m e e r be p a al d n og, voor jo uw geest: wa n t h e t is z elf ee n gees t e n ee n gee s t, is allee n m a a r gee s t voor d e gee s t.
19
Het h eilige laa t zic h in gee n geval z o ge m a k k elijk uit d e weg r ui m e n, z o als m e nigee n t ege nwoo r dig bewee r t, die di t “on be h o o rlijke” woo r d nie t m e e r in d e m o n d n ee m t. Al wor d ik ook m a a r in ee n e n kel o p zic h t, voo r “egoïs t’’ uitgescholde n , d a n blijft n o g d e ge d ac h t e aa n iets a n de r s over, d a t ik m e e r d a n m e z elf m o e t die n e n, e n d a t voor mij bela ngrijker m o e t zij n d a n alles, k o r t o m iet s, waa rin ik m ij n waa r ac h tig h eil h e b te z oe ke n, iet s “heiligs.” Dit h eilige m a g e r o o k n o g z o m e n s elijk uit zie n, ja h e t m a g h e t m e n s elijke z elf zij n, d a t n e e m t d e h eilighei d erva n niet weg, m a a r vera n d e r t d e z e h o og s te n s va n ee n b ove na a r d s e in ee n a a r d s e h eilighei d, va n ee n go d d elijke in ee n m e n s elijke. Het h eilige be s t a a t allee n m a a r voo r d e egoïst, die zic h z elf nie t acce p t ee r t, d e onvrijwillige egoïst, voor h e m, die altij d o p h e t zij n e uit is, e n t oc h zic h z elf nie t voo r h e t h o ogs te we z e n h o u d t, die allee n m a a r zic h z elf die n t e n tegelijker tij d s t ee d s ee n h oge r we z e n d e n k t te die ne n, die niet s h oge r s ke n t d a n zic h z elf e n t oc h m e t iet s h oge r s d wee p t, kor t o m voor d e egoïs t, die gee n egoïs t k a n zij n e n zic h z elf ver ne d e r t, d.w.z., zij n egoïs m e be s t rij d t, m a a r tegelijker tij d zic h allee n m a a r ver n e d e r t “o m ver h oog d te wor d e n,” d u s o m z o zij n egoïs m e tevre de n te s telle n. O m d a t hij z o u m o e te n o p h o u d e n egoïs t te zij n, z oe k t hij in h e m el e n a ar d e r o n d n a a r h o ge re we z e n s die hij ka n die n e n, e n waa ra a n hij zic h ka n o p offere n: m a a r h o e hij o o k h uiver t e n zic h afbe ult, uitei n delijk d oe t hij h e t t oc h alle m a al voor zic h z elf e n h e t verb a n n e n egoïs m e wijk t nie t va n h e m. Ik n o e m h e m d a a r o m d e o nvrijwillige egoïs t. Zijn m o eite e n z o r ge n, o m va n zic h z elf los te k o m e n, is nie t s a n d e r s d a n d e verkee r d o pgeva t te n eiging n a a r z elfver z a ki ng. Ben jij aa n je verle d e n ge bo n d e n, m o e t je va n d a ag ba b bele n, o m d a t je di t gister e n o o k ge d a a n h e b t, Hoe z e h e t uit kr a m e n, d e gees telijke n, h oe gewichtig z e h e t m a ke n. Op d a t m e n er t oe ko m e n z o u, allee n m a a r te b a b bele n, z o als gist ere n, ook h e de n. Beschi m p niet d e gees telijke n! Zij ke n n e n d e be h oef te n van d e m e n s e n . Want is hij gel ukkig, b a b belt hij m o rge n, als h e d e n.
k u n je nie t elk oge n blik vera n d e re n: d a n voel jij je als in slave n ke te n e n geklo n ke n e n vers tijf d. Daar o m we nk t, ove r elke m i n u u t va n je b e s t a a n h ee n, jo u ee n nie uwe mi n u u t va n d e t oe ko m s t t oe, e n, je z elf o n twikkele n d, k o m jij “va n je z elf,” d.w.z., h e t t elke n s h ui dige ik, los. Als jij in h e t n u be n t, be n jij je eige n sc h e p s el, e n juis t a a n dit “sc he p s el,” m a g jij, d e sc he p pe r, je niet verlie ze n. Jij be n t z elf ee n h oge r we ze n, d a n jij be n t, e n over t reft je z elf. Allee n, d a t jij d ege n e be n t, die h oger is d a n jo u, d.w.z. d a t jij niet allee n m a a r sc he p sel, m a a r gelijker tij d jo uw sc h e p p e r be n t, d a t o n t k e n je j uis t als o nvrijwillige egoïs t, e n d a a r o m is h e t “hoger we z e n” je vree m d. Elk h o ger we z e n, z o als waa r hei d, m e n s elijk hei d e n z. is ee n we z e n b ove n o n s. Vree m d hei d is h e t ke n m e r k va n h e t “heilige.” In al h e t h eilige ligt iets “grie z eligs,” d.w.z. vree m d s, waa r we o n s niet h ele m a al in t h uis voele n. Wat voo r m ij h eilig is, is mij niet eige n , e n z o u voor mij b.v. h e t eige n d o m va n a n d e re n niet h eilig zij n, d a n z o u ik h e t als h e t m ij ne be sc h o uwe n, d a t ik m e bij ee n goe de gelege n h ei d z o u a a n sc h affe n, of is voor m ij o m gekee r d h e t ge zic h t van d e Chine se kei ze r h eilig, d a n blijft dit vree m d voor mij n oge n, e n ik sl uit z e bij zij n versc hij ne n. Waaro m is ee n o n o m s t o telijke m a t h e m a tisc h e waa r h ei d, die n a a r d e gewo n e let te rlijke be te ke nis z elfs ee n ee uwige gen oe m d z o u k u n n e n wor d e n, gee n h eilige? O m d a t h e t gee n geo p e n ba a r d e, of nie t d e o pe n b a ri ng va n ee n h oger we z e n is. Wan n ee r m e n o n d e r geo pe n b a a r de waar he d e n allee n m a a r d e z o ge n a a m d e go d s die n s tige waa r h e d e n
20
vers t a a t, d a n vergist m e n zic h z e e r, e n m i s ke n t m e n d e d r a agwij d te va n h e t beg ri p “hoge r” we z e n.” Met h e t h ogere we z e n, d a t o o k o n d e r d e n a a m va n “hoog s te” of êt re s u p r è m e wor d t vereer d, d rijve n d e a t h eïs te n d e s p o t e n s t a m p e n h e t e n e “bewijs va n zij n be s t a a n” n a h e t a n d e r in h e t s t of, z o n d e r t e m e r ke n, d a t zij z elf uit b e h oef te a a n ee n h oge r we z e n, h e t o u d e ver nietige n, o m voo r ee n nie uw h oge r we ze n plaa t s t e k u n n e n m a ke n. Is “de m e n s” s o m s nie t als af z o n d e rlijk m e n s ee n h oger we z e n, e n z ulle n d e waa r he d e n, rec h te n e n ideeë n, die uit d a t b eg ri p voo r tvloeie n, nie t j uis t als o pe n b a ringe n va n dit begri p vereer d e n h eilig ge h o u d e n m o e te n wor d e n? Wan t al z o u m e n ook m e nige wa ar hei d, die d o o r di t b egrip ge m a nifes tee r d leek t e zij n, weer af sc h affe n, d a n z o u dit t oc h allee n m a a r va n ee n mi sve rs t a n d va n o n z e k a n t get uige n, z o n d e r in d e gerings te m a t e a a n h e t b eg ri p z elf, dit h eilige, afb r e u k t e d o e n, of z ulke waa r he de n, die “terec h t” als o p e n h a ringe n e rva n b esc h o uw d m o e t e n wor d e n, h u n h eilighei d te o n t n e m e n. De m e n s gaa t b ove n ie de re af z o n d e rlijke m e n s uit e n is, ofsc ho o n “zijn we z e n,” in de r d a a d t oc h niet zijn we z e n is, d a t eer d e r z o u niek als hij z elf, d e e nige z elf, d a t ee n alge m e e n e n “hoger,” ja voo r d e a t h eïs te n h e t “hoge re we z e n” z o u zij n . En n e t als d e go d d elijke o p e n b a ringe n niet d o o r Go d eige n h a n dig zij n n ee rge sc h reve n, m a a r d o o r d e “werk t uige n van d e Heer” b e ke n d wer d e n ge m a a k t, sc h rijft ook d a t nie uwe h o og s te we z e n zij n o p e n b a ri nge n nie t z elf n ee r, m a a r laat z e d o o r “ware m e n s e n” aa n o n s verk o n dige n. Allee n ver ra a d t h e t nie uwe we z e n ee n in der d a a d m e e r gee s telijke o pva t ting d a n d e o u d e go d, o m d a t d e z e n og in ee n s o o r t lichaa m of ges t alte wer d voorge s tel d; d e nie uwe ec h te r k rijgt d e z uivere gee s t h ei d e n h e m wor d t niet ee n bij z o n d e r s t offelijk b e s t aa n a a ngewreve n. Echte r o o k hie ra a n o n t b reek t d e lijfelijkheid nie t, die zic h z elfs n o g verleid elijker voo r d o e t, o m d a t hij er n a t u u rlijker e n wereld s er uit ziet e n uit niet s mi n d e r be s t a a t d a n elke lijfelijk m e n s of ko r tweg: ui t d e “me n s hei d” of “alle m e n s e n.” Daa r d o o r is d e s p o o k ac h tig hei d va n d e gee s t in ee n sc hij nlic ha a m weer o p nie uw co m p ac t e n p o p ulair gewor d e n. Het h o ogs te we z e n is d u s heilig, e n alles, waa r di t we ze n zic h in o p e n b a a r t of o pe n b a re n z al; ge heiligd zij n ec h te r diege n e n die di t h o og s te we z e n, n a a s t h e t h u n n e, d.w.z. n a a s t d e o pe n b a ringe n er rva n, erk e n n e n. Het h eilige h eiligt o p zij n b e u r t zij n vereer de r, die d o o r d e ere die n s t z elf ee n h eilige wor d t, z o als eve nee n s alles, wa t hij d oe t, ook h eilig is: ee n h eilige leefwij ze, ee n h eilig d e n k e n e n d o e n, s t reve n e n t r ac h te n, e n z. Maar wat als h e t h o ogs te we z e n veree r d m o e t wo r d e n? Daa rover k a n begrij pelijkerwij z e d e s t rij d m a a r z ola ng iet s b e te ke n e n , als z elf s d e m e e s t verbitt er d e t ege n s t a n d e r s, elkaa r in h e t h o of d t h e m a t o egeve n: d a t er t oc h ee n h o og s te we ze n m o e t zij n, waa r m e n eredie n s t a a n ver sc h ul dig d is. Lach t ie m a n d m e ewa rig, o m h e t h ele gevec h t voor ee n h o ogs te we z e n, z o als ee n c h ris te n s o m s bij d e wo o r d e n twis t va n ee n Sjiiet m e t ee n Soen niet of ee n Bra h m a a n m e t ee n Boed d his t, d a n gel d t voo r h e m, d a t d e hy p o t h e s e va n ee n h o ogs t e we z e n o ngel dig is e n hij d e s t rij d o p d e z e gro n d slag voo r ee n ijdel s p el a a n ziet. Of d a n d e e n e of d e d rievul dige go d, of d e Lut h e r s e go d of h e t ê t re s u p r è m e, of h ele m a al gee n go d , m a a r “de m e n s” als h o og s te we z e n wo r d t voorges tel d, d a t m a a k t voor h e m, die h e t h o og s te we z e n z elf n egeer t , h ele m a al niet s uit, wa n t in zij n oge n zij n d e die n a r e n va n ee n h o og s te we z e n alle m a al s a m e n vro m e lui: d e woe de n d s t e a t h eïs t nie t m i n d e r d a n d e m e e s t gelovige c h ris te n. Bove n alles s t a a t in h e t h eilige h e t h o og s te we z e n e n h e t geloof in dit we z e n, o n s “heilige geloof.” HET SPOOK. Met d e s p oke n ra ke n we in h e t gee s te n rijk. In h e t rijk va n d e w e z e ns. 21
Wat in h e t h e elal s p o o k t e n zij n m y s t e rie u z e, “on beg rij pelijk,” we z e n a a n d rijft, is j uis t h e t ge hei m zi n nige s p o ok, d a t we h e t h o og s te wez e n n o e m e n. En dit s p o ok t e d o o rgr o n d e n, h e t t e begrijpe n , d a a r w er kelijk heid in te o n t d e k ke n (het “bes t a a n va n go d” t e bewij ze n), h e b be n d e m e n s e n zic h d ui ze n d e n jare n lang t o t t a a k ge s tel d; m e t d e gr uwelijks te o n m ogelijk hei d, d e ein d elo z e Da n aï de n a r bei d, h e t s p o o k in ee n niet s p o ok, h e t o nwer kelijke in h e t werkelijke, d e geest in ee n h ele e n lijfelijke p e r s o o nlijk hei d t e vera n d e re n, d a a r h e b b e n zij zic h wa t m e e afgekwel d. Ach te r d e be s t a a n d e werel d z oc h t e n z e h e t “ding o p zic h z elf,” h e t we z e n, te z oc h te n h e t o n din g ac h te r h e t ding . Wan nee r m e n ee n z a a k gron dig o n d e r z o e k t, d.w.z., h a a r w e z e n n aga a t, d a n o n t d e k t m e n vaak iets h e el a n d e r s, d a n wa t h e t lijkt te zij n: ee n h o ni ng z o e t e t a al e n ee n leuge nac h tig h a r t, p o m p e u z e woor d e n e n a r m z alige ge d ac h t e n, e n z. Men b re n g t, d o o r d e n a d r u k o p h e t we z e n t e legge n, d e t o t d u sver mi s k e n d e versc hij ni ng t o t nie t m e e r d a n schijn, t o t ee n vergis si ng te r ug. Het we z e n va n d e z o aa n t re k kelijke, h ee rlijke wereld, is voor h e m, die h a a r d o o rg r o n d t, d e ijdel hei d: ijdelheid is h e t we ze n va n d e wereld (he t be s t a a n va n d e werel d). Wie n u religieu s is, b e m o eit zic h nie t m e t d e be d rieglijke sc hij n, niet m e t die ijdele ver sc hij ninge n, m a a r aa n sc h o u w t h e t we z e n, e n vin d t d e waa r hei d in dit we z e n, Die we z e n s, die ui t d e e ne versc hij ni ng n a a r b ove n k o m e n, zij n d e b o z e we z e n s, e n o m gekee r d uit d e a n d e r e d e goe d e n; h e t we z e n va n h e t m e n s elijke ge m o e d is b.v. d e lief de, h e t we ze n va n d e m e n s elijke wil is h e t goe d e, d a t va n h e t d e n k e n d e waa r h ei d, e n z. Wat ee r s t voor h e t be s t a a n ge ho u d e n wer d, z o als d e wereld e n d e rgelijke, ver sc hij n t n u als nie t m e e r d a n sc hijn, e n h e t w a ar ac htig besta a n de is veel m e e r h e t we z e n, wie n s rijk zic h m e t go de n, gee s te n, d e m o n e n, d.w. z. m e t goe d e e n slec h te we z e n s, vult. Allee n d e z e verkee r d e werel d, d e werel d va n d e we z e n s, b e s t a a t n u waa rac h tig. Het m e n s elijke h a r t ka n lief deloos zij n, m a a r zij n we z e n b e s t a a t, d e God, “die lief de is”; h e t m e n s elijke d e n ke n ka n d wale n, m a a r zij n we z e n, d e waa r h ei d b e s t a a t: “go d is d e waa r h ei d,” e n z. De we z e n s allee n e n niet s a n d e r s d a n d e we z e n s zie n e n h e r ke n n e n, d a t is religie: h a a r rijk is ee n rijk va n we ze n s, va n s p oke n e n sc hi m m e n. De d r a ng, o m he t s p o ok t a s t ba a r t e m a k e n, of d e n o n s e n s te re alise re n, h e eft ee n lijfelijk spook teweeg geb rac h t, ee n s p o o k of ee n gee s t m e t ee n wer kelijk lichaa m, ee n belichaa m d s p o ok. Wat h e b be n d e m e e s t k rac h tige e n ge niale c h ris te n e n zic h afge m a r tel d o m d e z e s p o okac h tige versc hijni ng te begrij p e n. Het bleef ec h te r s t ee d s d e t ege n s telling t u s s e n twee n a t u r e n, d e go d d elijke e n d e m e n s elijke, d.w.z. d e s p o okac h tige e n d e zi n n elijke: h e t bleef h e t m e e s t wo n d e r b a a rlijke s p o o k, ee n o n di ng. Nog n o oit was ee n s p o o k ziele nm a r t ele n d e r; e n gee n Sja m a a n, die zic h t o t ee n r a z e n d e woe de e n z e n uwver sc he u r e n d e kr a m p e n a a n z e t t e, o m ee n s p o o k uit t e b a n n e n, k o n ee n ziele nkwelling ver d r age n, z o als d e c h ris te n e n o n d e r d e m e e s t o n b eg rij pelijke s p oke n h e b be n gele de n. Maar d o o r Chris t u s wa s tegelijke r tij d o o k d e waar h ei d va n d e z a a k a a n h e t lich t geko m e n, d a t nl. d e m e n s d e eige nlijke gees t of h e t eige nlijke s p o o k is. Juis t d e licha m elijke of belichaa m d e gees t is d e m e n s: hij is z elf h e t h uiveringwek ke n d e we z e n e n tegelijker tij d d e ver sc hij ning e n h e t be s t a a n va n h e t we z e n. Voor t a a n h uiver t d e m e n s eige nlijk nie t m ee r voor s p ok e n b uite n h e m, m a a r voo r zic h z elf: hij is b a n g voo r
22
zic h z elf. In d e die p t e va n zij n b o r s t woo n t d e geest v a n de z o n de; al d e m e e s t o n be d ui de n d e ged ac hte (en d a t is z elf ee n gee s t) k a n ee n d uivel zij n, e n z. Het s p o o k h eeft ee n lichaa m a a nge n o m e n, d e go d is m e n s gewor d e n, m a a r d e m e n s is n u z elf h e t versc h rikkelijke s p o ok, d a t hij wil uit b a n n e n, d o o rg r o n d e n, t o t werkelijk h ei d e n t o t re de p r o bee r t t e b re nge n: d e m e n s is geest. Het licha a m m a g ver d o r re n, als d e gee s t m a a r wor d t gere d: o p d e gees t ko m t alles a a n e n h e t gee s te s - of “ziele n h eil” wo r d t h e t e nige d oel. De m e n s is voor zic h z elf ee n sc hi m, ee n ge h ei m zi n nig s p o o k gewo r d e n, die z elfs ee n be p a al de z e tel in h e t licha a m wo r d t a a n gewe ze n, (strij d over d e z e t el va n d e ziel, in h e t h a r t of in h e t h o of d of el de r s e n z.) Jij be n t voor mij e n ik voor jo u gee n h o ge r we ze n. Niette mi n k a n in elk va n o n s ee n h oge r we z e n aa nwe zig zij n, e n d e we d e r zij d se vere ring t e voo r sc hijn r oe p e n. O m d a delijk h e t m e e s t alge m e ne t e n o e m e n, leeft in jo u e n m ij d e m e n s. Als ik niet d e m e n s in jo u z o u zie n, waa ro m z o u ik jo u d a n ac h t e n? Jij b e n t weliswaa r niet d e m e n s in zij n ware e n a de q u a te ges t alte, m a a r allee n m a a r ee n s te rfelijk o m h ulsel, waa r hij ui t ka n t r e d e n, z o n d e r z elf o p t e h o u d e n te be s t a a n; m a a r voo r h e t oge n blik h uis t di t alge m e ne e n h ogere we z e n t oc h in jo u e n jij ver tege nwo o r digt m ij, o m d a t ee n o nverga n kelijke gees t in jo u ee n verga n k elijk lichaa m h e ef t a a nge n o m e n, waa r d o o r jo uw ges t alte werkelijk ee n “aa nge n o m e n e” is, ee n gees t, die ver sc hijn t, in jo u versc hij n t, z o n d e r a a n jou w lichaa m e n d e z e b e p a al de ver sc hijni ng swij z e, ge bo n d e n te zij n, d u s ee n s p o o k. Daar o m be sc h o u w ik jo u niet als ee n h oger we z e n, m a a r re s pect ee r allee n h e t h oge r we z e n, d a t in jo u “ro n d w aa r t.” “Ik re s p ectee r d e m e n s in jo u.” Zoiet s z a ge n d e o u de n niet in h u n slave n, e n h e t h o og s te we z e n, “de m e n s,” k reeg n og m a a r weinig bijval. Zij z age n ec h te r in elka ar s p o k e n va n ge h eel a n d e re a a r d. Het volk is ee n h oge r we z e n d a n d e ee nling e n n e t z o als d e m e n s of m e n s e ngee s t, ee n in d e ee nling s p o ke n d e gees t, d e volksgee s t. Daa ro m vereer d e n z e d e z e gee s t, e n allee n voo r z over hij d e z e of ook ee n a a n h e m verwa n te gee s t b.v. d e fa miliegee s t e n z. die n d e, k o n d e ee nling bela ngrijk lijke n; allee n m a a r te rwille va n dit h o ge re we z e n, h e t volk, ke n d e m e n h e t “volkslid” ee n waa r de t oe. Net z o als jij voo r o n s d o o r “de m e n s,” die in jo u s p o ok t, ge h eiligd be n t, was m e n t e n alle n tij d e d o o r ee n of a n d e r h oge r we z e n, z o als volk, fa milie e n d e rgelijke ge heilig d. Allee n t e rwille van ee n h oge r we z e n wor d t m e n va n o u d s h e r geëer d, e n allee n m a a r als s p o o k voor ee n ge h eilig de, d.w.z. b e sc h e r m d e e n erke n de p e r s oo n, a a nge zie n. Wan nee r ik jo u ver z o rg e n ver pleeg, o m d a t ik jo u lief he b, o m d a t m ij n h a r t in jo u voe d s el, mij n b e h oefte in jou b evre diging vin d t, d a n gesc hie d t di t nie t te rwille va n ee n h oger we z e n, wie n s ge h eilig d lichaa m jij b e n t, niet o m d a t ik ee n s p o o k, d.w.z. ee n versc hijne n d e gee s t in jo u zie, m a a r uit egoïs tisc h e lu s t: jij z elf m e t jou w we z e n be n t voor m ij va n waa r d e, wa n t jo uw we z e n is gee n h oge r, is niet h oge r e n alge m e ne r d a n jij, m a a r is eve n u niek als jij z elf, o m d a t jij h e t be n t. Maar niet allee n m a a r d e m e n s, m a a r alles s p o o k t. Het h ogere we z e n, d e gee s t, die in alles r o n d s p o ok t, is t egelijker tij d n e rge n s a a n geb o n d e n, e n “versc hijn t” er allee n in. Spoke n in alle h oe ke n! Hier z o u h e t n u d e plaa t s zij n, o m d e s p o ke n d e gees te n ee n s voo r bij te late n t re k ke n, ware h e t nie t d a t z e ver de r o p weer z o u d e n m o e t e n voo rk o m e n, o m voo r h e t egoïs m e te vervliege n. Daar o m z ulle n, bij wij ze va n voo r b eel d, m a a r e n kele o pge n o e m d wo r d e n, o m vervolge n s t o t o n s ge d r ag, t e n o p zic h te va n h e n, over te ga a n. Heilig b.v. is voor alles d e “heilige gee s t,” h eilig d e waa r h ei d, h eilig h e t r ec h t, d e wet, d e goe de z a a k, d e m aje s teit, he t h uwelijk, h e t alge m e e n wel zijn, d e o r d e, h e t va d erla n d, e n z. e n z. DE EIGEN - AARDIGHEID
23
Mens, h e t s p o ok t in je ko p; je be n t nie t goe d bij je h o of d, je b eel d t je gro te di nge n in e n k nee d t d a a r ee n h ele go de nwe rel d va n, die voor jo u b e s t a a t, ee n gee s t e n rijk, waa r t oe jij geroe pe n b e n t, ee n ideaal, d a t jou we n k t. Jij h e b t ee n idée fixe. De nk nie t d a t ik sc he r t s of figu u rlijk s p re ek, wa n n ee r ik d e m e n s e n die iets h oge r s a a n h a nge n, e n o m d a t d e gro te m ee r d e r h ei d hie r t oe be h o o r t, bijn a d e h ele m e n s e nwe rel d, voor ec h te d w a z e n, d w a z e n in ee n gekke n h uis, a a n zie. Wat n o e m t m e n d a n ee n idée fixe? Een idee, d a t d e m e n s e n a a n h a a r h eeft o n d e rwo r p e n. On d e r ke n jij z o’n idee als ee n dw a a s hei d, d a n wor d t je d o o r h a a r slave n in ee n k ra n k zi n nige nge s tich t o pge slote n. En is s o m s d e waa r h ei d va n h e t geloof, waa r m e n niet a a n m a g twijfele n, d e m aje s teit b.v. va n h e t volk, waa r m e n nie t a a n m a g m o r r ele n (wie h e t d oe t, is ee n m aje s teits sc h e n n e r), d e d e u g d, waa r t ege n d e ce n s u u r gee n woor dje z al late n d o o rglip pe n, o p d a t die z e d elijk h ei d z uiver ge h o u d e n wo r d t e n z., zij n d a t gee n “idée fixe n”? Is h e t nie t alle m a al d o m m e p r a a t, b.v. va n d e m e e s te va n o n z e k ra n t e n, h e t gele u te r va n dw a z e n, die aa n h e t idée fixe va n d e z e d elijk h eid, we t sge t r o uw hei d, c hris telijk hei d, e n z. lijde n, e n zic h allee n vrij sc hij ne n t e b ewege n, o m d a t h e t gekke n h uis, waa r z e in ver t oeve n, z o’n gro te r ui m te in nee m t? Pak ee n s z o’n n a r in zij n idee fixe aa n, e n je z ul t wel d r a voo r d e ge nie pig heid va n d e z e gek o p je h oe d e m o e te n zij n. Want ook d a a ri n lijke n d e z e gro te gekke n o p d e kleine z o ge n a a m d e gekke n, d a t z e in he t ge nie p over d ege ne h ee nvalle n, die a a n h u n idée fixe k o m t. Ze s t ele n h e m eer s t zij n wa pe n s, s t ele n h e m h e t vrije wo o r d, e n d a n s t o r te n z e zic h m e t h u n kla uwe n o p h e m n ee r. Tege nwo o r dig k o m t elke d ag d e laf h a r tig heid e n wr aa k z uc h t va n d e z e waa n zi n nige n a a n h e t lich t, e n h e t d o m m e volk j uic h t h u n k ra n k zi n nige m a a t regele n t oe. Men m o e t d e bla d e n va n d e z e p e rio d e m a a r ee n s le ze n, e n d e filiste r h o re n s p re ke n, o m t o t d e gr uwelijke over t uiging te k o m e n , d a t m e n m e t gekke n in éé n e n h e t z elf de h ui s zit o p ge slo te n. “U z ul t u w b r o e d e r niet voo r n a r uit sc hel de n, a n d e r s e n z” Ik vree s d e z e vloek ec h te r nie t e n z e g: mij n b r o e d e r s zij n a a r t s n a r re n. Of ee n a r m e d w a a s uit ee n k r a n k zi n nige nge s tic h t va n d e waa n is b e z e te n, d a t hij God d e Vade r, kei ze r va n Ja p a n, d e Chris t u s, ee n gelovige p r o te s t a n t, ee n loyale b u rger, ee n a a nge p a s t e m e n s e n z. is, is alle m a al ee n “idée fixe.” Wie h e t n o oit be p r o ef d e n gewaag d h e ef t, gee n goe d c hris te n, gee n gelovig p r o te s t a n t, gee n d e ug d z a a m m e n s, e n z. t e zij n, is in d e gelovighei d, d e u g d z a a m h ei d e n z. ge v a n ge n e n beva nge n. Net als d e sc hola s tici allee n m a a r filosofee r d e n bin ne n d e gre n z e n va n h e t geloof va n d e ke r k, p a u s Bene dikt u s XIV lijvige boe ke n bin ne n d e p a a p s e bijgelovighei d sc h reef, z o n d e r d a t geloof in twijfel te t r e kke n, sc h rijvers h ele folia n te n vuld e n over d e s t a a t, z o n d e r d e idée fixe va n d e s t a a t z elf t e r di sc u s sie t e s telle n, o n z e k r a n t e n p r o pvol p olitiek s t a a n, o m d a t z e in d e waa n verke re n, d a t d e m e n s e r t o e gesc h a p e n is, ee n “z o o n p olitiko n” te wor de n, vege te re n ook o n de r d a n e n in h e t o n d e r d a n e n d o m, d e ug d z a m e m e n s e n in d e d e ug d, liberale n in h e t “me n s e n d o m” e n z., z o n d e r o oit in h u n “idée fixe - e n” h e t s nij de n de m e s va n d e k ritiek te z e t t e n. Onwrikb aa r, als d e waa n zi n va n ee n gek, s t a a n h u n ge dac h te n o p vas te voet, e n wie z e in twijfel t re k t, verg rij p t zic h a a n h e t h eilige! Ja, d e “idée fixe” , d a t is h e t waa r ac h tige h eilige! Ont m o e t e n we s o m s allee n m a a r va n d e d uivel b e z e te n e n, of t reffe n we eve n vaak t ege n overge s tel de be zete ne n aa n, die van h e t goe d e, va n d e d e u g d, d e z e d elijk h ei d, d e we t, of wa t voor “principe” d a n ook be z e t e n zij n? De be zit ti nge n va n d e d uivel zij n niet d e e nige. God we rkt o p o n s in, e n d e d uivel d o e t d a t: d e eer s te d o o r “ge n a d ewe rke n,” d e laa t s t e d o or “d uivelse werke n.” Bezet e ne n zij n d e o p h u n m e ni ng ver zotte n . Bevalt je h e t woor d “be z e t e n h ei d” nie t, n o e m h e t d a n inge n o m e n h ei d, ja n o e m h e t, o m d a t d e gee s t jo u be zit, e n alle “ingevinge n” va n h e m k o m e n, be zieling e n
24
e n t h o u sia s m e. Ik voeg d a a r d a t vol m a a k te e n t h o u sia s m e bij d a t, wa n t bij d e luiaar d s e n h alve n ka n m e n niet blijve n s tilst aa n, fa n a tis m e h ee t. Het f a n atis me be h oo r t j uis t bij d e b e sc h aaf d e n t h uis; wa n t b e sc h a af d is ee n m e n s voor z over hij in h e t gee s telijke bela ng s t elt, e n bela ng s t elling in h e t gee s telijke is, wa n n e er h e t leve n dig is, j uis t f a n atis me , e n d a t m o e t h e t zij n; h e t is ee n fa n a tieke b ela ng s t elling voor h e t h eilige (fa n u m). Kijk m a a r ee n s n a a r o n z e liberale n, sla m a a r ee n s ee n blik in d e va de rla n d s e bla de n, luis te r m a a r wa t Schlo s se r z eg t (Ach t tie n d e ee uw II, 5 1 9): “ De Holbac h se vere niging vor m d e ee n for m eel co m plo t tege n d e overgelever d e leer e n h e t be s t a a n d e sys tee m, e n d e le de n erva n wa re n eve n fa n a tiek voo r h u n o ngeloof als m o n nike n e n p ries te r s, je z uïe te n e n pië tis te n, m e t h o dis te n, mi s sie en bijbelge z elsc ha p p e n voor ee n m e c h a nisc h e go d s die n s t e n h e t “geloof in h e t wo o r d” plege n te zij n.” Kijk m a a r ee n s, h oe ee n “ze delijke” zic h ge d r a ag t, die tege nwo o r dig vaak d e n k t m e t God afge d a a n t e h e b be n, e n h e t ch ris te n d o m als ee n afgeleef d iets wegwer p t. Wan n ee r m e n h e m vraagt of hij e r ooit a a n getwijfel d h eeft, d a t h e t p a r e n va n z u s t e r s e n b r oe de r s ee n bloe d sc h a n d e is, d a t d e m o n o ga mie d e waar h ei d va n h e t h u welijk is, d a t d e pië teit ee n h eilige plich t is, e n z. d a n z al h e m ee n z e d elijke afsc h u w overvalle n bij d e ge d ac h t e, d a t m e n zij n z u s t e r ook als vro uw z o u m o ge n a a n r a ke n, e n z. En va nwaa r d e z e afsc h uw? O m d a t hij in d a t m o rele geb o d gelooft. Dit m o r ele geloof wor telt die p in zij n b o r s t. Hoe z ee r hij ook zij n b e s t t ege n d e vro m e c h ris te n e n d o e t, is hij t oc h z elf c hris te n ge bleve n, n.l.: ee n z e delijke ch ris te n. In d e vor m va n d e z e d elijk h ei d h o u d t h e t c hris te n d o m h e m geva nge n, e n wel geva nge n in h e t geloof. De m o n og a mie m o e t iets h eiligs zij n, e n wie in biga mie leeft, wor d t als m isd a diger ges t r af t; wie bloe d sc h a n d e pleegt, m o e t als m isd adiger boe te n. Hier m e e zij n diege n e n h e t volko m e n ee n s, die altij d sc h ree uwe n, d a t in d e s t a a t nie t n a a r d e go d s die n s t gekeke n m a g wor d e n e n d a t d e joo d s e s t a a t s b u rger s gelijk zij n a a n d e c h riste ne n. Is d e bloe d sc h a n d e gee n geloofsprincipe? Als m e n d a a r aa n k o m t, z al m e n ervare n, d a t d e z e z e d elijke juis t o o k ee n geloofs held is, o n d a n k s ee n Kru m m ac h e r, o n d a n k s ee n Philip II. De ze vec h te n voo r h e t ke r kgeloof, of h e t s t a a t sgeloof, of voo r d e z e d elijke s t a a t swe t t e n; voo r geloof sa r tikele n ver d oe m e n zij bei de n d ege n e, die a n d e r s h a n d elt d a n h u n geloof h e t t oe s t a a t. Het b r a n d m e r k va n d e “mis d a a d” wo r d t h e m o p ge d r u k t e n hij m a g s m ac h t e n in z e d e nver be te ri ngs - h ui z e n, in geva nge nis se n. Het z e d elijk geloof is n e t z o fa n a tiek als h e t religie u z e. Dat n oe m t m e n d a n “geloofsvrij hei d’, wa n n e er z u s te r s e n b r oe d e r s t e r wille van ee n relatie, waa r over z e aa n h u n “gewete n” vera n two o r di ng zij n versc h ul dig d , in d e geva nge ni s wo r d e n gewor p e n. “Maar z e gave n ee n ver d e rfelijk voor beel d!” Ja werkelijk, d e a n d e r e n z o u d e n er o o k o p d e ge d ac h t e k u n n e n k o m e n, d a t d e s t a a t niet s m e t h u n relatie t e m a k e n h e eft e n d a a r d o o r z o u d e “z uiver h ei d’ va n d e z e d e n t e gr o n d e k u n n e n gaa n. Zo b eijvere n zic h d u s d e go d s die n s tige geloofs h el d e n voor de “heilige God,” de z e d elijke n voo r het “heilige goe d e” De s t rij de r s voor ee n of a n d e r h o ge r we z e n, lijke n vaak h eel weinig o p elka ar. Hoe m o e t e n we d e s t re nge o r t h o d oxe n of rec h t zi n nige n va n d e s t rij d er s voo r “Waar h ei d, Licht e n Rec ht” va n d e Philalet h e n, vrie n d e n va n h e t lich t, verlich te n e n z. o n d e r sc hei de n? En t oc h be s t aa t e r h ele m a al gee n we z e nlijk ver sc hil. Morrelt m e n aa n af z o n d e rlijke va n o u d s h e r overgelever d e wa ar h e d e n (zoals b.v. wo n d e re n, d e o n be pe r k te vors te n m ac h t e n z.), d a n d o e n d e verlich te n m e e, e n allee n d e o r t h o d oxe n ja m m e r e n. Ko m t m e n ec h te r a a n d e waa r h ei d z elf, d a n h eef t m e n d a d elijk b eid e n als gelovige n als t ege n s t a n d e r s. Zo o o k wa n n ee r h e t d e z e d elijk h ei d b e t reft: d e s t r e nggelovige n zij n o n t oegeeflijk, d e verlich t e k o p p e n zij n t olera n t e r. Maar wie a a n d e z e d elijk hei d z elf ko m t, h eef t m e t b ei d e n te m a k e n. “Waar h ei d, Zed elijk h ei d, Rec h t, Licht, e n z. m o e te n “heilig” zij n e n blijven. Wat m e n aa n h e t ch ris te n d o m
25
afke u re n swa a r dig vin d t, is volge n s d e m e ni ng va n d e z e verlich te n j uis t o nc h ris telijk; h e t c hris te n d o m z elf ec h te r m o e t h e t “vas te” blijve n, e n d a a r a a n m o r r ele n is m i s d a dig. Is ee n “m is d a a d!” De ke t te r s t a a t voor h e t z uivere geloof in ie de r geval niet m e e r bloo t a a n d e vroegere vervolgingswoe de; m a a r d e s te m e e r gel d t d a t n u voo r d e ke t ter t ege n d e z uiver z e d e n. De vroo m h ei d h eeft in d e loo p va n d e z e ee uw z oveel slage n o pgelo p e n e n h a a r b ove n m e n s elijk we z e n h e eft z o vaak ee n “o n m e n s elijk” sc h el de n m o e te n a a n h o re n, d a t m e n zic h nie t ge neigd ka n voele n , dit n og m a als te h e r h ale n. En t oc h zij n er altijd allee n m a a r z e d elijke t ege n s t a n d e r s in h e t s t rij dwe rk getr e d e n, o m h e t h o og s te we z e n a a n te vec h te n, t e n gu n s t e va n ee n a n de r h o og s te we z e n. Zo z eg t Pro u d h o n o n b e sc h r o o m d (De la crea tio n d e l’or de e tc. p ag. 36.) “De m e n s is ger oe p e n z o n d e r go d s die n s t t e leve n, m a a r d e z e d elijke wet (la loi m o r ale) is ee uwig e n a b s olu u t. Wie z al h e t va n d a ag n og wage n, d e m o r a al a a n t e t a s t e n?” De z e d elijke n sc h e p t e n h e t be s te vet va n d e go d s die n s t af, ge no te n e r z elf va n e n h e b b e n er n u h e el wa t m e e t e s t ellen , o m va n d e d a a r uit o n t s t a ne klier ziekt e af te k o m e n . Wan nee r we er d a a r o m o p wij z e n, d a t d e religie n og bij la nge n a nie t in h a a r bin n e n s t e gekwet s t wo r d t, z ola ng m e n h a a r allee n m a a r h a a r bove n m e n s elijk we ze n t o t verwijt m a a k t, e n d a t z e in laa t s te ins ta n tie allee n ee n be r oe p o p d e “gees t” d oe t (wan t Go d is Gees t), d a n h e b b e n we h a a r uitein d elijke overee nk o m s t m e t d e z e delijkheid vol d oe n d e a a nge t o o n d e n k u n n e n h a a r h a r d n e k kige s t rij d d a a r m e e ac h te r o n s late n. Bij bei d e n gaa t h e t o m ee n h oger we z e n, e n of d a t n u ee n bove n m e n s elijk of ee n m e n s elijk we z e n is, k a n m ij, o m d a t h e t in elk geval ee n we z e n b ove n mij, als h e t ware ee n we z e n b ove n m ij be s t a a n d is, m a a r weinig sc h ele n. Uitein d elijk h eef t h e t ,en o p zic h te va n h e t m e n s elijk we z e n of “de m e n s,” slec h t s eer s t d e sla nge n h ui d va n d e o u d e religie afge s t r o o p t, o m t oc h gewoo n weer ee n nie uwe religie u z e sla nge n h ui d aa n t e t re kke n. Zo leer t Feuer bac h o n s, d a t wa n n ee r m e n allee n m a a r d e s p ec ula tieve filos ofie o m k eert, d.w.z. altij d h e t p r e dikaa t t o t s u bjec t e n d u s h e t s u bject t o t o bjec t e n p ri ncipe m a a k t, m e n d e o nver h ul de, z uivere, bla n ke waa r h ei d overh o u d t.”( Anek d o t a.II . 6 4.) Daa r d o o r verlate n we in ie der geval h e t be pe rk te religie u z e s t a n d p u n t, verlie ze n d a a r bij d e god , die va n uit di t s t a n d p u n t s u bject is; m a a r we r uile n h e t voo r d e a n d e re zij d e va n h e t religie u z e s t a n d p u n t, h e t z e delijke in. We z egge n b.v. nie t m e e r: “Go d is d e Liefde”; m a a r “ d e Liefde is God d elijk.” Zet te n we n u in d e plaa t s va n h e t p r e dika a t “go d d elijk” h e t d a a r m e e overee nk o m e n d e “heilig,” d a n kee r t d e z a a k wee r t o t h e t o u d e te r u g. De lief de m o e t die nove ree n ko m s tig h e t goede a a n d e m e n s zij n, zij n go d d elijk hei d, e n h e tgee n h e m t o t eer s t re k t, zij n ware m e n selijk heid (ze “maa k t h e m p a s t o t m e n s,” m a a k t ee r s t ee n m e n s va n h e m). Na uwke u rige r z o u h e t als volgt ge z eg d k u n n e n wor de n: d e lief de is h e t m e nselijke aa n d e m e n s, e n d e lief d elo z e egoïs t is h e t o n m e n s elijke. Echte r j uis t al d a tge n e, wat h e t c h ris te n d o m e n d e s p ec ula tieve filos ofie erva n d.w.z. d e t he ologie als h e t goe d e, h e t a b s olu te, a a n bie d t, is eige nlijk niet h e t goe de (of, wa t o p h e t z elf de n ee rko m t, h e t is niets d a n h et goede), d a a r o m wor d t d o o r die vera n d e ring va n h e t p r e dikaa t in h e t s u bject h e t ch ris telijke w e z e n (en h e t p r e dikaa t beva t juis t d a t we z e n) allee n m a a r n og p r eg n a n t e r gefixeer d. Dat go d e n h e t go d d elijke z o u d e n zic h allee n n og m a a r o n o n twa r b a a r d e r m e t m ij s a m e n vlec h te n . Go d uit zij n h e m el ver d rijve n e n h e m va n d e “tra n sce n d e n tie” b e r ove n, wil n og nie t z egge n d a t m e n aa n s p r a a k ka n m a ke n o p ee n volko m e n ove rwin ni ng, wa n n e er hij d a a r bij allee n m a a r d e b or s t va n d e m e n s wo r d t ingejaag d, e n m e t ee n o nver d elgb are i m m a n e ntie wor d t be de el d. Van n u af aa n z e g t m e n: h e t Go d d elijke is h e t waa rac h tig m e n s elijke! De zelf de lie de n, die h e t c hris te n d o m als d e gro n dlegging va n d e s t a a t, d.w.z. d e z oge n a a m d e c hris telijke s t a a t, t ege n s t r eve n, wo r d e n nie t m o e t e h e r h ale n, d a t d e
26
z e d elijk hei d, d e “ste u n pilaar va n h e t m a a t sc h a p - p elijk leve n e n d e s t a a t is.” Alsof niet d e h ee r sc h a p pij va n d e z e delijkheid ee n volko m e n h e e r sc h a p pij va n h e t h eilige, ee n “hiëra rc hie” z o u zij n. Zo ka n m e n hier t erloo p s a a n die verlich te ric h ting d e n k e n, die, n a d a t d e t h e ologe n voor t d u r e n d bewee r d h a d d e n, d a t allee n d e gelovige in s t a a t z o u zij n, d e wa ar h e d e n va n d e religie t e vat te n, d a t God zic h allee n aa n d e gelovige n z o u o p e n b a re n e n z., d a t allee n m a a r h e t h a r t, h e t gevoel, d e gelovige fa n t a sie, religie u s z o u zij n, m e t d e bewe ring, d a t ook h e t “na t u u rlijke ver s t a n d,” d e m e n s elijke r e d e be kwaa m z o u zij n God t e begrij pe n. Wat z eg t di t a n de r s, d a n d a t o o k d e re d e er a a n s p r a a k o p k a n m a k e n, d e z elf de fa n t a s t als d e fa n t a sie t e zij n. In die zi n sc h reef Rei ma r u s zij n “Voor n a a m s t e waa r he de n va n d e n a t u u rlijke religie.” Het m o e s t z ove r k o m e n, d a t d e h ele m e n s m e t al zij n be kwaa m h e d e n religie us bleek; h a r t e n ge m o e d, ver s t a n d e n re d e, voele n, we te n e n willen, kor t o m, d a t alles aa n d e m e n s leek religie u s. Hegel b e t o og d e d a t z elfs d e filos ofie religie u s z o u zij n. En wat n o e m t m e n t ege nwo o r dig nie t religieu s? De “religie va n d e lief de,” d e “religie va n d e vrijhei d,” “de p olitieke religie,” k o r t o m elk e n t h o u sia s m e. En z o is h e t ook in d e r d a a d. Nog va n d a ag gebr uike n we d a t vree m d e woo r d “religie,” d a t h e t begrip gebo n de n heid uit d r u k t. Gebo n de n blijve n wij h oe d a n ook, in z over re d e r eligie o n s in ne rlijke in b e slag n e e m t; m a a r is ook d e gees t gebo n d e n? Intege n d eel, die is vrij, is allee n h ee r s e r, is niet o n z e gee s t, m a a r is a b s ol u u t. Daa ro m z o u d e juis te beve s tige n d e vert aling va n h e t woo r d religie “vrijheid va n d e gee s t” zij n! Bij wie d e gee s t vrij is, die is o p p r ecies d e z elf d e m a nier religie u s, als d ege ne die ee n zi n n elijk m e n s wo r d t ge n oe m d e n die zij n zi n n e n d e vrije loo p laa t. De ee n is ge bo n d e n d o o r d e gees t, d e a n d e r d o o r d e zi n n elijke lu s te n. Gebo n de n h ei d of religie wil d u s z egge n: d e r eligie in verb a n d m e t mij; ik b e n geb o n d e n; vrijheid in verba n d m e t d e gee s t: d e gee s t is vrij of h eeft gee s telijke vrijhei d. Hoe slec h t h e t ons beko m t, wa n ne er d e begeer te n vrij e n te ugelloo s m e t o n s aa n d e h a al gaa n, d a t z al m e nigee n h e b be n ervare n; d a t ec h te r d e vrije gees t, die h ee rlijke gees t elijk h ei d, h e t e n t h o u sia s m e voor gee s t elijke bela nge n, of h o e dit juweel m e t m e e s t ver sc hille n d e zi n swe n di nge n ook ge tooi d m a g wo r d e n, o n s n og e rge r in d e kle m b re ng t, d a n z elfs d e r uw s t e vlegelac h tighei d, d a t wil m e n nie t m e r k e n e n k a n m e n o o k nie t m e r ke n, z o n d e r ee n bew u s te egoïst t e zij n. Rei ma r u s e n alle n, die a a nge t oo n d h e b b e n, d a t o o k o n s vers t a n d, o n s h a r t, e n z., o n s t o t God voere n, he b be n d a a r d o o r juis t a a nge t o o n d, d a t we d o o r e n d o o r b e z e te n zij n. Wel erge r d e n z e d e t he ologe n, die z e d a a r d o o r h e t p rivilege va n d e religieu z e ver h effing o n t n a m e n, m a a r va n d e religie, d e gees telijke vrij hei d, verover d e n z e hier n og m e e r t e r rein d o o r. Want als d e gee s t nie t la nger m e e r t o t h e t gevoel of h e t geloof is b e p e r k t, m a a r ook als ver s t a n d, re de e n d e n ke n eige nlijk d e gee s t t o e be h o o r t, d u s o o k in d e vor m va n h e t ver s t a n d e n z., a a n d e gee s telijke e n h e m el se waa r h e d e n m a g d e el ne m e n, d a n h o u d t d e hele gee s t zic h allee n m a a r m e t h e t gees telijke, d.w.z. m e t zic h z elf, b e zig, e n is d u s vrij. Op dit oge n blik zij n we z o d o o r e n d o o r religieu s, d a t “ge zwo re n e n” o n s d o o d vloeke n, e n elke p olitie die na a r als ee n goe d e ch ris te n d o o r “zij n a m b t see d” o n s in h e t cac h ot b re ngt. De z e d elijk hei d ko n p a s d a a r als h e t t ege n overge s tel d e va n d e vro o m h ei d o p t re d e n, waa r eige nlijk ee n b riese n de h a a t tege n alles, wat o p ee n “bevel” (or de r, geb o d, e n z.) leek, zic h m ui te n d r ui m te sc hie p e n d e “ab s ol u te m e e s te r” ge h o o n d e n vervolg d wer d: zij ko n p a s t o t z elfs t a n dighei d ko m e n d o o r h e t liberalis m e, wier eer s te vor m, zic h als “burge r d o m” ee n be teke nis in d e werel dge sc hie de ni s ver sc h af te e n h e t eige nlijke, h e t religie u z e geweld ver z wak te (zie ver d e r o n d e r “liberalis m e”). Wan t h e t p ri ncipe va n d e
27
m e t vroo m h ei d nie t allee n m a a r gelijke n t re d h o u d e n d e, m a a r o p eige n voete n s t a a n d e z e d elijk hei d, ligt nie t m e e r in d e go d d elijke geb o d e n, m a a r in d e wet te n va n h e t vers t a n d, waa rva n die ge bo d e n, voo r z ove r z e n og gel dig m o e te n blijve n, hier ee r s t ee n m ac h tiging voor m o e te n afwac h te n. In d e wet te n va n h e t ver s ta n d wo r d t d e be s t e m mi ng va n d e m e n s d o o r d e m e n s z elf b e p a al d, wa n t “de m e n s” is vers t a n dig, e n uit h e t “we z e n va n d e m e n s” o n t s t aa n n o o d z a k elijke rwijs d e z e we t te n. Vroo m h ei d e n z e d elijk hei d o n de r sc hei de n zic h va n elkaa r d o o r d a t d e eer s te Go d, d e laa t s te d e m e n s t o t wetgever m a a k t. Van uit ee n be p a al d s t a n d p u n t va n d e z e d elijk h ei d re d e n e er t m e n o ngeveer als volgt: of d e m e n s wor d t ge d reve n d o o r zij n zi n n elijk h ei d e n is hij o n ze delijk o m d a t hij h a a r volgt, of h e t goe de d rijft h e m, d a t, in h e t wille n o p ge n o m e n, z e d elijke ge zi n d h ei d (ge zi n d h ei d e n inge n o m e n hei d voor h e t goe d e) h e e t: e n d a n is hij z e delijk. Hoe ka n m e n bv. va n uit dit s t a n d p u n t d e d a a d va n San d t ege n Kaseb u e o n z e d elijk n o e m e n? Wat m e n o n d e r bela ngeloo s hei d vers t a a t, wa s d a t t oc h z e k er in d e z elf de m a t e als o n d e r a n d e re d e diefs talle n va n d e h eilige Cris pin t e n g u n s te va n d e a r m e n. “Hij h a d nie t m o e t e n d o d e n, wa n t er s t aa t gesc h reve n: gij z ult nie t d o d e n.” Du s h e t goe d e die n e n, h e t wel zij n va n he t volk, z o als San d d a t o p zij n m i n s t h a d b e d o el d, of n e t als Cris pi n h e t wel zijn va n d e a r m e n, d a t is z e d elijk; m a a r diefs t al e n m o o r d zij n o n z e d elijk: h e t d o el is z e d elijk, h e t mi d del o n z e d elijk. Waaro m? “O m d a t d e m o o r d, d e sl ui p m o o r d iet s a b s ol u u t o n z e d elijks e n kwaa d s is.” Toe n d e g ue r rilla’s d e vija n d e n va n h e t la n d r avijne n in lokte n e n z e o nge zie n va n uit d e s t r uike n n e e r sc h o te n, was d a t d a n gee n sl ui p m o o r d? Jij z o u overee n ko m s tig h e t p ri nci p e va n d e z e d elijk hei d, d a t b eveelt, h e t goe de te die ne n, t oc h allee n m a a r k u n n e n vrage n, of d e m o o r d n o oit of ni m m e r ee n verwe z e nlijking va n h e t goe d z o u k u n n e n zij n, e n z o u die m o o r d, die h e t goe d e re aliseer de, goe d m o e te n ke u r e n. Jij z o u d e d a a d va n San d h ele m a al nie t k u n n e n ver d oe m e n: die was z e delijk, o m d a t z e in die n s t va n h e t goe d e s t o n d, o m d a t z e bela ngeloo s wa s; h e t wa s ee n s t r afac tie, die d e z e ee nling voltr o k, ee n m e t gevaar voo r eige n leve n voltr okke n terechtstelling. Wat z o u te n slo t t e zij n o n d e r n e mi ng a n d e r s blijke n te zij n, d a n h e t m e t b r u u t geweld o n d e r d r u k ke n va n gesc h rifte n? Ken je z o’n h a n d elwij z e niet als “wettelijk” e n gesa nc tio n eer d? En wat is d a a r va nwege jo uw z e d elijk hei d s p ri ncipe s tege n in te b r e nge n? “Maar h e t wa s ee n o nwet tige t e rec h t s t elling.” Dus h e t o n z e d elijke d a a r aa n wa s d e niet - wet sge t r o u w h ei d, d e o nge h oo r z a a m h ei d a a n d e we t? Du s geef je t oe, d a t h e t goe d e niet s a n d e r s is d a n d e we t, d e z e delijk heid niet s a n d e r s d a n loyaliteit. Jo uw z e d elijk h eid m o e t ke n n elijk o o k t o t d e z e uite rlijkheid va n d e “loyaliteit” zi n k e n, t o t d e sc hijn h eiligheid va n d e vervulling va n d e we t, allee n d a t d e z e laa t s te t egelijke r tij d tira n nieke r is, e n m e e r t o t o p s t a n d a a n z e t, d a n d e ee r s t e sc hijn h eilighei d. Wan t d a a r h e b t jij alle n m a a r d e d a a d voor n o dig, m a a r hier is ook n og d e ge zin d h eid n o dig: m e n m o e t h e t voor sc h rift, d e veror de ni ng in zich m e e d r age n, e n wie h e t m e e s t wet sge t r o u w is, is h e t m e e s t z e d elijk. Ook d e laa t s t e o pge r ui m d h ei d va n h e t k a t h olieke leve n m o e t aa n d e z e p r o t e s t a n t se we t sge t r o uw hei d te gr o n d e gaa n. Da n p a s is d e h e er sc h a p pij van d e wet volko m e n. Niet “ik leef, m a a r d e we t leeft in m ij.” Du s b e n ik in wer kelijk hei d z over geko m e n, o m allee n m a a r “he t vat va n zij n (de we t) h e e rlijk hei d” t e zij n. “Elke Pruis d r a ag t ee n ge n d a r m e in d e bo r s t,” z ei ee n h oge Pruisisc h e officier. Waaro m wil ee n be p a al de oppositie niet ge dije n? Eenvo u dig o m d a t z e d e b a a n va n d e z e d elijk hei d of wet sge t r o uw hei d niet wil verlate n. Van d a a r die m a t elo z e h uic h elarij va n o n d e rwor pe n hei d, lief de e n z., wier walgelijk h eid o n s d agelijks m e t d e m e e s t gro n dige afkee r voor d e z e ver d orve n e n h uic helac h tige h o u di ng va n ee n “wet telijke o p p o sitie,” vervult. In d e z e delijke ver h o u di ng van d e lief de e n t r o u w ka n ee n ge s ple te n e n t ege n overge s tel de wil gee n plaa t s vin d e n; d e fraaie ver h o u di ng is vers t o o r d, als d e ee n dit e n d e a n d e re h e t o m ge kee r d e wil. Nu m o e t ec h te r volge n s d e tege nwo or dige p r a k tijk e n h e t o u d e vooroo r d eel va n d e o p p o sitie, voo r alles, d e z e d elijke ver h o u di ng
28
bewaa r d blijve n. Wat blijft e r n u n og voo r d e o p p o sitie over? Een vrijhei d willen, wa n ne er d e gelief de z e d e n k t te m o e t e n weigere n? Met nik s e n! Willen m ag z e d e vrijheid niet, z e ka n die allee n m a a r w e nse n , e n d a a r o m e r “ee n ver z o e k sc h rift voo r in die ne n,” ee n “asjeblieft, a sje blieft!” s t a m ele n. Wat z o u va n m o e te n k o m e n, als d e o p p o sitie werkelijk z o u willen, m e t volle e ne rgie va n d e wil z o u willen? Nee, z e m o e t va n h a a r willen af s t a n d d oe n, o m d e liefde te leve n, va n d e vrijhei d va n d e z e d elijk hei d n a a r lief de. Ze m a g n o oit “als ee n rec h t in a a n s p r a a k n e m e n” wa t h a a r allee n “als gu n s t af t e s m e ke n” is t oeges t a a n. De lief de, die n s tvaa r dig hei d e n z. eist m e t o n afwe n d b a re s t elligheid, d a t e r m a a r éé n wil is, waa r d e a n d e re n zic h aa n m o e t e n o n d e rwe r p e n , die zij m oe t e n die ne n, volge n, be mi n n e n. Of d e z e wil voo r vers t a n dig of o nver s t a n dig k a n d o o rgaa n? m e n h a n d elt in bei de gevallen z e d elijk, wa n n ee r m e n h e m volgt e n o n z e d elijk, wa n n ee r m e n zic h d a a r a a n o n t t r ek t. De wil, die d e ce n s u u r voo r sc h rijft, lijkt voor vele n o nver s t a n dig; m a a r wie zij n b o ek in h e t la n d va n d e ce n s u u r ac h te r h o u d t, h a n d elt o n z e d elijk e n wie h e t h a a r voo rlegt h a n d elt z e d elijk. Verlaa t ie m a n d zij n z e d elijk s t a n d p u n t, e n ric h t hij b.v. ee n ge hei m e d r u k k e rij o p, d a n m o e t m e n he m o n z e d elijk n oe m e n, e n d o m o o k n og, als hij zic h z o u late n b e t r a p p e n; m a a r ka n z o ie m a n d er aa n s p r a a k o p m a k e n, in d e oge n va n d e “ze d elijke n” iets waa r d t e zij n? Missc hie n! Wan nee r hij zic h n a m elijk inbeel d t ee n n og “hogere z e d elijk hei d” t e die ne n. Het weefsel va n d e t ege nwoor dige h uic helarij h eef t tweeërlei ke n m e r k e n, waa r t u s s e n o n z e tij d h e e n e n weer z weeft e n waa r h e t zij n d r a d e n va n be d r og e n z elfbe d r og aa n vas t hec h t. Niet m e e r kr ac h tig ge n o eg, o m z o n d e r twijfel e n o n o m w o n d e n d e z e delijk heid te die ne n, n og nie t m e e d oge nloo s ge n o eg o m volko m e n egoïs tisc h t e leve n, si d de r t zij in h e t s pi n n e nweb va n d e h uic helarij, d e e ne kee r n a a r d e e ne e n vervolge n s n a a r d e a n d e re ka n t, e n va ngt, d o o r d e vloek va n d e h alf heid verla m d, allee n m a a r d o m m e, ellen dige m u gge n. Heeft m e n h e t ee n m a al gewaag d, ee n “vrij” voor s tel te d o e n, d a n verwa ter d m e n h e t m e te e n wee r m e t lief de sve rklaringe n e n m e n h uichelt ber usting ; h eeft m e n a n d e r zij d s he t lef, h e t vrije voor s tel m e t z e delijke verwij ziginge n n a a r vert r o uwe n, e n z. af te were n, d a n zi n k t d a d elijk o o k d e z e d elijke m o e d e n m e n be n a d r u k t, h oe m e n d e vrije woor d e n m e t ee n bij z o n d e r welgevalle n h eeft a a n h o o r d: m e n h uichelt inste m m i n g . Kor to m m e n z o u h e t e ne willen h e b b e n e n h e t a n d e re nie t willen mi s s e n: m e n z o u ee n vrije wil wille n h e b b e n, m a a r d e z e d elijke wil niet wille n m i s s e n. Kom m a a r ee n s bij ee n kr ui pe r, j ullie libe rale n. Jullie z ulle n elk woo r d va n d e vrijheid m e t ee n blik van h e t m e e s t loyale ver t r o uwe n ver z ac h te n, e n hij z al zij n k r ui pe righeid in d e m e e s t vleie n d e fra se n va n d e vrijhei d kle de n. Vervolge n s gaa n jullie uitelkaa r, e n hij z owel als jij d e n k t: ik ke n je, vos! Hij b e s p e u r t in jo u n e t z o g oe d d e d uivel, als jij in h e m d e o u de d r eige n d e h ee r Go d. Een Nero is allee n m a a r in d e oge n va n d e “goe d e n” ee n “boo s” m e n s, in d e m ij ne is hij niet m e e r d a n ee n be z ete ne, n e t als d e goe de n. De goe d e n zie n in h e m ee n a a r t s b o o swic ht, e n d elege re n he m n a a r d e h el. Waaro m hi n d e r d e h e n in zij n willeke u r niet s ? Waaro m liet m e n zic h z oveel welgevalle n? Ware n d a n die t a m m e Ro meine n, die zic h alle m a al d o o r z o’n tira n d e wil liete n bi n d e n, ee n h a a r be te r? In h e t o u d e Ro me z o u hij oge n blikkelijk zij n te rec h tge s tel d, m e n z o u n o oit zij n slaaf zij n gewo r d e n. Maar d e “goe de n” o n de r d e Ro m eine n va n d e z e tij d s tel de n d a a r allee n m a a r h u n z e d elijke eis t ege nover, e n nie t h u n wil: z e ja m m e r d e n erover, d a t h u n kei ze r nie t d e z e d elijk hei d h ul dig de, z o als zij zelf; zijz elf bleve n “ze d elijke o n d e r d a n e n” t o t ei n d elijk ie m a n d d e m o e d von d, die “ze delijke, ge h oor z a m e o n d e r d a nig h ei d” o p te geve n. En t oe n j uic h te n die z elf de “goe de Ro meine n,” die als “ge h o o r z a m e o n d e r d a n e n,” alle s m a a d va n d e willoos hei d h a d d e n ver d r age n, over die b o o s a a r dige, o n z e d elijke d a a d va n d e o p s t a n d eling. Waar wa s d a n bij d e goe d e n d e m o e d vóór d e re volutie, die z e n u p r e z e n, n a d a t ee n a n de r h e m h a d ge p a k t? De goe d e n k o n d e n d e z e m o e d niet h e b b e n, wa n t ee n
29
revolu tie, e n h ele m a al ee n o p s t a n d, is altij d iet s “on z e d elijk s,” wa ar m e n allee n m a a r t oe ka n be sl uite n, als m e n o p h o u d t “goe d” te zij n, e n h e t zij “slec h t” of gee n va n b eid e n wor d t. Nero wa s niet erger d a n zij n tij d, waa rin m e n allee n m a a r ee n va n bei de n k o n zij n, goe d of slec h t. Zijn tij d m o e s t over h e m o o r d ele n: hij wa s slec h t, e n wel in d e h o og s te m a t e, niet ee n sla p p eling, m a a r ee n a a r t s b o o swic h t. Alle z e d elijke n k o n d e n allee n m a a r di t oo r de el over h e m velle n. Sch u r ke n, z o als hij, leve n va n d a ag s o m s n og s t ee d s (zie bv. m e m oire s va n d e Ritter s vo n Lang) t e mi d d e n va n d e z e d elijke n. Het leve n is voor h e n werkelijk niet ge m a k kelijk, o m d a t m e n gee n oge n blik zij n leve n z e k e r is, m a a r leeft m e n d a n o n d e r d e z e d elijke n ge m a k k elijke r? Zijn leve n is m e n d a a r eve n mi n z e ke r, allee n m e t dit ver sc hil, d a t m e n “va n rec h t swege” wo r d t ge h a nge n; va n zij n eer is m e n h e t mi n s t z e ke r, e n d e n a tio n ale k o k ar d e vliegt er in ee n o m m e zie n va naf. De h a r d e vuis t va n d e z e d elijk hei d gaa t h e el o n b a r m h a r tig m e t h e t e d ele we z e n va n h e t egoïs m e o m. “Maar m e n ka n t oc h ee n sc h u r k niet m e t ee n eerlijk m a n gelijk s tellen? Nu, gee n m e n s d oe t di t vake r d a n j ullie, z e d e n m e e s te r s; ja n og m e e r d a n d a t, ee n ee rlijk m a n, die o pe nlijk tege n d e be s t a a n d e s t a a t sin s telling, t ege n d e ge heilig de in s tit u tie e n z. o p k o m t, sl uite n j ullie als mi s d a diger o p, e n aa n ee n d o o r t r a p t e sc h u r k s t a a n j ullie ee n p o r t efe uille e n n og gewich tiger z a k e n af. Du s in d e p r a k tijk h e b b e n jullie mij nie t s te verwijte n. “Maar in t h e orie!” Nu, d a a r s t el ik b ei de n o p éé n lijn als t ege n overge s tel d e p ole n: n a m elijk allebei o p d e lijn va n d e z e d e n we t. Ze h e b b e n b ei d e n allee n m a a r be te ke nis in d e “ze delijke werel d,” j uis t z o als in d e voo rc h rist elijke tij d ee n we t sge t r o uwe joo d e n ee n nietwe t sge t r o uwe, allee n m a a r zi n e n b e te ke nis h a d d e n in be t r ekki ng t o t d e joo d se wet, te rwijl ec h te r voo r Christ u s d e fari z eeë r s nie t m e e r d a n “zo n d a a r s e n t olle na ar s” ware n. Dat gaa t d u s voo r d e eige n aa r d d e z e d elijke fa ri z eeë r s n e t z o z ee r o p, als voor d e z e delo z e z o n d a a r s. Nero we r d d o o r zij n be z e t e n hei d h eel las tig. Maar gee n z elfs t a n dig m e n s z o u z o o n n o z el zij n, h e m he t “heilige” voo r te h o u d e n, o m vervolge n s te ja m m e re n, als d e tira n d a t h eilige niet ac h t, m a a r allee n zij n eige n wil. Hoe vaak wor d t d e vija n d e n d e h eilighei d van d e o nvervree m d b a r e m e n s e n r ec h t e n nie t z elf voo rge h o u d e n, e n ee n z e ke re vrijhei d als ee n “h eilig m e n s e n r ec h t” bewe z e n e n ge de m o n s t ree r d? Zij die d a t d oe n, ver die ne n uitgelac he n t e wor d e n, z o als d a t o o k ec h t m e t h e n gebe u r d e, wa n n ee r z e eige nlijk t oc h, zij h e t o n bew u s t, d e t o t h e t d o el voere n d e weg niet in sloege n. Ze ver m oe d e n, d a t als d e m e e r d e r h ei d ee r s t m a a r ee n m a al voo r die vrijheid gewo n n e n is, z e d a t d a n ook z elf wille n e n z ulle n n e m e n, wa t z e willen h e b be n. De h eilig heid va n d e vrijheid e n alle m o gelijke bewij ze n va n d e z e h eilighei d z ulle n d a t n o oit ver sc h affe n: d a t la me n te re n e n p e titio ner e n laa t allee n m a a r b e d elaa r s zie n. De z e d elijke is n o o d z a kelijkerwijs b ek r o m p e n, o m d a t hij gee n a n d e re vija n d ke n t, d a n d e “on z e delijke.” “Wie nie t z e d elijk is, is o n z e d elijk, d a a r o m laag, verac h telijk, e n z. Daar o m ka n d e z e d elijke d e egoïs t n o oit b egrij pe n. Is ee n o nge h uw d e bijslaa p nie t ee n o n z e d elijk hei d?” De z e d elijke m a g h e t d r a aie n e n ke re n z o als hij wil, hij z al hij bij d e z e uit s p r a a k m o e te n blijve n. Emilia Galo tti liet h a a r leve n voo r d e z e z e d elijke waa r h ei d. En h e t is waa r, h e t is ee n o n z e d elijk h eid. Een d e u g d z a a m m eisje m a g ee n o u d e vrijs te r wor de n; ee n d e ug d z a a m m a n d e tij d d o o r b re n ge n m e t t ege n zij n n a t u u rlijke n eiginge n t e vec h te n, t o t hij z e mi s sc hie n volko m e n afge s t o m p t h e eft, hij wil zic h te rwille va n d e d e ug d late n be s nij de n, n e t als d e h eilige Orige ne s o m d e s h e m els wil: hij ee r t h e t h eilige h uwelijk, d e h eilige k uis h ei d e n d a a r d o o r o n kwe t s b a a r, hij is z e d elijk. Onk uis hei d ka n n o oit ee n z e d elijke d a a d wo r d e n. Nu m ag d e z e d elijke, ie m a n d die ee n o n k uis hei d beging, n og z o t oegeve n d b e o o r d ele n e n vero n t sc h ul dige n, m a a r h e t blijft ee n vergrij p, ee n z o n d e tege n ee n z e d elijk geb o d. Er kleeft ee n o n uitwis b ar e s m e t aa n. Zoals d e k uis hei d in d e eer s t e plaa t s t o t d e gelofte a a n ee n o r d e be h o o r t, b e h o o r t z e
30
ook t o t d e z e d elijke leefwij ze. Kuis h ei d is ee n d e u g d. Voor d e egoïs te n is ec h te r o o k d e k uis hei d gee n d e ug d, waa r hij niet z o n d e r k a n: hij h eeft e r gee n b o o d sc h a p a a n. Wat volgt hier n u voor h e t oo r de el va n d e z e d elijke uit? Dit n.l., d a t hij d e egoïs t in d e e nige kla s s e va n m e n s e n pla a t s t, die hij b uite n d e z e d elijke ke n t, in die va n d e o n z e d elijke n. Hij ka n niet a n d e r s, hij m o e t d e egoïs t in alles, waa ri n hij gee n ac h t o p d e z e d elijk h ei d slaa t, o n z e d elijk vin de n. Zou hij dit nie t d o e n, d a n z o u hij o o k t e n o p zic h te va n d e z e d elijk hei d ee n afvallige zij n gewo r d e n, z o n d e r t oe te geve n, d a t hij d a n gee n waa rac h tig z e d elijk m e n s m e e r z o u zij n. Men m o e t zic h nie t d o o r z ulke ver sc hij n sele n, die t ege nwoo r dig ec ht niet t o t d e z el d z a a m h ei d h o re n, o p ee n d w a als p o o r later b r e nge n, e n be de n ke n, d a t, wie d e z e d elijk hei d iet s vergeef t, n e t z o mi n bij d e waa rac h tig z e d elijke n h o o r t, als Lessing, die in d e b eke n d e p a r a bel d e c h ris telijke go d s die n s t, n e t als d e Moha m m e d a a n s e e n Joo d se, m e t ee n “o nec h t e ring” vergelijk t, ee n vro m e c hris te n wa s. Vaak zij n die lie de n al ver d e r d a n z e z elf d u rve n t o e t e geve n. Voor Sokra te s wa s h e t, t e rwijl hij o p die z e d elijke be sc h aving t ra p s t o n d, ee n o n z e d elijk hei d gewee s t, als hij d e verleidelijke a a n m a ni ng va n Krito n h a d o p gevolg d e n d e ke rke r z o u h e b be n wille n o n tvluc h te n; blijven wa s h e t e nig z e d elijke. En d a t wa s gewoo n, o m d a t Sokra te s ee n z e d elijk m e n s wa s. De “ze d elo z e r oekelo z e” revolu tio naire n d a a re n tege n, h a d d e n Lodewijk XVI t r o u w ge zwo re n e n d ec ret ee r d e n zij n af z e t ting, ja zij n d o o d. Die d a a d wa s d u s ee n o n z e d elijke, waa r over d e z e d elijke n zic h in alle ee uwe n z ulle n verbijs te re n. Min of m e e r be t reft ec h te r dit alle m a al allee n m a a r d e “bu rge rlijke z e d elijk h eid,” waa r d e vrijere n m e t verac h ti ng o p n ee r zie n. Zij is n a m elijk, z o als eige nlijk d e h ele b u rgerlijk hei d, h a a r t h uis ba sis, die n og z o weinig verwijd e r d e n vrij is, o m niet d e we t te n erva n z o n d e r kritiek e n z o n d e r m e e r o p h a a r ge bie d over te pla n te n, in plaa t s va n ee n eige n z elfs t a n dige leer t e p r o d u ce re n. Hele m a al a n d e r s d o e t zic h d e z e d elijk hei d voor, wa n n ee r z e t o t h e t b ew u s t zij n va n h a a r waa r d e k o m t, e n h a a r p ri nci pe, h e t we z e n va n d e m e n s, of “de m e n s” t o t e nige m a a t s t af ver h ef t. Diege n e n, die zic h t o t z o’n s tellig bew u s t zij n h e b b e n o pgewerk t, b re ke n volko m e n m e t d e religie, wier God, n a a s t h u n “me n s” gee n plaa t s m e e r vin d t e n als z e h e t sc hi p d e r s t a a t a a n t a s te n, d a n ver br okkele n z e oo k d e in d e s t a a t allee n ge dije n d e “ze d elijk hei d” e n logisc h m o ge n z elfs h a a r n a a m nie t lange r geb r uike n. Wan t wa t d e z e n ee n “kritisc he” z e d elijk hei d n oe m e n, versc hilt z ee r ove r t uige n d va n d e z o ge n a a m d e “bu rge rlijke of p olitieke m o r a al,” e n m o e t d e s t a a t s b u rger ee n “zin - e n te u gello ze vrijh ei d” lijke n. In we z e n ec h te r h eeft z e d a a r allee n d e “pri nci piële z uiver h ei d” o p voor, die, b evrij d van zij n vero n t reiniging d o o r h e t religie u z e, n u in zij n gelo u te r d e be p a al d h ei d “me n s elijk hei d” t o t al m ac h t is gek o m e n. Daa ro m is h e t niet verwo n d e rlijk, d a t o o k d e n a a m z e delijkheid n a a s t a n d e re n z o als vrijheid, m e n s elijk hei d, z elfbew u s t h ei d, e n z. blijft ge ha n d h a af d, e n mi s sc hie n allee n m a a r m e t d e t oevoeging “vrij’” wor d t voo r zie n, j uis t z o als ook, ofsc ho o n d e b u rge rlijke s t a a t gesc h a n dvlek t wor d t, t oc h d e s t a a t als “vrije s t a a t,” z o nie t, d a n als “vrije m a a t sc h a p pij” wee r z al ver rij z e n. Hoewel d e z e t o t m e n s elijkhei d vervol m a a k te z e d elijk h eid m e t d e religie, waar uit z e hi s t orisc h is o n t s t a a n, volko m e n h e ef t geb r o k e n, ver hi n d e r t h a a r nie t s, z elf religie te wor de n. Want t u s s e n religie e n z e d elijk h ei d h e er s t allee n m a a r z ola ng versc hil, als o n z e be t re kki nge n m e t d e m e n s e nwe rel d d o o r o n z e ver h o u di ng m e t ee n b ove n m e n s elijke we z e n geregeld e n ge h eiligd wo r d e n, of z ola ng h a n d ele n, ee n h a n d ele n “o m go d swil” is. Kom t h e t d a a re n tege n z ove r, d a t “de m e n s voo r d e m e n s h e t h o og s te we z e n is,” d a n ver dwij nt d a t versc hil, e n d e z e d elijk hei d n ee m t ee n ein d e, o m d a t z e in religie, a a n h a a r o n d e rge sc hik te plaa t s wo r d t o n t r u k t,. Da n h e ef t n a m elijk h e t t o t d a n t oe a a n h e t h o ogs te o n d e rgesc hik te h oger we z e n, d e m e n s, d e a b s ol u te h o ogte be s tege n, e n ge d r age n wij o n s t o t h e m als t o t h e t h o og s te we ze n, d.w.z. religie us. Ze delijk hei d e n vroo m h ei d zij n n u eve n sy n o nie m, als bij h e t b egi n va n h e t
31
c hris te n d o m, e n allee n o m d a t h e t h o og s te we z e n ee n a n d e r is gewor d e n, n o e m t m e n ee n h eilige leefwij ze niet m e e r “heilig,” m a a r “me n selijk.” Heeft d e z e d elijk hei d ge z egevier d, d a n h e ef t ee n volko m e n ver wisseling v a n m e ester plaa t s gevo n d e n. Na d e ver nietiging va n h e t geloof d e n k t Feuer b ac h, in d e ver m o e d elijk z e ke re b a ai va n d e liefde bi n ne n t e k u n n e n lope n. “De h o og s t e e n eer s te we t m o e t d e lief d e va n d e m e n s e n t o t d e m e n s zij n. Ho m o h o mi ni, d e u s e s t, is d e h o og s te p r a k tisc h e b a si ss telling va n di t kee r p u n t in d e we reldge sc hie d e nis.” Eige nlijk is allee n d e Go d m a a r vera n d e r d, d e d e u s, d e lief de is gebleve n; o m d a t lief de voo r d e b ove n m e n selijke Go d, hie r lief d e voor d e m e n s elijke God, voor d e h o m o, als d e u s is. Du s d e m e n s is voor mij h eilig. En al h e t “waarac h tig m e n s elijke” is voo r mij h eilig! “Het h u welijk is h eilig d o o r zic h z elf. En z o is h e t m e t alle z e d elijke ver ho u di nge n. Heilig zij e n is voo r jo u d e vrie n d sc h a p, h eilig h e t eige n d o m, h eilig h e t h u welijk, h eilig h e t wel zij n va n ie de r m e n s, e n h eilig a a n e n voor zic h z elf .” (Wese n d e s Chris te n t u m s, z w eite Auflage, 4 0 2). Heeft m e n d a n hie r wee r nie t d e p rie s te r? Wie is zij n Go d? De m e n s! Wat is h e t go d d elijke? Het m e n s elijke! Zo h e ef t zic h he t p r e dika a t werkelijk allee n m a a r in h e t s u bjec t vera n d e r d, e n in pl aa t s va n d e zi n “God is lief de” h ee t h e t n u “de lief de is go d d elijk,” in plaa t s va n “Go d is m e n s gewor d e n,” “d e m e n s is go d gewo r d e n,” e n z. Het is niet m e e r d a n ee n nie uwe religie. “Alle z e d elijke be t re kkinge n zij n allee n d a n m o r eel, zij wo r d e n allee n m a a r d a n in z e d elijke zi n beoefe n d, als z e d o o r zic h z elf (zo n d e r religie u z e wij di ng d o o r d e z ege n va n d e p rie s t er s) als religieus gelde n.” De s telling va n Feuer b ac h: d e religie is a n t h r o p ologie, wil allee n m a a r z egge n: “de r eligie m o e t et hiek zij n, allee n d e e t hiek is religie.” Eigenlijk b r e ngt Feue r bac h allee n m a a r ee n ver plaa t si ng van s u bject e n p r e dika a t t o t s t a n d, m e t bevoor rec h ti ng va n h e t laa t s te. O m d a t hij ec h te r z elf z eg t: “De lief de is nie t h eilig (en h eef t voor d e m e n s e n n o oit d a a r o m als h eilig gegold e n) o m d a t z e ee n p r e dikaa t va n go d is, m a a r he t is ee n p r e dika a t va n go d, o m d a t h e t d o o r e n voo r zic h z elf go d d elijk is,” begree p hij, d a t d e s t rij d tege n d e p r e dik a te n z elf h e r o p e n d m o e s t wor de n, tege n d e lief de e n alle h eilighe d e n in. Hoe h a d hij h e t r ec h t te h o p e n d e m e n s e n va n God af t e k u n ne n ke re n, wa n n ee r hij h e n h e t go d d elijke z elf z o u overlate n? En is voor h e n, z o als Feue r b ac h z eg t, Go d z elf n o oit d e h o of d z a a k gewees t, m a a r allee n zij n p r e dika t e n, d a n k o n hij h e n in alle geval h e t kla te rg o u d o o k wel overlate n, o m d a t d e p o p, d e eige nlijke ke r n, t oc h ove rbleef. Hij e rke n t o o k d a t h e t h e m “allee n m a a r o m d e ver nie tiging va n ee n illu sie gaa t’’ (Wese n d e s Ch ris te n t u m s, 4 0 8 ), m a a r hij d e n k t, d a t d a t “ver derfelijk o p d e m e n s e n wer k t, o m d a t z elfs d e lief de, o p zic h d e m e e s t in ne rlijke, m e e s t o p r ec h t e be d o eling, d o o r d e religiositeit t o t ee n oge n sc hijnlijke e n illus oire be d oeling ge m a a k t z o u wo r d e n, o m d a t d e religie u z e lief de d e m e n s e n allee n m a a r o m go d swil, d u s allee n oge n sc hij nlijk d e m e n s, m a a r “in werkelijkhei d allee n God lief h eeft.” Is dit m e t d e z e d elijke lief d e a n d e r s? Heef t zij d e m e n s lief, de z e m e n s te rwille va n de z e m e n s, of t e rwille va n d e z e d elijk hei d, te rwille va n de m e n s, d u s d e “ho mi ni d e u s” o m go d swil? De d wa a s h ei d h eeft n og ee n h e el s tel fo r m ele k a n t e n, waa r h e t n u t tig va n z o u zij n, er e nige va n a a n te s ti p p e n. De z elfverlooche ning va n d e h eilige k o m t overee n m e t die va n d e o n h eilige, d e reine m e t d e o n reine. De o n r eine verlooche nt al h e t “bete re gevoel,” alle sc h aa m t e, ja z elfs d e n a t u u rlijke a ngs t, e n volgt allee n m a a r d e h e m b e h ee r se n d e b egeer te n. De rei ne verlooc he n t zij n n a t u u rlijke be t re kki ng t o t d e wereld, (“verlooc h e n t d e werel d”) e n volgt allee n m a a r h e t h e m be h ee r se n d e “verla nge n.” Door gel d d o r s t ge d reve n verlooc he n t d e h e b z uc h tige alle ver m a ni nge n va n h e t gewe te n, alle ee rgevoel, alle m il d hei d e n m e d elij de n: hij h o u d t n e rge n s m e e r rek e ni ng m e e : hij wo r d t d o o r d e
32
begeer te m e ege slee p t. De h eilige wil h e t z elf d e. Hij m a a k t zic h t o t “be s p o t ti ng voo r d e wereld,” is h a r dvoc h tig e n “st re ng,” wa n t hij wo r d t d o o r h e t verla nge n m e ege slee p t. Zoals d e o n h eilige zich z elf voor d e m a m m o n verlooc h e n t, verlooc he n t d e h eilige zich z elf voor God e n d e go d d elijke wet te n. Wij leve n t ege nwo o r dig in ee n tij d, waari n d e scha a m t eloosheid va n h e t heilige d agelijks m e e r e n m e e r gevoel d e n o n t h ul d wor d t, m a a r wa ar d o o r z e t egelijke r tij d ge dwo nge n wor d t, zic h z elf o o k d agelijks m e e r e n m e e r t e o n t h ulle n e n bloot t e s t elle n. Gaat d e o n b e sc h a a m d h ei d e n d o m h ei d va n d e beweegre de ne n, waa rvoor m e n d e “voo r uitga ng va n d e tij d” t ege nwer k t, nie t alle m a a t e n verwac h ti ng te b ove n? Maar z o m o e t h e t gaa n. De z elfverlooc he n a a r s m o e te n n e t als d e h eilige n d e z elf de ka n t o pgaa n, e n als d e e n e n s t ee d s ver d e r in d e gr oo t s te m a t e va n z elfverlooc he ne n d e ge me e n h ei d e n n ederig heid weg zin ke n, m o e t e n d e a n d e re n wel t o t d e m e e s t o n t e r e n de ver he ve n heid o p s tijge n. De m a m m o n va n d e a a r d e e n d e God va n d e h e m el eise n beide n p r ecies d e z elf de m a t e va n z elfverlooc h e ni ng. De n e d e rige z o wel als d e ver heve ne verla ngt n a a r h e t “goe d e,” d e ee n n a a r h e t m a t e riële, d e a n d e r n a a r h e t ideële, h e t z oge n a a m d e “hoogs te goe d,” e n b ei de n vulle n t e n slo t te o o k elkaa r weer a a n, o m d a t d e “ma te riëel - ge zi n d e” a a n alles ee n ideële sc hi m offe r t, n.l. zij n ijdelheid, d e “gees telijk - ge zin de” aa n ee n m a t e rieel ge n o t nl. h et w el zijn.. Buite ngewoo n veel gelove n diege n e n te z egge n, die d e m e n s “bela ngeloo s h ei d” a a n r a d e n. Wat ver s t a a n z e d a a r o n d e r? Nou, o ngeveer h e t z elf de als o n d e r “zelfverlooc he ni ng.” Wie is ec h te r d a t z elf, d a t verlooc h e n d m o e t wo r d e n e n n u t t elo o s m o e t zij n ? Jij sc hijn t h e t z elf te m o e t e n zij n. En t o t wie n s n u t b eveelt m e n jo u die bela ngelo z e z elfverlooc he ni ng aa n? Op nie uw te n b a te va n je zelf e n in jo uw eige n bela ng, allee n o m d a t jij je d o o r bela ngeloo s h ei d, h e t “waar ac h tig voor d eel” ver sc h aft. Voor je z elf m o e t jij n u t tig zij n e n t oc h m ag jij jou w eige n voo r d eel nie t z o e ke n. Men be sc h o uw t d e w eldoe ners va n d e m e n s e n als b ela ngeloo s, ee n Fra ncke, die ee n wee s h uis s tic h t te, ee n O’Con nell, die o nver m o eiba a r voo r zij n d w ale n d e volk werk te, m a a r ook d e f a n atiekeling, die, z o als d e h eilige Bonifaciu s, zij n leve n voor d e be ke ri ng va n d e h ei de ne n waag de, of als Robe s pier re, die alles a a n d e d e u g d o p offer d e, of z o als Kör ne r, die voor God, Koning e n Vaderla n d s tierf. Daar o m p r o be re n o n d e r a n d e r e n d e t ege n s t a n d e r s va n O’Con nell h e m eige n b ela ng of win z u c h t a a n t e wrijven, waa r h e n d e re n t e va n O’Con nell re d e n t oe sc h ee n te geve n; z o u h e t h e n luk ke n zij n “bela ngeloosheid” ver dac h t t e m a k e n, d a n z o u d e n z e h e m ge m a k kelijk va n zij n a a n h a nge r s k u n n e n sc hei de n. Wat ko n de n z e int u s s e n a n d e r s b ewij ze n, d a n d a t O’Con n ell ee n a n d e r d a n h e t voorgewe n d e doel voor oge n h a d? Of hij n o u gel dgewin of volks b evrijding o p h e t o og h eeft, d a t hij ee n d o el, e n wel zijn d o el n a s t reeft, blijft t oc h in h e t e ne z o wel als in h e t a n de re geval z e ker: eige n bela ng hier z o wel als d a a r, allee n d a t zij n n a tio n a al eige n bela ng ook a n dere n te n goe de z o u k o m e n, e n d a a r o m va n alge m ee n n u t z o u zij n. Is d e bela ngloo s hei d n u m i s sc hie n o nwe r kelijk e n n e rge n s voo r h a n d e n? Intege n d eel, niet s is gewo ne r! Men ka n h a a r z elfs ee n m o d e a r tikel va n d e gecivilisee r d e werel d n oe m e n, d a t m e n voor z o o n mi s b aa r h o u d t, d a t m e n zic h , als dit in vas te s t of te veel ko s t, m i n s t e n s m e t zij n klate rgo u d o p sier t e n d o e t alsof. Waar begint d e bela ngeloo s hei d? Juis t d a a r waa r ee n d o el ein digt, o ns d o el e n o n s eige n do m t e zij n, waa r we als eige na a r n a a r believe n e n willeke u r m e e k u n n e n h a n d ele n; waa r h e t ee n vas t d oel of ee n idée fixe wor d t, waa r h e t o n s b egin t t e be zielen, o n s e n t h o u sia s m e e n fa na tis m e begint a a n t e vure n, ko r t o m wa ar h e t o n z e eige n wijs heid uit d o of t e n o n z e m e e s t er wor d t. Men is niet bela ngeloo s, z ola ng m e n h e t d o el in eige n h a n d h o u d t; m e n
33
wor d t di t p a s bij h e t “hier s t a ik, ik k a n niet a n d e r s,” d e ke r n s p r e u k va n alle b e z e te n e n, die m e n bij ee n h eilig d oel wor d t, d o o r d e d a a r bij h o r e n d e h eilige ge d reve n h ei d. Ik be n niet bela ngeloos, z ola ng h e t d o el m ij n eige n d o el blijft, e n ik in pla a t s va n m e als ee n blin d mi d d el t e r verwe z e nlijking d a a rvoo r lee n, h e t liever altij d te r di sc u s sie h o u d t . Mijn ijver h oef t d a a r o m niet geri nger t e zij n, d a n die va n d e m e e s t fa n a tieke, m a a r ik blijf t ege n over h e m tegelijker tij d ijsko u d, o n gelovig e n zij n m e e s t o nve r z o e nlijke vija n d. Ik blijf zij n rechter, o m d a t ik zij n eige n d o m b e n. De bela ngeloos hei d woeke r t welig, z ove r d e b e z e t e n h ei d r eik t, z owel o p d uivelse be zit ti nge n als o p die va n ee n goe d e gees t: d a a r las te r, d w a a s h ei d, e n z.; hie r d e e m o e d, be r u s ti ng, e n z. Waar hee n ka n m e n d e blikke n ric h te n, z o n d e r offe r s va n z elfverlooc he ni ng t e be s p e u r e n? Daar zit ee n m eisje t ege n over m e, d a t mi s sc hie n al ee n jaa r of tie n h a a r ziel bloe dige offer s b r e ngt. Bove n die welige ges t alte n eigt zic h ee n d o o d m o e h o of d, e n bleke wa nge n verr a de n d e la ng z a m e verbloe di ng va n h a a r je ug d. Ar m kin d, h o e vaak z ulle n h a r t s t oc h te n m e t jo uw h a r t h e b be n ges t re d e n , e n d e rijke k rac h te n va n d e je ug d h u n rec h t o pgeëis t h e b be n! Wan n ee r je h o of d in d e weke k u s s e n s r o n d wo el de, h o e sc h oo t d a n d e o n twake n de n a t u u r d o o r je led e n, s p a n d e h e t bloe d je a d e re n, e n go te n vurige fa n t a sieë n d e gla n s va n d e wellu s t in je oge n. Daar ver sc h ee n h e t s p o o k va n d e ziel, e n h a a r z aligheid. Je sc h r o k, je h a n d e n vo uw d e n zic h s a m e n, je gekwel de o og ric h t te d e blik n a a r b ove n, je b a d. De s t o r m e n va n d e n a t u u r ver s t o m d e n, e n d e s tilte va n d e z e e glee d ove r d e ocea a n va n je b egeer te n. Lang z a a m z o n k e n je m a t t e o ogle de n over h e t o n d e r h e n uit d ove n d e leve n, uit d e ge z wolle n lede m a t e n, sloo p o nge m e r k t d e s p a n ni ng weg, in h e t h a r t ver d r o og d e n d e loeie n d e golve n, z elfs je gevo uwe n h a n d e n ver z wa ar de n k rac h teloos d e wee rlo z e b oe z e m, ee n z ac h t, laa t s t e ac h kwa m n og ke r m e n d n a, e n d e ziel w as r ustig. Je slie p in, o m in d e m o rge n voo r ee n nie uwe s t rij d e n nie uwe gebe de n te o n twake n. Op h e t oge n blik k oelt d e gewo o n te va n d e o n t h o u di ng d e hit te va n je verla nge n s e n d e r o z e n va n je je ug d ver bleke n in d e bleek z u c h t va n je z aligheid. De ziel is gere d, h e t licha a m m a g te n gro n d e gaa n! O Lais, o Nino n, wa t d e d e n j ullie d a n, o m d e z e bleke je ug d t e ver s m a d e n. Eén vrije griset te t ege n over d ui ze n d in d e je ug d grijs gewor de n o u d e vrijs te r s. Ook als “ba sis s telling, p ri nci pe, s t a n d p u n t” e n d e rgelijke di nge n, k o m t d e idée fixe voor. Arc hi me de s wilde, o m d e aa r d e te b ewege n, ee n s t a n d p u n t b uite n d e a a r d e. Naar dit s t a n d p u n t h e b be n d e m e n s e n voo r t d u r e n d ge z oc h t, e n iede ree n n a m h e t in, z o goe d hij ko n. Dit vree m d e s t a n d p u n t is d e w ereld v a n de geest, va n d e ideeë n, ge d ac h te n, begri p p e n, h e t we ze n e n z.; h e t is d e h e m el. De h e m el is h e t “sta n d p u n t,” va n waa r uit d e a a r d e bewoge n, e n h e t a a r d s e ge d o e over zie n e n ver ac h t wor d t. Zich va n d e h e m el te ver z e ker e n, h e t h e m else s t a n d p u n t vas t e n voo r ee uwig in te n e m e n, wa t h eeft d e m e n s h ei d d a a r s m a r t elijk e n o nve r m o eib aa r voo r gevoc h te n. Het c hris te n d o m h a d t o t d oel, o n s va n n a t u u rlijke b e s t e m mi ng (bes te m mi ng d o o r d e n a t u u r), va n d e begeer te n als aa n d rift te verlo s s e n, e n d a a r bij wilde h e t, d a t d e m e n s zic h nie t d o o r zij n begee r te n z o u late n be p ale n. Dit wil nie t z egge n, d a t hij gee n begeer te n z o u m o e t e n h ebbe n , m a a r d a t d e begeer te n h e m niet z o u d e n m o e t e n h e b be n, d a t z e nie t fix, o n be dwi ngba a r e n o n o plo s b a a r z o u d e n m o e te n zij n. Wat n u h e t c hris te n d o m (de religie) t ege n d e begeer te n fa b riek te, k u n n e n we d a t nie t o p h a a r eige n voor sc h rift, d a t d e geest (gedac h te n, voo r s t ellinge n, ideeë n, geloof, e n z.) o n s o n s z elf z o u d e n m o e te n be p ale n , t oe p a s s e n, e n z o u d e n we k u n n e n verla nge n d a t o o k d e gee s t of d e voor s telling, d e idee o n s nie t z o u m o e t e n b e p ale n, nie t fix e n o n a a n t a s t b a a r of “heilig” z o u m o e te n wor de n? Da n z o u h e t o p h et oplossen v a n de geest, d e o plo s sing
34
va n d e ge dac h t e n e n alle voor s tellinge n uit m o e te n lo p e n. Zoals h e t d a a r z o u m o e te n h e te n: wij k u n ne n weliswaa r begee r te n h e b b e n, m a a r d e b egee r te n m o e te n o n s niet h e b be n, z egge n we n u: we k u n ne n d a n wel geest h e b b e n, m a a r d e gee s t m o e t o n s nie t h e b be n. Lijkt aa n dit laa t s te s o m s ee n juis te b e t eke nis te o n t b re ke n, d a n d e n k e m e n b.v. aa n, d a t bij z ovele n ee n ge d ac h t e t o t ee n “maxi me” wor d t, waa r m e n z elf geva nge ne d o o r wor d t, z o d a t nie t hij d e m a xi m e, m a a r eer d e r d e m a xi m e h e m in d e m ac h t h eef t. En m e t d e m axi me h e ef t m e n weer ee n “vas t s t a n d p u n t.” De leer va n d e ca tec his m u s wor d t z o o nvoor zie n o n z e b asisstelling e n ver d r a ag t gee n verwe r pi ng m e e r. De ge d ac h te of d e gee s t d a a rva n, h e ef t d e allee n h ee r sc h a p pij, e n ver d e r wo r d t gee n tege n s p r a a k d e s “vle ze s” m e e r ge h o o r d. Noch t a n s k a n ik allee n m a a r d o o r h e t “lichaa m” d e tira n nie va n d e gee s t b re ke n, wa n t allee n, als ee n m e n s o o k zij n lijfelijkheid e rvaa r t, erva ar t hij zic h z elf h ele m a al, e n p a s, wa n n ee r hij zic h z elf volko m e n ervaa r t, is hij e rva re n d of vers t a n dig. De ch ris te n m e r k t d e ellen d e va n zij n gek nec h te n a t u u r niet, m a a r leeft in “dee m o e d,” e n d a a r o m m o r t hij nie t tege n h e t o n rec h t, d a t zijn persoon ervaa r t: m e t d e “gees telijke vrijheid” geloof t hij zic h z elf t evre de n te k u n n e n s telle n. Ko m t ec h t e r ee n m a al h e t licha a m a a n h e t wo o r d e n is d e t oo n d a a r niet a n d e r s va n, d a n die k a n zij n: ”har t s t oc h telijk,” “onfa t s o e nlijk,” “niet welge me e n d” , “boo s a a r dig,” e n z., d a n gelooft hij d a t hij d e s te m va n d e d uivel h o o r t, s t e m m e n tege n de geest (wa n t welvoeglijk hei d, b egee r teloo s h ei d, welge m ee n d h ei d e n d e rgelijke zij n ook gee s t) e n hij ver z e t zic h d a a r te rec h t tege n. Hij z o u gee n ch ris te n m o e t e n zij n, o m z e t e ver d r age n. Hij ge h o o r z a a m t allee n a a n d e z e d elijk hei d, e n slaa t d e z e d eloo s hei d o p d e be k, hij ge h o o r z a a m t allee n a a n d e we t telijk h eid, e n k n evelt h e t we t telo z e woor d: d e geest va n d e z e d elijk h eid e n wet sge t r o u w h ei d, ee n k o p pige e n o n b uig z a m e m e ester, h o u d t h e m geva nge n. Dat n o e m e n z e “de h e e r sc h a p pij va n d e gee s t, e n h e t is tegelijker tij d h e t sta n d p u n t va n d e gee s t. En wie wille n die gewo ne liberale h e re n n o u vrij m a k e n? Naar welke vrij hei d verla nge n z e z o vurig e n o m welke vrijhei d sc h ree uwe n z e? Naar die va n geest? De gee s t van d e z e d elijk hei d, wet sge t r o uw hei d, vroo m h ei d, go d svr uc h t e n z. Maar d a t willen d e a n ti liber ale h e re n ook e n d e hele s t rij d t u s se n b ei de n d r a ait o m h e t voo r d eel, of d e laa t s te n h e t woor d allee n h e b be n, of d a t d e eer s te n ee n “m e d e ge not v a n dit voordeel” z ulle n k rijge n. De geest blijft voor bei de n, d e a b s olu te m e ester, e n z e twis te n allee n m a a r over h e t feit, wie va n h e n d e hië ra rc hisc h e t r o o n, die d e “sta d ho u der v a n de m e esters” t oe ko m t, z al in ne m e n. Het be s t e a a n d e z a a k is, d a t m e n dit ge d o e r u s tig ka n a a n kijke n in d e z e ker h ei d, d a t d e wilde die re n va n d e ge sc hie d e ni s elkaa r o p d e z elf d e wij z e z ulle n ver sc he u re n, als die va n d e n a t u u r; h u n verr o t te ka d aver s b e m e s t e n d e b o d e m voor o n z e vr uc h t e n. Op m e nige a n d e r e dw a a s hei d, z o als die va n ee n r o e pi ng, d e waa rac h tig h ei d, d e lief de e n z, ko m e n we late r t er ug. Wan nee r h e t aa n o n s eige ne tege n over h e t o n s ingegeve ne ge plaa t s t wor d t , d a n wo r d t d a a r d o o r niet o n t ke n d, d a t we niet iet s geïs olee r d s z o u d e n k u n n e n h e b b e n, m a a r d a t we alles in h e t werel dve r ba n d, d u s d o o r d e in d r u k va n h e t o m o n s h ee n waa r n ee m b a re o n tva nge n, e n d a a r o m h e t als iets “ingegeve n s” be sc h o uwe n; t oc h is er ee n gro o t versc hil t u s s e n gevoel e n d e n ke n, d a t d o o r iets a n d e r s in m ij op ge we kt wor de n , e n die, die m e gegeve n wor de n. God, o n s te rfelijk h eid, vrijheid, m e n s elijk hei d e n z., wo r d e n o n s va n kin d s be e n af als ge d ac h te n e n gevoele n s inge p re n t, die o n s in ne rlijk k r ac h tiger of z w a kker bewege n, e n h e t zij o n bew u s t o n s be h ee r se n, of zic h in rijke re n a t u r e n als sys te m e n of k u n s twe rke n k u n n e n t o n e n, m a a r die n o oit o pgewek te m a a r ingegeve n gevoele n s zij n, o m d a t we in h e n gelove n e n o n s era a n vas t m o e te n h o u d e n. Da t dit iet s a b s ol u u t s is, e n dit a b s ol u te d o o r o n s o pge n o m e n, gevoel d e n ge d ac h t z o u m o e te n wor de n, s t o n d als geloof bij diege n e n vas t, die alle k r ac h t va n h u n gee s t ervoo r
35
gebr uikte n, di t te erke n ne n e n t e vert olke n. Het ge voel voo r h e t a b s ol u te b e s t a a t als iet s ingegeve n s e n ko m t voor t aa n allee n m a a r t o t d e m e e s t overvloe dige o p e n b a ringe n va n zic h z elf. Zo wa s in Klops t ock h e t religie u z e gevoel ee n ingegeve n gevoel, d a t zic h in d e Messia de (een ge dic h t va n Klops t ock waa rin hij d e we de rk o m s t va n d e Messias b e zi ng t) allee n m a a r k u n s t zi n nig d e e d ke n n e n. Zo u d a a re n tege n d e go d s die n s t, die hij voor s t o n d, voor h e m allee n m a a r ee n a a n s p o ring t o t gevoel e n d e n k e n zij n gewees t, e n h a d hij zic h d a a r h ele m a al z elfs t a n dig tege n wete n o p te s t elle n, d a n z o u d a a r, in plaa t s va n ee n go d s die n s tige be zieling, h e t gevolg ee n o plo s si ng e n ver te ring va n h e t o bject gewee s t zij n. Daar o m z e t te hij o p rij pe re leeftij d allee n m a a r zij n ki n d e rlijke, d e in zij n je ug d o n tva nge n gevoele n s voor t, e n verkwis t te d e k rac h t e n va n zij n m a n n elijkheid m e t h e t o p siere n van zij n kin d e r ac h tig h e d e n. Het versc hil is d u s, d a t mij gevoele n s ingegeve n of allee n m a a r in m e zij n o p gewek t. De laa t s te zij n eige n, egoïs tisc he gevoele n s, o m d a t z e mij niet als ge voele ns inge p re n t, voorge z eg d e n o pge d r o nge n zij n; m a a r bij d e eer s te z e t ik ee n h o ge b o r s t o p, k oe s te r z e als mij n erf deel, c ultiveer z e e n ik b e n d o o r h e n b e z e te n. Wie h eeft h e t n o oit bew u s t of o n bew u s t ge m e r k t, d a t o n z e h ele o pvoe di ng er o p n ee r k o m t, ge voelens in o n s te p r o d uce re n, d.w.z. z e o n s in t e geve n, in plaa t s va n di t alle m a al a a n o n s z elf ove r t e late n, h oe h e t ook z o u m o ge n uitvalle n. Hore n we d e n a a m va n Go d, d a n m o e te n we go dvr uc h tige gevoele n s erva re n, h o re n we die va n d e vor s telijke m a je s teit, d a n m o e t hij m e t ee r bie d, o n t z ag e n o n d e r d a nig heid o pge n o m e n wo r d e n, h o re n we die va n d e m o r a al, d a n m o e te n we d e n ke n iets o n kwe t s b a a r s te h o re n, h o re n we die va n h e t kwaa d, d a n m o e t e n we h uivere n e n z. Op d e z e ge voelens k o m t h e t aa n, e n wie b.v. d e d a de n va n h e t “kwaa d” m e t welgevalle n ver ne e m t, m o e t d o o r d e t uc h t r oe d e “get uc h tigd e n be sc h aaf d” wor de n. En z o ver sc hijn e n we, volge p r o p t m e t ingege ve n ge voelens, voor d e balie va n d e m o n dig hei d e n wor d e n “mo n dig verklaa r d.” On z e uit r u s ti ng be s t a a t uit “ver heffe n d e gevoele n s, ver h eve n ge d ac h t e n, b e zield e b a sis s t ellinge n, ee uwige p ri nci pe s” e n z. Mon dig zij n d e jo ngere n p a s, wa n n ee r z e pie pe n z o als d e o u d e n; m e n hit s t z e o p d o o r m i d d el va n d e sc h ole n, waa r z e o u d e d e u n tje s lere n, e n z o d r a z e die ke n n e n, verklaa r t m e n h e n m o n dig. Wij m o ge n niet bij elke z a a k e n elke n a a m, die in o n s o p k o m t, voele n, wa t we d a a r bij willen e n k u n n e n voele n, we m og e n o n s b.v. bij d e n a a m va n Go d niet s belac helijks in de n ke n, nie t s o nee r bie digs voele n, m a a r h e t is o n s voo rge sc h reve n e n ingegeve n, wa t e n h oe we d a a r bij m o e te n voele n e n d e n k e n. Da t is d e be teke nis va n d e zielzorg, z o d a t m ij n ziel of gees t ges te m d is, z o als a n d e r e n h e t j uis t vin de n, nie t z o als ik h e t z elf z o u wille n. Hoeveel m o eite k o s t h e t ie m a n d nie t zic h m i n s t e n s bij d e z e of ge ne n a a m ein d elijk va n ee n eige n gevoel t e ver z e ke re n e n m e nigee n in ge zich t ui t t e lac he n, die va n o n s bij zij n woo r d e n ee n h eilig ge zich t e n ee n o nver t r o kke n gelaa t verwac h t. Het ingegeve ne is o n s vree m d , is o n s nie t eige n, e n d a a r o m is h e t “heilig” e n is h e t nie t ee nvo u dig, d e “heilige sc h r o o m d a a rvoo r” af t e legge n. He de n te n d age h o o r t m e n ook weer d e “er n s t” aa n p rij z e n, d e “er n s t bij h o og s t gewic htige o n d e rwer pe n e n ver ha n d elinge n,” “de Duit se er n s t” e n z. Dit s o o r t er n s t laa t d ui delijk zie n, h oe o u d e n er n s tig d e d wa a s h ei d e n b e z e t e n h ei d al is gewo r d e n. Wan t er be s t a a t nie t s er n s tiger d a n d e dw a a s, als hij h e t t o p p u n t va n zij n d wa a s h ei d h eef t be reikt: d a n begrij p t hij d o o r zij n gro te ge d reve n h ei d gee n sc h e r t s m e e r, (Zie k ra n k zi n nige nge s tich te n.) 3. DE HIËRARCHIE
36
De his t o risc he be sc ho uwi ng over o n s Mongole n d o m, die ik in di t ge deelte e pis o disc h wil invoege n, geef ik nie t m e t a a n s p r a a k o p d egelijk h eid e n be t r o u wb a a r h ei d, m a a r allee n, o m d a t ik d e n k, d a t h e t t er ver d ui d elijking va n h e t overige ka n bij d r age n. De werel dge sc hie de nis, wier vor mi ng eige nlijk h ele m a al a a n d e Kauka sisc h e m e n s e n s t a m t oe be h o or t, sc hijn t t o t o p va n d a ag twee Kau ka sisc h e tij d p e r ke n d o o rlo pe n t e h e b be n, in h e t ee r s te waa rva n wij h e t o n z e a a nge b o re n n egerac htig heid m o e s t e n ui t - e n verwerke n, waa ro p in h e t twee d e h e t Mon goolachtig heid (het Chine z e n d o m) volgde, waa r o p d e z elf d e m a nier m e t ver sc h rikking uitein d elijk ee n ein d a a n ge m a a k t m o e t wor de n. De n ege rac h tig heid s t elt d e o u d h eid voo r, d e tij d va n d e af ha n kelijkheid va n d e dinge n ( van ki p p e nvoe r, d e vluc h t va n ee n vogel, nie z e n, va n d o n d e r e n blikse m, h e t r uise n va n d e h eilige b o m e n, e n z.); d e Mongo olac h tig h eid is d e tij d va n d e af ha n kelijk hei d va n ge d ac h te n, d e christelijke. Voor d e t o e k o m s t zij n d e woor de n voor be h o u d e n: ik be n eige n a a r va n d e we rel d va n d e di nge n, e n ik b e n eige na a r va n d e we rel d va n d e gees te n. In h e t n eger ac h tige tij d p e r k vin d t m e n d e t re k va n Ra m se s II e n eige nlijk d e bela ngrijk hei d va n Egypte e n Noo r d - Afrika. Het Mongo olac h tige tij d p e r k b e h o o r t a a n d e t r ek va n d e Hu n ne n e n Mongole n, t o t aa n d e Rus s e n t o e. De waa r de va n he t m ij ne ka n o n m ogelijk h o og wo r d e n a a n geslage n, z ola ng d e h a r d e dia m a n t va n h e t niet - ik, z o gewel dig h o og s t a a t a a n ge sc h reve n , n e t als dit m e t God e n d e wereld h e t geval wa s. Het niet- ik, is n o g t e k o r relig e n te o n b e dwing b aa r, o m d o o r m ij verteer d e n gea b s o r bee r d te wo r d e n; veel m e e r k r ui p e n d e m e n s e n allee n m a a r o p dit onbe we gelijke, d.w.z. o p d e z e substa ntie m e t b uite ngewo n e bedrijvig heid r o n d, z o als p a r a sie tje s o p ee n lichaa m, waa rva n d e s a p p e n h e n t o t voe d sel die n e n, z o n d e r h e t d a a r m ee t e vert ere n. Het is d e be d rijvighei d va n h e t o n ge dier te, die b e d rijvig heid va n d e Mongole n. Bij d e Chine z e n blijft alles bij h e t o u d e, e n nie t s “we z e nlijks of “s ub s t a n tieels” o n d e rga a t ee n vera n d e ri ng; d e s t e actiever ec h te r werke n zij a a n h e t blijve n de, d a t d e n a a m va n “ou d hei d” of “de voorva d e re n” d r a ag t. Daar o m is in o n s Mongoolse tij d p e r k elke vera n d e ri ng allee n m a a r ee n h e rvo r m e n d e of h e r s telle n d e, gee n d e s t r uc tieve of verte re n d e e n ver nietige n d e, gewee s t. De s u b s t a n tie, h e t o bject blijft. Al o n z e be d rijvighei d wa s allee n m a a r miere n be d rijvig hei d e n vlooie n s p r o ng, jongle ur k u n s te n o p h e t o n b ewegelijke t o u w va n d e o bjec tiviteit, h e re n die n s t o n d e r d e h ee r s c ha p pij va n h e t o nver a n d e rlijke of “ee uwige.” De Chine z e n zij n wel h e t m e est positieve volk, o m d a t h e t h ele m a al o n d e r vero r d e ninge n ligt begrave n; a a n h e t positieve is ec h te r h e t ch ris telijke tij d p e r k niet k u n n e n o n t k o m e n, d.w.z. a a n d e “be pe r kt e vrijhei d,” d e “vrijheid bin n e n b e p a al d e gre n z e n.” Op d e m e e s t gevor de r de t r a p va n be sc having ver die n t d e z e werk z a a m h ei d d e n a a m va n w ete nsc ha p pelijk, h e t werke n o p b a sis va n o n b ewegelijke voo r o n d e r s tellinge n, ee n o n o m s t o t elijke h y pot hese. In h a a r ee r s te e n m e e s t o nver s t a a n b a re vor m, k o m t d e z e d elijk h eid als ge woo nte voo r. Naa r d e z e de n e n gewoo n te n va n zij n la n d h a n d ele n, n o e m t m e n z e d elijk zij n. Daa ro m wor d t ee n z uiver z e d elijk h a n d ele n, ee n lo u te re, o nvervalste z e d elijk h eid h e t m e e s t ee nvo u dig in China uitgeoefe n d: m e n blijft d a a r bij d e o u d e gewo o n te n e n z e d e n, e n m e n h a a t elke ver nie uwing als ee n d e h als mis d a a d. Wan t d e ver nie u wi n g is d e d o o d svija n d va n d e ge woonte, va n h e t o u de, va n d e sta n d v astig heid. Het is o o k in der d a a d a a n gee n twijfel o n d e r h evig, d a t d e m e n s zic h ui t gewo o n te t ege n h e t in d ringe n van d e di nge n, d e wereld, ver z e ke r t e n ee n eige n we reld gro n dve s t, waa rin hij zic h allee n be h a aglijk e n t h uis voelt, d.w. z. zic h ee n h e m el b o u w t. De “he m el” h eef t t oc h gee n a n d e re be te ke nis d a n d e eige nlijke wo o n plaa t s va n d e m e n s e n t e zij n, waa ri n
37
h e n niet s vree m d s m e e r be p a alt e n be h ee r s t, waari n z elfs gee n aa r d s e invloe d h e n m e e r va n zic h z elf vervree m t, kor t o m waa rin d e b allas t va n h e t a ar d s e is afgewo r p e n e n d e s t rij d t ege n d e wereld ee n ei n de h e eft ge n o m e n, e n waa rin h e n d u s niet s m e e r wo r d t ont ze gd . De h e m el is h e t ein de va n d e o nt ze g ging, h e t is h e t vrije ge niete n . Daa r o n t z egt zic h d e m e n s nie t s m e e r, o m d a t h e m nie t s vree m d e n vija n dig m e e r is. De gewoo n te is ec h te r ee n “an d e re n a t u u r,” die d e m e n s va n zij n eer s te e n o o r s p r o n k elijke n a t u u rlijkh eid verlos t e n bevrij d t, o m d a t zij h e m t ege n alle t oevallighe d e n erva n ver z e ker t. De be sc h a af de gewoo n t e va n d e Chine z e n h eeft voo r alle gebe u r te nis se n ge z o rg d e n alles wa t er ook gebe u re n m o g e is voor zie n; d e Chinee s weet altij d h o e hij zic h m o e t ge d r age n, e n hij h oef t zic h nie t eer s t a a n d e o m s t a n dig he d e n a a n te p a s s e n: uit d e h e m el va n zij n r u s t s t o r t gee n o nvoo r zie n geval o p h e m n ee r. De z e d elijk ingesle pe n e n gewe n de Chinee s wor d t nie t verra s t of overr o m p el d: hij ge d r aag t zic h t ege n over alle s gelijk m oe dig, d.w.z. eve n m o e dig of m e t ee n gelijk ge m o e d, o m d a t zij n ge m oe d, d o o r d e voor zic h tigheid va n zij n van o u d s h e r b e s t a a n d e z e d e n b e sc h u t, niet va n slag r a ak t. Langs d e la d d e r va n d e be sc h aving of c ult u u r be s tijgt d e m e n s h ei d z o, d o o r d e gewoo n te, d e eer s te s p o r t, e n o m d a t z e zic h voo r s telt, in h e t b e kli m m e n va n d e c ult u u r, t egelijker tij d d e h e m el, h e t rijk va n d e cult u u r of twee d e n a t u u r, t e be kli m m e n, be s tijgt z e wer kelijk d e ee r s te s p o r t va n d e h e m ella d d e r. Heeft h e t Mongole n d o m h e t be s t a a n va n gees telijke we z e n s vas tges tel d, ee n gee s t e nwe rel d, ee n he m el gesc ha p e n, h e b b e n d e Kauk a siër s d a n d ui ze n d e n jare n m e t d e z e gee s telijke we z e n s gewor s tel d, o m z e te d o o rg r o n d e n? Wat d e d e n z e d a n a n d e r s, d a n o p Mongoolse gro n d bo uwe n? Ze h e b b e n nie t o p h e t z a n d m a a r in d e luc h t gebo uw d, h e b be n m e t he t Mongoolse gewo r s t el d, d e Mongoolse h e m el, d e Thiä n, be s t or m d. Wan nee r z ulle n z e ein d elijk d e z e h e m el ver nietige n? Wan nee r z ulle n z e ein delijk echte Kauk asiërs wor d e n e n zic h z elf vin d e n? Wan nee r z al d e “on s te rfelijkh ei d va n d e ziel,” die zic h in d e laa t s te tij d n o g m e e r geloof d e z e k e r te s t elle n, t oe n z e zic h in d e vor m va n “on s te rfelijkheid va n d e gee s t” p r e s e n t ee r d e, ein d elijk in d e sterfelijk heid v a n de geest o m slaa n? In h e t in d u s t riële gewor s tel va n h e t Mongoolse r a s h a d d e n d e m e n s e n zic h ee n h e m el gebou w d , z o als die va n d e Kauka sisc h e m e n s e n s t a m, z ola ng z e in h u n Mongoolse kle uring m e t d e h e m el te d oe n h a d d e n, d e tege n overge s t el d e t a a k, d e t a a k, die h e m el va n d e z e d e n te be s t o r m e n, d e h e m elbestor m e n d e werk z a a m - h ei d over n a m e n. Alle m e n s elijke ins tellinge n o n d e r mij ne n, o m o p d e o p ger ui m d e b o u w plaa t s ee n nie uwe e n be te re te sc he p p e n, alle z e d e n ver d e rve n o m er s t ee d s nie uwe e n b e te re in d e pla a t s va n te s t elle n, e n z. d a a r be pe rk te zic h h u n b e zig heid t oe. Is zij ec h te r al z o z uiver e n werkelijk d a tge ne wa t z e p r o bee r t t e zij n, e n be reikt z e z o h a a r laat s t e b e d o eling? Nee, z e is in di t h e r sc he p p e n va n iets “beters” n og m e t h e t Mongole n d o m b e h e p t. Ze be s t or m t d e h e m el allee n, o m weer ee n h e m el te m a k e n, z e s t o r t ee n o u d e m a c h t n ee r, o m ee n nie uwe m ac h t te wet tige n, z e verbetert allee n m a a r. Toc h is h e t b e o og d e d o el, h oe vaak di t bij elke nie uwe a a n p a k o o k uit h e t o og verlore n k a n wo r d e n, h e t werkelijke voltooi de ins t o r te n va n d e h e m el, va n d e z e d e n e n z., k o r t o m va n d e allee n m a a r t ege n d e werel d ver z eke r de m e n s, va n d e isolerin g of in nerlijk heid va n d e m e n s. Door d e he m el va n d e c ult u u r p r o b ee r t d e m e n s zic h va n d e we rel d af t e z o n d e r e n, h a a r vija n d elijke m a c h t t e b re ke n. Dit isolere n va n d e h e m el m o e t ec h te r o o k wo r d e n gebr oke n, e n h e t wa re ein de va n d e h e m elbe s t o r mi ng is d e inee n s t o r ting va n d e h e m el, d e ver nie tiging va n d e h e m el. Dat verbetere n e n h er vor m e n is h e t Mongole n d o m va n d e Kauka siër, o m d a t hij d a a r o p nie uw weer d o o r ver tolk t, wa t voo r h e e n al be s t o n d, nl. ee n regle m e nt, ee n alge m ee n hei d, ee n h e m el. Hij voelt ee n o nver z oe nlijke vija n d sc h a p t ege n d e h e m el e n b o uw t t oc h d a gelijk s nie uwe h e m ele n: h e m el o p h e m el s t a p ele n d, ver d r u k t hij allee n m a a r d e e ne d o o r d e a n d e re, d e h e m el va n d e jo d e n verwoe s t d e h e m el va n d e Grieke n, die va n d e ch ris te n e n d e joo d s e, d e p r o t e s t a n t s e d e k a t h olieke,
38
e n z. Stro pe n d e z e h e m elbestor m ers va n Kauk a sisc h e bloe d h u n m o n g ole n h ui d af, d a n z ulle n z e d e gevoels m e n s o n d e r d e p ui n e n va n zij n afgrijselijke gevoelswerel d begrave n, d e geïsoleer de m e n s o n d e r zij n geïs oleer d e we reld, d e o p ge h e m el de o n d e r zij n h e m el. En d e h e m el is h e t geestenrijk, h e t rijk va n d e geestelijke v rijheid. Da t h e m elrijk, d a t rijk va n d e gees te n e n s p o ke n, h e ef t in d e s p ec ula tieve filo sofie zij n j uis te o r d e ni ng gevon d e n. Hier wo r d t h e t h e t rijk va n d e ge d ac h t e n, b eg ri p p e n e n ideeë n ge noe m d: d e he m el is bevolkt d o o r ge d ac h te n e n ideeë n, e n dit “gee s te n rijk” is d a n d e ware we rkelijk hei d. Voor d e geest vrijheid t e willen verwe rve n, is Mongole n d o m, gees telijke vrijhei d is Mongoolse vrij hei d, ge m oe d svrij heid, m o r ele, z e d elijke vrijheid, e n z. Men be sc ho uw t h e t woor d “ze d elijk h ei d” o o k sy n o nie m a a n z elf h a n d ele n d, z elfbe sc hikki ng. Maar di t ligt e r niet in, e n d e Kau ka siër s h e b b e n allee n m a a r bewe z e n d a t z e z elf ha n d ele n d zij n onda n ks h u n Mongo olse z e d elijk h eid. De Mongo olse h e m el of z e d e n bleef d e vas te b u rc h t, e n allee n d o o r d a t d e Kau ka siër o n o p h o u d elijk tege n d e z e b u rc h t aa n s t o r m d e, bewee s hij z e d elijk te zij n; h a d hij h ele m a al nie t s m e e r m e t d e z e d e n te m a ke n ge ha d, d a n h a d hij d a a r niet zij n o n b e d wingb a re o n o p h o u d elijke vija n d a a n ge ha d, d a n h a d zij n be t r ek king t o t d e z e d e n o pge h o u d e n te b e s t a a n, e n als gevolg ook d e z e d elijk hei d. Da t d u s zij n z elf h a n d ele n n og z e d elijk is, is er juist h e t Mongoolac h tige aa n e n ee n bewijs, d a t hij hier n og nie t in t o t zic h z elf is geko m e n. Het “ze delijke z elf ha n d ele n” ko m t volko m e n ove ree n m e t d e “religie u z e e n o r t h o d oxe filos ofie,” d e “con s tit u tio nele m o n a rc hie,” d e “ch ris telijke s t a a t,” d e “vrijhei d bi n n e n z e ke re gre n z e n,” d e” be p e r kt e d r u k p e r sv rij heid” of in éé n b eel d: d e aa n h e t zie k be d gekluis te r d e hel d. Pas d a n h eeft d e m e n s h e t Sha m a n e n d o m we rkelijk overwo n n e n, als hij nie t allee n h e t geloof in s p o ke n, m a a r ook d e kr ac h t be zit h e t geloof in d e gee s t te verwer p e n, nie t allee n he t geloof in gees te n, m a a r oo k h e t geloof in d e gee s t. Hij die in ee n s p o o k geloof t, n e e m t niet m e e r d a n h e t “o n t s t a a n van ee n h oge re werel d” a a n, d a n hij die in ee n gee s t gelooft, e n b eid e n z o e ke n ac h te r d e zi n n elijke we rel d ee n b ove n zi n nelijke; ko r t o m z e m a ke n e n gelove n in ee n a n dere werel d, e n d e z e a n d e re w ereld, h e t voortbre n gsel v a n h u n geest, is ee n gees telijke we rel d: h u n zi n n e n begrij p e n e n we te n niet s va n ee n a n de r e, o n zi n n elijke wereld, allee n h u n gees t leeft d a a rin. De voor tga ng van dit Mongools geloof in h e t besta a n v a n geestelijke w e z e ns t o t a a n h e t geloof, d a t ook h e t eige nlijke w e z e n va n d e m e n s zij n geest is, e n d a t hier allee n o p, o p zij n “ziele n heil,” alle z o rg z a a m h ei d geric h t z o u m o e t e n wo r d e n , is nie t m o eilijk. Daar d o o r wor d t d e inwe rking o p d e gees t, d e z o ge n a a m d e “mo rele invloe d” ver ze ke r d. Van d a a r d a t h e t z o in h e t oog s p ri ng t, d a t h e t m o n g ole n d o m d e volko m e n rec h teloo s hei d va n d e zi n nelijk hei d, d e o n zi n n elijk hei d e n o n n a t u u r ver tege nwo o r digt, e n d a t d e z o n d e e n h e t z o n d e n bew u s t zij n d ui z e n d e n ja re n la ng o n z e Mongo olse pla ag is gewee s t. Wie ec ht e r z al ook d e gee s t in zij n niets o plo s s e n? Allee n hij, die d o o r mi d d el va n d e gee s t d e n a t u u r als h e t nietige, ein dige, verga n kelijke ver t olk te, k a n o o k d e gees t t o t ee n gelijke nie tighei d te r ugb re nge n. Ik ka n h e t, e n di t k a n elk va n j ullie, die als o n be pe r k t ik h e e r s t e n sc he p t, di t ka n in ee n woo r d, d e egoïst. Voor h e t h eilige verlies t m e n alle m ac h t sgevoel e n m o e d: m e n ge d r aag t zic h d a a r t ege n over m ac hteloos e n dee m oe dig. En t oc h is gee n di ng o p zic h z elf h eilig, m a a r d o o r
39
m ij n h eiligver klaring, d o o r d a t ik h e t z o n o e m, mij n o o r d eel, m ij n k nieb uige n, k o r t o m d o o r m ij n gewete n. Heilig is alles, wat voor d e egoïs t o nge n a a k b aa r m o e t zij n , o n a a n t a s t b a a r, b uite n zij n m ac ht, d.w.z. bove n h e m : h eilig in ee n woo r d elke ge wete ns z a a k , wa n t “dit is voo r mij ee n gewete n s z a a k,” wil z oveel z egge n als: “dit h o u d ik voor h eilig.” Voor klei ne ki n de re n, n e t als voor diere n, b e s t aa t nie t s h eiligs, o m d a t m e n, o m zic h dit t e k u n n e n voor s telle n, al z o ver t o t vers t a n d m o e t zij n gek o m e n, d a t m e n k a n o n d e r sc hei de n h oe: “goe d e n slec h t,” “rec h t e n o n r ec h t”e n z. ee n r ol s p e elt; allee n m a a r bij z o’n gr aa d va n reflexie of vers t a n dig heid va n h e t eige nlijke s t a n d p u n t van d e religie, ka n in pl aa t s va n d e n a t u u rlijke vrees d e o n n a t u u rlijke (d.w.z. d e eer s t d o o r d e n k e n t e voor sc hijn geroe pe n) eerbied o p t re d e n, d e “heilige sc h r o o m.” Hiert oe b e h o o r t, d a t m e n iet s b uite n zic h z elf voor m ac h tiger, gro te r, m e e r gerec h tig d, b e te r e n z. h o u d t, d.w.z. d a t m e n d e m a c h t va n ee n vree m d e erke n t, d u s niet allee n voelt, m a a r o o k uit d r u kkelijk erke n t, d.w.z. e r plaa t s voo r m a a k t, uitwijk t, zic h geva nge n geeft, zic h laa t bin de n. (overgave, d ee m oe d, o n d e rwo r p e n h ei d, o n d e r d a nig hei d e n z.) Hier s p o o k t d e hele s p o ke n sc h a a r va n d e “chris telijke d e ug d e n.” Alles, waa r jij re s p ec t of ee r bie d voo r voelt, ver die n t d e n a a m va n h e t h eilige; o o k al z eg je zelf, d a t je er ee n “h eilige schroo m ” voo r h e b t, dit aa n te ra k e n. En z elf s h e t o n heilige geeft jo u d e z e kle ur (galge n, m i s d a a d e n z.). Jij h uiver t voo r d e a a n r a ki ng erva n. Er ligt iets ge hei m zi n nigs, d.w. z. iet s vree m d s of o neige ns in. “Ha d de n d e m e n s e n nie t s d a t h e n h eilig wa s, d a n z o u d e willeke u r, die te ugello z e s u bjec tiviteit, d e vrije loo p h e b be n!” De vree s n ee m t d a n een a a nva ng, m a a r m e n k a n ook d e r uw s t e m e n s b a ng m a ke n; d u s ee n d a m tege n zij n b r u t aliteit. Allee n in d e vree s ligt altij d n og d e p oging, zic h va n h e t gevree s d e t e bevrij d e n d o o r list, b e d r og, k u n s tgre pe n e n z. Daare n tege n is h e t m e t d e ee r bie d h e el a n d e r s . Hier wo r d t nie t allee n gevree s d, m a a r ook geëer d: h e t gevree s d e is ee n in ne rlijke m a c h t gewo r d e n, waa r ik m e niet m ee r aa n ka n o n t t r e kke n; ik ee r h e t z elf, be n d a a r d o o r beva nge n, h e t t o ege d a a n e n o n d e r d a nig: d o or d e ee r, die ik d a a r aa n b e t uig, b e n ik volko m e n in zij n m ac h t, e n p r o bee r d e bevrij ding niet ee n s m ee r. Nu h a n g ik e r m e t d e h ele k r ac h t va n h e t geloof a a n, ik geloof. Ik e n h e t gevree s de zij n éé n: “niet ik leef, m a a r h e t gere s p ec tee r d e leeft in mij!” O m d a t d e gees t, di t o nein dige, nie t ei n digt, is hij s t a tio n air: hij is b a ng o m dood te ga a n , hij ka n van zij n kin de k e Je z u s gee n afs t a n d d o e n, d e gro o t h ei d va n d e ein dighei d wor d t d o o r zij n verblin d e oge n niet m e e r o n d e r ke n d: h e t te r verering ges tege n gevree s de m ag niet m e e r wo r d e n a a nge t a s t: d e ee r bie d wor d t veree uwig d. h e t gere s p ec tee r d e wor d t vergo d d elijk t. De m e n s is n u nie t m e e r sc he p p e n d, m a a r lere n d (wete n d, o n d e r z o eke n d e n z.), d.w. z. h o u d t zic h b e zig m e t vas te voor wer pe n , zic h d a a ri n ver die pe n d z o n d e r t e r ugkee r n a a r zic h z elf. De ver h o u di ng t o t dit voo rwer p is die va n h e t wete n, he t d o o rgro n d e n e n b eve s tige n e n z, nie t va n h e t oplosse n de (afsc haffe n e n z.) “Religie u s m o e t d e m e n s zij n,” d a t s t a a t vas t; d a a r o m h o u d t m e n zic h allee n be zig m e t d e vraag, h oe dit t e be reike n, wa t d e juis te be te ke nis va n d e religiositeit is e n z. Heel a n d e r s is h e t, wa n n ee r m e n ee n axio m a z elf t e r di sc u s sie s t elt e n in t wijfel t re k t, al z o u h e t ook m e t je aa n d e h a al k u n n e n gaa n . Zed elijk h ei d is o o k z o’n h eilige idee: m o e t m e n z e d elijk zij n, e n we h o eve n allee n m a a r h e t juis te h o e, d e j uis te wij z e van h e t te zij n, o p te z o e ke n. Aa n d e z e d elijk hei d z elf waag t m e n zic h nie t m e t d e vraag, of h e t nie t z elf ee n h e r s e n sc hi m is: z e blijft b ove n alle twijfel ver heve n, o nver a n d e r b a a r. En z o gaa t h e t ver d e r m e t h e t h eilige, t ra p voo r t r a p, va n h e t “heilige” t o t in h e t “hoog heilige.”
40
Men ver deelt d e m e n s e n s o m s in twee kla s s e n, in besch a a f de n e n o nbesch a a f de n . De ee r s te n h o u d e n zic h, voor z ove r z e h u n n a a m waa r dig zij n, m e t ge d ac h te n, m e t d e gee s t be zig e n eiste n, o m d a t z e in d e n a - c h ris telijke tij d, waa r h e t p ri nci pe o o k d e ge d ac h t e va n is, d e h ee r se n d e n ware n, voo r d e d o o r h e n geacce p tee r d e d e n k b eel de n ee n o n d e rwor pe n re s pect. Staa t, kei z e r, ke rk, Go d, z e d elijk h eid, o r d e ni ng e n z. zij n z o’n ge d ac h t e n of gees te n, die allee n voo r d e gee s t b e s t a a n. Een allee n m a a r leve n d we ze n, ee n die r, be ko m m e r t zic h d a a r n e t z o m i n o m als ee n ki n d. Allee n d e o n b e sc h a af d e n zij n ec h t nie t s a n d e r s d a n ki n de r e n e n wie uit sluite n d zij n leve n s b e h oefte n a a n h a ng t, is volko m e n o nver sc hillig te n o p zic h te va n die gees te n; m a a r o m d a t hij o o k z w a k t ege n over d e z e n is, d o e t hij voor h u n m a c h t o n d e r e n wo r d t b e h ee r s t d o o r ge d ac h te n. Da t is d e be te ke nis va n d e hiëra rc hie. Hiërarc hie is de h eerscha p pij v a n de ged ac hte n, de h eersch a p pij v a n de geest! Hiëra rc hisc h zij n we t o t o p d e d ag va n h e d e n, o n d e r d r u k t d o o r diege n e n, die o p ge d ac h t e n s te u ne n. De ge dac h t e n zij n h e t h eilige. Altij d ec h te r is e r ee n b o t sing t u s se n d e b e sc h a af d e e n d e o n b e sc h a af d e, e n o m g ekee r d e n niet allee n d o o r h e t o p elkaa r b o t se n va n twee m e n s e n, m a a r in ee n e n d e z elf d e m e n s. Want gee n be sc h a af de is z o b e sc h a af d, d a t hij o o k niet n og vre ug d e in d e di nge n z o u vin de n, e n d a a r o m o n be sc ha af d z o u zij n e n gee n o n b e sc h a af d e is h ele m a al z o n d e r ge d ac h t e n. Bij Hegel ko m t uitein delijk voo r d e d a g, wa t voo r vurig verla nge n j uis t d e be sc h a af de n a a r d e dinge n heeft e n wat ee n afkeer hij voo r elke “holle t h e o rie” koe s te r t. Daa r m o e t d e ge dac h te m e t h eel d e werkelijk h eid overee n k o m e n, d u s d e wereld va n d e di nge n e n gee n begrip m ag z o n d e r realiteit zij n. Dit ver sc h af te h e t Hegeliaa n se sys tee m d e n a a m va n m e e s t o bjectieve, als of d a a ri n ge d ac h t e e n di ng h u n vere niging vier de n . Maar h e t wa s intege n d eel j uis t allee n d e uite r s t e geweld d a dig hei d va n h e t d e n ke n, er d e h o ogs te d wingela n dij e n allee n h ee r sc h a p pij va n , d e t rio mf va n d e gee s t e n e n d a a r m e e d e t rio m f va n d e filosofie. Iets h oge r s k a n d e filo sofie nie t m e e r be reike n, wa n t h e t h o ogs te is d e op per m ac ht v a n de geest, d e al m ac h t va n d e gee s t. (Rou s se a u, d e fila nt r o pe n e n a n de re n wa re n vija n dig a a n d e b e sc h aving e n intellige n tie, m a a r z e d o o r z age n d a t di t in alle c h ris te n m e n s e n aa nwe zig wa s e n t r o k ke n d a a r o m allee n tege n d e geleer d e e n verfijn d e b e sc h aving o p.) De gees telijke m e n s e n, h e b be n zic h iet s in h et h oofd ge h a ald, wa t gere aliseer d z o u m o e t e n wor de n . Ze h e b be n begrippe n over lief d e, h e t goe d e e n d e rgelijke, die z e ver we ze nlijkt z o u d e n willen zie n; d a a r o m willen z e ee n rijk va n lief d e o p aa r d e s tic h te n, waa r nie m a n d m e e r uit eige n bela ng, m a a r iede ree n “uit lief de” h a n d elt. De lief de m o e t h eerse n . Wat z e zic h in h e t h o of d ge h a al d h e b b e n, h o e k a n m e n d a t a n d e r s d a n ee n idée fixe n oe m e n ? Het “spookt h e n in h u n k o p.” Het m e e s t be kle m m e n d e s p o o k is de m e n s. Denk m a a r aa n h e t s p re ekwo o r d: “De weg t o t h e t ver d e rf is ge plaveid m e t goe de be d oelinge n .” Het voor n e m e n, d e m e n s elijk hei d volko m e n in zic h t e verwe z e nlijke n, ee n h e el m e n s t e wo r d e n, is va n ee n ver d e rfelijke a ar d; d a a r h ee n be h o re n ook d e voor ne m e n s, goe d, e d el, lief devol e n z., verwe z e n t e wo r d e n. In d e z e s de aflevering va n d e De n kw ü r digkeite n s. 7. z eg t Bru n o Baue r: “De b u rger kla s s e, die voor d e nie uwe gesc hie de nis z o e n o r m b ela ng rijk z o u m o e t e n zij n, is t o t gee n e n kele o p offe re n d e h a n d eling, gee n be zieling voo r ee n idee, gee n ver h effing in s t a a t: z e wij dt zic h n e rge n s a n d e r s a a n, d a n aa n h e t b ela ng va n h a a r m i d d el m a tig heid, d.w.z. z e blijft altij d t o t zic h z elf be p e r k t e n overwi n t t e n slo t te allee n d o o r h a a r m a s s aliteit, waa r m ee z e d e ins p a n ni nge n va n d e h a r t s t oc h t, va n d e be zieling, va n d e co n s e q ue n tie wee t t e verla m m e n, d o o r h a a r o p p e rvlakkig hei d, waa r z e ee n d e el va n d e nie uwe ideeë n in z uigt.” En bl z. 8: “Ze h e ef t d e revolu tio n aire ideeë n, waa rvo o r nie t zij,
41
m a a r bela ngelo ze of h a r t s t oc h t elijke m a n n e n zic h o p offer d e n, allee n zic h z elf t e n goe de late n ko m e n, d e gees t in geld o m ge z e t. Vrijwel n a d a t z e die ideeë n d e s pit s, d e co n s e q ue n tie, d e ver s t or e n d e e n tege n alle egoïs m e fa n a tieke er n s t afge be te n h a d.” De ze lie de n zij n d u s niet o p offere n d, nie t b e ziel d, nie t ideëel, niet co n s e q u e n t, gee n e n t h o u sia s t elinge n; z e zij n volge n s h e t gewo ne begrip egoïs te n, o p eige n b ela ng uit, o p h u n voor deel be d ac h t, n uc h t e r, be reke n d e n z. Wie is d a n “opoffere n d”? Volko m e n t oc h in ie de r geval d ege n e, die a a n ee n iet s, ee n d oel, ee n wil, ee n h a r t s t oc h t e n z. al h e t a n d e re o n d e rge sc hik t m a a k t. Is d e b e mi n n e n d e, die va de r e n m o e d e r verlaa t, die alle geva re n e n o n t b e ringe n d o o r s t a a t, o m t o t zij n d o el t e ko m e n, nie t o p offere n d? Of d e eer z u c h tige, die alle b egeer te n, we n s e n e n bevre diginge n a a n die e ne h a r t s t oc h t t e n offer b re ng t, of d e gierigaa r d, die zic h z elf alles o n t z egt o m sc h a t t e n t e ver z a m ele n, of hij die ver z o t is o p ver m a ak e n z? He m be hee r s t éé n h a r t s t oc h t, waa r hij d e overige n a a n o p offer t. En zij n d e z e o poffe re n d e n d a n nie t z elf z u c h tig, gee n egoïs te n? O m d a t z e allee n m a a r éé n h ee r s e n d e h a r t s t oc h t h e b be n, z o rge n z e o o k m a a r voo r éé n b evre diging, m a a r voo r d e z e d e s te ijveriger, z e gaa n in h a a r o p. Hu n h ele d o e n e n late n is egoïstisc h , m a a r h e t is ee n ee n zij dig, nie t o pe nlijk, be kr o m p e n egoïs m e, h e t is b e z e t e n h ei d. “Ja, d a t zij n m a a r kleingee s tige h a r t s t oc h te n, waa r d e m e n s zic h in tege n d eel nie t d o o r m o e t late n k nec h te n. Voor ee n gro o t idee, ee n goe d e z a a k, m o e t d e m e n s ee n offe r b r e nge n!” Een “groo t idee,” ee n “goe de z a a k” is z oiet s als d e ere Go d s, waa r o n t elba re n d e d o o d voor von de n, h e t c hris te n d o m, d a t zij n b e rei dwillige m a r t elare n h e eft gevo n de n, d e allee n z alig m a ke n de ke rk, die b ege rig n a a r ke t te r offe r s wa s; d e vrijhei d e n gelijkhei d, waa r d e bloe dige guillotine t e n die n s t e a a n s t o n d. Wie voor ee n groot idee, ee n goe d e z a a k, ee n leer, ee n sy s tee m, ee n ver h eve n r oe pi ng leeft, m ag gee n werel d s e lus t e n, gee n z elf z uc h tig bela ng in zic h late n o p k o m e n. Hier h e b be n we h e t begri p va n h e t priesterdo m , of z o als h e t volge n s zij n p e d agogisc h e werk z a a m h ei d ook ka n wor de n ge n o e m d, d e sc h o ol m ee s te r ac h tig h ei d; wa n t d e ideale n sc h ool m e e s te re n o n s. De gee s telijke is eige nlijk j uis t ger oe p e n, d e idee uit t e leve n e n voor d e idee, d e waa r ac h tig goe de z a a k te werke n. Daar o m voelt h e t volk, h o e weinig h e t er voor voelt, ee n werel d se h o og m o e d t e t o n e n, ee n wel zij n t e b egere n, ge n oege n s, z o als d a n s e n s pel, m e e t e m a ke n, k o r t o m iet s a n d e r s d a n ee n “heilige bela ng” t e h e b be n. Daar is ook vas t wel d e geringe b e z ol diging va n die h e re n a a n t oe t e sc h rijve n, die zic h allee n d o or d e h eilighei d va n h u n b e r oe p b eloo n d voele n e n zic h a n d e re ge noege n s m o e t e n “on t z egge n.” Ook a a n ee n ra nglijs t va n h eilige ideeë n, waa r d e m e n s er ee n of m e e r va n als zij n r oe pi ng m o e t be sc ho uwe n, o n t b r eek t h e t nie t. Fa milie, va de rla n d, we te n sc h a p e n d e rgelijke, k u n n e n in mij ee n t r o uwe die n a a r va n zij n r oe pi ng vin de n. Daar s t o te n wij o p d e alo u d e waa n va n d e werel d, die h e t p rie s t er d o m n og niet h eef t lere n o n t be re n. Voor ee n idee leve n e n werke n, z o u d e r o e pi ng va n d e m e n s e n m o e t e n zij n e n n a a r d e t r o uw va n d e verv ulling erva n z o u m e n d e m e nselijke waa r d e m o e t e n af m e te n. Dit is d e h e er sc h a p pij va n d e idee of h e t p ries te r d o m. Robe s pier re b.v., Sain t Jus t e n z., ware n d o o r e n d o o r p ries te r s, b e ziel d d o o r d e idee, e n t h o u sia s t e, co n se q u e n t e geree d sc h a p p e n va n d e z e idee, ideale m e n s e n; z o r oe p t b.v. Jus t in ee n re d e uit: “Er ligt iet s ver sc h rikkelijks in d e h eilige lief d e t o t h e t va de rla n d; z e is z o b uite n sl uite n d, d a t
42
z e alles z o n d e r er b a r m e n, z o n d e r vree s, z o n d e r m e n s elijke a a n zic h t a a n h e t p u bliek bela ng o p offer t. Ze s t o r t Manlius in d e afgro n d; z e offer t h a a r p rivé - n eiginge n; z e voe r t Regul us n a a r Kart hago, wer p t ee n Ro mein in d e afgro n d, e n z e t Marra t, als offer voo r zij n t oewij di ng, in h e t Pan t h eo n.” Tege n over d e z e ver tege nwoo r diger s va n ideale n of h eilige b ela nge n s t a a t ee n werel d va n t allo ze “per s o o nlijke” p r of a ne bela nge n. Gee n idee, gee n sy s t ee m, gee n h eilige z a a k is z o groo t d a t z e nie t d oo r d e z e p e r s o o nlijke bela nge n overt r offe n e n gewij zig d z o u m o e t e n wor de n . Hoewel z e ook m e t ee n e n in tij d e n va n o p wi n di ng e n fa n a tis m e z wijge n, ko m e n z e t oc h d o o r “het ge z o n d e volksgevoel” er weld r a weer b ove n o p . Die ideeë n overwin ne n d a n p a s volko m e n, als z e niet m e e r vija n dig a a n h e t p e r s o o nlijk bela ng zij n, d.w.z. als z e h e t egoïs m e t evre d e n s t elle n. De m a n, die d a a r n e t voor mij n ven s te r b o k king t e k o o p r oe p t, h eeft ee n p e r s o o nlijk bela ng bij ee n goe de af z e t e n wa n n ee r zij n vro u w of wie d a n o o k h e m h e t z elf de t oewe n s t, d a n blijft dit t oc h ee n p e r s o o nlijk b ela ng. Zo u h e m d a a re n tege n ee n dief zij n m a n d o n t s tele n, d a n z o u er tegelijke r tij d ee n bela ng voor vele n o n t s t a a n, d e h ele s t a d, h e t h ele la n d, of in éé n woor d voo r alle n, die d e diefs tal ver af sc h u we n: ee n b ela ng, waa r bij d e p e r s o o n va n d e bo kki ng h a n d elaa r o n b ela ng rijk z o u wo r d e n e n in die n s plaa t s d e categorie va n d e “bes tole n e n” o p d e voo rgr o n d z o u t re d e n. Maar o o k hier z o u n og alles o p ee n p e r s o o nlijke b ela ng k u n n e n uit d r a aie n, als elke d e el ne m e r z o u be de n ke n, d a t hij aa n d e be s t r affing va n d e dief z o u m o e t e n bij d r age n, o m d a t a n d e r s h e t s t r affeloo s s tele n alge me e n e n h e t zij n e o o k ges t ole n z o u k u n n e n wo r d e n. Zo’n be reke ni ng ka n m e n zic h ec h t e r n a u welijks bij vele n voo r s t elle n e n m e n z al eer de r d e uit r oe p h o r e n: d e dief is ee n “mis d a diger.” Daa r h e b b e n we ee n o o r d eel over, o m d a t d e h a n d eling va n d e dief h a a r uit d r u k king in h e t b egri p “mis d a a d” vin d t. Nu d o e t zic h d e z a a k als volgt voor: wa n n ee r ee n mi s d a a d n oc h mij, n oc h ie m a n d m e t wie ik te m a k e n h e b, n a uwelijks sc h a d e t oe b re ng t, z o u ik m ij d a a r t oc h t ege n ver zette n . Waaro m? O m d a t ik m e t d e z e delijk heid be ziel d, m e t de idee va n d e z e d elijk hei d verv ul d b e n; wat h a a r vija n dig is, d a t vervolg ik. O m d a t voo r h e m d e diefs t al z o n d e r m e e r als afke u re n swa a r dig geld t, gelooft b.v. Pro u d h o n m e t d e s t elling: “eige n d o m is diefs t al,” dit al gebr a n d m e r k t te h e b be n. In d e zi n va n d e p a a p s e n is h e t altij d ee n m isd a a d of t e n mi n s te ee n vergrij p. Hier ne e m t d e p e r s o o nlijke bela ng ee n ein d e. De ze b e p a al de p e r s o o n, die d e m a n d ges t ole n h eeft, is voor m ij volko m e n o nver sc hillig; allee n in d e dief, dit b eg ri p, waa r die p e r s o o n ee n exe m pla ar va n voor s telt, s tel ik b ela ng. Dief e n m e n s zij n voo r m ij n gee s t o nver z oe nlijke tege n s t ellinge n; wa n t m e n is niet waa r ac h tig m e n s, wa n n ee r m e n dief is; m e n ver ne de r t de m e n s in zic h z elf, of d e “me n s h ei d,” als m e n s t eelt. Wan n eer m e n h e t p e r s o o nlijke bela ng b uite n be sc h o u wing laa t, r a a k t m e n o p h e t ge bie d va n d e filantropie, die m e n slieve n d h ei d, die gewoo nlijk z o wo r d t m i sver s t a a n , als z o u z e ee n lief de voor d e m e n s zij n, voor elke ee nling, te rwijl z e nie t s d a n ee n lief de v a n d e m e n s, voor h e t o n we rkelijk begri p, voor h e t s p o o k is. Niet d e m e n s e n, m a a r d e m e n s, sl uit d e fila n t r o o p in zij n h a r t. Nat u u rlijk be k o m m e r t hij zic h o m elke ee nling, m a a r allee n, o m d a t hij zij n gelief de idea al overal verwe z e nlijk t z o u willen zie n. Dus va n d e z o rg o m m ij, j ullie e n o n s is hier gee n s p r a ke: d a t z o u ee n p e r s o o nlijk bela ng in ho u de n e n d a t h o or t in h e t h o of d s t u k va n d e “werel d se lief d e” t h uis. De fila n t r o pisc he lief de is ee n he m else, gee s telijke, ee n p rie s t erlijke lief de. De m e n s m o e t in o n s t o t s t a n d gebr ac h t wor de n, al z o u d e n wij a r m e d uivels d a a r o o k a a n t e n gr o n d e gaa n. Het is d e z elf de p rie s te rlijke gro n d s telling, als d a t be ro e m d e “fiat j u s titia, p e re a t m u n d u s: m e n s e n gerec h tigheid zij n ideeë n, h e r s e n sc hi m m e n, waa r uit lief de alles a a n wor d t o p geoffer d: d a a r o m zij n d e p ries te rlijke gee s te n d e “o p offe re n d e n.”
43
Wie m e t de m e n s dwee p t, laa t, voo r z over d e z e d we p e rij zic h uit s t re k t, d e p e r s o n e n b uite n be sc h o uwing e n z weeft in ee n ideaal, h eilig b ela ng, r o n d. De m e n s is gee n p e r s o o n, m a a r ee n ideaal, ee n s p o ok. Tot de m e n s n u ka n h e t m e e s t ver sc h eid e n e be h o re n e n wo r d e n gere ke n d. Vin d t m e n h e t h o of dvereis te d a a r in d e vroo m h ei d voo r, d a n o n t s t a a t h e t religie u z e p ries te r d o m; zie t m e n h e t in d e z e delijkheid, d a n ver h ef t h e t z e d elijke p rie s te r d o m h e t h o of d. De p rie s te rlijke gee s t e n va n o n z e tij d z o u d e n d a a r o m uit alles ee n “religie” willen m a k e n; ee n “religie va n d e vrij hei d,” “religie va n d e gelijk hei d,” e n z. e n alle ideeë n wo r d e n ee n “heilige z a a k” voor h e n, z elfs h e t s t a a t s b u rge r sc h a p, d e p olitiek, d e o p e n b a a r h ei d, d e p e r svrijh ei d, d e j ury e n z. Wat be te ke n t n u in d e z e zi n “onba a t z u c h tig heid”? Allee n ee n idea al b ela ng h e b be n, waa r gee n aa n zie n d e s p e r s oo n s voo r geld t! Hier ver z e t zic h d e s tijve ko p va n d e we reld s e m e n s tege n, m a a r die h eeft d ui z e n d e n jare n la ng in ie de r geval z ove r h e t o n d e r s pit ge d olve n, d a t hij d e wee r s p a n nige n e k m o e s t b uige n e n d e h oge re m ac h t m o e s t die n e n : h e t p rie s te r d o m o n d e r d r u k t e h e m . Als d e werel dlijke egoïs t d a n ee n h oge re m a c h t z o u h e b b e n afgesc h u d, b.v. d e we t va n h e t o u d e t e s t a m e n t, d e r oo m s e p a u s e n z, d a n z o u d a d elijk ee n z eve n m a al h oge re weer o p h e m zij n n ee rge da al d, b.v. h e t geloof in h e tgee n d o o r d e wet is vas tges tel d, d e vera n de ri ng va n alle leke n in gee s telijke n, in plaa t s va n d e b e p e r k te cler u s e n z. Het z o u h e m als d e be z e te ne verga a n, in wie z eve n d uivels bi n n e nvoere n, als hij zic h va n éé n verlos t d ac h t t e h e b be n. Op d e b ove n aa ngevoer d e plaa t s wor d t d e b u rge rkla s s e alle idealiteit o n t z eg d. Ze m ac hinee r d e in ie de r geval tege n d e ideële co n s e q u e n tie, waar Robe s pier re h e t p ri nci pe m e e wilde uitvoere n. Het ins ti nk t van h a a r b ela nge n, z ei h a a r, d a t d e z e co n s e q u e n tie, m e t d a tge ne, waa r h a a r zi n n a a r s t o n d, t e weinig z o u h a r m o niëre n e n d a t h e t tege n zic h z elf h a n d ele n z o u zij n, wa n ne er m e n d e z e p ri ncipiële b e zieling h ul p z o u wille n verle ne n. Zou m e n zic h mi s sc hie n z o o n b a a t z uc h tig m o e te n ge d r age n, d a t z e al h a a r d oelein de n z o u late n vare n, o m ee n wra nge t h e o rie t e n t rio m f t e voe re n? De p ries te r verwoor d d e d a t h e el t r effe n d t oe n d e m e n s e n aa n d e o p r o e p ge h o o r gave n: “Verk oo p alles wa t u h e b t e n geef h e t d e a r m e n, z o z ul t u ee n sc h a t in d e h e m el h e b b e n; k o m e n volg m e.” Enige vas t be r a d e n idealiste n gave n aa n d e z e o p r oe p ge h o o r; d e m e e s t e n h a n d el de n ec h te r als Ana nia s e n Sap p hira o m d a t z e zic h h alf p rie s te rlijk of religie u s e n h alf werel dlijk ge d r oege n, God e n d e Ma m m o n die n d e n. Ik m a a k e r d e b u rge rij gee n verwijt va n, d a t z e zic h d o o r Robe s pier re nie t va n h a a r s t u k wilde late n b re nge n. d.w.z., d a t z e h a a r egoïs m e r a a d pleeg d e, in h o ever re z e d e revolu tio naire idee r ui m t e z o u m o e te n geve n. Maar h e n m e n z o u wel h e n iets k u n n e n verwijte n (als hier eige nlijk van ee n verwijt s p r a ke k a n zij n), die zic h d o o r d e b ela nge n va n d e b u rge rkla s s e va n h u n eige n b ela nge n af h a d d e n late n b re n ge n. Zulle n z e in mi d dels niet vroeg of laa t o p d e z elf de m a nie r h u n eige n voo r d eel lere n begrij p e n? Augu s t Becker z egt: (Volks p hiloso p hie u n s e re r Tage, S. 2 2.) O m d e p r o d u ce n te n (proleta riër s) te win ne n, is ee n n ega tie va n d e ingevoer d e rec h t s b eg ri p p e n alles be h alve vol doe n d e. De ze lie de n be ko m m e r e n zic h h elaa s weinig o m d e t h e o re tisc h e z ege p r a al va n d e idee. Men m o e t h e n “a d oc ulo s” d e m o n s t r e re n, h o e d e z e z ege p r a al voo r h e t leve n p r a k tisc h be n u t ka n wor de n.“ En bl z. 3 2: “U m o e t d e z e lie de n bij h u n we rkelijke bela nge n a a n p a kke n, als u o p h e n wil inwerke n.” Da d elijk d a a r o p t o o n t hij, h o e o n d e r o n z e boe re n al ee n ec h t s oo r t z e d elo o s h ei d o m zic h h ee n grij p t, o m d a t z e liever h u n werkelijke bela nge n volge n, d a n d e geb o d e n va n d e z e d elijk h ei d.
44
Terwijl d e revol utio naire p ries te r s of sc h o ol m ee s te r s de m e n s die n d e n, s n e d e n z e de m e n s d e h als af. De revol utio n aire leke n of p r ofa n e n h a d d e n weliswaa r gee n gro te re af sc h uw voor h e t h alsaf s nij de n, m a a r wa re n mi n d e r o m d e m e n s e n r ec h t e n, d.w. z. d e rec h te n va n de m e n s, be z o rg d, d a n o m d e h u n n e. Hoe ko m t h e t n u, d a t h e t egoïs m e va n h e n, die h e t p e r s o o nlijk bela ng h a n d h ave n e n di t altij d r a a d plege n, t oc h telke n s weer o n d e r ee n p rie s te r ac h tig of sc h o ol m ee s te rac h tig, d.w.z. ideëel bela ng be zwijkt? Hu n p e r s o o n k o m t h e n z elf t e klein, t e o n b e d ui de n d voo r e n is dit in der d a a d ook, o m alles in ac h t t e n e m e n e n alle s te h a n d h ave n. Een z e ke r signa al d a a rvoor ligt in he t feit, d a t zij zic h z elf in twee p e r s o n e n, ee n ee uwige, e n ee n tij delijke, ver dele n e n telke n s allee n h e t zij voor d e e ne, of voo r d e a n d e re z o rge n, z o n d ag s voor d e ee uwige, o p werk d age n voo r d e tij delijke, in gebe d voo r d e e ne; in d e a r bei d voor d e a n d e re. Ze h e b be n d e p rie s te r in zic h, d a a r o m r ak e n zij niet va n h e m los e n z e h o r e n h e m z o n d a gs in ne rlijk t ege n h e n uitva re n. Wat h e b be n d e m e n s e n gewor s tel d e n gere ke n d, o m d a t d u alis tisc h we z e n t e be mi d dele n! Idee volgde o p idee, p ri nci pe o p p ri ncipe, sy s tee m o p sy s tee m e n nie m a n d va n h e n wist d e tege n s t rij digheid, d e “wereld s e m e n s,” d e z oge n a a m d e “egoïs t” er o p d e n d u u r o n d e r t e h o u d e n. Bewijst d a t nie t, d a t al die ideeë n t e m a c h teloo s wa re n o m m ij n h ele wil in zic h o p t e n e m e n e n h e m ge n oeg d o e ni ng t e geve n? Ze ware n e n bleve n m e vija n dig, alh oewel d e vija n d sc h a p la nge tij d verb o rge n bleef. Zal h e t m e t d e eige n a ard ook z o zij n? Is ook zij allee n m a a r ee n p o ging te r be mi d d eling? Tot welk p ri nci pe ik m e ook we n d, z o al s b.v. t o t d a t va n h et versta n d , ik m o e t m e d a a r altij d weer va n afwe n d e n. Of ka n ik altij d re delijk zij n, e n h eel mij n leve n overee n k o m s tig h e t vers t a n d inrich te n? Naar ver s t a n dighei d stre ve n k a n ik wel, ik ka n h e t lief hebbe n , n e t als Go d e n welk a n d e r idee ook: ik ka n filoso of zij n, ee n lief he b be r va n d e wijs hei d, z o als ik Go d be mi n. Maar wat ik liefheb, waa r ik n a a r s t r eef, is allee n m a a r mij n idee, mij n voor s telling, mij n ge dac h te: h e t zit in mij n h a r t, mij n h o of d, h e t zi t in m ij z o als m ij n h a r t, m a a r h e t is niet ee n ik, ik be n h e t nie t. Tot d e wer k z a a m h ei d van d e p ries te rlijke gees te n b e h o o r t m e t n a m e, wa t m e n vaak “m orele invloed” h o o r t n oe m e n . De m o r ele invloe d begin t d a a r, waa r d e ver ne derin g b egin t, ja h e t is nie t s a n d e r s, d a n d e ver ne d e ri ng z elf, he t b re ke n e n b uige n va n d e m o e d t o t ver ne dering . Wan ne er ik ie m a n d t oe roe p, bij h e t late n s p ri nge n va n ee n r o t s, uit h a a r n a bij hei d t e gaa n, d a n oefe n ik d o o r di t o n r e d elijk ge d r ag gee n m o r ele invloe d uit; wa n n ee r ik t o t ee n kin d z eg, je z ul t h o nge r lijde n, als je niet wilt e te n, wa t wo r d t o p ge dis t, d a n oefe n ik gee n m o r ele invloe d uit. Zeg ik ec h te r: je m o e t bi d d e n, je o u d e r s ere n, h e t k r uis re s p ec te re n, d e waa r hei d s p r eke n e n z., wa n t dit h o o r t d e m e n s t e d o e n e n d a t is d e r oe pi ng van d e m e n s, of z elfs di t is Gods wil, d a n is d e m o r ele invloe d d ui d elijk: ee n m e n s m o e t zic h d a a r b uige n voor d e roeping va n d e m e n s, m o e t volg z a a m zij n, n e d e rig wo r d e n, e n m o e t d e m e n s zij n wil o pgeve n voo r ee n vree m d e, die als regel e n wet wo r d t o pge s tel d; hij m o e t zic h ver ne dere n voor iet s h ogers: z elfver n e d e ring. “Wie zic h z elf ver ne d e r t, z al ver h oog d wor d e n.” Ja, ja, d e kin de re n m o e te n bijtij d s t o t vro o m h ei d, go d z alig hei d e n ee r ba a r hei d wor d e n a a nge s p o o r d; ee n m e n s m e t ee n goe d e o pvoe ding is ie m a n d, die “goe de b a sis s t ellinge n” toege dien d e n ingepre nt, inge p o m p t, inge ra n s el d e n inge p r e dik t is. Haalt m e n d a a r d e sc h o u d e r s voor o p, d a n wringe n d e goe d e n d a d elijk ver twijfele n d d e h a n d e n e n r oe p e n: “ma a r o m d e s h e m els wil, als m e n d e kin d e r e n gee n goe d e less e n geeft, lope n z e loo d rec h t d e z o n d e in d e m uil e n wor d e n z e z e ke r o n d e uge n d e
45
d e ug nie te n!” Bedaa r, j ullie o n h eils p r ofe te n! Niet s n u t tig n a a r jullie idee z ulle n z e z e k er wor de n; m a a r jullie idee is juis t vol m a a k t n u t t elo o s. Zo’n b r u t ale k n a p e n z ulle n zic h d o o r jullie nie t s m e e r late n in p r a te n e n late n voo rwa uwele n e n gee n gevoel voo r al die o n zi n nighe de n h e b be n, wa ar jullie si n d s m e n s e n h e u ge nis m e e d we p e n e n le u te re n: z e z ulle n dit erf rec h t o p h effe n, d.w.z. z e z ulle n j ullie o n zi n nie t willen er ve n , z o als j ullie z e va n je voorva de re n geërf d he b b e n, z e ver d elge n d e erf zo n d e. Wan ne er jullie h e n bevele n: b uig je voor d e aller h oogs te, d a n z ulle n z e a n two o r d e n: als hij o n s b uige n wil, d a n m o e t hij d a t z elf m a a r ko m e n d o e n; wij wille n o n s t e n mi n s te nie t uit vrije beweging b uige n. En als j ullie h e n m e t zij n t o o r n e n zij n s t r affe n d r eige n, z ulle n z e h e t als ee n d r eige n m e t d e boe m a n be sc h o uwe n. Lukt h e t j ullie niet m e e r, h e n a ng s t voo r je h e r s e n sc hi m m e n in te b oe z e m e n, d a n is d e h e e r sc h a p pij va n d e s p o k e n geëin dig d e n vin de n d e b a ker p r a a tjes gee n geloof m e e r. En zij n h e t nie t juis t wee r d e liberale n, die o p ee n goe d e o pvoe di ng e n ver bet eri ng va n h e t o pvoe dingswe z e n, aa n d ri nge n? Wan t h o e z o u o o k h u n libe ralis m e, h u n “vrij hei d bin n e n d e gre n z e n va n d e wet” z o n d e r t uc h t t o t s t a n d k u n n e n k o m e n? Al kweke n z e ook n u juist niet d e vree s voor Go d aa n, z e eise n t oc h d e s t e s t re n ge r va n j ullie d e m e nse n v rees, d.w. z. vree s voor de m e n s e n wekke n d o o r t uc h t d e “be zieling voo r d e waa rac h tig m e n s elijke r oe pi ng” o p. Een lange tij d vervloog, waa rin m e n zic h m e t d e waa n verge n o eg d e, d e w a a r h eid te be zit te n, z o n d e r d a t m e n e r e r n s tig a a n d ac h t, of m e n mi s sc hie n nie t z elf waa r m o e s t zij n, o m d e waa r hei d t e be zit te n. De ze tij d wa s die va n d e m i d deleeu we n . Met h e t gewo ne, d.w. z. co nc re te bew u s t zij n, di t b ew u s t zij n, d a t m a a r allee n voo r di nge n of h e t zi n nelijke e n h e t co nc re te beva t telijk is, d ac h t m e n h e t o n di ngelijke, o n zi n n elijke t e begrij pe n. Zoals m e n ec h t er ook zij n oge n ins p a n t, o m h e t verwijd e r d e t e zie n, of d e h a n d m o eitevol oefe n t, t o t z e vaar dig heid ge n oeg h e eft gekrege n, o m d e t oe t se n volge n s d e regels va n d e k u n s t t e grij pe n: z o k a s tij d d e m e n zic h z elf o p vele wij z e n, z o d a t m e n in s t a a t z o u zij n, h e t b ove n zi n n elijke h ele m a al in zic h o p te n e m e n. Maar alles wat m e n ka s tij d d e wa s allee n m a a r d e zi n n elijke m e n s, h e t gewo n e b ew u s t zij n, h e t z oge n a a m d e ein dige of co ncre te d e n k e n. O m d a t dit d e n ke n ec h te r, dit ver s t a n d, waa r Lut he r ook wel d e n a a m va n h e t ver s t a n d “an p f uit” a a n gaf, nie t t o t h e t beva t te n va n he t God delijke in s t a a t is, d r o eg zij n k a s tij di ng erva n juis t z oveel er t oe bij o m d e waa r hei d t e begrij pe n, als wa n nee r m e n d e voete n jaa r in jaa r uit in h e t d a n s e n z o u oefe ne n e n z o u h o p e n, d a t z e o p die wij ze ein d elijk fluit z o u d e n lere n bla ze n. Pas Lut he r, m e t wie d e z oge n a a m d e mi d d elee uwe n ein dige n, b eg ree p, d a t d e m e n s z elf ee n a n de re z o u m o e te n wor de n, als hij d e waa r h ei d z o u wille n beg rij p e n e n wel n e t z o waa r, als d e waa r h ei d z elf. Allee n wie d e waa r h ei d al in zij n geloof h e ef t inge be d, wie in d e wa ar hei d gelooft, ka n h a a r d eelac h tig wo r d e n, d.w. z. allee n voo r d e gelovige is z e t oega n kelijk e n allee n hij d o o rgro n d t er d e die p t e van. Allee n d a t o rga a n va n d e m e n s, d a t eige nlijk d o o r mi d d el va n d e lo nge n in s t a a t is t e bla z e n, ka n o o k h e t fluitbla z e n lere n e n allee n die m e n s ka n d e waa r h ei d d e elac h tig wo r d e n, die d a a rvoo r h e t j uis te o rgaa n be zit. Wie allee n m a a r zi n nelijk, r a tio n eel e n s u bjectief ka n d e n k e n, s telt zic h ook d e wa ar hei d als ee n di ng voor. Maar d e waa r h ei d is gee s t, volko m e n o n zi n n elijk e n be s t a a t d a a r d o o r allee n m a a r voo r h e t “hoge re bew u s t zij n,” nie t voo r h e t “aa r d sge zi n d e.” Daar o m ko m t m e t Lut he r h e t begri p b ove n, d a t d e waar h ei d, o m d a t z e ged ac hte is, allee n voor de n ke n de m e n s be s t a a t. En d a t wil z egge n, d a t d e m e n s voo r t a a n ee nvo u dig ee n a n d e r s t a n d p u n t m o e t in ne m e n, nl. h e t h e m else, gelovige, we te n sc h a p p elijke, of h e t s t a n d p u n t va n h e t de n ke n t ege n over h e t voorwe r p d a a rva n, d e ged ac hte, h e t s t a n d p u n t va n d e gee s t t ege nove r d e gee s t. Du s: allee n d e gelijke ke n t zij n s gelijke! “U lijkt o p d e gee s t, d u s u begrij p t d e gee s t”
46
O m d a t he t p r o t e s t a n tis m e d e mi d d elee uw se hiër a rc hie k n a k te k o n d e m e ni ng, d a t d e hiër arc hie eige nlijk d o o r h a a r was geb r o ke n, p o s t vat te n e n k o n h ele m a al over h e t h o of d wor d e n ge zie n , d a t h e t j uist ee n “hervo r mi ng” wa s, d u s ee n o p f ris sing va n d e vero u d e r d e hiëra rc hie. De mi d d elee uw se is m a a r ee n z w a k ke hiëra rc hie gewee s t, o m d a t z e alle m o gelijke ba r b a a r s hei d va n d e p r ofa n e o nge d ee r d n a a s t zic h m o e s t d ul d e n e n p a s d e h e rvor mi ng s t aal de d e kr ac h t va n d e hië ra rc hie. Wan n ee r Bru n o Bauer d e n k t: (Anek d o te, II. 1 52) “Dat d e h e rvor mi ng h o of d z a k elijk d e a b s t r ac te af sc he u ri ng va n d e go d s die n s tige p ri nci pe s va n k u n s t, s t a a t e n we te n sc h a p, d u s d e b evrijding va n die m ac h t e n was, waa r m ee z e zic h tij de n s h e t b e s t a a n va n d e ker k e n m e t d e hiër a rc hie va n d e m i d d elee uwe n h a d d e n verb o n d e n e n d a t o o k d e t h e ologie e n ke r kelijke ric h tinge n, die uit d e h e rvor mi ng te voo r sc hij n kwa m e n, allee n m a a r d e co n se q u e n t e d o o rvoering va n d e z e a b s t r ac tie va n d e m e n s h ei d ware n”: d a n zie ik d a a r j uist h e t t ege n de el in e n d e n k, d a t d e h ee r sc h a p pij va n d e gee s t of gee s telijke vrijheid — wat o p h e t z elf de n ee r ko m t — n o oit te vore n z o o mva t te n d e n al m ac h tig is gewees t, o m d a t d e h ui dige h ee r sc ha p pij, in plaa t s va n h e t go d s die n s tige p ri nci pe va n k u n s t, s t a a t e n we te n sc h a p los t e r u kke n, d e z e veel mee r h ele m a al uit d e waa r dig heid t o t h e t “rijk va n d e gee s t” ver hief e n religie u s m a a k t e. Men plaa t s t e Lut he r e n Car te si us te rec h t bij elkaa r in h e t “wie gelooft is ee n God” e n “ik d e n k, d u s ik be n.” (Cogito, e rg o s u m). De h e m el va n d e m e n s e n is h e t de n ke n , d e gee s t. Alles ka n h e m wor d e n o n t r u k t, h e t d e n ke n nie t, nie t h e t geloof. Een bep a ald geloof, z o als h e t geloof in Zeus, Asta r te, Je h ova, Alla h e n z., k a n wo r d e n ver nie tig d, h e t geloof z elf ec h te r is o nver nietigbaa r. In h e t d e n k e n is vrij hei d. Wat ik n o dig h e b e n waa r ik n a a r h o nge r, wor d t m e d o o r gee n ge n a de m e e r verlee n d, niet d o o r d e m a ag d Maria, nie t d o o r voor s p r a a k va n d e h eilige n, of d o o r d e verlos se n d e e n bin d e n d e ke r k, m a a r ik ver sc haf h e t m e z elf. Korto m mij n zij n (het s u m) is ee n leve n in d e h e m el va n h e t d e n ke n, van d e gees t, ee n cogita re. Ik z elf b e n niet s a n d e r s d a n gees t, als d e n ke n d e (volge n s Carte si us), als gelovige (volge n s Lut he r). Mijn lichaa m, d a t b e n ik nie t; mij n lichaa m ka n lijde n d o o r lus te n of kwellinge n. Ik b e n nie t mij n lich aa m, m a a r ik b e n geest, uit sl uite n d gees t. De ze ge dac h t e d o o r d ringt d e h e rvo r mi ng sge sc hie d e ni s t o t va n d a ag. Pas d e nie uwe re filosofie te n tij de va n Carte si u s h eeft er n s t ge m a a k t, m e t ch ris te n d o m t o t volko m e n we rk z a a m h ei d te b r e nge n, d o o r d a t z e h e t “wete n sc h a p p elijk b ew u s t zij n” t o t allee n waa r e n gelde n d ver hief. Daar o m b egin t z e m e t d e a b s ol u te t wijfel, h e t d u bita re, m e t d e “ver plet te ri ng” va n h e t gewo n e bew u s t zij n, m e t h e t afwij ze n va n alles, wa t nie t d o o r d e “gees t,” h e t “de n ke n” wor d t gewet tig d. Ze h eeft gee n e n kele b oo d sc h a p aa n d e n at u ur , ook niet a a n d e m e ni ng va n d e m e n s e n, h u n “me n s elijke ins tellinge n,” e n z e r u s t nie t, voor z e in alles h e t re d e geb rac h t h eef t e n k a n z egge n: “het werkelijke is h e t re delijke e n allee n h e t re d elijke is h e t werkelijke.” Zo h eeft z e ein delijk d e gee s t, h e t ver s t a n d t o t d e overwin ni ng geleid e n alles is gee s t, o m d a t alles vers t a n d elijk is, d e h ele n a t u u r n e t z o g oe d als z elfs d e m e e s t verkee r d e m e ni nge n va n d e m e n s e n vers t a n d beva t te n: wa n t “alles m o e t t o t h e t b e s te die ne n,” d.w. z. t o t d e z ege p r a al va n h e t ver s t a n d leide n. Het “du bita re” va n Carte si u s beva t d e b e slis te d e n ke n d e gee s t is. Een volko m e n b re u k m e t redeloze di nge n werkelijk hei d t oe sc h rijft. Maar gee s t is! Dit is h e t p ri nci pe va n d e nie uws te sc hei d de Carte si u s al he t licha a m va n d e gee s t lichaa m b o uw t,” z e gt Goet he.
uit s p r a a k, d a t allee n h e t cogitare, h e t h e t “gewo n e” b ew u s t zij n, d a t a a n d e allee n m a a r h e t re d elijke is, allee n d e filo sofie, d e ec h t c h ris telijke. Scher p e n “he t is d e gee s t, die voo r zic h ee n
47
Maar d e z e filos ofie z elf, d e ch ris telijke, k o m t t oc h niet va n h e t re d elijke los e n ijver t d a a r o m tege n h e t “allee n m a a r s u bjectieve,” t ege n d e “invalle n,” t oevallighe d e n, willeke u r” e n z. Ze wil, d a t in alles h e t Goddelijke zic h t b a a r z al wor d e n e n d a t alle bew u s t zij n ee n God de lijk wete n wo r d t e n d a t d e m e n s Go d overal a a n sc h o u w t; m a a r God be s t a a t j uist niet z o n d e r d e d uivel. Een filos oof ka n m e n juist d a a r o m h e m niet n o e m e n, die weliswaa r o p e n oge n h eef t voor d e di nge n va n d e wereld, ee n h el de re e n o nver blin d e blik, ee n j uis t o o r d eel over d e werel d h eeft, m a a r in d e we reld allee n m a a r d e werel d, in h e t voorwe r p allee n m a a r h e t voorwe r p, kor t o m alles p r o z aï sc h, z o als h e t is, zie t, m a a r ee n filos o of is allee n hij, die in d e werel d d e h e m el, in h e t a a r d s e h e t b ove n a a r d s e, in h e t we rel d s e h e t God delijke zie t e n aa n t o o n t of bewijs t. De ee n ka n n og z o vers t a n dig zij n, h e t blijft t oc h : wa t h e t ver s t a n d va n d e ver s t a n dige n nie t zie t, d a t d o e t d e ee nvo u d in h e t ki n de rlijk ge m oe d. Da t kin d e rlijk ge m o e d m a a k t p a s d e filoso of, dit o og voor h e t God delijke. De a n d e r h eef t allee n m a a r ee n “gewoo n” bew u s t zij n, m a a r wie h e t God delijke ke n t e n weet t e ver telle n, h eef t ee n “wete n sc h a p p elijk” b ew u s t zij n. Op gro n d hie rva n wee s m e n Bacon uit h e t rijk va n d e filos ofe n. En ver d e r sc hij n t werkelijk d a t, wa t m e n Engelse filos ofie n o e m t, h e t niet ver d e r geb r ac h t h eef t, d a n t o t d e o n t d e kki ng va n d e z oge na a m d e “helde re k o p p e n,” z o als Baco n e n Hu m e. De ee nvo u d va n h e t kin de rlijk ge m oe d ko n d e n die Engelse n niet t o t ee n filos ofisc h e b e teke nis ver heffe n, ko n d e n nie t uit kin de rlijke ge m o e d e re n filos ofe n m a k e n. Dit b e te ke n t z oveel als: h u n filosofie wa s nie t in s t a a t t heologisch of t heologie te wor d e n e n t oc h k a n z e zic h allee n m a a r, als t heologie ec h t uitleve n, zic h vervol m a k e n. In d e t h e ologie ligt h e t slagveld voor h a a r d o o d s t rij d. Baco n b e k o m m e r d e zic h niet o m d e t h e ologisc he vraags t u kke n e n ka r di nale p u n t e n. Het o n d e rwer p va n d e ke n nis is h e t leve n. Het Duit se d e n k e n p r o b ee r t m e e r d a n h e t overige, t o t h e t begin e n d e b r o n va n h e t leve n t e gerake n e n zie t h e t leve n p a s in h e t ke n ne n z elf. Het Cogito, e rgo s u m, va n Carte siu s h eef t d e be te ke nis: Men leeft allee n, wa n ne er m e n d e n k t. Denke n d leve n wil z egge n: “gees telijk leve n!”Allee n d e gee s t leeft, zij n leve n is h e t wa re leve n. Ook h ee r s e n in d e n a t u u r, allee n m a a r d e “ee uwige we t te n,” d e gee s t of d e re de va n d e n a t u u r, is er h e t wa re leve n va n. Allee n d e ge d ac h te, in d e m e n s, n e t als in d e n a t u u r, leeft; al h e t a n d e re is d o o d! Tot d e z e a b s t r ac tie, t o t h e t leve n va n alge m ee n - h e de n of h e t leve nlo ze m o e t h e t m e t d e gesc hie d e nis va n d e gees t ko m e n. Go d, die gees t is, leeft allee n. Er leeft nie t s a n d e r s d a n h e t s p o o k. Hoe ka n m e n va n d e nie uwe filosofie of tij d wille n b ewere n, d a t z e d e vrij hei d h eef t be reikt, o m d a t z e o n s niet va n d e m a c h t va n d e re aliteit h eef t b evrij d t? Of be n ik s o m s “vrij va n d wingela n dij,” wa n nee r ik weliswaa r niet voo r d e p e r s o o nlijke m a c h t h e b b e r b a ng be n, m a a r voor elke kr e nki ng va n d e pië teit, die ik h e m d e n k ver sc h ul dig d te m o e t e n zij n! Niet a n d e r s is h e t m e t d e nie uwe tij d. Ze ver a n d e r d e allee n d e besta a n de o bjecte n, d e werkelijke m a c h t h e b b e r e n z., in ee n ingebeelde, d.w.z. in h e t begrip, waa r h e t o u d e re s pec t nie t allee n niet voor verlo re n ging, m a a r in in te n siteit n o g t o e n a m. Knipte m e n voor God e n d e Duivel, in h u n voo r m alige k r a s s e we rkelijk hei d m e t d e vinger s, z o wij d t m e n zic h n u m e t gro te re aa n d ac h t aa n h u n b eg ri p p e n.” ”Aan d e b o z e be n t u o n t ko m e n, m a a r h e t bo z e is gebleve n.” O m d e b e s t a a n d e s t a a t t e revolte re n, d e we t te n o m t e wer p e n, liet m e n zic h d o o r weinig be d e n ki nge n wee r h o u d e n, o m d a t m e n ee n m a al vas t be slot e n was, zic h d o o r h e t b e s t a a n d e e n t a s t b a re niet la nger t e late n i m p o ne re n: m a a r t ege n h e t begrip s t a a t te z o n dige n, zic h niet aa n h e t begrip we t te o n d e rwe r pe n. Wie z o u d a t gewaag d h e b b e n? Zo bleef m e n “staa t s b u rger” e n ee n “wet sge t r o uw,” loyaal m e n s; ja, m e n d ac h t zic h d e s te wetge t r o u wer er voo r te d o e n, n a a r m a t e m e n ra tio neler d e vorige geb re kkige wet af sc h af te o m d e “gees t va n d e wet”
48
t e h ul dige n. In di t alle s he b be n allee n d e o bjecte n ee n vor mver a n d e ring o n d e rga a n, m a a r zij n in h u n over m ac h t e n s oevereiniteit b e h o u d e n; k o r t o m, m e n wa s n o g geva nge n in ge h oo r z a a m h ei d e n b e z e t e n h ei d, m e n leef d e in reflexie e n m e n h a d ee n o n d e rwe r p, waar o p m e n reflecteer d e, d a t m e n r e s p ec tee r d e, e n waa rvoo r m e n eer bie d e n vree s voel de. Men h a d nie t s a n d e r s ge d a a n d a n d e din ge n in voorstellinge n va n d e di nge n, in ge d ac h t e n e n begrip p e n vera n d e r d, waa r d o o r d e a f h a n kelijk heid d e s te inniger e n o n o plo s b a a r wer d. Zo k o s te h e t b.v. nie t veel m o eite, zic h va n d e o u d e rlijke bevele n t e e m a ncipe re n, zic h a a n d e ver m a ni nge n va n o o m e n t a n te, h e t s m e k e n va n z u s t e r s e n b r oe de r s t e o n t t r e kke n; m a a r d e z e o pgeleg d e ge h o o r z a a m h ei d ver plaa t s te zic h ge m a kkelijk n a a r h e t gewete n e n h o e mi n d e r m e n o o k a a n d e p e r s o o nlijke verla nge n s t oegeeft, o m d a t m e n z e r a tio n eel, volge n s eige n ver s t a n d, als o n re d elijk be sc h o uw t, d e s te gewete n svoller h o u d t m e n d e pië teit, d e lief d e voo r d e fa milie va s t e n vergeeft zic h z elf d e s t e mi n d e r ee n vergrij p tege n d e voorstelling, die m e n va n d e fa milielief de e n d e pië teit s plic ht h eeft ge m a a k t. Van d e af h a n k elijk h eid aa n d e be s t a a n d e fa milie verlos t, valt m e n in d e n og m e e r bi n d e n d e af h a n k elijk h ei d va n h e t fa miliebegrip: m e n wor d t d o o r d e fa miliegee s t b e h e er s t. De uit Ha n s e n Grietje e n z, be s t a a n d e fa milie, wier h e e r sc h a p pij m a c h t eloo s is gewor d e n, is n u verin n e rlijk t, o m d a t z e eige nlijk als “fa milie” over blijft, waa r m e n juis t weer d e o u d e s p re u k o p ka n t oe p a s se n: m e n m o e t God m e e r ge h o o r z a m e n d a n d e m e n s e n, wa t hier z egge n wil: ik ka n weliswaa r gee n ge noege n n e m e n m e t u w o n zi n nige eise n, m a a r als m ij n ”fa milie” blijf u t oc h h e t voorwer p va n mij n lief de e n z o rge n; wa n t d e “fa milie” is ee n h eilig begri p, d a t d o o r d e ee nling nie t bele dig d m a g wor d e n. En d e z e t o t ee n ge d ac h te, ee n voor s telling, verin ne rlijkte e n o n t zi n n elijkte fa milie b e sc h o u w t m e n n u als h e t “heilige,” wier d wi ngela n dij n og tie n m a al erge r is, o m d a t z e in mij n gewe te n r u m o e r t. De ze dwi ngela n dij wor d t allee n m a a r geb r o ke n, d o o r d a t o o k d e inge beel de fa milie voo r m ij ee n niets wor d t. Het c hris telijke ge z eg d e: “vro uw wa t h e b ik m e t u t e m a k e n?” “Ik be n geko m e n, o m d e m e n s e n o p t e hit se n, d e z o o n t ege n d e va d e r e n d e d o c h t e r tege n d e m o e de r” e n a n d e re, gaa n va n d e verwij zing n a a r d e h e m else of eige nlijke fa milie verge z el d e n be teke ne n nie t m e e r, d a n d e eis va n d e s t a a t, bij ee n b o t si ng t u s s e n h e m e n d e fa milie, zij n gebo d e n t e ge ho o r z a m e n. Op d e z elf d e m a nier, als m e t d e fa milie, gaa t h e t m e t d e z e d elijk h eid. Van d e z e d e n, m a a k t zic h m e nigee n los, m a a r va n d e voo r s telling “ze d elijk h eid” z e e r m o eilijk. De z e d elijk hei d is d e “idee” va n d e z e d e n, h u n gee s t elijke m ac h t, h u n m a c h t over h e t gewe te n; d a a re n t ege n is d e z e d e te m a t e rieel o m d e gee s t t e be h ee r se n e n ka n ee n “gee s telijk” m e n s, ee n z oge na a m d o n af h a n kelijke, ee n “vrijgees t,” niet kl uis te re n. De p r o te s t a n t m a g h e t aa nlegge n z o als hij wil, d e “Heilige sc h rift,” blijft t oc h h eilig voor h e m. Het “woor d God s.” Voor wie di t nie t m e e r h eilig is, is o p ge h o u d e n ee n p r o t e s t a n t te zij n. Hier bij blijft voo r h e m o o k alles h eilig, wat d a a r “vero r d e n d” in is, d e d o o r God inges tel de over hei d, e n z. De ze di nge n blijve n voo r h e m o n o plo s b a a r, o nge n a a kb aa r, “bove n alle twijfel ver h eve n” e n o m d a t d e t wijfel, die in d e p r a k tijk ee n ro m m ele n wor d t, wat d e m e n s h e t m e e s t eige n is, blijve n d e z e di nge n b ove n h e m z elf “ver heve n.” Wie d a a r nie t va n ka n losko m e n , m o e t gelove n ; wa n t d a a r a a n gelove n wil z egge n, d a a r a a n gebon de n zij n. Door d a t in h e t p r o t e s t a n tis m e h e t geloof in n erlijk is gewor de n, is ook d e slaver nij ee n in n erlijke gewo r d e n: m e n h e eft d e h eilighe d e n in zic h o pge n o m e n, z e m e t zij n h ele h e b b e n e n h o u e n s a m e n gevloc h te n, h e n t o t “ge wete ns z a a k ” ge m a a kt, zic h uit h e n ee n “heilige plic h t” b er ei d. Daa ro m is voo r d e p r o t e s t a n t d a tge ne h eilig, waa r zij n gewete n nie t va n k a n losk o m e n; e n d e ge wete ns volheid t o o n t z ee r d ui delijk zij n k a r a k te r. Het p r o t e s t a n tis m e h e eft va n d e m e n s eige nlijk ee n “geh ei m e p olitie s ta a t” ge m a a k t. De s pio n e n be s pie de r “gewete n” bewa ak t elke b eweging va n d e gees t e n alle d o e n e n
49
d e n ke n is voor he m ee n “gewete n s z a a k, d.w.z. p olitie z a a k. In d e z e ver sc h e u r d h ei d va n d e m e n s, in “na t u u r d rift” e n “gewe te n” (in ne rlijk ge p e u p el e n in n e rlijke p olitie), b e s t a a t p r o t e s t a n t. De re de va n d e bijbel (in plaa t s d a a rva n bij d e k a t h olieke n d e “re d e va n d e ke rk”) gel d t als h eilig e n di t gevoel e n bew u s t zij n, d a t h e t bijbelwoo r d h eilig is, h ee t gewe te n Daar m ee is d a n d e h eilighei d ie m a n d “in h e t gewete n ge sc h ove n.” Bevrij d t m e n zic h nie t va n h e t gewete n, h e t bew u s t zij n va n h e t h eilige, d a n k a n m e n weliswaa r nie t gewe te n svol zij n, m a a r n o oit gewete nloo s h a n d ele n. De ka t h oliek voelt zic h t evre de n, wa n n ee r hij h e t b evel uitvoer t; d e p r o te s t a n t h a n d elt volge n s “zij n be s t e wete n e n gewe te n.” De ka t h oliek is allee n m a a r leek, d e p r o t e s t a n t is z elf geestelijke. Da t is juis t d e voo r uitga ng b ove n d e mi d d elee uwe n e n tegelijk o o k d e vloek va n d e h e rvor mi ngs p e rio de, o m d a t h et geestelijke vol m a a k t wor d t. Wat wa s n u d e je z uïtisc he m o r a al a n d e r s, d a n ee n voo r t z e t ting va n d e aflate n k r a a m, allee n m e t dit ver sc hil d a t hij, die m e n zij n z o n d e n o n t n a m, voo r t a a n o o k ee n in zicht k reeg va n d e kwijt sc hel di ng va n d e z o n d e n e n zic h e rva n k o n over t uige n, h o e zij n z o n d e n werkelijk van h e m wer de n afge n o m e n, ja d a t h e t in h e t ee n of a n d e r b e p a al d geval (Cas uis te n) hele m a al gee n z o n d e wa s, die hij beging. De aflate nverk o o p h eef t alle z o n d e n e n overt re di ng t oelaa t ba a r ge m a a k t e n elke gewete n s a a n d o e ning t o t z wijge n gebrac h t. De zi n nelijk hei d m oc h t volko m e n h ee r s e n, als z e m a a r bij d e ke r k wer d afgekoc h t. De ze beg u n s tiging va n d e zi n n elijk h eid wor d t d o o r d e Je z uïet voo r tge z e t, t e rwijl d e s t r e ng z e delijke, d ui s te re, fa n a tieke, b o e tvaa r dige, ver slage n, bi d d e n d e p r o t e s t a n t zic h werkelijk als d e ware vervol m a ke r va n h e t c h ris te n d o m, d e gees t e n gee s t elijke m e n s allee n, liet gel de n. Het k a t h olicis m e, m e t n a m e d e je z uïe te n, beg u n s tigde n o p d e z e m a nier h e t egoïs m e, vo n d e n bi n n e n h e t p r o t e s t a n tis m e z elf ee n o nvrijwillige, e n o n bew u s t e a a n h a n g e n re d d e n o n s voo r h e t wegkwij ne n e n d e o n d e rga ng va n d e zi n nelijk heid. De p r o t e s t a n t se gees t b rei d t zij n gee s t ec h te r s t ee d s ver de r ui t e n o m d a t h e t je z uïtisc he n a a s t h e m, h e t “Go d d elijke,” allee n h e t va n alle God delijke o n af sc hei d ba re “Duivelse” vert olk t, k a n h e t zic h n e rge n s allee n h a n d h ave n, m a a r m o e t h e t t oe zie n, d a t, z o als b.v. in Fra n k rijk, h e t filis ter d o m ein d elijk ove r h e t p r o t e s t a n tis m e z e gevier t e n d e gee s t e r b ove n o p is. Aan h e t p r o t e s t a n tis m e pleegt m e n h e t co m pli me n t te m a k e n, d a t h e t h e t we rel d se wee r in zij n eer h eeft h e r s tel d, b.v., h e t h u welijk, d e s t a a t e n z. He m ec h te r is j uis t h e t wereld s e als werel d s e, h e t p r ofa ne, n og veel o nve r sc hilliger d a n voo r h e t ka t h olicis m e, die d e p r of a ne werel d laa t be s t a a n, ja zic h h a a r ge n o t laat s m a k e n, t erwijl d e vers t a n dige, co n se q u e n t e p r o t e s t a n t zic h d e ver nietiging va n h e el h e t werel d s e te n d o el s t elt e n wel ee nvo u dig allee n d o o r d a t hij h e t h eiligt. Op die wij z e is h e t h u welijk va n d e n a t u u rlijkh eid be r oof d, o m d a t h e t h eilig wer d, nie t volge n s d e b e te ke nis va n h e t ka t h olieke s acra m e n t, waa r bij h e t allee n va n d e ke rk d e wij ding o n tva ng t, e n d u s in d e gro n d va n d e z a a k o n h eilig is, m a a r in die zi n, d a t h e t voo r t a a n iet s h eiligs d o o r zic h z elf is, ee n h eilige ver h o u di ng. De s t a a t n e t z o, e n z. Vroeger gaf d e Pau s h e m e n zij n vor s t e n d e wij ding e n d e z e ge n; n u is d e s t a a t va n h uis uit h eilig, d e m a je s teit is h e t al, z o n d e r d e p rie s te rlijke z ege n t e h o eve n. Eige nlijk wor d t d e o r d e ni ng va n d e n a t u u r of h e t n a t u u r rec h t als “God d elijke o r d e” ge h eilig d. Daar o m lui d t h e t b.v. in d e Augs t b u rgisc he n Konfe s sio n a r t. 1 1: “Zo h o u d e n wij o n s r e d elijk bij d e ui t s p r aa k z o als d e z e d o o r d e Juris ko n s ulti wijselijk e n m e t rec h t is ge d a a n, n.l. d a t m a n e n vro uw s a m e n zij n, is ee n n a t u u rlijk r ec h t, o m d a t h e t n u n a t u u rlijk recht is, z o is h et ee n Goddelijke instelling, d u s in d e n a t u u r ge pla n t e n als z o d a nig o o k Goddelijk rec h t.” En is h e t s o m s iet s m e e r d a n verlic h t p r o t e s t a n ti s m e, als Feuer b ac h d e z e d elijke ver h o u di nge n, weliswaa r nie t als Go d d elijke o r d e, m a a r te rwille va n d e d a a rin wo ne n de n gee s t h eilig wil verklare n? “Maar h e t h u welijk, n a t u u rlijk als vrije ver bin di ng va n d e lief de, is door zic h zelf, d o o r d e n a t u u r va n d e ver bin di ng, die hier wo r d t
50
geslote n, h eilig. Allee n d at h uwelijk is ee n religieus h u welijk, d a t ee n w a a r h u welijk is, d a t a a n h e t w e z e n va n he t h uwelijk, d e lief de, b ea n two o r d t. En z o is h e t m e t alle z e d elijke ver h o u di nge n. Het zij n allee n d a n m o rele, wo r d e n allee n d a a r m e t d e z e d elijke zi n o n d e r h o u d e n, als z e op zich z elf als religieus gelde n. Waarac h tige vrie n d sc h a p be s t a a t allee n, waa r d e gre n z e n va n d e vrie n d sc h a p m e t religie u z e gewe te n svol hei d wor de n bewa a r d, m e t d e z elf d e gewete n svol hei d, waa r m ee d e gelovige d e wa ar dighei d va n zij n God bewaa r t. Heilig is e n zij voo r u d e vrie n d sc h a p, h eilig h e t eige n d o m, h eilig h e t h u welijk, h eilig h e t wel zijn va n elk m e n s, m a a r h eilig o p a a n e n voor zich z elf !” Da t is ee n z e e r we z e nlijk m o m e n t. In h e t k a t h olicis m e k a n h e t wereld se wel wor d e n ge wijd of ge heiligd, m a a r is z o n d e r d e z e p rie s te rlijke z e ge n nie t h eilig: ec h t e r in h e t p r o t e s t a n tis m e zij n d e we reldlijke ver h o u di nge n op zic h z elf h eilig, h eilig d o o r h u n n a a k te be s t a a n. Met d e wijdi ng, waa r d e h eilig hei d d o o r verlee n d wo r d t, is d e je z uïtisc he m axi m e: “he t d oel h eiligt d e mi d d ele n,” n a u w ver b o n d e n. Gee n mi d d el is o p zic h z elf h eilig of o n h eilig, m a a r zij n b e t re k king t o t d e ke rk, zij n n u t voo r d e ke r k, h eiligt het mi d d el. Koni ngs m o or d wor d t als z o d a nig voo rge s tel d; wor d t d e z e te n b a te va n d e ke r k ge pleeg d, d a n ka n di t, al hoewel niet o p e nlijk uitge s p r o k e n, z e k er h eiliging zij n. Voor d e p r o t e s t a n t geld t d e m a je s teit z elf als h eilig, voor d e k a t h oliek k a n d a a r allee n d e d o o r d e o p p e r p ries te r gewij de voor d o o rga a n e n is di t voo r h e m o o k m a a r allee n, o m d a t d e Pau s h a a r d e z e h eilighei d, al is h e t o o k z o n d e r bij z o n d e r e d a a d, voo r ie de ree n verlee n t. Trekt hij zij n wij ding t e r ug, d a n blijft d e k o ni ng voo r d e k a t h olieke n allee n m a a r ee n “werel d s m e n s of leek,” ee n “niet ingewij de.” Probeer t d e p r o t e s t a n t in h e t zi n nelijke z elf ee n h eiligheid te o n t d e k ke n, o m d a n allee n a a n di t h eilige te h a nge n, d e ka t h oliek s t r eeft e r veel m e e r n a a r, h e t zi n n elijke va n zic h af n a a r ee n a p a r t gebie d te verwij ze n, waar h e t d a n n e t als d e re s t va n d e n a t u u r zij n waa r de be h o u d t. De ka t h olieke ke rk verwij d er d e h e t werel d se h u welijk ui t h a a r gewijd e s t a n d e n o n t t r o k d e h a re a a n d e we reld s e fa milie; d e p r o t e s t a n t s e verklaa r d e h e t h uwelijk e n d e fa milieba n d h eilig e n d a a r o m nie t o n p a s s e n d voo r h a a r gees telijke n. Een Je z uïet m ag als goe de ka t h oliek alles h eilige n. Hij h o ef t b.v. allee n m a a r t o t zic h z elf te z egge n: Ik als p rie s te r be n voo r d e ke rk n o o d z a kelijk, die n h a a r d e s te ijverig, n a a r m a t e ik m ij n begee r te n n a a r b e h o r e n s til; d a a r o m z al ik hie r ee n m eisje verleide n, d a a r mij n vija n d late n vergeve n e n z., mij n d o el is h eilig, o m d a t h e t va n ee n p rie s te r is, die n te ngevolge h eiligt dit h e t mi d d el. Het gebe u r t uitein d elijk t oc h t o t n u t va n d e ke r k. Waaro m z o u d e ka t h olieke p ries te r er t e r ug va n sc h rikke n, o m kei z e r He n d rik VII , d e vergiftigde h o s tie uit t e reike n t o t h eil va n d e ke r k? De ec h t e ke r kelijke p r o t e s t a n t e n ijver d e n tege n elk “o n sc h ul dig ge n o ege n,” o m d a t allee n he t h eilige e n gee s telijke o n sc h ul dig k o n d e n zij n. Waar z e d e h eilige gees t nie t ko n d e n aa nwij ze n, d a t m o e s t e n d e p r o te s t a n t e n verwer p e n: d a n s, t h e a te r, p r o n k (b.v. in d e ke r k) e n d e rgelijke. Tege n dit p u riteins e calvinis m e is h e t lu t h e r a nis m e weer m e e r o p d e religie u z e, d.w.z. gee s t elijke weg, e n is d u s ra dicaler. De ee n n a m elijk sl uit fluk s ee n m e nig te di nge n als zi n nelijk e n werel d s ui t e n p urificeert d e ke rk: h e t lu t h e r d o m ec h te r p r o b ee r t z o m ogelijk geest in alle di nge n te b re n ge n, d e h eilige gee s t in alles als we ze n te e rke n n e n e n o p die wij z e al h e t werel d se t e h eilige n . (“ee n k u s in ere, ka n nie m a n d we re n.” De gee s t va n d e eer ba a r hei d h eiligt h e m). Daa ro m be reik te o o k d e lu t h e r a a n Hegel (hij verklaa r t zic h e rge n s o p ee n plaa t s voo r h e t feit: “da t hij lu t h e r a a n wilde blijve n”) h e t volko m e n d o o rvoere n va n h e t begri p d o o r alles. In alles is re d e, d.w. z. h eilige gees t, of,
51
“het werkelijke is r e delijk.” Het wer kelijke is n a m elijk in d e r d a a d alles, o m d a t in alles, b.v. in elke leuge n d e waa r hei d ka n wo r d e n o n t d e k t: er be s t a a t gee n a b s ol u te leuge n, gee n a b s ol u te slec h t hei d e n z. Grote “gees te swer ke n” wer de n bij n a allee n d o o r p r o t e s t a n t e n ge sc h a p e n, o m d a t zij allee n d e wa re discipele n e n voltooier s van d e geest ware n. Hoe weinig ka n d e m e n s t e be dwi nge n? Hij m o e t d e z o n h a a r loo p late n t r e kk e n, d e z e e h a a r golve n late n o pwe r pe n; d e be rge n t e n h e m el late n rij ze n! Zo s t a a t hij m a c h t elo o s t ege n over he t onbed wi ngb are. Kan h e m d a n d e in d r u k o n tg aa n, d a t hij m a c h teloos t ege n over d e z e re u s ac h tige werel d s t a a t? Het is ee n vas te w et, waa r hij zic h a a n m o e t o n d e rwe r pe n, he t be p a alt zij n lot. Waar werk te d e voo rc h ris telijke m e n s h ei d n u a a n? Aan d e verlos si ng va n h e t bi n ne n s t o r m e n va n h e t n o o dlo t, o m zic h d a a r niet m e e r d o o r t e late n vera n dere n . De s t oïcijne n b er eikte n dit in d e a p a t hie, o m d a t z e d e a a nvalle n va n d e n a t u u r voor onverschillig verklaa r d e n e n zic h d a a r niet d o o r liete n b e p ale n. Hora ti u s s p r eek t h e t be r oe m d e “nil a d mira ri” uit, waa r d o o r hij o o k d e o nver sc hillighei d voor h et a n dere, d e werel d, verk o n digt: z e m a g o p o n s nie t inwerke n, o n z e bewo n de ring niet o pwe kke n. En elke “im p avid u m ferie n t r ui n ae” d r u k t d e z elf d e onverstoorba ar heid uit, als in p s al m 4 6,3: “Wij m a k e n o n s nie t b evree s d, al z o u o ok d e wereld verga a n o p dit oge n blik.” Bij dit alles, h e eft d e ch ris telijke s t elling, d a t d e wereld ijdel is, voor d e ch ris telijke w ereld verac htin g plaa t s ge m a a k t. De on w a n k elbare gee s t, va n “de wij ze,” waa r d e o u d e werel d h a a r ein d e m e e voor be rei d de, o n de rging n u ee n in nerlijke beroering, waa r h e m gee n a t a r axie, gee n s t oïcijnse m oe d t ege n ko n be sc h u t te n. De gees t, tege n alle invloe d va n d e wereld ver z e ker d, o ngevoelig voor h a a r slage n e n b ove n h a a r a a nvalle n ver he ve n , niet s bewo n de re n d, d o o r gee n inee n s t o r ti ng va n d e wereld uit zij n eve nwich t t e b r e nge n, d r eef o n o p h o u d elijk wee r b ove n, o m d a t zic h in zij n eige n bin n e n s t e gee s te n o n twikkel de n e n, n a d a t d e m ec h a nische stoot, die va n b uite n k o m t, o n we rk z a a m wa s gewor de n, che mische spa n ni nge n , die va n bi n n e n o pgewek t we r d e n, h u n wo n d e r ba a rlijke s p el bego n n e n uit t e voere n. Inde r d a a d sl uit d e o u d e gesc hie de nis m e t h e t feit, d a t ik a a n d e wereld mij n eige n d o m h e b o n twor s tel d. “Alle di nge n zij n m e gegeve n d o o r mij n va de r.” (Matt h. 1 1:27.) Ze h eeft o pge h o u d e n, voor mij over m ac h tig, o n ge n a a k b a a r, h eilig, go d d elijk e n z. te zij n, z e is “ontgoddelijkt” e n ik be h a n d el h a a r n u z o z e e r n a a r mij n welgevalle n, d a t, als h e t a a n m ij z o u ligge n, ik alle wo n d e r k rac h t, d.w. z. m ac h t va n d e gees t, o p h a a r z o u k u n n e n uitoefe ne n, berge n ver z e t te n, m o e r b eibo m e n b evele n, d a t z e zic h z elf uit t rekke n e n zic h in d e z e e m o e te n ver plaa t se n (Luk. 1 7, 6.) e n al h e t m o g elijke, d.w.z. de n k b are z o u k u n n e n: “Alle di nge n zij n m o gelijk, voo r h e m, die d a a r a a n geloof t.” Ik be n d e m e e s te r va n d e werel d, a a n mij is d e “h eerlijk heid.” De werel d is p ro z aïsch gewor de n, wa n t h e t God delijke is uit h a a r ver dwe n e n: z e is m ij n eige n d o m waa r m ee ik ka n d o e n e n late n, z o als he t m ij (na m elijk d e gees t) b elieft. Nu ik m e t o t eige na ar v a n de w ereld h e b ver h eve n, h eeft h e t egoïs m e p a s zij n eer s te volko m e n overwin ni ng be ha al d, h eeft d e werel d overwo n n e n, is w ereldloos gewor d e n e n legt h e t verworve ne va n ee n lang tij d p e r k ac h t e r slo t e n gre n d el. Het eer s t e eige n d o m, d e eer s te “h eerlijk heid,” is verwo rve n! Maar d e m e e s te r va n d e werel d is n o g gee n m e e s t er va n zij n ge d ac h t e n, zij n gevoele n s, va n zij n wil: hij is gee n h ee r e n m e e s te r va n d e gees t, wa n t d e gee s t is n o g h eilig, is d e “heilige gees t” e n d e “werel dlo z e” ch ris te n is niet in s t a a t “go d d elo o s” t e wo r d e n. Was
52
d e o u de s t rij d, ee n s t rij d t ege n d e w ereld, z o is d e mi d d elee uws e (chris telijke) ee n s t rij d tege n zic h z elf, d e gees t, d e ee n tege n d e b uite n we rel d, d e a n d e r t ege n d e innerlijke wereld. De mi d d elee uwe r, is d e “in zic h z elf gekeer d e,” d e n a d e n k e n d e, d e p r a k tisc he. Alle wijs hei d va n d e o u d e n is w ereld wijsheid, alle wijs h eid va n d e nie uwe n is godgeleerd heid. Met d e w ereld re ke n d e n d e h ei de ne n (ook hie ro n d e r d e jo d e n gere ke n d) af; m a a r n u kwa m h e t e ro p a a n ook m e t zic h z elf, m e t d e geest, af t e reke ne n , d.w.z. gees teloo s of go d d eloo s te wor de n. Al bijna twee d ui z e n d jare n werke n wij era a n, d e h eilige gee s t a a n o n s te o n d e rwer p e n e n m e nig s t u k h eiligheid h e b be n we h e el ge m a k kelijk losger u k t e n m e t d e voete n getr e de n; m a a r d e re u s ac h tige t ege n s t a n d e r ver h ef t zic h altij d o p nie uw o n d e r ee n vera n de r d e n a a m e n ges t alte. De gee s t is n og nie t o n tgo d d elijk t, o n t h eilig d, o n twij d. Wel fla d d e r t hij al la ng nie t m e e r als ee n d uif over o n z e h o of d e n, wel m a a k t hij nie t m e e r allee n zij n h eilige n gelukkig, m a a r laat zic h o o k d o o r d e leke n va nge n e n z., m a a r als gee s t van d e m e n s h ei d, als m e n s e n gee s t, d.w. z. gee s t v a n de m e n s e n, blijft hij voo r m ij e n jo u, n og altij d ee n vree m d e gee s t, n og te ververwij de r d o m o n s o n b e p e r k t eige n do m t e wor de n, waa r we m e e k u n n e n d o e n e n late n wa t we willen. Int u s se n gebe u r d e er iet s e n leid de zic h t ba a r d e loo p va n d e n a - c h ris telijke gesc hie d e nis: dit e n e wa s h e t s t reve n n a a r h e t m e nselijker m a k e n va n d e h eilige gees t e n h e m d e m e n s of d e m e n s e n t e d oe n n a d e r e n. Daa r d oo r kwa m h e t, d a t hij t e n slo t te als d e “gees t va n d e m e n s h ei d” ko n wor d e n o pgeva t e n o n d e r ver sc hille n d e uit d r u k kinge n, z o als “idee va n d e m e n s h ei d,” m e n s d o m, h u m a ni teit, alge m e n e m e n s e nlief d e” e n z., uit d r u k kelijke r, vert r o uw d e r e n t oega n kelijker versc hee n. Zou m e n n u niet d e n ke n, d a t o p dit oge n blik ie de ree n d e h eilige gee s t z o u k u n n e n be zit te n, d e idee va n d e m e n s h ei d in zic h z o u k u n n e n o p n e m e n, h e t m e n s d o m in zic h z elf tot be s t aa n zou kunnen b re n ge n? Nee, d e gee s t is nie t va n zij n h eilighei d o n t d a a n e n zij n o nge n a a k b a a r h ei d be r o of d, is voor o n s nie t be reikba a r, is nie t o n s eige n d o m; wa n t d e gee s t va n d e m e n s h ei d is niet m ij n gee s t. Mijn ideaal ka n hij zij n e n als ge d ac h t e n o e m ik h e m d e mij ne: d e gedac hte va n d e m e n s h ei d is m ij n eige n d o m e n dit bewijs ik ge n oeg, d o o r d a t ik m ij h a a r volko m e n voor s t el z o als h e t m ij belieft e n h a a r m e va n d a ag z o e n m o rge n z u s voor s tel: Wij s t elle n h a a r o n s o p d e m e e s te t alrijke m a niere n voor. Maar h e t is tegelijke r tij d ee n o nvervree m d b a a r erfgoe d, d a t ik nie t k a n ver uiterlijke n waa r ik niet va n k a n losk o m e n. On de r allerlei vera n de ri nge n o n t s t o n d uit d e h eilige gee s t n a verloo p va n tij d, d e “absolute idee,” die weer in veelvul dige b re u k e n t o t d e ver sc hille n d e ideeë n z o als m e n s e nlief de, re delijkhei d, b u rger d e u g d e n z. uit elkaa r b r a k. Kan ik ec h ter d e idee m ij n eige n d o m n o e m e n, wa n n ee r z e d e idee va n d e m e n s h ei d is e n ka n ik d e gee s t als overwo n n e n b e sc h o u we n, als ik h e m m o e t die n e n, “mij aa n h e m o p offere n” m o e t? De ein dige n de o u d h ei d h eeft aa n d e we rel d p a s t o e n h a a r eige n d o m o n t t r okke n, t oe n z e m e t d e z e ove r m ac h t e n “Go d d elijk h eid” h a d geb r o ke n, e n d e z e “mac h teloo s hei d” e n “ijdelheid” h a d er ke n d. Op gelijke wij ze gaa t h e t m e t d e geest. Wan ne er ik h e m t o t ee n s p o o k e n in m ac h t over m ij t o t ee n eige na ar digheid h e b ver ne d e r d, is hij te b e sc h o u we n als o n twij d e n
53
o n t h eiligd, o n tgo d delijkt e n z., e n d a n gebr uik ik h e m, z o als m e n d e n a t u u r z o n d e r twijfel n a a r welgevalle n gebr uikt. De “nat u u r va n d e z a a k,” he t “begri p va n d e ver h o u di nge n ,” m o e t bij d e b e h a n d eling of d e concl usie d a a rva n, leide n. Alsof ee n b egri p va n d e z a a k o p zic h z elf b e s t aa t e n nie t veeleer h e t begri p z o u zij n, d a t m e n va n d e z a a k m a a k t! Alsof ee n ver h o u di ng, die wij a a nga a n e n a a n k n o p e n, allee n al d o o r d e u niek h ei d va n d ege n e die h e m aa ng aa t, nie t u niek z o u zij n? Alsof d a a rva n af z o u h a n ge n, h o e d e a n d e re n h e t r u b ricere n? Maar n e t als m e n h e t “we ze n va n d e m e n s,” va n d e we rkelijke m e n s z o u af sc hei d e n e n h e m d a n d a a r n a a r z o u be oo r dele n, d a n z o n d e r t m e n o o k zij n d o e n va n h e m z elf af e n b eo o r d eelt d a t n a a r zij n “me n s elijke waa r d e.” Begrippe n m o e t e n ove ral be slisse n, begrip p e n m o e t e n h e t leve n regele n, begri p p e n m o e t e n h eerse n. Da t is d e religie u z e werel d, waa ra a n Hegel ee n sys te m a tisc he uit d r u k king gaf, o m d a t hij sy s tee m in d e o n zi n b r ac h t e n d e begri p pe n t o t ee n r o n d e, va s tgea n k e r d e d og m a tiek vervol m aa k te. Naar begri p p e n wor d t alles afge m e t e n e n d e werkelijke m e n s, d.w.z. ik, wo r d t ge dwo nge n n a a r d e z e begri p s be p alinge n te leve n. Kan e r ee n e rge re h e e r sc h a p pij va n wet te n be s t a a n e n h e ef t h e t chris te n d o m in h e t b egin nie t d a d elijk be ke n d, d a t h e t d e h ee r sc h a p pij va n d e joo d se wet z elfs sc h e r p e r wilde m a k e n? (“Niet éé n wo o r d va n d e we t z al verlore n gaa n!”)? Door h e t liber alis m e wor de n allee n m a a r a n d e r e b egri p p e n te r t afel ge b rac h t, n a m elijk in pla a t s va n h e t God d elijke, h e t m e n s elijke, in plaa t s va n d e ke rkelijke s t a a t s begrip pe n, in pla a t s va n gelovige “wete n sc h a p p elijke” of m e e r alge me n e r ge z eg d, in pla a t s va n “ruwe leer s t ellinge n” e n uitgewerk te leers tellinge n, wer kelijke begrip p e n e n ee uwige we t te n. Op h e t oge n blik h ee r s t niet s d a n d e geest in d e we reld. Een o n telba re m e nigte va n begri p p e n dw a r rele n in d e h o of d e n r o n d e n wa t d o e n d e voo r uit s t reve n d e n? Ze n ege re n d e z e begrip pe n, o m er nie uwe voo r in d e plaa t s te s t elle n. Ze z egge n: jullie m a ke n ee n vals begri p va n h e t rec h t, va n d e s t a a t, va n d e m e n s, va n d e vrij heid, va n d e waa r hei d, van d e eer e n z.; h e t j uis te begrip over rec h t is ee r d e r wa t wij n u vooro p s t ellen, e n z o gaa t d e begri p sverwa r ri ng s tee d s ver d e r. De werel dgesc hie de nis is gr uwelijk m e t o n s o m g ega a n e n d e gee s t h e ef t ee n al m ac h tig m ac h t verworve n. Je m o e t ee n s o p mij n slec h te sc h o e n e n lette n, die jo uw n a a k te voete n z o u d e n k u n ne n be de kke n, mij n z o u t, waa r jo uw a ar d a p p ele n ge niet b a a r d o o r z o u d e n zij n e n mij n p r o n k ka r o s, waa rva n h e t b e zit jo uw h ele n o o d ee n keer z o u k u n n e n le nige n; je m a g d a a r nie t n a a r grij pe n. Van al d e z e e n o n telb a re a n d e r e z a k e n, m o e t d e m e n s d e z elfsta n dig heid er ke n n e n, h e t m o e t h e m voo r o n a a n t a s t b a a r e n o nge n a a kb aa r gel de n, hij m o e t zic h d a a rva n o n t h o u d e n. Hij m o e t die z a k e n ac h te n, re s pect ere n; wee h e m, die zij n vinge r s begerig uit s t ee k t; wij n o e m e n d a t “lange vinger s h e b be n!” Zo a r m z alig weinig is o n s overge bleve n, ja z o wa t h ele m a al niet s. Alles is o n s o n t r u k t, we m oge n o n s ne rge n s a a n wage n, als h e t o n s nie t wo r d t gegeve n. We leven n og allee n m a a r va n d e ge n a de va n d e gever s. Gee n e n kele n a al d m a g je o p p a k ke n, be h alve wa n ne er je verlof h e b t gekr ege n d a t je d a t m a g d o e n. En gekr ege n va n wie? Van d e gerespecteerde! Allee n wa n nee r zij z e h e t jo u als eige n d o m overlaa t, allee n wa n n e e r jij z e als eige n d o m k u n t respectere n , allee n d a n m a g jij z e n e m e n. En o p d e z elf de wij z e m ag je gee n ge d ac h te o pva t te n, gee n let tergree p uit s p re ke n, gee n d a a d b egaa n, die h a a r ge z ag allee n van jo u h eef t, in pla a t s d e z e van d e z e d elijk h eid, d e re d e of d e m e n s elijk hei d, t e h e b be n o n tva nge n. Geluk kige o nbe v a n ge n h eid va n d e gre tige m e n s e n,
54
h oe o n b a r m h a r tig h eef t m e n jo u o p h e t alta a r va n d e bev a n ge n h eid p r o b er e n t e slac h te n. Ron d h e t alta ar ec h te r welft zic h ee n ke r k, e n h a a r m u r e n b r ei de n zic h m e e r e n m e e r uit. Wat z e o m sl uite n is h eilig. Jij k u n t d a a r niet m e e r bijk o m e n, k u n t h e t nie t m e e r a a n r a ke n. Het ui tgillen d va n d e verte re n d e h o nge r, z we rf je r o n d d e z e m u r e n, o m h e t weinige p r of a ne o p te z o e ke n, e n d e k ri nge n va n jo uw lo pe n wor d t s tee d s ui tgeb rei de r. Spoe dig o mva t d e z e ke r k d e hele a a r d e, e n jij be n t bij n a t o t a a n d e uite r s t e ra n d n a a r b uite n ge d r eve n; n og ee n e nkele s t a p, e n d e w ereld v a n h et h eilige h eef t ove rwo n n e n: jij ver zi nk t in d e afgr o n d. Ver m a n je, o m d a t er n o g tij d is, d wa al niet lange r o p h e t afgegraa s d e p r ofa ne r o n d, wa ag d e s p r o ng e n s t o r m d o o r d e p o o r te n in h e t h eilig d o m z elf bi n ne n. Wan nee r je h e t h eilige h e b t verteerd , h e b jij h e t je eige n ge m a a k t! Verteer d e h o s tie e n je be n t vrij va n h a a r. 3. DE VRIJEN. Zoals hier bove n d e Ou de n e n Nieuwe n in twee h o of d s t u k k e n zij n voo rges tel d, z o u h e t k u n n e n lijke n, alsof hie r in ee n d e r d e h o of d s t u k d e vrije n als z elfs t a n dig e n af z o n d e rlijk wee rgegeve n z o u d e n wo r d e n. Dat is niet z o. De vrije n zij n allee n m a a r d e nie uwe re n e n nie uw s te n o n d e r d e “nie uwe n” e n wor d e n allee n in ee n a p a r t h o of d s t u k be h a n d el d, o m d a t z e t o t d e tege nwo o r dige tij d b e h o re n, e n h e t t ege nwo o r dige voo r alles o n z e o p m e r k z a a m h ei d ver die n t. Ik geef d e vrije allee n m a a r als ee n vert aling va n d e liberale, m a a r ik m o e t te n o p zic h te va n h e t vrijheid s b egri p, z o als eige nlijk va n z o m e nig a n d e r, wie n s aa n m a tige n d o p t re d e n nie t k a n wor d e n ver m e d e n, n a a r ee n late re ver h a n d eling verwij z e n. §. 1. HET POLITIEKE LIBERALISME. Na da t m e n d e kelk va n h e t z oge n a a m d e a b s ol u te k o ni ng sc h a p, vrijwel t o t o p d e b o d e m h a d gele dig d, wer d h e t in d e ac h t tie n d e ee uw m a a r al t e d ui delijk, d a t d e d r a n k niet m e n s elijk ge noeg s m a a k t e, o m gee n zi n in ee n a n d e re b eke r t e k rijge n. Als “me n s e n,” wa t o n z e voorva de re n t oc h ware n, verla ng d e n zij ein d elijk o o k z ó t e wo r d e n ge zie n. Wie iet s a n d e r s in o n s zie t d a n ee n m e n s, willen wij va n o n z e ka n t o o k niet als ee n m e n s, m a a r als ee n o n m e n s be sc h o u we n e n h e m als ee n o n m e n s b ejege ne n; wie o n s ec h te r als m e n s e n be sc ho uw t e n t ege n h e t gevaa r b e sc h u t, o n m e n selijk b e h a n d el d t e wor de n, wille n wij als o n z e ware n b e sc h u t te r e n b e sc h e r m h ee r e re n. Late n wij elkaa r d a n t r o uw blijve n e n in elkaa r d e m e n s b e sc h e r m e n; d a n vin d e n wij d e n o dige be sc he r mi ng in o n z e sa m e n h a n g e n in o n s z elf, d e sa m e n ho u d e n de n , ee n ge m ee n sc ha p va n m e n s e n, die zic h va n h u n m e n s elijke waa r d e bew u s t zij n e n elkaa r als “me n se n” t r o uw zij n. On z e s a m e n h a n g is d e sta at, wij, d e sa m e n ho u de n de n zij n d e n atie. In o n z e s a m e n h a ng als n a tie of s t a a t, zij n we uit sluite n d m e n s e n. Hoe we o n s a n d e r s als ee nling ge d r age n e n voor welke z elf z u c h tige n eiginge n, wij o p d a t ge bie d o o k m o e t e n be z wijke n, d a t be h oo r t allee n t o t o n s p rivé - leve n ; o n s ope n b a ar of s t aa t sleve n is ee n z uiver m e nselijk. Wat o n m e n s elijk of “egoïs tisc h” a a n o n s is, is t o t “privé - z a a k” ver ne de r d e n we sc hei de n d e s t a a t n a uw ke u rig va n d e “b u rge rlijke m a a t sc h a p pij,” waa r h e t “egoïs m e” zij n be s t a a n in uit oefe n t. De wa re m e n s is d e n a tie, d e ee nling is s t ee d s ee n egoïs t. Daar o m, o n t d o e je va n jo uw u niek hei d e n af z o n d e ri ng, waa r die egoïstisc h e o ngelijk hei d e n o nvre d e in h uis t e n wijd
55
je h ele m a al a a n d e ware m e n s, d e n a tie of d e s t a a t. Da n z ul je als m e n s b e sc h o u w d wor de n e n alles h e b be n, wa t va n d e m e n s e n is; d e s t a a t, d e wa re m e n s, z al je als d e zij ne be rec h tige n e n jo u d e “rech te n va n d e m e n s” geve n: d e m e n s geeft jo u zij n rec h te n! Zo lui d t d e re de ne ri ng va n h e t b u rger d o m. Het b u rge r d o m is nie t s a n d e r s d a n d e ge d ac h t e, d a t d e s t a a t alles in alles is, d e ware m e n s is e n d a t d e m e n s elijke waar d e va n d e ee nling erin be s t a a t, ee n s t a a t s b u rger te zij n. Een goe de b u rge r te zij n, d a a r z o e k t hij zij n h o og s te eer in, d a a r b ove n ke n t hij niet s h oge r s d a n h o ogs te n s he t vero u d e r d e, ee n goe d e c h ris te n te zij n. Het b u rge r d o m o n twikkel de zic h in d e s t rij d tege n d e ge p rivilegieer d e s t a n d e n, d o o r wie h e t als “der de s t a n d” ri d d e rlijk wer d be h a n d el d e n m e t h e t “can aille” o p ee n h o o p wer d gewor p e n. Men h a d t o t n u t o e in d e s t a a t “de o ngelijke p e r s o o n in a a n m e r king ge no m e n.” De z o o n va n ee n e del m a n wer d voo r ee n ere p o s t uitgek o z e n, iets waar d e m e e s t a a n zie nlijke b u rge r m a n n e n t evergeefs n a a r uitke ke n e n z. Daar kwa m h e t b u rgerlijk gevoel t ege n in o p s t a n d. Gee n o n d e r sc h ei ding m e e r, gee n b evo o rr ec h ti ng va n p e r s o n e n, gee n s t a n d sve r sc hil! Alle n zij n gelijk. Gee n bij zo n dere bela n ge n m o ge n m e e r wor de n gevolgd, m a a r h e t alge m ee n bela n g v a n allen . De s t a a t m o e t ee n ge m ee n sc h a p va n vrije e n gelijke m e n s e n zij n e n ie d eree n m o e t zic h a a n “het geluk va n h e t ge heel” wij de n, in d e staat o pgaa n, d e s t a a t t o t zij n d o el e n idea al m a k e n. Staa t! Staa t! Zo lui d de d e alge me n e uit r oe p e n voor t aa n z o c h t m e n d e “juiste staatsinrichting,” d e b e s te co n s tit u tie, d u s d e s t a a t o p d e be s t e m a nier o pgeva t. De s t a a t sge d ac h t e n a m alle h a r t e n in be slag e n wekte be zieling: he m te die ne n, d e z e werel d s e Go d, wa s d e nie uwe go d s die n s t e n ere die n s t. Het eige nlijke p olitieke tij d p e r k wa s a a ngeb r o ke n, d e s t a a t of d e n a tie die ne n, wa s n u h e t h o og s te ide aal, s t a a t s b ela nge n d e h o og s te bela nge n, s t a a t s die n s t (waarvoor m e n in gee n geval b ea m b te h o eft t e zij n) d e h o og s te eer. Op die wij ze d a n, ware n d e bij zo n dere b ela nge n e n p e r s o o nlijk h e d e n uitgeb a n n e n e n wa s d e o p offering voor d e s t a a t t o t sjibb olet (wach two o r d) gewo r d e n. Zich zelf m o e s t m e n o p offe re n o m allee n m a a r voo r d e s t a a t t e leve n. Men m o e s t “bela n geloos” h a n d ele n, m o e s t nie t zic h z elf t o t n u t wille n s t r ek ke n, m a a r d e s t a a t. De ze is d a a r d o o r d e eige nlijke p e r s o o n gewor de n, waa r d e af z o n d e rlijke p e r s o o nlijk h ei d voo r ver d wij n t: niet ik leef, m a a r hij leeft in mij. Daar o m was m e n ver plic h t z elf te zij n, in plaa t s va n d e vroege re z elf z uc h t, d e bela ngeloo s h ei d e n o npersoonlijk heid. Voor d e z e Go d — d e s t a a t — ver dwee n alle egoïs m e e n voo r h e m wa re n alle n gelijk: z e wa re n z o n d e r o n d e r sc hei d m e n s e n, niet s dan m e n s e n.
Aan d e o n tvla m ba r e s t of eige n do m o n t b r a n d d e d e revolu tie. De regeri ng h a d gel d n o dig. Op dit oge n blik m o e s t z e d e s telling, waa rin z e a bsolu ut h ee t te e n d a a r o m m e e s t er e s va n al h e t eige n d o m, allee n b e zit s te r wa s, h a n d h ave n; z e m o e s t h a a r gel d, d a t zic h allee n in be zit e n nie t in eige n d o m va n d e o n d e r d a n e n bevo n d, voo r zic h z elf ter ug ne m e n . In pla a t s d a a rva n r oe p t z e d e Gene rale State n bijee n, o m h a a r di t gel d t e late n toeke n ne n.. De vree s voor d e uite r s t e co n s e q u e n tie, ver nietig de d e illu sie va n ee n absolute regering; ee n rege ri ng die zic h iets m o e s t late n “toeke n n e n,” k a n niet voo r a b s ol u u t wor de n a a nge zie n. De o n d e r d a n e n e rke n d e n, d a t z e d e w er kelijke eige n are n ware n e n d a t he t h u n gel d wa s, d a t m e n vor d e r d e. De t o t n u t oe o n d e r d a nige n, k rege n h e t be sef, d a t z e eige ndo m m e n wa re n. In weinig woo r d e n sc hilde r t Bailly d a t: “Wan nee r u niet z o n d e r m ij n ins te m mi ng ove r m ij n eige n d o m k u n t b e sc hikke n, d e s te mi n d e r k u n t u di t over m ij n p e r s oo n, ove r alles, wa t mij n gee s telijke e n m a a t sc h a p p elijke plaa t s a a nga a t! Alles is mij n eige n d o m, z o als h e t s t u k la n d d a t ik b ewe rk: e n ik h e b er
56
h e t rec h t e n h e t bela ng bij, d e we t z elf te m a k e n.” Bailly’s woo r d e n klin ke n als of ie de ree n eige na a r wa s. Int u s s e n wer d n u, in pla a t s va n d e regering, in d e plaa t s va n d e vor s t e n, d e n a tie eige na re s e n m e e s te re s. Van n u af is h e t idea al “volk svrijhei d,” “een vrij volk” e n z. Al o p d e 8 s te Juli 1 7 8 9 ver nietig de d e verklaring va n d e bis sc h o p p e n va n Aut u m e n Barrière s d e sc hij n, als z o u elke ee nlin g bij d e we tgeving, va n b e teke nis z o u zij n: zij t oo n d e n d e volko m e n m ac hteloosheid va n d e las tgever s aa n: d e m e e r der heid v a n de represe nta nte n is d e m e esteres gewo r d e n. Als o p d e 9 e Juli h e t pla n over d e in d eling va n d e wetgeve n de a r beid wor d t voo rge d r age n, m e r k t Mirabea u o p “De regering h e eft allee n m a a r m a c h t, gee n rec h t, d e b r o n va n alle rec h t e n is allee n in h e t volk te vin d e n. De 1 6e Juli r oe p t d e z elf de Mira bea u uit; “is nie t h e t volk d e b r o n va n alle m a c h t?” Du s d e b r o n va n alle rec h t e n e n d e b r o n va n alle m ac h t! Terloo p s ge z eg d, k o m t hier d e inh o u d va n h e t “rec ht” tevoor sc hijn: h e t is d e m ac ht. “Wie d e m ac h t h e ef t, h e eft h e t rec h t.” Het b u rge r d o m is d e erfge na a m va n d e ge p rivilegieer d e s t a n d e n. In de r d a a d ginge n allee n d e rec h t e n va n d e ba r o n ne n, die h e n als “we de r rec h telijk t o egeëige n d” wer d e n o n t n o m e n, o p h e t b u rger d o m over. Wan t h e t b u rge r d o m wa s n u d e “na tie.” “In d e h a n d e n va n d e n a tie” we r de n alle voorrechte n t e r uggeleg d. Daar d o o r hiel de n z e o p “voor rec h te n” te zij n: z e wer de n “rec h te n.” De n a tie eis t va n n u af a a n tie n d e n e n h e re n die n s t e n, z e h eeft h e t h e re n rec h t geë rf d, o o k d e jac h t rec h te n e n d e lijfeige n e n. De n ac h t va n d e 4e Augu s t u s wa s d e d o o d s n ac h t va n d e p rivilegië n of “voo r rec h te n” (ook d e s te de n, ge m e e n t e n, m a gis t r a te n ware n ge p rivilegieer d, va n voo r rec h te n e n h e re n rec h te n voor zie n), e n ein dig d e in d e nie uwe m o rge n va n h e t “rec h t,” va n d e “sta a t s rec h te n,” va n d e “rec h te n va n d e n a tie.” De m o n a rc h in d e p e r s oo n va n d e “ko nin klijke m e e s te r” z o u, vergeleke n hij d e z e nie uwe m o n a rc h, nl, h e t “soevereine volk,” ee n a r m z alige m o n a rc h zij n gewee s t. De ze m o n arc hie wa s d ui z e n d m a al sc he r p e r, s t r e nge r e n co n s e q u e n te r. Tege n over d e nie uwe m o n a rc h be s t o n d h ele m a al gee n rec h t of p rivilege m e e r; h o e be p e r k t ec h te r o n d e r sc hei d de “de a b s olu te ko ni ng” va n h e t a ncie n regi me. De revolu tie bewe r k t e d e o m z e t ti ng van d e beper kte m o n a rc hie in d e a bsolute m o n a rchie. Van n u af is elk rec h t, d a t nie t d o o r d e z e m o n a rc h wor d t verlee n d, ee n “aa n m a tiging,” m a a r elk voo rr ec h t d a t hij geeft ee n “rech t.” De tij d verla ng d e n a a r h e t a bsolute ko nin gsch a p , d e a b s ol u te m o n a rc hie, d a a r o m viel h e t z oge n a a m d e a b s ol u te k o ni ng sc h a p, d a t z o weinig a b s olu u t h a d k u n n e n wor de n, d a t t o t d ui z e n d e n kleine m e e s te r s b e p e rk t bleef. Waar m e n d ui z e n d e n jare n vurig n a a r verla ng d h a d e n wa t we r d n age s t r eef d, n.l. d e a b s ol u te m e e s te r te vin de n, waa r gee n a n d e re m e e s te r s of h ee r se r s m e e r m ac h t sver kor te n d n a a s t be s t o n d e n, h eef t d e b o u rgeoisie t o t s t a n d geb r ac h t. Ze h eeft d e m e e s te r geo pe n b a a r d, die allee n “rec h t s titels” verlee n t, e n z o n d e r wie n s t oe s t e m mi ng niets be voegd is. “Zo wete n we n u, d a t ee n afgo d nie t s in d e werel d be te ke n t, e n d a t er b uite n d e e nige, gee n a n d e re Go d b e s t a a t.” Tege n h et rec h t ka n m e n nie t m e e r z o als t ege n ee n rec h t, m e t d e b ewe ring o p k o m e n, d a t h e t ee n “onrecht” is. Men ka n allee n m a a r n o g z egge n, h e t is o n zi n, h e t is ee n illusie. Zou m e n h e t o n r ec h t n oe m e n, d a n z o u m e n d a a r ee n a n der recht tege n over m o e t e n s telle n e n h e t hie ra a n af m o e t e n m e t e n. Verwer p t m e n ec h te r h e t rec h t als z o d a nig, h e t rec h t o p zic h z elf, volko m e n, d a n verwer p t m e n o o k h e t b egri p o n rec h t, e n los t h e t ge hele rec h t s begri p (waar t oe o o k h e t beg ri p o n r ec h t b e h o o r t) o p.
57
Wat be te ke n t d a t, n u wij alle m a al “d e gelijk hei d in p olitieke r ec h te n” ge nie te n? Allee n dit: d a t d e s t a a t m e t mij n p e r s o o n gee n re ke ni ng h o u d t, d a t ik voo r h e m, n e t als elk a n de r, allee n m a a r ee n m e n s be n, z o n d e r ee n a n d e re h e m im p o n e re n d e b e te ke nis te h e b be n. Ik i m p o nee r h e m niet als ee n a d ellijke, ee n z o o n va n ee n e d el m a n, of als erfge na a m va n ee n be a m b t e, wie n s a m b t m ij e rfelijk t o e be h o o r t (zoals in d e m i d delee uwe n d e graaf sc h a p pe n, e n z. e n later o n d e r h e t a b s ol u te k o ni ng sc h a p, waa r ook erfelijke a m b t e n voor kwa m e n). Nu h e ef t d e s t a a t ee n o n t elba re m e nig te rec h te n uit t e d ele n, b.v. he t rec h t o m ee n b a taljo n, co m p ag nie, e n z. a a n t e voere n, h e t rec h t o m a a n ee n u niver siteit le zi nge n te geve n, e n z., hij k a n z e geve n, o m d a t z e d e zij n e, d.w.z. s t a a t s r ec h te n of “politieke” r ec h te n, zij n. Daa r bij is h e t h e m o m h e t eve n aa n wie hij z e geeft, als d e o n tva nge r m a a r zij n plic h te n verv ult, die a a n h e t gegeve n rec h t zij n verbo n d e n. Wij zij n voor h e m alle m a al h e t z elf d e e n gelijk, d e ee n is niet m e e r waa r d d a n d e a n d e r. Wie he t bevel ove r h e t leger o n tva ng t is mij o m h e t eve n, z eg t d e s oeverei ne s t a a t, o p voorwaa r de d a t d e b e t r effe n d e vol d oe n d e ca p a bel is. “Gelijk hei d va n d e p olitieke rec h t e n” be te ke n t, d a t ie de ree n, elk rec h t d a t d e s t a a t t e geve n h e ef t, ka n verwe rve n, als hij allee n m a a r a a n d e d a a r a a n verb o n d e n voo rwaa r d e n vold o e t, voorwaa r de n, die allee n m a a r in d e n a t u u r va n die rec h te n, nie t in ee n voorlief d e voo r d e p e r s oo n (per s o n a gra t a) ge z oc h t m o e te n wo r d e n: d e n a t u u r va n h e t rec h t, officier t e k u n n e n wor de n, b re ng t b.v. m e e, d a t m e n ge z o n d e le de m a te n e n ee n d a a r m e e overee nk o m e n d e m a t e va n ke n nis b e zi t, m a a r h eef t gee n a d ellijke geb o o r te t o t voorwaa r de: z o u ec h te r z elfs d e ver die n s t elijke b u rge r d e z e ere p o s t nie t k u n n e n k rijge n, d a n z o u e r ee n o ngelijk h ei d in p olitieke rec h t e n b e s t a a n. On d e r d e t ege nwoo r dige s t a t e n h eeft d e ee n m e e r d e z e gelijk h ei d sg r o n d we t d o o rgevoer d, d e a n de re mi n d e r. De s t a n d e n m o n a rc hie (zo wil ik h e t a b s ol u te k o ni ng sc h a p in d e tij d va n d e k o ni nge n vóór d e revolutie n oe m e n) hiel d d e ee nling in af h a n kelijk h eid va n lo u te r kleine m o n a rc hieë n. Dit ware n ge n oo t sc h a p p e n (maa t sc h a p pije n), z o als d e gilde n, d e a dels t a n d, p rie s te r s t a n d, b u rge r s t a n d, s te d e n, ge m ee n t e n e n z. Over al m o e s t d e ee nling zic h in de eerste plaats als ee n lid va n d e z e kleine m a a t sc h a p pije n b e sc h o u we n e n d e gee s t d a a rva n, d e (es p rit d e cor p s), o nvoo rwa a r d elijk e n ge h o o r z a a m, als zij n m o n a rc h die ne n. Meer d a n d e af z o n d e rlijke a d ellijke zic h z elf b.v., m o e s t zij n fa milie, d e ee r va n zij n s t a m, gel de n. Allee n d o o r be mi d d eling va n zij n corporatie, zij n s t a n d, kwa m d e ee nling in co n t ac t m e t d e gr ote re cor p o r a tie, d e s t a a t, z o als in h e t k a t h olicis m e d e ee nling p a s d o o r be mi d deling va n d e p ries te r h e t co n t ac t m e t Go d t o t s t a n d k a n b r e nge n. Hier m a a k t e n u d e d e r de s t a n d, o m d a t die d e m o e d b e z a t, zich z elf als sta n d te n ege re n, ee n ein de aa n. Hij be sloot nie t m e e r ee n sta n d n a a s t a n d e re s t a n d e n t e willen zij n e n te wor de n ge noe m d, m a a r allee n zic h z elf t o t “n a tie” te verkla re n e n t e veralge m e ne n. Daa r d o o r sc hie p hij ee n veel vol m a a k te re e n a b s ol u te re m o n a rc hie e n h e t h ele vroegere h ee r s e n de sta n de n p rincipe, h e t p ri nci pe va n d e kleine re m o n a rc hieë n bin n e n d e gre n z e n va n d e grote re, ging te n gro n d e. Men k a n d a a r o m nie t z e gge n, d a t d e revolu tie allee n d e bei de eer s t e ge p rivilegieer d e s t a n d e n h eeft gegol de n, m a a r h e t gol d d e kleine - s t a n d e n m o n a rc hieë n in h e t alge m ee n. Nu d e s t a n d e n e n h u n d wi ngela n dij wa re n gebr oke n, (ook d e k o ni ng wa s allee n m a a r ee n s t a n d e n k o ni ng e n gee n b u rge r ko ning) bleve n d e va n d e s t a n d s o n gelijk hei d b evrij d d e in divid ue n ove r. Zou de n z e n u wer kelijk z o n d e r s t a n d e n b uite n zic h z elf, d o o r gee n s t a n d (sta t u s) m e e r gebo n d e n, z o n d e r alge m e ne ba n d zij n? Nee, d e d e r d e s t a n d h e eft zic h allee n t o t n a tie verklaa r d, o m niet ee n s t a n d n a ast a n d e re te blijve n, m a a r d e e nige sta n d te wor d e n. De ze e nige s t a n d is d e n a tie, d e “st aa t” (sta t u s). Wat was er n u va n d e ee nling gewor de n? Een p olitieke p r o t e s t a n t, wa n t hij wa s m e t zij n go d, d e s t a a t, in o n mi d dellijke co n t ac t get re de n. Hij wa s niet m e e r e d el m a n in d e n o ble s s e - m o n a rc hie, h a n dwe r ke r in d e gilde n m o n a rc hie, m a a r hij, z o als alle a n d e re n, e rke n d e allee n m a a r
58
éé n m e ester, n.l. d e s t a a t, waa rva n z e als die n a a r ge z a m e nlijk d e z elf d e n ere titel “burge r” o n tvinge n. De bo u rge oisie is d e a del v a n de ver die n s te, “va n h e t ver die n e n va n zij n k r o o n,” h a a r ke r n s p r e u k. Ze s t ree d t ege n d e “luie a d el,” wa n t volge n s h a a r, volge n s d e vlijtige n, d e d o o r vlijt e n ver die n s t e verworve n a d el, is nie t d e “gebo r e ne” vrij, m a a r o o k ik b e n niet vrij, m a a r allee n d e “ver die n s telijke,” d e t r o u we die n a ar (van zij n k o ni ng, va n d e s t a a t; va n he t volk in d e co n s tit u tio nele s t a a t). Doo r diene n verwerft m e n vrijhei d, d.w. z. verwe rft m e n “ver die n s te” e n die n t m e n o o k d e Ma m m o n. Men m o e t zic h ver die n s t elijk m a ke n t e rwille va n d e s t a a t, d.w.z. te rwille va n h e t p ri ncipe va n d e s t a a t, t erwille van d e z e d elijke gee s t z elf. Wie d e z e gees t va n d e s t a a t die nt, welke rec h t m a tige t a k va n nijver hei d hij ook kies t, leeft als ee n goe d e b u rger. In h u n oge n b e oefe n e n d e “nie uwe re n” ee n “bro delo z e k u n s t.” Allee n d e “kr ui de nier” is “pr a k tisc h” e n k r ui de nier sgee s t be zit d ege ne, die n a a r ee n a m b t jaagt, n e t z o goe d als hij, die in d e h a n d el zij n sc h a a pje s p r o bee r t t e sc h e re n of wie d a n o o k die zic h voo r zic h z elf e n a n de re n n u t tig p r o bee r t te m a ke n. Bescho uw t m e n d e ver die n s telijke n als d e vrije n (wa n t wa t o n t b reek t d e b e h a aglijke b u rger, d e t r o uwe be a m b t e, a a n die vrij hei d, waa r zij n h a r t n a a r verla ng t?), d a n zij n d e “die na re n” d e vrije n. De ge ho or z a m e die n a a r is d e vrije m e n s! Wat ee n o p ee n s t a peling o nge rij m d h e d e n! Toc h is di t d e be teke nis va n d e b o u rgeoisie e n h a a r dic h te r Goet h e, n e t als h a a r filos oof Hegel, h e eft d e af h a n k elijk hei d va n h e t s u bject a a n h e t o bject, d e ge ho or z a a m h ei d a a n d e o bjectieve werel d e n z., wete n te ver h ee rlijke n. Wie allee n d e z a a k die n t, “zic h h ele m a al a a n h a a r geef t,” b e zit d e ware vrijhei d. En d e z a a k wa s voo r d e d e n ke n d e h e t versta n d , zij, die z o als s t a a t e n ke r k alge m e n e we t te n uitvaa r digt e n d o o r de ge dac hte n v a n de m e ns heid, d e af z o n d e rlijke m e n s in d e b o eie n slaa t. Zij be p a alt wa t “waar” is e n waa r m e n zic h d a n n a a r te ric h te n h eef t. Gee n “vers t a n dige r” m e n s e n d a n d e t r o uwe die n a re n, die in d e eer s te plaa t s als die n a re n va n d e s t a a t goe d e b u rger s wor de n ge noe m d. Of je sc h a t rijk of d o o d a r m be n t, laa t d e b u rge rlijke s t aa t a a n je z elf over; als jij m a a r ee n “goe de ge zi n d hei d” h e b t. Dat verla ng t hij va n jo u e n b e sc h o u w t h e t als zij n bela ngrijks te t a a k, d a t bij alle m a al t o t s t a n d te b re nge n. Daar o m z al hij jo u voo r “bo z e influis te ringe n” bewa re n, te rwijl hij d e vija n dige of slec h tge zi n d e n in t o o m h o u d t e n h u n o pwi n de n d e re de ne ri nge n o n d e r ce n s u u r s t r e ke n e n d r u k p e r s s t r affe n, e n o o k ac h te r ke r ke r m u re n, laat ver s t o m m e n, m a a r a n d e r zij d s z e z al lie de n va n “goe de ge zi n d h ei d” t o t ce n s o re n a a n s telle n e n o p alle m a niere n d o o r “welge zi n d e e n wel me ne n d e” lie de n ee n m orele invloed o p j ullie uit late n oefe n e n. Heeft hij j ullie voo r d e kwa d e influis te ringe n d o of ge m a a k t, d a n o p e n t hij j ullie d e s te b e te r weer d e o re n voor d e goe de influisteringe n . Met d e tij d va n d e bo u rgeoisie begin t die va n h e t liberalis m e . Men wil ove ral h e t “re delijke,” h e t “mo de r ne,” e n z., t o t s t a n d geb r ac h t zie n. De volge n d e d efinitie va n h e t liber alis m e, die te r ere van h e m aa nge h a al d wo r d t, te ke n t di t volko m e n. “Het liber alis m e is niet s a n d e r s d a n d e e rke n ni ng va n d e re d e, t oege p a s t o p o n z e b e s t a a n d e ver h o u di nge n.” De be d oeling va n h e t liberalis m e is ee n “re d elijke o r d e,” ee n “ze delijke ver h o u di ng,” ee n “be pe rk te vrijheid’, nie t d e a n a rc hie, d e wet teloo s h ei d, d e eige n - aa r d. Heer s t d e r e de, d a n d elft d e p e r s oo n h e t o n d e r s pit. De k u n s t h e ef t al la ng niet allee n h e t lelijke late n gelde n, m a a r h e t als voo r h a a r b e s t a a n n o o d z a k elijk geac h t e n in zic h z elf o pge n o m e n: z e h eeft d e b o o swich t n o dig e n z. Ook o p go d s die n s tig gebie d gaa n d e m e e s t ext re m e liber ale n z over, d a t z e o o k d e m e e s t religieu z e m e n s voo r ee n s t a a t s b u rger a a nge zie n wille n h e b b e n, d.w.z. d e go d s die n s tige b o o swich t; z e willen niet s m e e r va n ke t t e rgeric hte n we te n. Maar t ege n d e “re d elijke we t” m a g zic h nie m a n d
59
ver z e t te n, a n d e r s d r eigt h e m d e z w a a r s t e s t r af. Men wil nie t ee n vrije beweging e n waa r de ring va n d e p e r s o o n of va n mij, m a a r va n h e t ver s t a n d, d.w.z. ee n h e e r sc h a p pij va n h e t ver s t a n d, d u s ee n h ee r sc ha p pij. De liberale n zij n d we pers, d a n wel nie t voo r h e t geloof, voor God e n z., m a a r wel voo r h et versta n d , h u n m e e s te re s. Ze ver d r age n gee n o nge bo n d e n h ei d e n d a a r o m gee n z elfo n twikkeling e n z elfbe sc hikki ng: z e bet uttelen o n d a n k s d e m e e s t a b s ol u te m e e s t e r. “Politieke vrijheid” wa t m o e t m e n d a a r o n d e r ver s t a a n? So m s d e vrijhei d va n d e ee nling v a n de s t a a t e n zij n wet te n? Nee, intege n d e el, d e gebo n de n h eid va n d e ee nling a a n d e s t a a t e n zij n we t te n. Maar waa ro m d a n “vrijhei d”? O m d a t m e n niet m e e r d o o r t u s s e n p e r s o ne n va n d e s t a a t wo r d t gesc h eid e n, m a a r in direc te e n o n mi d d ellijke be t r ekki ng t o t h e m s t a a t, o m d a t m e n s t a a t s b u rger is, gee n o n d e r d a a n va n ee n a n d e r p e r s o o n, z elfs nie t va n d e ko ning als p e r s o o n, m a a r allee n m a a r in zij n h o e d a nig hei d va n “op pe r h o of d va n d e s t a a t.” De p olitieke vrijhei d, d e b a sislee r van h e t liberalis m e, is niet s a n d e r s d a n ee n twee de fase va n h e t p r o t e s t a n tis m e e n loo p t h ele m a al p a r allel m e t d e “religie u z e vrijheid.” Of z o u m e n o n d e r h e t laat s te ee n vrijheid v a n religie k u n n e n vers t a a n? Niets mi n d e r d a n d a t. Allee n h e t vrij - zij n va n t u s s e n p e r s o n e n m o e t d a a r o n de r ver s t aa n wor d e n, h e t vrij - zij n van be mi d d ele n d e p rie s te r s, d e o p h effing va n h e t “leke n sc ha p,” d u s d e directe e n o n mi d d ellijke be t re k king t o t d e religie of t o t Go d. Allee n o n de r voorwa ar de d a t m e n ee n religie h eef t, k a n m e n go d s die n s tvrij hei d ge nie te n, vrijhei d va n religie wil nie t z egge n religieloo s, m a a r geloofsge zi n d h ei d, o n mi d dellijk verkeer m e t God. Voor wie “religie u s vrij” is, is d e go d s die n s t ee n z a a k va n groo t bela ng, zij n eige n z a a k , h e t is h e m “heilige e r n s t.” En z o is h e t voor d e “politieke vrije” ook ee n h eilige er n s t m e t d e s t a a t, die voo r h e m h e t bela ng rijks te is, zij n h o of d z a a k, zij n eige n z a a k. Politieke vrijhei d z eg t d a t d e p olis, d e s t a a t, vrij is, go d s die n s tv rij heid wil z egge n d a t d e religie vrij is; n e t z o als gewe te n svrij hei d b e teke n t, d a t h e t gewe te n vrij is; d u s niet, d a t ik va n d e s t a a t, va n d e r eligie, va n h e t gewete n vrij, of ik er los va n be n. Ze b e te ke n t niet m ij n vrijhei d; m a a r h e t vrij zij n va n ee n mij b e h ee r s e n d e e n b e d winge n d e m a c h t; h e t wil z e gge n, d a t ee n va n m ij n d wi n gela n de n , z o als s t a a t, religie, gewe te n e n z., vrij is. Staat, religie, gewe te n, al d e z e d wi ngela n d e n, m a k e n mij t o t slaaf e n h u n vrijheid is m ij n slaver nij. Da t zij n o o d z a kelijke rwij ze d e b a sis s telling “he t d o el h eiligt d e m i d dele n” volge n, is va n z elfs p r eke n d. Is h e t d o el h e t wel zij n va n d e s t a a t, d a n is d e oo rlog ee n ge heiligd mi d d el; is h e t s t aa t s d o el d e gerec h tig heid, d a n is d e d o o d slag ee n ge heiligd m i d d el e n d e h eilige be na mi ng hiervo or is “terec h t s t elling” e n z.; d e h eilige s t a a t h eiligt alles, wat h e m be h a agt. De “in divid uele vrijhei d,” waa r d e b u rgerlijke liber aal jaloe r s over waak t, b e t eke n t in gee n geval ee n volko m e n vrije z elfbe sc hikking, wa ar d o o r mij n h a n d elinge n volko m e n d e mij ne wor de n, m a a r ee n o n af ha n k elijk h ei d va n perso ne n . In divid u eel vrij d a n is hij, die gee n m e ns vera n tw oor di ng ver sc h ul dig d is. In d e z e zi n — e n m e n m ag d a t nie t a n de r s o pvat t e n — is nie t allee n d e h e e r s e r in divid u eel vrij, d.w.z. z o n der vera nt woording tege nover m e nse n , (“aa n Go d erke n t hij vera n t wo o r di ng ver sc h ul dig d t e zij n”), m a a r tege nover alle n, die “allee n m a a r voo r d e wet vera n tw o o r d elijk zij n.” Dit s oo r t vrij hei d wer d d o o r d e revolu tio n aire b eweging va n d e z e ee uw verwo rve n, n a m elijk d e o n af h a n kelijk hei d n a a r believe n, va n h e t “tel e s t n o t re plaisier.” Daa ro m m o e s t d e co n s tit u tio nele vor s t z elf va n alle p e r s o o nlijk h eid o n t d a a n, va n alle in divid uele be sluite n wor de n be r o of d, o m nie t als p e r s o o n, als individ ueel m e ns , d e “in divid uele vrijhei d” va n a n d e re n te kwe t se n. De p e r s o o nlijke h eersers wil is m e t d e co n s tit u tio nele vor s te n ver dwe ne n; m e t ee n j uis t gevoel were n zic h d a a r d e a b s ol u tis te n tege n. Toc h wille n j uis t zij in d e wa ar ac h tige zi n va n h e t wo o r d “chris telijke vors te n” zij n. Maar d a a rvoo r m o e te n z e ee n z uiver geestelijke m a c h t
60
wor de n, o m d a t d e ch ris te n allee n a a n de geest o n d e r d a nig is (“Go d is gee s t”). Cons e q u e n t ge no m e n s t elt d e con s tit u tio nele vor s t allee n d e z uiver gee s telijke m a c h t voor, hij, die z o n d e r alle p e r s oo nlijke b e t eke nis in z o’n m a t e vergee s telijk t is, d a t hij voor ee n volko m e n ge hei m zi n nige “gee s t” k a n d o o rga a n, voor d e idee. De co n s tit u tio nele ko ni ng is d e waa r ac h tig christelijke k o ning, d e z uivere co n s e q u e n tie va n h e t ch ris telijke p ri nci pe. Met d e co n s tit u tio nele m o n a rc hie h e ef t d e in divid u ele h ee r sc h a p pij, d.w. z. ee n werkelijk willen de h ee r se r, zij n ein d e gevo n d e n; d a a r o m h ee r s t hier d e individuele v rijheid, die o n af h a n k elijk h ei d va n elke in divid u ele ge bie de r, va n ie de ree n, die m ij m e t he t “tel es t n o t re plaisir” z o u k u n n e n gebie d e n. Dit is h e t voltooide christelijke s t a a t sleve n, h e t vergee s t elijkte leve n. Het b u rge r d o m d o e t zic h d o o r e n d o o r libera al voo r. Elk persoo nlijk ingrij pe n in d e sfee r va n ee n a n d e r b re ngt d e b u rger zi n in o p s t a n d: zie t d e b u rger, d a t m e n va n d e gril, h e t goe d d u n ke n, d e wil va n ee n m e n s als ee nling (d.w.z. va n ee n nie t d o o r ee n “hoge re m ac h t” gea u t o riseer de) af ha n kelijk is, d a n k o m t d a d elijk zij n liber alis m e te voo r sc hijn e n hij sc h ree uw t: “willeke u r!” Genoeg, d e b u rge r ver d e digt zij n vrijhei d tege n d a tge n e, wa t m e n bevel (or do n n a nce) n oe m t: “Mij h e ef t nie m a n d iet s te b evele n”! Bevel, wil z egge n, d a t h e tgee n ik m o e t, d e wil va n ee n a n d e r m e n s is, waa r tege n over d e w et gee n p e r s o o nlijke m a c h t va n ee n a n d e r uit d r u k t. De b u rge rlijke vrijhei d is d e vrijhei d of o n af h a n kelijkheid va n d e wil va n ee n a n d e r p e r s o o n, d e z o ge n a a m d e p e r s o o nlijke of in divid uele vrijheid; wa n t p e r s oo nlijk vrij zijn, b e te ke n t hier allee n m a a r z o vrij zij n, d a t gee n a n d e r p e r s oo n over d e mij ne k a n b e sc hikke n, d a t wa t ik m a g of nie t m a g, nie t va n d e p e r s oo nlijke wil va n ee n a n d e r af h a ng t. De vrijhei d va n d r u k p e r s is o n d e r a n d e re z o’n vrijhei d va n h e t liber alis m e, die allee n d e d w a ng va n d e ce n s u u r als die va n d e p e r s o o nlijke willeke u r be s t rij d t, m a a r die overige n s t e n z ee r s te ge neig d e n b e reidwillig lijkt te zij n, d o o r mi d d el va n “per swe t te n” die vrijheid t e tira n nisere n, d.w. z. d e b u rgerlijke libe rale n wille n vrijhei d va n sc h rijve n voo r h e n z elf; wa n t o m d a t z e w etsge zind zij n, z ulle n z e in h u n gesc h rifte n d e wet niet a a nvalle n. Allee n m a a r iets liber aals, d.w.z. we t telijks, m a g er ge d r u k t wo r d e n; a n d e r s d r eige n d e “dr u k p e r swet te n” m e t “dr uk pe r s s t r affe n.” Wan nee r n u d a t s o o r t p e r s o o nlijke vrij heid is ver z e ke r d, d a n m e r k t m e n h ele m a al nie t, d a t, als m e n iets ver d e r gaa t, d e sc h e r p s t e o nvrij hei d z al h ee r s e n. Want va n h e t bevel is m e n weliswaa r verlos t e n “nie m a n d h eeft o n s iets te bevele n,” m a a r d e s t e o n d e rwor p e n e r is m e n d a a r d o o r aa n d e wet gewo r d e n. Men wor d t n u va n r ec h t swege in alle vor m e n gek n ec h t. In d e b u rgerlijke s t a a t be s t a a n allee n m a a r “vrije lie de n,” die t o t d ui ze n d e rlei di nge n (bv. t o t eer bie d, t o t ee n geloofs be ke n t e nis e n z.), wo r d e n ged wo n ge n . Wat m a a k t d a t n u uit? Het is t oc h im m e r s allee n m a a r d e s t a a t, d e we t, die h e n d wi ng t, nie t ee n m e n s! Wat wil he t b u rge r d o m e r m ee, d a t h e t t ege n ie de ree n p e r s o o nlijk, d.w. z. niet d o o r d e “zaa k,” h e t “ver s t a n d,” e n z. ee n o n d e r b o u w d b evel uitvaa r digt? Het s t rij d t j uis t allee n in h e t bela ng va n d e “zaak,” tege n d e h e e r sc h a p pij va n d e “pe r s o n e n!” Het re d elijke, goe de, wet sge t r o uwe e n z., is ec h te r d e z a a k va n d e gee s t: h e t is d e “goe d e z a a k.” Het b u rger d o m wil ee n onpersoonlijke h ee r s er. Nee m t m e n ver de r als p ri nci pe, d a t allee n m a a r ee n z a a k d e m e n s e n m o e t be h ee r se n, n a m elijk d e z a a k va n d e z e d elijk hei d, d e z a a k va n d e we t sge t r o uw h ei d e n z, d a n m a g ook gee n e n kele p e r s o o nlijke in pe r king va n d e ee n d o o r d e a n d e r wo r d e n gea u t o risee r d (zoals bv. vroeger d e b u rgerlijke z a a k o m ee n a d elsa m b t inge pe rk t wer d, d e a d ellijke dit o o m t r e n t he t b u rge rlijke h a n d we r k, e n z.). d.w. z. e r m o e t vrije concurre ntie b e s t a a n. Allee n d o o r mi d d el va n ee n z a a k k a n d e ee n d e a n d e r b e p e rk e n (de rijke bv. d e o n be mi d d el de d o o r mi d d el va n h e t geld, ee n z a a k), nie t als p e r s o o n. Er be s t a a t voor t a a n m a a r éé n h e e r sc h a p pij, d e h e e r sc h a p pij va n d e sta at; p e r s o o nlijk is nie m a n d
61
m e e r m e e s t e r ove r ee n a n d e r. Bij d e geb o o r te al b e h o r e n d e ki n d e re n d e s t a a t t o e e n d e o u d e r s slec h t s in n a a m va n d e s t a a t, die bv. d e kin d e r m o o r d nie t d ul d t, d e d o o p d a a rva n eist e n z. Maar voor d e s t a a t zij n ook alle kin d e re n h ele m a al gelijk (“b u rge rlijke of p olitieke gelijkhei d”) e n z e m oge n z elf uit m a ke n, h o e z e m e t elka ar o m g aa n: z e m o g e n conc urrere n. Vrije co nc u r re n tie be te ke n t niet s a n d e r s, d a n d a t iede ree n t ege n ee n a n d e r o p ka n t re d e n, zic h ka n d oe n gelde n, ka n vec h te n. Daar kwa m n a t u u rlijk d e feo d ale p a r tij t ege n o p, o m d a t h a a r be s t a a n va n h e t niet co nc u r re re n af hi ng. De s t rij d tij de n s h e t re s t a u r a tie tij d p e r k in Fra nkrijk h a d gee n a n d e re b e d oeling, d a n d a t d e b o u rgeoisie n a a r vrije co nc u r re n tie d o ng e n d e feo d ale n d e gilde n wee r t r ac h t t e n in te voere n. Weln u, d e vrije co nc u r re n tie h eef t overwo n n e n e n m o e s t d e gilde n overwin n e n (zie o n d e r, h e t ver de re verloo p). Door d a t d e revolu tie o p ee n re actie uitlie p, kwa m juis t a a n h e t lich t, wa t d e revolu tie nu eige nlijk wa s. Want elk s t reve n ko m t o p t er rein va n d e re actie, als h e t t o t be zi n nin g k o m t e n s t o r m t n e t z ola ng in zij n oor s p r o n kelijke actie voorwa a r t s, alsof h e t ee n roes, ee n “onbe z o n n e n h ei d’ is. “Bez o n n e n h ei d” z al s t ee d s h e t wac h two o r d van d e reac tie zij n, o m d a t d e be z o n ne n hei d gre n z e n s telt e n h e t eige nlijk gewilde, d.w. z. h e t p ri ncipe, va n d e a a nva n kelijke “te ugelloos hei d” e n “gre n z elo o s h ei d” b evrij d t. Wilde k n a p e n, bl uffe n de s t u d e n te n, die alle co n si d er a tie ui t h e t o og verlie ze n, zij n eige nlijk filis te r s, o m d a t bij h e n, n e t z o als bij d e z e, d e ove rweginge n d e in h o u d van h u n d a d e n vor m e n, m e t h e t ver sc hil d a t z e zic h als Bra m a r b a s s e n (groo t s p re k er s) tege n die overweginge n ver z e t te n e n zic h n ega tief ge d r age n, m a a r als filister s d a a r later in b e r u s t e n e n z e zic h d a a r p o sitief t ege n over ge d r age n. O m d e “overweginge n” d r a ait in bei d e gevalle n h u n ge z a m e nlijk d oe n e n d e n ke n, m a a r d e filister is vergeleke n bij d e jo ngeling reaction air, is d e t o t be zi n ni ng geko m e n wilde k n a a p, p r ecies z o als d e o n b e z o n n e n filiste r d a t is. De d a gelijkse e rva ring beve s tigt d e waar h ei d va n d e z e o m m e kee r e n t o o n t a a n, h o e d e bl uffe r s vergrij z e n t o t filiste r s. Zo bewijs t ook d e z oge na a m d e re ac tie in Duit sla n d, d a t h e t allee n m a a r d e be zo n n e n voor t z e t ti ng va n d e s t rij dl u s tige vrijhei d s k re te n was. De revolu tie wa s nie t t ege n h et besta a n de gerich t, m a a r t ege n dit besta a n de , tege n ee n bepa ald be s t a a n d e. Ze sc h af te de z e h ee r se r af, niet de h ee r se r, d e Fra n se n wer d e n intege n d eel o p d e m e e s t o nver bi d d elijke m a nier over h ee r s t; z e d o o d d e n d e o u d e ver d orve ne n, m a a r wilde n d e d e ug d z a m e n ee n z e k e r be s t a a n ver sc h affe n, d.w.z. z e plaa t s t e n in d e plaa t s van d e o n d e u g d allee n m a a r d e d e u g d (on d e ug d e n d e ug d o n d e r sc hei de n zic h o p h u n m a nier wee r j uis t, als ee n wilde k n a a p va n ee n filister) e n z. Tot o p d e d ag va n va n d a ag is d a a r h e t p ri nci pe va n d e revolu tie bij gebleve n, n a m elijk allee n tege n de z e of ge ne be s t a a n d e t oe s t a n d t e s t rij de n, d.w. z. h er vor m e n d t e zij n. Hoeveel er ook m oc h t wor de n verbeterd, h o e k rac h tig o o k d e “be z o n n e n voo r uitga ng” m oc h t wor d e n tege ngewe rkt, altij d s tel de m e n ee n nieu we m e ester in d e plaa t s va n d e o u d e e n d e o m we n t eling is d u s ee n we d e r o p b o u w. Het z elf de versc hil b e s t a a t t u s s e n d e jo nge e n o u d e filiste r. Kleinb u rge rlijk b ego n d e revolu tie m e t d e ver heffing va n d e d e r d e s t a n d, d e mi d d e n s t a n d; klein b u rge rlijk verlie p z e. Niet d e a f zo n derlijke m e n s — e n allee n d e z e is de m e n s — wa s vrij gewo r d e n, m a a r d e b ur ger, d e citoye n, d e politieke m e ns, die d a a r o m juis t nie t de m e n s, m a a r ee n exe m plaa r va n d e m e n s e n s o o r t e n in h e t
62
bij z o n d e r
ee n
exe m pla a r
va n
de
b u rger kla s s e,
ee n
vrije
b ur ger
is.
Tij de n s d e revolutie wa s h e t nie t d e ee nlin g, die ee n r ol s p eel de in d e wereldge sc hie de nis, m a a r ee n volk; d e n a tie, d e z e s oeverei ne, wilde alles t o t s t a n d b r e nge n. Een inge beel d ik, ee n idee, z o als d e n a tie is, t r a d h a n d ele n d o p, d.w.z. d e ee nlinge n liete n zic h als we rkt uige n va n d e z e idee geb r uike n e n h a n d el d e n als “burge r s.” Zijn m a c h t e n t egelijker tij d zij n gre n z e n, h eeft h e t b u rger d o m in d e sta atsgro n d wet, in ee n c ha r t a, in ee n rec h telijke of “gerec h tig d e” vors t, die z elf n a a r “re d elijke wet te n” ric h t e n h ee r s t, kor t o m in d e w ettelijk heid. De p e rio d e va n d e b o u rgeoisie wor d t d o o r d e Britse gee s t va n d e wet telijkh eid b e h ee r s t; ee n verga d e ring va n la n d s t a n d e n h e ri n n e r d e zic h b.v., d a t h a a r bevoeg d h e d e n m a a r z o e n z o ver gaa n e n d a t d e z e eige nlijk allee n m a a r o p ge n a de b er u s t e n d o o r o nge n a d e wee r z o u k u n n e n wo r d e n verwor p e n. Ze he ri n ne r d e zic h s t ee d s aa n h a a r roeping. Het valt weliswaa r nie t te looc he ne n, d a t mij n va der mij h e ef t d o e n o n t s t a a n; m a a r n u ik e r ee n m a al be n, gaa n m ij zij n be d oelinge n bij h e t o n t s t a a n van mij, h ele m a al nie t s aa n e n welke roeping hij ook voor mij be d ac h t h eef t, ik d oe, wa t ik z elf wil. Daar o m s t el de n d e Fra n se n in ee n bijee nger oe pe n, in h e t begin va n d e Fra n s e revolu tie s t a n d e nverga d e ri ng, va st e n h ele m a al j uis t, d a t z e o n af h a n kelijk va n d e geroe p e n e wilde n zij n. Die b e s t o n d e n z e z o u d e n d o m zij n gewee s t, als z e h u n rec h t va n b e s t a a n nie t h a d d e n d o e n gel de n, m a a r als va n ee n va der af h a n k elijk d ac h t e n te zij n. De geroe pe ne h oeft niet s m e e r t e vrage n: wa t wilde d e geroe p e n e, t o e n hij mij sc hie p? Maar: wat wil ik n a d a t ik ee n m a al d e r o e pi ng gevolg d h e b? Noc h d e ger oe p e n e, n oc h d e las tgever, n oc h d e c har t a, te ngevolge waa rva n h u n s a m e n k o m e n te voo r sc hij n wa s geroe pe n, niet s z al voor he m ee n h eilige e n o n a a n t a s t b a r e m ac h t zij n. Hij is t o t alles bevoegd wa t in zij n m a c h t ligt; hij z al gee n be p e r ke n d e “bevoeg d h ei d” e rke n n e n, z al niet loyaal willen zij n. Hier d oo r z o u, als m e n va n d e p a rle m e n t e n in h e t alge m ee n z oie t s z o u k u n n e n verwac h t e n, ee n volko m e n egoistisch p a rle m e n t o n t s t a a n, losge m a a k t va n elke n avels t re ng e n m e e d oge nloo s. Maar p a rle m e n te n zij n s tee d s t oegewijd e n d a a r o m ka n h e t o n s nie t bevree m d e n, d a t e r z oveel h alf heid e n be sl uiteloos h ei d, d.w. z. h uic helac h tig “egoïs m e” zic h bin n e n h a a r m u r e n o p blaa s t. De le de n va n ee n s t a n d m o e te n bi n n e n d e p e r ke n blijve n, welke h e n d o o r d e c har t a, d o o r d e wil va n d e ko ni ng e n d e rgelijke zij n voo rge sc h reve n. Willen of k u n n e n z e d a t niet, d a n m o e te n z e “uit tr e de n.” Welke plic h tge t r o u we z o u a n d e r s k u n n e n h a n d ele n, z o u zij n over t uiging e n zij n wil als h e t voor n a a m ste voo ro p k u n n e n s telle n, wie z o u z o o n z e d elijk k u n n e n zij n, zic h z elf t e d o e n gelde n, wa n n ee r d a a r h e t b e s t u u r slich aa m e n al h e t a n d e re d o o r te n gro n d e z o u k u n n e n gaa n? Men blijft z o rgv ul dig bin n e n d e gre n z e n van zij n bevoegd heid; bi n n e n d e gre n z e n va n zij n m a c ht m o e t m e n z e k er blijve n, o m d a t nie m a n d m e e r k a n d a n hij k a n. “Mijn m a c h t of re s p ec tievelijke m ac h t eloo s hei d z o u mij n e nige gre n s m o e t e n zij n, bevoeg d h e d e n slec h t s bi n d e n d e b a sis s t ellinge n! Moet ik m e t d e z e alles o mverwe r p e n d o pv at ti ng in s te m m e n? Nee, ik be n d a a r ee n t e we t sge t r o uwe b u rge r voo r!” Het b u rger d o m belijd t ee n m o r a al, die te n z e e r s te m e t h e t we z e n erva n verb o n d e n is. Haa r eer s t e eis ko m t er o p n ee r, n.l. d a t m e n ee n s olide z a a k, ee n eerlijk b e d rijf uit oefe n t, ee n m o r ele leefwij ze volgt. On z e d elijk is volge n s h a a r d e in d u s t rie rid d e r, d e h oe re n m a d a m, d e dief, r over e n m o o r d e n a a r, d e s p eler, d e m a n z o n d e r ver m oge n m a n, z o n d e r va st e be t re kki ng, d e licht zi n nige. Doo r zij n afkee r voor d e z e “im m o r ele n,” t oo n t d e wakke re b u rger zij n “die p s te ver o n tw aa r diging.” Zij m i s se n alle m a al ee n vas te woo n - e n verblijf pla at s, h e t solide va n d e z a a k, ee n s olide, eer z a a m leve n, ee n vas t 63
inko m e n e n z., ko r t o m, z e be h o r e n, o m d a t h u n b e s t a a n nie t o p ee n v aste b asis b e r u s t, t o t d e gevaa rlijke “ee nlinge n of geïsoleer d e n,” t o t h e t gevaa rlijke p roletaria at: z e zij n “af z o n d e rlijke sc h re e uwe r s” die gee n “gara n tie s” k u n n e n bie de n e n “niet s t e verlie z e n,” d u s, nie t s t e riske re n h e b be n. Het sl uite n va n ee n fa milieb a n d b.v. bin dt d e m e n s e n, d e gebo n d e n e n verle ne n ee n b u rger sc h a p, is t a s t b a a r; d e p r o s tit u é ec h te r niet. De s p eler z e t alles o p h e t s pel, r uï nee r t zic h z elf e n a n d e r e n; d u s gee n gar a n tie. Men z o u allen, die d e b u rge r ver d ac h t, vija n d elijk e n gevaarlijk voo r k o m e n, o n d e r d e n a a m “vageb o n d” k u n n e n s a m e nva t te n; h e m mi s h a ag t elke vageb o n d e re n d e leefwij ze. Maar er zij n o o k gee s t elijke vage bo n d e n, voor wie d e geërf d e wo o n s te d e va n h u n va d e re n t e e ng e n te d r u k ke n d sc hij n t, o m m e t d e z e b e p e r k te r ui m t e n og la nger ge n o ege n t e n e m e n: in plaa t s va n zic h bi n ne n d e gre n z e n va n ee n ge m a tig d e zie n s wij ze t e h o u d e n e n voo r o n a a n t a s t b a re waa r hei d aa n t e ne m e n wa t d ui ze n d e n t r o o s t e n ger u s t s t elt, ga a n z e alle gre n z e n va n h e t va n o u d s h e r t e b e r d e geb rac h t e t e b uite n e n ext ravage re n m e t h u n b r u t ale kritiek e n o nge te m d e twijfel z uc h t. De ze ext r avaga n t e vageb o n d e n vor m e n d e kla s s e va n d e o nge d u rige n, r u s t elo z e n, vera n d e rlijke n, d.w.z. p r olet a riërs e n h e te n, o m d a t z e h u n niet - h o n kvas te we z e n lui d keels be ke n d m a k e n, “ru m o e rige k o p p e n.” Zo’n vers t re kke n d e be te ke nis h e ef t h e t z o ge n a a m d e p r olet a riaa t of p a u p e ris m e. Hoe z ee r z o u m e n af dwale n, als m e n h e t b u rge r d o m h e t verla nge n z o u t oever t r o uwe n, d a t h e t d e a r m oe de (pa u p e ris m e) m e t zij n b e s te k rac h t e n z o u b e s t rij d e n. De goe d e b u rger be hel p t zic h intege n de el m e t d e o nvergelijkb a a r t r o o s te n d e over t uiging, d a t “de m i d dele n va n d e geluk n u ee n m a al o ngelijk ver d eel d zij n e n h e t altij d z o z al blijve n,volge n s Gods wij ze r a a d s be sl uit.” De a r m o e d e, die h e m in alle s tege n o m ri ng t, s t oo r t d e ware b u rge r nie t la nge r, d a n d a t hij zic h h o og s te n s m e t h e t wer p e n va n ee n a al m oe s of ee n “eerlijk e n b r uikba a r” jo ngeling werk of ee n k o s twin ning ver sc h affe n, va n af m a a k t. Des t e m ee r ec h ter voelt hij zij n r u s tig gen o t s o m b e r wo r d e n, d o o r d e ver nie u wi ngs z uc htige e n ontevrede a r m o e d e, d o o r die a r m e n, die zic h nie t m e e r stil h o u d e n e n o nge d ul dig wor d e n, m a a r begin n e n t e extra v a gere n e n o n r u s tig t e wo r d e n. Sluit die vage bo n d o p, s t o p die o n r u s t s t o ke r in h e t d o n k e r s te o n d e r a a r d s e h ol! Hij wil in d e s t a a t “ont s te m mi ng t eweegbr e nge n e n tege n d e b e s t a a n d e o r d e o p k o m e n,” s t e nig, s t e nig he m! Maar juis t va n d e z e o n t evre de ne gaa t d e volge n d e re d e n e ri ng uit: d e “goe d e b u rger s” m a a k t h e t nie t uit, wie h e n e n h u n p ri nci pe s b e sc he r m t, of h e t ee n a b s ol u te of co n s tit u tio nele ko ni ng, ee n re p u bliek e n z. is, als z e m a a r b e sc he r m d wo r d e n. En wa t is h u n p ri ncipe, wie n s be sc he r m h ee r z e s tee d s “liefhe b be n”? Niet d a t va n d e a r b eid; o o k niet d a t va n d e geboor t e. Maar d a t va n d e m i d del m a tig heid, h e t sc h o n e mi d d e n; ee n bee tje geboor te e n ee n bee tje werk, d.w. z. ee n re ntege ve n d be zit. Bezit is hier h e t vas te, h e t gegeve ne, geërf de (geboor te); h e t o p b re nge n van re n te lever t d a a r bij d e m o eite (arbei d), d u s arbeide n d k a pitaal. Maar gee n over m a a t, gee n ult r a, gee n r a dicalis m e! Maar geboo r ter ec h t, allee n m a a r aa ngeb o r e n b e zit: m a a r z e ke r o o k a r bei d, m a a r weinig of in h e t ge heel gee n eige n, allee n m a a r a r bei d va n h e t k a pita al e n va n d e o n d e r d a nige a r bei de r s, Ligt ee n tij d in ee n d wa a s hei d be slo te n, d a n t r o k m e n d a a r vroege r voo r d eel uit, t e rwijl d e a n de re n er sc ha de va n h a d d e n. In d e mi d d elee uwe n wa s o n d e r d e c h rist e n e n d e d w aling alge m ee n, d a t d e ke r k alle m a c h t of o p p e r h e e r sc h a p pij o p a a r d e z o u m o e te n be zit te n; d e hië ra rc he n geloof de n nie t mi n d e r in d e z e “waar h ei d” d a n d e leke n e n bei de n ware n in d e z elf de d w aling vas tge roe s t. Allee n d e hiëra rc he n h a d d e n hier d o o r h e t voordeel va n d e m a c h t, d e leke n d e sch a de va n d e o n d e r d a nig h ei d. Maar z o als h e t s p re ekwoo r d z eg t: “door sc h a d e e n sc h a n d e wo r d t m e n wijs,” e n z o wer d e n d e leke n ein delijk wijs e n geloof de n nie t la nger in die m i d d elee uw se “waar h ei d.” Een gelijke ver h o u di ng be s t a a t er t u s s e n he t b u rger d o m e n d e a r b eide r s. Burger s e n a r bei de r s
64
gelove n in d e “waa r hei d” va n h e t gel d; zij, die h e t nie t b e zit te n, gelove n er nie t mi n d e r in, d a n d ege ne n die he t be zi t te n, n e t als d e leke n e n d e p rie s te r s. “Geld regeer t d e werel d” is d e gro n d t o o n va n h e t b u rge rlijke tij d p e r k. Een b e zitlo z e e del m a n e n ee n be zitlo ze a r bei de r zij n als “ho nge rlijde r s,” volge n s d e p olitieke be te ke nis, z o n d e r be te ke nis: gebo o r te e n a d el b e te ke n e n nie t s, allee n h e t geld geeft geldigheid. De be zit te r s h e e r s e n, m a a r d e s t a a t be t re k t uit d e be zitlo z e n zij n “die na re n,” die hij in die m a t e, als z e in zij n n a a m z ulle n h e e r s e n (regere n), gel d (inko m e n) geeft. Ik o n tva ng alles va n d e s t a a t. Heb ik iets z o n d e r d e goed ke u rin g v a n de sta at? Wat ik z o n d e r d e z e be zit, ont nee m t hij m e, z o d r a hij d e afwe zig h ei d va n d e “rec h t s titel” o n t d e k t. Heb ik d a n d u s nie t alles d o o r zij n ge n a d e, zij n goe d ke u ri ng? Daar o p allee n, o p d e rechtstitel, s t e u n t h e t b u rge r d o m. De b u rge r is wat hij is, d o o r d e bescher mi n g v a n de staat, d o o r d e ge n a d e va n d e s t a a t. Hij m o e t d u s vre ze n, alles t e verlie ze n, als d e m a c h t va n d e s t a a t geb r o ke n z o u wo r d e n. Hoe is h e t ec h te r m e t h e m, die nie t s t e verlie z e n h eeft, n.l. m e t d e p r oleta riër? O m d a t hij nie t s t e verlie ze n h eef t, h e eft hij voor zij n “niet s,” niet d e be sc h e r mi ng va n d e s t a a t n o dig. Intege n de el, hij ka n e r allee n m a a r bij win n e n, als d e s t a a t s b e sc he r mi ng a a n d e be sc he r m elinge n wor d t o n t t r okke n. Daar o m z al d e nie t - be zit te n d e d e s t a a t als ee n m a c h t te r b e sc h e r mi ng va n d e be zit te n d e be sc ho uwe n, die d e z e p rivilegieer t, e n h e m d a a r e n tege n allee n m a a r uit z uigt. De s t a a t is ee n b ur gerlijke sta at, is d e s t a t u s va n h e t b u rge r d o m. Hij be sc he r m t d e m e n s nie t t e rwille va n zij n werk, m a a r te rwille va n zij n volg z aa m h ei d (“loyaliteit”). nl,: o m d a t hij d e d o o r d e s t a a t a a n h e m t oever t r o uw d e rec h te n volge n s d e wil, d.w. z. d e wet te n va n d e s t a a t, ge niet e n geb r uikt. On de r he t b u rge rlijk regie m vallen d e a r bei de r s s tee d s in h a n d e n va n d e b e zit ter s, d.w.z. va n d ege ne n die ee n s t a a t sgoe d (en alle be zit is s t a a t sgoe d, b e h o o r t a a n d e s t a a t t oe e n is e nkel h e t lee ngoe d va n d e ee nlinge n) t o t h u n b e sc hikking h e b b e n, in h e t bij z o n d e r geld e n goe d, d u s d e ka pitaliste n. De a r b ei d er k a n zij n werk nie t te gelde m a k e n , overee n ko m s tig d e waa r de, die hij voo r d e ver b r uiker h eef t. “De a r b eid wor d t slec h t be t a al d!” Daar h eeft d e ka pitalis t d e gro o t s t e win s t va n. Goe d e n m e e r d a n goe d wor d t allee n h e t wer k va n diege ne n b e t a al d, die d e gla n s e n d e h eersch a p pij va n d e s t a a t ver m ee r de re n, d e a r bei d va n d e h oge re s t a a t s dien are n . De s t a a t b e t a alt goe d, waa r d o o r zij n “goe de b u rger s,” d e be zit te r s, z o n d e r gevaar slec h t k u n n e n b e t ale n; hij ver z e ker t zic h va n zij n die na re n, waa r hij voo r d e “goe d e b u rger s” ee n be sc he r mi ngs m ac h t, ee n “politie” (tot d e p olitie b e h o re n s ol d a t e n, b ea m b te n va n alle s oo r t, b.v. die va n d e j u s titie, o pvoe di ng e n z. k o r t o m d e ge hele “sta a t s m ac hi n e”) uit vor m t, d o o r goe de be t aling, e n d e “goe d e b u rge r s” be tale n graag h o ge b ela s ti ng aa n h e m, o m d e s t e mi n de r a a n h u n a r b ei de r s te geve n. Maar d e klas se va n d e a r beide r s blijft, in h a a r we ze nlijke h o e d a nig h ei d, o n b e sc h e r m d, (wa n t nie t als a r bei der s ge niete n z e va n d e s t a a t s b e sc he r mi ng, m a a r als zij n o n d e r d a ne n h e b be n z e ee n ge m ee n sc h a p p elijk rec h t o p d e p olitie, ee n z o ge n aa m d e be sc he r mi ng van rec h t swege), t ege n over d e s t a a t, d e z e s t a a t va n b e zit te r s, dit “burge rko ni ng sc h a p,” d e z e vija n delijke m ac h t. Haa r p ri nci pe, d e a r b ei d, wo r d t nie t n a a r w a ar de gesc ha t: h e t wor d t uitge b uit, ee n o o rlog s b uit va n d e be zit te r s, d e vija n d e n.
65
De a r bei de r s h e b be n ee n o n t z aglijke m a c h t in h a n d e n e n als z e zic h e r ee n m a al va n bew u s t z o u d e n wor d e n e n h a a r z o u d e n geb r uike n, d a n z o u niet s h e n k u n n e n wee r h o u d e n: z e h oef de n allee n m a a r h e t werk te s t a k e n e n h e t voo r tge b r ac h te als h e t h u n n e t e be sc h o uwe n e n te ge niete n. Dat is d e b e te ke nis va n d e hier e n d a a r o p d uike n d e a r bei de r s o nl u s te n. De s t a a t b e r u s t o p d e slaver nij v a n de a rbeid. Wor d t d e a rbeid vrij, d a n is d e s t a a t verlore n. § 2. HET SOCIALE LIBERALISME. We zij n vrijgebore n m e n s e n e n waa r we o n z e blik o o k h ee n m o g e n ric h te n, we zie n o n s overal t o t die na re n va n egoïs te n ge m a a k t! Moete n wij d a a r o m o o k egoïs te n wo r d e n? Da t d e h e m el bewa re o n s, we wille n liever d e egoïs te n o n m o gelijk m a k e n! Wij willen va n alle m a al allee n m a a r “lo m p e n” m a k e n, we wille n alle m a al nie t s h e b b e n, waa r d o o r “alle n” h e b be n. Tot z over d e s ocialiste n! Wie is die p e r s oo n, die j ullie “alle n” n o e m e n? Het is “de m a a t sc h a p pij!” Maar b e s t a a t die d a n in leve n d e lijve? Wij zij n h a a r licha a m! Jullie? je b e n t z elf gee n licha a m; jij be n t wel lijfelijk, ook jij e n jullie, m a a r t e z a m e n zij n jullie allee n m a a r licha m e n, gee n lichaa m. Daar o m h e eft d e e nige m a a t sc h a p pij wel lich a m e n t o t h a a r die n s t, m a a r h e ef t z elf gee n e nig e n eige n lichaa m. Ze is n e t als d e “natie” va n d e p olitici, nie t s d a n ee n “gee s t” e n h e t licha a m a a n h a a r is lo u te r sc hij n. De vrijhei d va n d e m e n s e n is voor h e t p olitieke liberalis m e, d e vrijhei d va n perso ne n , va n p e r s o o nlijke h ee r sc h a p pij, va n m e esters: ver z e ke ring va n elke af z o n d e rlijke p e r s o o n tege n a n d e re p e r s o n e n, p e r s o o n - lijke vrij hei d. Nie m a n d h e ef t iet s t e bevele n, allee n d e wet b eveelt. Maar al zij n ook d e p e r s o n e n gelijk gewo r d e n, d a n t oc h n og h u n be zit niet. En t oc h h eeft d e a r m e d e rijke nodig e n o m ge keer d. De ee n h e t geld va n d e rijke, d e a n d e r h e t werk va n d e a r m e n. Dus nie m a n d h e eft b e h o ef te a a n ee n a n d e r als persoon , m a a r als gever, d u s als ie m a n d, die iets te geve n h eeft, als eige n a a r of als b e zit te r. Wat hij als z o d a nig h ee ft, d a t m a a k t d e m a n . In h e t h ebbe n of “have” zij n d e m e n s e n o n gelijk. Daar o m, be sl uit h e t s ociale liberalis m e, m o e t nie m a n d iets h eb be n , z o als volge n s h e t p olitieke liber alis m e nie m a n d m a g bevelen , d.w. z. n e t als hier d e sta at h e t b evel k reeg, k rijgt n u allee n d e m a atsc hap pij h e t b e zit. Daar n u d e s t a a t d e p e r s o o n e n d e eige n d o m va n d e e ne t ege n d e a n d e re b e sc he r m t, scheidt hij z e va n elkaa r: ie de ree n is zij n d eel voo r zic h z elf e n h eeft zij n d e el voo r zic h z elf. Wie volda a n is m e t wa t hij is e n h e ef t, vin d t bij d e z e s t a n d va n z a k e n d a tge ne, waa ro p hij re ke n t; wie ec h te r m ee r wil h e b b e n e n zij n, zie t n a a r d a t m e e r d e re uit e n zie t dit in d e m ac h t va n a n de re perso ne n. Hier s t o o t hij o p ee n tege n s t rij dig heid: als p e r s o o n is d e ee n n e t z o n a a s t als d e a n d e re e n t oc h h ee ft d e e ne p e r s o o n, wat d e a n de re niet h eef t, m a a r z o u willen h e b b e n . Du s d a a r b e sl uit hij uit, d a t d e e n e p e r s o o n t oc h m e e r d a n d e a n de re is, wa n t d e ee n h eeft, wat hij n o dig h eeft, d e a n d e r h eeft h e t niet, d e ee n is ee n rijke, d e a n de re ee n a r m e.
66
Moete n we, vraagt hij zic h ver de r af, wee r late n h e rleve n, wa t we te rec h t h e b be n begrave n, m o e te n we d e z e, la ngs ee n o m weg h e r s tel d e o ngelijk h ei d van d e p e r s o n e n, late n voor t be s t a a n? Nee, wij m o e t e n intege n d eel, wa t m a a r h alf volb rac h t wa s, ge h eel t e n ein de voe re n. On z e vrijheid va n d e p e r s o o n va n ee n a n d e r mi s t n og d e vrijheid va n d a tge ne, waa rove r d e p e r s oo n va n ee n a n d e r n og k a n b evele n, va n d a tge n e, wa t hij in zij n p e r s o o nlijke m a c h t h eeft, kor t o m va n d e “per s o o nlijke eige n d o m.” Late n wij d u s d e persoonlijke eige ndo m afsc haffe n. Laat nie m a n d m e e r iets b e zit te n, laa t ie de ree n ee n “lo m p” zij n. Het eige n d o m is d a n on persoo nlijk, h e t b e h o o r t a a n d e m a a tsc h a p pij. Voor d e h o ogs te gebieder, d e e nige bevelhebber, wa re n wij alle m a al gelijk gewo r d e n, gelijke p e r s o n e n, d.w.z. n ulle n. Voor d e h o ogs te eige n do m m e n wor d e n wij alle m a al d e z elf de lo m p e n . Wan t t o t n u t oe is d e ee n volge n s ee n a n de r n og ee n “lo m p,” ee n “ar m o e d z a aier”; m a a r d a n h o u d t d a t oo r d eel o p , we zij n d a n alle m a al lo m p e n e n, als d e t o t ale m a s s a va n d e co m m u nis tisc he m a a t sc h a p pij, k u n n e n we o n s d a n h e t ”lo m p e n ge s p uis ” n o e m e n. Wan nee r d e p r oleta riër zij n be oog d e “maa t sc h a p pij,” waa rin h e t versc hil va n rijk e n a r m uit d e weg z al zij n ger ui m d, werkelijk z al h e b b e n gegro n dve s t, d a n is hij ee n lo m p, wa n t hij d e n k t iets te be t eke ne n d o o r ee n lo m p te zij n e n z o u d a n h e t woo r d “lo m p” n e t z ogoe d t o t ee n ere na a m k u n n e n ver h effe n, z o al s d e revolu tie h e t woo r d “bu rger” als z o d a nig ver hief. Lom p is zij n ideaal, we m o e t e n alle m a al lo m p e n wor d e n. Dit is in h e t bela ng va n d e “me n selijk h ei d,” d e twee d e r o of va n h e t “per s o o nlijke.” Men laa t d a n d e ee nling n oc h bevel, n oc h eige n d o m over; h e t ee n n a m d e s t a a t, h e t a n d e re d e m a a t sc ha p pij. O m d a t m e n in d e m a a t sc h a p pij d e m e e s t o n d e r d r u k ke n d e m i s s t a n d e n k a n o p m e r ke n, d e n ke n m e t n a m e d e o n d e r d r u k te n, d u s d e lede n va n d e o n d e r s te lage n va n d e m a a t sc h a p pij, d a a r d e sc h ul d va n in d e m a a t sc h a p pij te vin d e n e n s tellen zic h t e n d o el, d e juiste m a a tsc ha p pij te o n t d e kke n. Het is allee n m a a r weer h e t o u d e liedje, d a t m e n in d e ee r s te plaa t s d e sc h ul d in al h e t a n d e re, in plaa t s va n in zich z elf z o e k t; d u s in d e s t a a t, in d e eige n ba a t va n d e rijke n e n z, die t oc h j uist h u n be s t a a n aa n o n z e eige n sc h ul d t e d a n ke n h e b be n. De overweginge n e n co ncl u sies va n h e t co m m u ni s m e zie n e r z e e r ee nvo u dig uit. Zoals d e z a ke n n u s t a a n, d u s o n de r d e h ui dige s t a a t sve r h o u di nge n, s t a a t d e ee n vergeleke n bij d e a n de r e n wel d e m e e r d e r hei d te n o p zic h te va n d e mi n d e r h ei d, t e n ac h te r. Bij d e z e sta n d va n z a ke n verkee r t d e ee n in w elsta n d , d e a n d e r in n ood (noo d si t ua tie). Daar o m m o e t d e h ui dige sta n d va n z a k e n. d.w.z. d e s t a a t (stat u s = t o e s t a n d) afge sc h af t wor de n. En wat m o e t d a a rvoor in d e plaa t s k o m e n? In pla a t s va n d e af z o n d e rlijke wels t a n d, ee n alge m e ne w elsta n d , ee n w elsta n d v a n allen. Door d e revol utie wer d d e b o u rgeoisie al m ac h tig e n wer d d a a r alle o ngelijk h eid d o o r o pge heve n, d o o r d a t iede ree n t o t d e waa r dig heid va n b ur ger wer d ver h o og d of verlaag d: d e gewo ne m a n ver ho og d, d e e del m a n verlaag d; d e derde s t a n d wer d d e e nige s t a n d, n a m elijk d e s t a n d va n d e staatsb ur gers. Nu a n two o r d t h e t co m m u nis m e: nie t d a a r be s t a a t o n z e waa r de e n o n s we ze n in, d a t we alle m a al gelijke kin dere n va n d e s t aa t, o n z e m o e d e r, zij n, alle m a al ge bo re n m e t ee n gelijke a a n s p r a a k o p h a a r lief de e n be sc he r mi ng, m a a r in h e t feit, d a t we e r alle m a al voor elka ar zij n. Dit is o n z e gelijk hei d of d a a ri n zij n we gelijk, d a t ik n e t z o g oe d als jullie e n j ullie alle m a al, voo r elka ar werk z a a m zij n of “arbeide n,” d u s d o o r h e t feit, d a t ie de ree n va n o n s ee n a rbeider is. Het gaa t er o n s nie t o m, wat wij voor de sta at zij n, n a m elijk b u rger s, d u s nie t o m o n s
67
b ur gerscha p , m a a r o m d a t, wa t we voor elka ar zij n, n a m elijk d a t iede ree n va n o n s allee n m a a r d o o r d e a n de r be s t a a t, die te rwijl hij voo r mij n b e h o efte n z o rg t, t egelijker tij d d oo r mij d e zij ne b evre digt zie t. Hij we rk t b.v. voor mij n kle di ng (kleer m a ke r), ik voor zij n be h oefte n a a n ver m a a k, (to n eelsc h rijver, k o o r d d a n s e r e n z.), hij voor mij n voe ding (lan d b o uwe r e n z.), ik voo r zij n o n twikkeling (geleer d e e n z.). Daar o m is h e t arbeiderscha p o n z e waa r d e e n o n z e gelijk h eid. Welk voor deel b re ngt he t b u rge r d o m o n s? Laste n! En h o e h o og slaa t m e n d e waa r d e va n o n z e a r bei d aa n? Zo laag m ogelijk! En t oc h is j uis t d e a r bei d o n z e e nige waar d e; d a t we arbeider zij n, is h e t be s te aa n o n s, d a t is o n z e be teke nis in d e wereld e n d a a r o m m o e t h e t ook o n z e waa r d e wor d e n e n ge w a ar deerd wo r d e n. Wat k u n n e n j ullie d a a r voor o n s t ege n over s t elle n? Toc h o o k allee n m a a r w er k . Allee n m a a r voo r werk of p r e s t a tie s zij n we jo u ee n vergoe di ng sc h ul dig, nie t voo r jo uw n a a k t e b e s t a a n; o o k niet voor d a tge ne, wat jij voor je zelf be n t, m a a r allee n m a a r voo r h e tgee n jij voor ons be n t. Waar d oo r m a a k jij a a n s p r a a k o p o n s? Door jo uw h o ge ge bo o r te of z oiet s? Nee, allee n m a a r d o o r h e tgee n jij voor o n s als gewe n s t of n u t tig verric h t t e. Dat wil d a n o o k z egge n: wij willen voor jo u allee n m a a r in z over re va n waa r d e zij n, als wij iets voo r jo u d o e n, m a a r jij z ul t voor o n s h e t z elf de ver plic h t zij n. De p restaties b e p ale n d e waa r d e, d a t wil z egge n d e p r e s t a tie s die o n s iet s wa ar d zij n, d u s h e t werke n voor elka ar, d e a rbeid voor het alge m ee n n u t . Iede ree n is, in d e oge n va n d e a n d e r, ee n a r bei de r. Wie iet s n u t tigs verric h t, d oe t voor nie m a n d o n d e r, of m e t a n d e re woo r d e n, alle a r b eid e r s (nat u u rlijk a r bei de r s, die “arbeide n t o t n u t va n h e t alge m e e n,” d.w.z. co m m u nis tisc he a r bei de r s) zij n gelijk. O m d a t d e ar b ei d er zij n loo n waa r d is m o e t o o k d e b elo ni ng gelijk zij n. Zola ng h e t geloof in d e ee r e n waa r d e va n d e m e n s e n vol d oe n d e was, viel e r o o k tege n gee n e nkele n og z o ins p a n n e n d e a r bei d iet s in te b re nge n, als h e t d e m e n s e n m a a r nie t in h u n geloof hi n de r d e. Nu d a a re n tege n, n u ie de ree n zic h t o t m e n s m o e t o n twikkele n, s t a a t h e t ge d oe m d zij n va n d e m e n s e n t o t m a c hi n ale a r b eid gelijk a a n slaver nij. Als ee n fa briekswe r ke r zic h t twaalf e n m e e r u r e n d o o d m o e m o e t m a k e n, d a n is hij voo r h e t m e n s - wor d e n verlore n. Elke a r bei d m o e t t o t d o el h e b be n, d e m e n s te b evre dige n. Daar o m m o e t hij d a a r ook ee n m e ester in wor d e n, d.w.z. d e z e in zij n t o t aliteit k u n n e n sc he p p e n. Wie in ee n s p el de nf a briek allee n d e k o p o p d e d r a a d z e t, of d e d r a a d t re k t e n z., wer kt als ee n m a c hi ne, hij blijft ee n s t u m p e r e n wor d t gee n m e e s t e r, zij n a r bei d ka n h e m nie t bevre dige n , allee n m a a r ver m oeien . Zijn we rk is, o p zic h z elf ge n o m e n, niet s, h e ef t gee n d oel op zic h, is nie t iet s o p zic h z elf volto oi d s: hij werk t allee n m a a r ee n a n d e r in d e h a n d e n wor d t d o o r d e z e a n d e re gebr uikt (geëx ploitee r d). Voor d e z e a r bei de r in die n s t va n d e a n d e r be s t a a t h et ge not v a n ee n ont wik kelde geest niet, h o og s te n s grove ge noege n s: hij is va n d e o nt wik keling uitge slo te n. O m ee n goe d e c hris te n t e zij n, h oef t m e n allee n m a a r te gelove n e n di t k a n o n d e r d e m e e s t o n d e r d r u k ke n de ver h o u di nge n. Daar o m z o rge n d e c h rist elijk ge zi n d t e n allee n voor d e vroo m h ei d va n d e o n d e r d r u k te a r bei de r s, h u n ge d ul d, be r u s ti ng e n z. Al h u n ellen d e ko n d e n d e o n d e r d r u k te kla s s e n m a a r z ola ng ver d r age n, als z e christen wa re n: wa n t h e t c hris te n d o m laa t h e n m o r re n e n h u n woe d e nie t o m h o og k o m e n. Tege nwo o r dig is h e t susse n va n d e begee r te n nie t m e e r t o e reike n d, m e n eis t e r d e bevre diging va n. De b o u rgeoisie h eef t h e t eva ngelie va n h e t w erelds ge not, h e t m a t e riële ge n o t verk o n dig d e n verba a s t zic h er n u over, d a t d e z e leer o n d e r o n s ar m e n aa n h a ng er s vin d t; z e h e ef t a a nge t oo n d, d a t niet geloof e n a r m o e d e, m a a r o n twikkeling e n be zit z alig m a a k t: d a t begrij pe n wij p r oleta riër s ook. Bevrij di ng va n bevel e n willeke u r va n d e ee nling b r ac h t h e t b u rger d o m t o t s t a n d. Allee n die willeke u r bleef ove r, die uit d e s a m e nlo o p va n d e ver h o u di nge n o n t s t a a t e n die m e n
68
d e t oevalligheid va n d e o m s t a n digh e d e n k a n n o e m e n; h e t b eg u n s tige n d e gelu k e n d e “door het gelu k beg u nstigde n ” bleve n over. Wan nee r b.v. ee n nijver hei d s t ak t e gro n d e gaa t e n d ui z e n d e n a r b eid e r s b r o d eloo s wor de n, d a n d e n k t m e n gewoo n, d a t nie t d e ee nling d e sc h ul d d r a ag t “ma ar d a t h e t kwaa d in d e ver h o u di nge n ligt.” Late n wij d u s die t oe s t a n d e n vera n d e r e n, m a a r o p ee n ingrij pe n d e m a nie r, z o d a t h u n t oevallighei d m ac h t eloo s e n ee n w et wo r d t! Late n wij nie t la nger slave n va n h e t t oeval zij n! Late n we ee n nie uwe or d e sc h e p p e n, die aa n d e scho m m elinge n ee n ein d e m a a k t. En laat d e z e o r de d a n h eilig zij n! Vroeger m o e s t m e n h e t d e m e e s te r s n a a r d e zi n m a k e n, o m t o t iets te k o m e n; n a d e revolu tie h ee t te h e t: grij p h e t gelu k ! De jac h t o p geluk of ka n s s p el, d a a r ging h e t b u rgerlijke leve n in o p. Daar n a a s t eis te m e n d a n, d a t, wie iet s verk rege n h a d, dit niet wee r licht zi n nig o p h e t s p el m o e s t z e t t e n. Een z el d z a m e m a a r h o ogs t n a t u u rlijke tege n s t rij dig heid. De co nc u r re n tie, wa ar h e t b u rgerlijke of p olitieke leve n zic h in af s p e elt, is d o o r e n d o o r ee n gelu k s s p el, va n d e be u r s s p ec ula tie t o t d e verwerving van ee n b a a n a a n t oe, d e jac h t n a a r kla n te n, h e t z oe ke n n a a r werk, h e t s t reve n n a a r b evo r d e ri ng e n ri d d e r o r d e n, d e vo d d e n k ra m e rij va n d e sjac he r a a r s, e n z. Lukt h e t, d e co nc u r re n t t e ove rt r oeve n e n t e over bie de n, d a n is d e “gelukkige wor p” ge m a a k t; wa n t voo r ee n geluk m o e t m e n al d o o r h e b b e n, d a t d e overwin na a r m e t ee n al is h e t d o o r d e m e e s t z o rgv ul dige vlijt gevo r m d e begaaf d h ei d is uitge r u s t, waa r d e a n d e re n nie t tege n o p k o n d e n, d u s d a t er gee n get ale n tee r d e re n be s t a a n. En zij die m i d d e n in d e z e wis seling va n gelu k h u n d agelijk s b e s t a a n slijte n, z o n d e r e r erg in t e h e b be n, r a ke n in d e m e e s t z e d elijke vero n twaa r diging, wa n n ee r h u n eige n p ri ncipe in n a a kt e vor m o p t r ee d t e n als k a nsspel “o ngelu k a a n ric h t.” Dat ka n s s p el is ee n over d ui delijke, t e uitge s p r o ke n co nc u r re n tie e n kwet s t, n e t als die s t ellige n a a kt h ei d, h e t eer z a m e sc h a a m t egevoel. Aan di t h ee r s e n va n h e t t oeval wille n d e s ocialiste n p a al e n p e r k s t elle n e n z e wille n ee n m a a t sc h a p pij vor m e n, waa ri n d e m e n s e n nie t la nger va n h e t gelu k af h a n kelijk, m a a r vrij zij n. Op d e m e e s t n a t u u rlijke wij ze uit di t s t r eve n zic h p a s als h a a t va n d e “o ngelu k kige n” t ege n d e “gelukkige n,” d.w. z., va n d ege n e n voo r wie h e t gel uk weinig of nie t s ge d a a n h eeft, tege n diege ne n, voor wie h e t alles h e ef t ge d a a n. De ze wrevel gel dt eige nlijk nie t voo r d e gelu k kige n, m a a r voo r h e t gelu k , d e z e r o t t e plek va n het b u rge r d o m. O m d a t d e co m m u ni s te n eer s t d e vrije a r bei d t o t h e t we z e n van d e m e n s h e b b e n verklaa r d, he b be n z e, ne t z o als bij alle b e zige m e n t aliteit, ee n z o n d a g, z o als alle m a t e riële s t reve n, ee n God, ee n ver h effing e n s tic h ti ng n a a s t h u n gee s tlo z e “arbeid,” n o dig h eef t. Da t d e co m m u nis t in jo u d e m e n s, d e b r o e d e r ziet, is allee n m a a r d e z o n d ag se k a n t va n h e t co m m u ni s m e. In vergelijking m e t d e d r u k b e zige n, n ee m t hij jo u h ele m a al nie t gewoo n als m e n s, m a a r als m e n s elijke a r bei de r of a r b eid e n d m e n s. De eer s t e be sc h o uwing beva t he t liberale p ri nci pe, d e twee d e verbe rg t h e t illiberalis m e. Zou jij ee n “luiaar d” zij n, d a n z o u hij z e ke r in jo u d e m e n s o n t k e n n e n, m a a r e r n a a r s t reve n
69
jo u als “lui m e n s” va n d e luihei d t e ge ne z e n e n e r n a a r s t r eve n jo u t o t h e t geloof te be ke re n, d a t d e a r bei d d e beste m mi n g e n roeping va n d e m e n s is. Daar o m t o o n t hij twee ge zic h te n: m e t h e t e ne h o u d t hij in d e ga te n, d a t d e m e n s elijke gee s t t evre de n wor d t ges tel d, m e t h e t a n d e re z o e k t hij n a a r mi d d ele n voo r h e t m a t e riele of licha m elijke. Hij geeft d e m e n s ee n tweevo u dige a a nstelling, ee n fu nc tie in d e m a t e riele b a a n e n ee n in d e gees telijke b a a n. Het b u rge r d o m h eef t d e gees telijke e n m a t e riele di nge n vrij ter beschikkin g gesteld e n h e t aa n ie de ree n overgelate n, er n a a r te grij pe n, wa n n ee r h e t h e m zi n d e. Het co m m u ni s m e ver sc haft z e ec h t a a n ie de ree n, d ri ng t z e h e m o p, e n d wi ng t h e n z e t e verwe rve n. Het m a a k t er er n s t m e e, d a t wij, a a n ge zie n allee n gees telijke e n m a t e riele goe de re n o n s t o t m e n s e n m a ke n, d e z e goe d e re n z o n d e r be z wa a r m o e te n k u n n e n verwe rve n, o m m e n s te zij n. Het b u rge r d o m m a a k te h e t verwerve n vrij, h e t co m m u nis m e d wingt t o t verwerve n e n erke n t allee n d a n m a a r ver werver, d e be r oe p s uitoefe na a r. Het is nie t ge n o eg, d a t h e t b er o e p vrij is, m a a r je m o e t h e t z elf grijpe n . Dus blijft voor d e kritiek e nkel n og over te bewij ze n, d a t h e t verwerve n va n d e z e goe de re n o n s n og o p gee n e n kele m a nier t o t m e n s m a a k t. Met h e t libera al gebo d, d a t ie de ree n uit zic h z elf ee n m e n s, of ie de ree n zic h t o t m e n s z o u m o e te n vor m e n, wer d d e n o o d z a a k ge s tel d, d a t ie de ree n voo r dit werk va n d e ver m e n s elijking d e gelege n hei d z o u m o e t e n h e b b e n, d.w.z. d a t h e t voo r ie de ree n m ogelijk m o e s t zij n o m aa n zic h z elf te we rke n. Het b u rge r d o m geloof de, d a t h e t hie rin b e mi d d el d h a d, t o e n h e t al h e t m e n s elijke a a n d e co nc u r re n tie overgaf e n d e ee nling h e t r ec h t gaf t o t d a t m e n s elijke. “Iede ree n m ag n a a r alles s t reve n.” Het s ociale libe ralis m e d e n k t, d a t die z a a k m e t h e t “moge n” nie t is afge d a a n, a a nge zie n m oge n allee n be te ke n t, d a t h e t nie m a n d ver b o d e n is, m a a r niet, d a t h e t voo r iede ree n m ogelijk is ge m a a k t. Daa ro m beweer t h e t, d a t h e t b u rger d o m allee n m e t d e m o n d e n in woor de n liber aal, in de r d a a d ec h te r h o og s t illibera al is. Van d e a n d e re k a n t wil h e t o n s alle m a al h e t m i d del geve n, o m a a n o n s z elf te k u n n e n we rke n. Door h e t p ri ncipe va n d e a r bei d wo r d t h e t p ri ncipe va n h e t geluk of va n d e co nc u r re n tie werkelijk over bo d e n. Tegelijk ec h te r be sef t d e a r b ei de r, d a t h e t we z e nlijke a a n h e m “de a r beide r” m o e t zij n, d a t ver va n egoïs m e af s t a a t e n hij o n d e rwe r p t zic h a a n h e t o p p e r h oof d va n ee n a r bei d s m a a t sc h a p pij, n e t z o als d e b u rge r be r u s t e n d aa n d e conc u r re n tie s t a a t hi ng. De sc h o n e d r o o m va n ee n “sociale plich t” wor d t n o g voor tge d r oo m d. Men d e n k t o p nie uw, d a t d e m a a t sc h a p pij o n s geeft, wa t we n o dig h e b be n e n d a t we d a a r o m h a a r schatplichtig, h a a r alles versc h ul dig d zij n. (Pro u d h o n in: Créa tio n d e l’or d re b.v. r oe p t uit: In d e in d u s t rie, z o wel als in d e we te n sc h a p, is d e p u blicatie va n ee n uitvin di ng d e eer s t e e n h eilige plich t.) Men blijft er bij, d e “ho og s te gever va n alle goe de re n” t e willen diene n . Da t d e m a a t sc h a p pij h ele m a al gee n ik is d a t ka n geve n, verle ne n of ver sc h affe n, m a a r ee n in s t r u m e n t of mi d d el, waa r we p r ofijt uit z o u d e n k u n ne n t re kke n, d a t we gee n m a a t sc h a p p elijke plich te n, m a a r gewo o n weg bela nge n h e b be n, d a t d e m a a t sc h a p pij o n s t e n die n s t e z o u m o e te n s t a a n bij h e t s t reve n er na a r, d a t we d e m a a t sc ha p pij gee n offer sc h ul dig zij n, m a a r d a t als we iet s offe re n, dit a a n o n s z elf offe re n: d a a r a a n d e n k e n d e s ocialis te n nie t, o m d a t z e — n e t als
70
liber ale n — in h e t religie u z e p ri ncipe zi t te n geva nge n e n ijverig s t r eve n n a a r ee n, z o al s d e s t a a t t o t va n d a ag t oe wa s, h eilige m a a t sc h a p pij. De m a a t sc h a p pij waa r we alles va n k rijge n, is ee n nie uwe m e e s t e re s, ee n nie uw s p o o k, ee n nie uw “hoge r we ze n,” d a t o n s “in zij n die n s t n ee m t!” Een n a d e re be oor d eling va n h e t p olitieke, z o wel als va n h e t s ociale liberalis m e ka n m e n p a s hie ro n d e r vin de n. We gaa n er voo r h e t oge n blik t o e over, h e t voo r d e rec h t er s t oel va n h e t h u m a ne of kritisc he liberalis m e t e b re n ge n. § 8. HET HUMANE LIBERALISME O m d a t in h e t zic h z elf bekritiser e n d e, h e t “kritisc he” liberalis m e, waa r bij d e critic u s ee n liber aal blijft e n b ove n h e t liber ale p ri ncip e, d e m e n s, niet uit s tijgt, h e t libe ralis m e wor d t voltooi d, m o e t he t bij voo rk e u r n a a r d e m e n s gen o e m d wor d e n e n h e t “hu m a nis m e” he t e n. De a r bei de r gaa t d o o r voor d e m e e s t m a t e riele e n egoïs tisc he m e n s. Hij d o e t voor de m e ns heid h ele m a al nie t s, d oe t alles voor zich z elf, voo r zij n eige n welvaar t. Het b u rge r d o m h eef t, o m d a t h e t d e m e n s allee n d o o r zij n geb o o r te voo r vrij hiel d, h e m voor h e t overige in d e kla uwe n va n d e o n m e n s e n, d e egoïs te n, m o e te n late n. Daa ro m h eeft h e t egoïs m e in h e t regi m e n t va n h e t p olitieke libe ralis m e ee n o n t z a glijk t e r rein o m vrij te be n u t te n. Evenals d e b u rge r d e s t a a t, z al d e a r bei de r d e m a a t sc h a p pij gebr uike n voo r zij n egoïstische d oelein de n. U h e b t t oc h allee n m a a r ee n egoïs tisc h d o el, u w welvaar t! verwijt d e h u m a nis t d e s ocialist. Allee n m a a r wa n n ee r u ee n z uiver m e nselijke bela n g die n t, wil ik uw m e tge z el zij n. “Daa r t oe b e h o o r t ec h te r ee n s t e r ke r, ee n o mv at t e n d e r, d a n ee n arbeidersbe w ust zijn .” “De a r b ei de r m a a k t niet s, d a a r o m h e eft hij niet s: hij m a a k t ec h te r niet s, o m d a t t e rwijl zij n werk s t ee d s ee n p e r s o o nlijk blijft, ee n o p eige n be h oef te n be re ke n d e, d a gelijkse a r b eid is.” Men k a n zic h hie rbij o ngeveer h e t volge n d e in de n ke n: h e t werk va n Gute n b e rg bleef niet p e r s o o nlijk, m a a r kweek t e t alrijke ki n de r e n o p e n leeft va n d a ag n og. Het wa s o p d e be h o ef te va n d e m e n s h ei d geb a s eer d e n wa s ee n ee uwige, o nverga n kelijke. Het h u m a nis tisc he bew u s t zij n verac h t z o wel h e t b u rge r - als h e t a r b eid e r s b ew u s t zij n: wa n t d e b u rge r is allee n m a a r “onger u s t” ove r d e vageb o n d e n (over alle n, die “gee n be p a al de be zighe de n” h e b be n) e n h u n “im m o r aliteit”; d e a r bei de r “is vero n twaa r dig d” over d e luiaard (“luilak”) e n die n s “o n z e d elijke” b a sis b egin sele n, o p gr o n d van h u n uit z uige n d e n o n m a a t sc h a p p elijk k a ra k te r. Daar o p a n two o r d t d e h u m a nis t: d e werkeloo s h ei d va n z ovele n is allee n jo uw werk, filiste r! Maar d a t jij, p r ole t ariër, va n ie de ree n geploeter eis t e n d e z e kwelling alge m ee n wil m a k e n, d a t kleeft n og aa n jo u va n jo uw vroegere p a ke z elac h tig h ei d. Jij wil, d o o r d a t alle n zic h eve n z e er m o e t e n af be ule n, wor d t d e kwelling z elf verlich te n, m a a r allee n o m d a t d a a r alle m a al eve nveel vrije tijd d o o r k rijge n. Wat m o e t e n zij m e t h u n vrije tij d b egin n e n? Wat d o e t jo uw “maa t sc ha p pij,” z o d a t d e z e vrije tij d m e n selijk d o o rgeb r ac h t z o u k u n n e n wo r d e n? Ze z al wel wee r d e verkrege n vrije tij d a a n d e egoïs tisc h goe d k e u ring m o e t e n overla te n e n j uis t dit ver krege ne, d a t jo uw m a a t sc h a p pij eis t, valt in h a n d e n va n d e egoïste n, n e t als h e t voor d eel va n h e t b u rge r d o m, h et voor de m e n s verlost zij n v a n de m e ester, d o o r d e s t a a t nie t m e t ee n m e n s elijke inh o u d gevul d k o n wo r d e n e n d a a r o m overgelate n m o e s t wor de n aa n d e willeke u r.
71
Inde r d a a d is h e t n o o d z a kelijk, d a t d e m e n s z o n d e r m e e s t er is, m a a r d a a r o m m o e t o o k niet d e egoïs t weer ove r d e m e n s, m a a r d e m e n s m e e s te r over d e egoïst wor d e n. Inde r d a a d m o e t d e m e n s vrije tij d vin de n, m a a r wa n n e er d e egoïs t die zic h z elf t e n n u t te m a a k t, d a n gaa t h e t a a n d e m e n s voo r bij; d a a r o m m o e t jij d e vrije tij d ee n m e n s elijke be t eke nis geve n. Maar o o k jullie a r bei d verric h te n jullie, a r bei de r s, uit egoïs tisc he m o tieve n, o m d a t j ullie wille n e te n, d ri n ke n, leve n; h o e z o u d e n jullie d a n in je vrije tij d m i n d e r egoïs tisc h k u n n e n zij n? Jullie a r b ei d e n allee n m a a r, o m d a t h e t n a ge d a ne a r bei d goe d r u s t e n (luiere n) is e n waa r m e e jullie je vrije tij d d o o r b re n ge n, blijft a a n h e t toev al overgela te n. Wil m e n ec h te r voor h e t egoïs m e ie de re o p e ni ng afsluite n, d a n m o e t ee n volko m e n “bela ngeloo s” h a n d ele n n a ges t reef d wor d e n, d e totale b ela ngloo s h ei d. Allee n d a t is m e n s elijk, o m d a t allee n d e m e n s bela ngeloo s is; d e egoïs t h eef t altijd b ela nge n. Late n we int u s s e n d e ongeïnteresseerd heid m e e telle n, d a n vrage n we: wille n jullie d a n n e rge n s bela ng in s telle n, voor nie t s be ziel d zij n, nie t voo r d e vrijhei d, m e n s h ei d e n z.? “O ja, m a a r d a t is gee n egoïs tisc h b ela ng, gee n bela n gstelling, m a a r ee n m e n s elijke, d.w.z. ee n t he o re tisc he, n.l. ee n bela ng s telling, nie t in d e ee nling of ee nlinge n (alle n), m a a r in d e idee, in de m e n s.” En j ullie m e r ke n niet, d a t ook jullie allee n m a a r b e ziel d zij n voo r jullie idee, jullie vrijheid si dee? En m e r ke n jullie ver de r ook nie t, d a t j ullie o n geïnteresseerd heid, n e t als d e go d s die n s tige, wee r ee n h e m el se bela ng s telling is? Het n u t va n d e ee nling laat j ullie in ie de r geval ko u d e n j ullie z o u d e n a b s t r ac t k u n n e n uit ro e p e n: fiat liber ta s, p e re a t m u n d u s. Jullie z o rge n ook niet voo r d e d a g va n m o rge n e n jullie h e b b e n eige nlijk gee n er n s tige z o rge n voor d e be h oef te n va n d e ee nling, n oc h voo r j ullie eige n wel zijn, n oc h voor die va n d e a n d e re n; m a a r d a t m a a k t j ullie alle m a al gee n fluit uit, o m d a t j ullie d we pe r s zij n. Is mi s sc hie n d e h u m a nis t z o libera al, o m al h e t voo r d e m e n s m o gelijke voo r m e nselijk uit t e geve n? Intege n d eel! Over d e h o e r d e elt hij weliswaa r h e t m o r ele voo ro o r d e el va n d e filis te r s niet , m a a r d a t “de ze vro uw va n h a a r lich aa m ee n gel dver sc h affe n d e m ac hine m a a k t,” m a a k t h a a r als “me n s” voo r h e m verac h telijk. Hij o o r d eelt als volgt: De h oe r is gee n m e n s, of: voor z over ee n vro uw h o e r is, z ove r is z e o n m e n s elijk, o n t m e n s t. Ver de r: d e joo d, d e c hris te n, d e ge p rivilegieer d e, d e t h e olo og e n z. is nie t m e n s; voor z ove r je joo d be n t e n z., b e n je niet m e n s. Weer h e t i m p e r a tieve p o s t ulaa t: wer p al h e t bij z o n d e re va n je af, b e k ritiseer h e t weg! Wees n oc h jo o d, n oc h c h ris te n e n z., m a a r wee s m e n s, nie t s d a n m e n s! Laat jou w m e n selijk heid t ege n elke b e p e r ke n d e be p aling m e e t elle n, m a a k je d o o r mi d d el va n h a a r t o t m e n s e n m a a k je va n die be pe rkinge n vrij, m a a k je t o t ee n “vrije m e n s,” d.w.z. erke n d e m e n s elijk h eid als jou w alles be p ale n d w e z e n . Ik z e g: jij be n t z e ke r m e e r d a n joo d, m e e r d a n c h ris te n e n z., m a a r jij b e n t o o k m ee r d a n m e n s. Dat zij n alle m a al ideeë n, jij ec h te r b e s t a a t in leven d e lijve. De n k je d a n, o oit “me n s als z o d a nig ” t e k u n n e n wo r d e n? De n k jij, d a t o n z e n a k o m elinge n gee n vooroo r dele n e n be k r o m p e n h e de n m e e r uit t e r o eie n z ulle n h e b b e n, waa rvoo r o n z e k rac h te n nie t t oe reike n d zij n? Of geloof jij mi s sc hie n in jou w 4 0 of 5 0 jare n z o ver geko m e n t e k u n n e n zij n, d a t in d e volge n d e d a ge n niet s m e e r a a n jo u o p t e los se n is e n d a t jij m e n s be n t? De m e n s e n van d e t oek o m s t z ulle n n og m e nige vrijheid m o e t e n bevec h te n , die wij niet ee n s m i s se n. Waart oe wil jij die latere vrijh ei d geb r uike n? Wil jij je als niets be sc h o uwe n, voor d a t jij m e n s gewo r d e n b e n t, d a n m o e t jij t o t a a n h e t
72
“laa t s t e oor d eel” wac h te n, t ot d e d ag, d a t d e m e n s of m e n s h ei d d e vol m a a k t h ei d be reikt z al h e b be n. Maar o m d a t jij z e k e r voo r die tij d s t e rf t, waa r blijft d a n jou w overwin ni ngsge sc he n k? Draai d e z a a k liever o m e n z eg t o t je z elf: Ik be n m e n s! Ik h o ef d e m e n s nie t eer s t in m ij z elf t o t s t a n d te b re nge n, o m d a t die al t o t mij z elf be h o o r t, z o als al mij n eige n sc h a p p e n. Hoe ka n m e n t oc h, vraagt d e critic u s, tegelijk joo d e n m e n s zij n? Op d e eer s t e plaa t s, a n twoo r d ik, ka n m e n hele m a al n oc h jo o d, n oc h m e n s zij n, als “me n” e n joo d of m e n s h e t z elf de z o u be te ke ne n; “me n” gaa t altij d d e z e b e p alinge n t e b ove n e n Sch m o el m a g n og z o joo d s zij n, joo d, nie t s d a n joo d, k a n hij niet zij n, allee n al o m d a t hij de z e joo d is. Te n twee de ka n m e n z e ke r als joo d gee n m e n s zij n, wa n n e er m e n s - zij n b e te ke n t, niet s bij z o n d e r s zij n. Te n d e r d e ec h te r — e n d a a r k o m t h e t juis t o p aa n — k a n ik als joo d h ele m a al zij n, wat ik n u ee n m a al k a n zij n. Van Sa m u el of Mo ze s e n a n d e re n h a d je m o eilijk k u n n e n verwac h te n, d a t z e zic h b ove n h e t jo d e n d o m z o u d e n h e b b e n k u n n e n ver heffe n, h oewel je m o e t z e gge n, d a t z e n og gee n “me n se n” wa re n. Ze ware n p r ecies, wa t z e ko n d e n zij n. Is h e t m e t d e tege nwo o r dige jo d e n a n d e r s? O m d a t jij d e idee va n d e m e n s h ei d he b t o n t d e k t, volgt d a a r d a n uit, d a t elke jo o d zic h d a a r t o e z o u k u n n e n be ke re n? Als hij h e t ka n, laat hij he t nie t n a e n laa t hij h e t n a, d a n ka n hij h e t nie t. Wat gaa t he m jo uw verla nge n aa n, wa t d e roepin g m e n s te zij n, die jij voo r h e m uitvaa r digt”? In d e o n s d o o r d e h u m a nis t voor s p el d e “me n s elijke m a a t sc h a p pij,” z al h ele m a al nie t s wor de n geacce p tee r d, va n wa t d e ee n of d e a n d e r “bij z o n d e r” a a n zic h h eeft, z al gee n waa r de h e b be n, wa t ee n “privé” - k a r a k t e r d r a ag t. Op d e z e m a nier sl uit d e cirkel van h e t liber alis m e zic h, d a t in d e m e n s e n d e m e n s elijke vrijheid vol m a ak t zij n goe d e p ri nci pe, in d e egoïs t e n al h e t p riva te zij n kwa d e p ri ncip e, in d e ee n zij n Go d, in d e a n de r zij n Duivel h eef t, e n in “de s t a a t” verloo r d e bij z o n d e re of p riva te p e r s o o n zij n waa r de (gee n p e r s o o nlijk voor rec h t), b o e t t e in d e “ar bei de r s - of lo m p e n m a a t sc h a p pij” h e t bij z o n d e re of (private) eige n d o m, zij n goe d ke u ri ng in. Zo z al in d e “me n selijke m a a t sc h a p pij” al h e t bij z o n d e r e of p riva te b uite n b e sc h o u wing valle n e n wa n n ee r d e “z uivere kritiek” h a a r m o eilijke werk z al h e b b e n volb rac h t, z al m e n wete n wat alle m a al p rivé is e n wa t m e n “in zij n nie t t e d o o r b o r e n gevoel” z al m o e te n late n s t a a n. O m d a t d e s t aa t e n d e m a a t sc h a p pij voor h e t h u m a n e liberalis m e nie t vold oe n, n egee r t h e t bei de e n be h o u d t z e t egelijker tij d. Zo b eweer t h e t, d a t d e o p d r ac h t va n d e z e tij d “gee n p olitieke, m a a r ee n s ociale” is e n d a n wor d t o p nie uw d e “vrije s t a a t” voo r d e t oe ko m s t beloof d. In we rkelijk hei d is d e “me n s elijke m a a t sc h a p pij” ec h te r b eid e, d e m e e s t alge m e ne s t a a t e n d e m e e s t alge m e n e m a a t sc h a p pij. Allee n tege n d e b e p e r k te s t a a t wor d t s telling ge no m e n, m e n verwijt h e m d a t hij t e veel o p h ef m a a k t va n gee s t elijke p rivé - bela nge n (b.v. va n h e t go d s die n s tige geloof va n d e le de n), e n tege n d e be pe rk te m a a t sc ha p pij, d a t die ee n gro te r ol s p e elt bij d e m a t e riële p rivé - b ela nge n . Beide n m o e t e n d e z e p rivé - bela nge n a a n d e p rivé - p e r s o n e n overlat e n e n zic h als m e n s elijke m a a t sc h a p pij allee n o m d e alge m ee n m e n s elijke b ela nge n be k o m m e re n. Terwijl d e p olitici d e eige n wil, d e eige n zi n nig h ei d of d e willeke u r d ac h te n af te sc h affe n, m e r k te n z e niet, d a t d o o r h e t eige n do m d e eige n zin nig heid ee n z e ke r t oevluc h t s o or d over hiel d. Terwijl d e s ocialis te n ook h e t eige n do m weg n e m e n, m e r k e n z e nie t, d a t di t zic h in d e eige n a ar d ee n voor t be s t aa n ver z ek e r t. Is d a n allee n geld e n goe d ee n eige n d o m, of is ook elke m e ni ng ee n mij ne, ee n eige ne?
73
Dus m o e t ook elke m e ni ng o pge heve n of o n p e r s o o nlijk wo r d e n ge m a a k t . De p e r s o o n ko m t gee n eige n m e ni ng t oe, m a a r n e t als d e eige n zi n nig hei d o p d e s t a a t, h e t eige n d o m o p d e m a a t sc h a p pij wer d overge d r age n, m o e t o o k d e m e ni ng o p ee n alge m e n e , “va n d e m e n s,” wor de n ove rge d r age n e n d a a r d o o r ee n alge m ee n m e n s elijke m e ni ng wo r d e n. Blijft d e m e ni ng be s t a a n, d a n h e b ik m ij n Go d (Go d b e s t a a t allee n als “mijn Go d,” is ee n m e ni ng of mij n “geloof”) d u s m ij n geloof, mij n religie, mij n ge d ac h te n, mij n ideale n. Daar o m m o e t er ee n alge me e n m e n s elijk geloof k o m e n, h e t “f a n atis m e v a n de v rijheid.” Dit z o u n a m elijk ee n geloof zij n, d a t m e t h e t “we ze n va n d e m e n s e n” overee n z o u ko m e n e n o m d a t allee n “de m e n s” re d elijk is (ik e n jij k u n n e n z e e r o n re d elijk zij n!), ee n re delijk geloof . Evenals d e eige n zi n nig heid e n h e t eige n d o m m a c hteloos wo r d e n, m o e t d e eige n a a r d of h e t egoïs m e di t h ele m a al wor d e n. In d e z e h o ogs te o n twikkeling “van d e vrije m e n s” wo r d t h e t egoïs m e, d e eige n a a r d, p ri nci pieel be s t re de n e n h e t z o o n d e rge sc hik te d o el, n.l. d e s ociale “welvaar t” va n d e s ocialis te n e n z., ver dwij nt voor d e ver heve n “idee va n d e m e n s h ei d.” Alles, wat niet iet s “alge m ee n m e n s elijk” is, is iets bij z o n d e r s, s telt allee n d e ee nling of d e e n e tevre d e n, of wa n ne er h e t iede ree n bevre digt, d a n d o e t h e t h e n slec h t s als ee nlinge n, nie t als m e n s e n, e n h e e t d a a r o m ee n “egoïs tisc he.” Voor d e s ocialiste n is d e w elv aart n og h e t h o og s te d o el, z o als voo r d e p olitieke liber ale n d e vrije conc urre ntie h e t aa nge n a m e wa s; d e welvaa r t is n u o o k vrij e n wa t zij h e b be n wil, m a g z e zic h a a n sc h affe n, z o als wie zic h m e t d e we d s t rij d (co nc u r re n tie) z o u willen inlate n , d a a rvoor z o u k u n n e n kie ze n. O m a a n d e we d s t rij d d eel t e n e m e n, h o ef je allee n m a a r b u rge r, o m a a n d e welvaa r t d eel te n e m e n, allee n m a a r arbeider t e zij n. Beide n h e b b e n n o g niet d e z elf de b e te ke nis als “me n s.” De m e n s is p a s “waar ac h tig goe d,” als hij o o k “gees telijk vrij” is! Wan t d e m e n s is gees t, d a a r o m m o e t e n alle m ac h te n, die h e m, d e gees t, vree m d zij n, alle b ove n m e n s elijke, h e m else, o n m e n s elijke m ac h te n te n val wo r d e n ge b rac h t e n d e n a a m “me n s” m oe t bove n alle a n de re n a m e n zij n ver heve n. Zo keer t in di t ein de va n d e nie uwe tij d (tijd va n d e nie uwe n) als h o of d z a a k weer te r ug, wa t in h e t begin va n d e z e tij d d e h o of d z a a k was gewee s t: d e “gee s telijke vrijhei d.” Tot d e co m m u nis t in h e t bij z o n d e r z eg t d e h u m a n e liberaal: wa n n e er jij d e m a a t sc h a p pij jou w be d rijvighei d voo r sc h rijft, d a n is d a t weliswaa r vrij va n d e invloe d va n d e ee nlinge n, d.w. z. va n d e egoïs te n , m a a r h o ef t d a a r d o o r n og gee n z uivere m e nselijke werk z a a m h ei d te zij n e n jij n og gee n vol m a ak t o rgaa n va n d e m e n s h ei d. Welk s o o r t werk d e m a a t sc h a p pij va n jo u eis t, blijft n og h eel toev allig: z e z o u jo u bij d e b o uw va n ee n t e m p el e n d e rgelijke k u n n e n a a n s t ellen, of, als d a t nie t z o z o u zij n, d a n z o u jij t oc h uit eige n beweging als d w a a s, d u s voor ee n o n m e n s elijk hei d b e zig k u n n e n zij n; ja s t e r ke r n og, jij werk t ec h t allee n o m je te voe d e n , o m te n mi n s t e t e leve n, t e rwille van h e t lieve leve n e n nie t t er ver hee rlijking va n d e m e n s h ei d. Daar o m is d e vrije be zigh ei d p a s d a n be reikt, als jij je va n alle d o m h e d e n vrij m a a k t, je va n al h e t niet - m e n s elijke, d.w.z. egoïs tisc he (allee n va n h e t u nieke, nie t va n wa t bij d e m e n s in d e ee nling h o o r t) bevrij d t, alle d e m e n s of d e idee va n d e m e n s h ei d ver d uis te re n d e e n o nwa re ge dac h t e n o plo s t, kor t o m, als jij niet allee n o nge re m d in jo uw b e zig he d e n b e n t, m a a r ook d e in ho u d va n jo uw be zig h e d e n uit sl uite n d m e n s elijk is e n jij allee n voo r d e m e n s h ei d leeft e n werk t. Dat is ec h te r nie t h e t geval, z ola ng h e t d o el va n jo uw s t reve n
74
allee n jo uw e n d e w elv aart va n ie de ree n is: wat jij voo r d e lo m p e n m a a t sc h a p pij d o e t, ko m t o p gee n e nkele m a nier a a n d e “me n selijke m a a t sc h a p pij te n goe d e.” De a r beid allee n m a a k t va n jo u gee n m e n s, o m d a t d e z e iet s for m eels e n iet s d a t a a n h e t voorwer p t oevalt is, m a a r h e t ko m t ero p aa n, wie jij, d e a r bei de n d e, be n t. Arbeide n k u n jij te n mi n s t e uit egoïs tisc he (ma te riële) m o tieve n d o e n, allee n o m je voe d s el e n z. t e versc haffe n: h e t m o e t ee n d e m e n s h ei d b evo r d e r e n d e, o p h e t wel zij n b e re ke n d e, d e hi s t orisc he, d.w. z. m e n s elijke, o n twikkeling die n e n d e, k o r t o m ee n h u m a n e a r bei d zij n. Da t h o o r t o p twee m a nie re n, t e n eer s t e d o o r d a t z e d e m e n s h ei d t e n goe d e k o m t, te n twee de d o o r d a t z e va n ee n “me n s” uitga a t. Het ee r s t e k a n allee n bij elke a r bei d h e t geval zij n, o m d a t ook h e t werk va n d e n a t u u r, b.v. va n d e diere n, d o o r d e m e n s e n te r bevor de ri ng va n d e wete n sc h a p geb r uik t k a n wo r d e n; h e t twee d e eis t, d a t aa n d e a r bei de r h e t m e n s elijke d oel va n zij n a r b ei d b eke n d is e n o m d a t hij dit b e sef allee n k a n h e b be n, als hij zic h z elf als m e ns be w ust is, is d e be slisse n d e voo rwaa r d e, h e t z elfbe w ust zij n. Er is z e ke r al veel be reikt, wa n ne er jij o p h o u d t ee n “st u k a r bei de r” t e zij n, m a a r jij zie t d a a r d o o r allee n m a a r aa n h e t ge heel va n jou w a r bei d voo r bij e n jij k rijgt d a a r over ee n be s ef, d a t n og ver va n ee n z elfbew u s t zij n, ee n b ew u s t zij n over jo uw wa re “zelf” of “we ze n,” d e m e n s, af s t a a t. Bij d e a r b eid e r blijft n og h e t verla nge n n a a r ee n “hoger bew u s t zij n” be s t a a n, d a t hij, o m d a t hij zij n werk z a a m h ei d als a r b eide r niet k a n s tille n, in ee n vrij u u r tje bevre digt. Daar o m b e s t a a t voo r h e m n a a s t zij n a r b ei d, d e r u s t e n hij zie t zic h ge dwo nge n in éé n a de m h e t a r bei de n e n h e t luiere n voo r m e n s elijk uit t e geve n, ja d e luilak, d e r u s t e n d e, d e wa re ver h effing t o e te ke n n e n. Hij werk t allee n, o m va n h e t werk verlos t te zij n: hij wil h e t wer k allee n m a a r vrij m a k e n, o m va n h e t werk vrij t e wor d e n. Genoeg, zij n werk h eeft gee n bevre dige n d e in h o u d, o m d a t die uit sl uite n d d o o r d e m a a t sc h a p pij o pgeleg d, allee n m a a r ee n t aa k, ee n o p gave, ee n b e ro e p is e n o m gekee r d, bevre digt zij n m a a t sc ha p pij h e m nie t, o m d a t die t e werke n geeft. Het werk z o u h e m als m e n s m o e te n b evre dige n: in d e plaa t s d a a rvan b evre digt h e t d e m a a t sc h a p pij; d e m a a t sc ha p pij z o u h e m als m e n s m o e te n b e h a n d ele n e n z e b e h a n d elt h e m als lo m pe n a r beide r of a r bei de n d e lo m p. Werk e n m a a t sc ha p pij zij n voor h e m m a a r in z over re b r uik b a ar, niet h o e hij die als m e n s n o dig h e ef t, m a a r als egoïs t. Voor z over d e k ritiek o p h e t a r beid e r d o m. Het verwijs t n a a r d e “gee s t,” voer t d e s t rij d va n d e “gees t m e t d e m a s s a” e n verklaa r t d e co m m u nis tisc he a r b eid t o t gees tel o z e m a s s a - a r bei d. Werksc h uw, als z e is, h o u d t d e m a s s a e rva n o m h e t we rk z o lich t m ogelijk te m a ke n. In d e litter a t u u r, die h e d e n m a s s a al gelever d wo r d t, b re ng t d e werk sc h uw hei d d e over be ke n d e op per vla k kig heid voo r t, die “de m o eite o m te o n d e r z oe ke n” afwijs t. Daar o m z egt h e t h u m a n e liberalis m e: jullie willen a r bei d; welaa n, wij willen d a t o o k, m a a r wij wille n he m in d e groo t s te m a t e. Wij wille n h e m nie t o m vrije tij d t e win n e n, m a a r o m in h e t wer k z elf alle vol d oe ni ng t e vin d e n. Wij wille n d e a r bei d, o m d a t die o n z e z elfo n twikkeling vor m t. Maar h e t werk m o e t d a n d a a r ook n a a r zij n ! Allee n d e m e n s elijke, z elfbew u s te a r b eid, allee n die a r beid, die gee n “egoïstisc he” b e d o elinge n, m a a r d e m e n s t o t d o el h eef t e n d e z elfo pe n b a ring va n d e m e n s is, ee r t d e m e n s, z o d a t er ge z eg d k a n wo r d e n: labo r o, ergo
75
s u m, ik a r bei d d.w.z. ik be n m e n s. De h u m a nis t wil alle m a t e rie ver wer ke n d e a r b eid va n d e geest, d e gee s t, die gee n di ng m e t r u s t of in zij n be s te n dig h eid laa t, die zic h bij niet s n ee rlegt, alles o n tlee d t, elk verkr ege n re s ulta a t o p nie uw be k ritiseer t. De ze r u s t elo z e gee s t is d e ware a r beide r, hij ver d elgt d e voo r o o r d ele n, ver nietigt d e b e p e r ki nge n e n be kr o m p e n h e d e n e n ver heft d e m e n s b ove n alles, wa t h e m z o u k u n n e n be h ee r se n, uit , t e rwijl d e co m m u ni s t e n kel voor zic h z elf e n nie t ee n s vrij, m a a r uit n o o d werk t, k o r t o m ee n dw a nga r bei de r voor s telt. Zo’n s oo r t a r bei de r is nie t “egoïs tisc h,” o m d a t hij nie t voo r d e ee nling, n oc h voo r zic h z elf, n oc h voor a n d e re ee nlinge n, d u s niet voo r p riv ate m e n s e n werk t, m a a r voor d e m e n s h ei d e n h a a r voor uitga ng: hij lenigt gee n p e r s o o nlijke s m a r t e n, z o rg t niet voo r p e r s o o nlijke be h oef te n, m a a r h ef t b e p e r ki nge n o p, waa r d e m e n s h ei d in zit ge p e r s t, vers t r o oit voor oor d ele n , die ee n h ele tij d h ee r s e n, overwin t b ele m m e ri nge n, die voo r alle m a al d e weg vers p e r re n, r ui m t vergis singe n o p, waa r d e m e n s e n in geva nge n z a t e n, o n t d e k t waa r he d e n, waa rva n hij vin d t d a t z e voor alle m a al e n voo r alle tij d e n gel d e n, ko r t o m, hij leeft e n werk t voor d e m e n s h ei d. De o n t d e k ke r va n ee n grote waa r h ei d wee t als ee r s te wel, d a t die voo r d e a n d e re m e n s e n n u t tig z o u k u n n e n zij n e n d a t ee n jaloer s voo r zic h allee n h o u d e n, h e m gee n ge noege n ver sc h af t, d eelt hij h a a r m e e; m a a r al b e sef t hij o o k, d a t zij n m e d e d eling voo r d e a n d e re n va n z e e r gro te waa r d e is, h e eft hij t oc h zij n waa r h ei d in gee n geval t e r wille va n die a n d e r e n ge z oc h t e n gevo n d e n, m a a r wel voo r zic h z elf, o m d a t hij e r z elf n a a r verla ng de, o m d a t d e d ui s te r ni s e n d e waa n h e m niet m e t r u s t liet, t o t d a t hij zic h n a a r zij n be s te k u n n e n licht e n o p hel de ri ng h a d ver sc h af t . Hij werkt d u s t e r wille va n zic h z elf e n t o t b evre diging van zij n eige n be h o ef te n. Da t hij d a a r m ee ook voor a n d e re n, ja, voo r h e t h ele n age slac h t n u t tig is, o n t n ee m t zij n werk niet h e t egoïstische ka ra k te r. Aan d e a n de re ka n t, wa n nee r t oc h o o k hij allee n m a a r t e r wille va n zic h z elf z o u werke n, waa r o m z o u zij n d a a d d a n m e n s elijk zij n e n die va n d e a n d e re n o n m e n s elijk, d.w.z. egoïstisc h? So m s, o m d a t dit b oe k, di t sc hil derij, sy m fo nie, e n z. h e t werk va n h e el zij n we z e n is, o m d a t hij d a a r bij zij n be s t ge d a a n h e eft, zic h d a a r h ele m a al inge legd e n hij d a a r h ele m a al in t e erke n ne n is, t erwijl h e t werk va n ee n h a n d we rke r, allee n m a a r d e h a n d wer ke r, d.w.z. d e bekwa a m h ei d va n h e t h a n d we rk, nie t “de m e n s” weergeef t? In zij n ge dic hte n h e b be n we d e h ele Schiller, in z o of z oveel h o n d e r d k ac h els h e b be n we d a a re n t ege n allee n m a a r d e kac hel m a k e r voo r o n s, niet “de m e n s.” Maar wil dit iets a n d e r s z egge n d a n: in h e t e ne werk zie t u m ij z o m o gelijk h ele m a al, in h e t a n de re allee n m ij n vaa r dighei d? Ben ik h e t niet wee r, die d e z e d a a d uit d r u k t? En is h e t nie t egoïs tisc he r , zich z elf in ee n werk a a n d e wereld a a n te bie d e n, zic h ui t te werke n e n t e o n twikkele n, d a n ac h te r zij n we rk verb o rge n t e blijve n? Jullie z egge n wel, d a t jullie d e m e n s o p e n b a r e n. Maar d e m e n s, die j ullie o p e n b a re n, b e n je z elf; j ullie o pe n b a re n d u s allee n m a a r je z elf, m a a r m e t dit ver sc hil m e t d e h a n d we r ke r, d a t d e z e niet in s t a a t is zic h in éé n werk s a m e n t e p e r s e n, m a a r, o m als zic h z elf erke n d t e wor de n, in zij n a n de re leven s be t rek ki nge n ge z oc h t m o e t wo r d e n e n d a t zij n be h o ef te, d e bevre diging waa r d a t werk t o t s t a n d m e e is geko m e n, ee n t h e o re tisc he wa s. Maar jij z ult mij a n t woo r d e n, d a t jij ee n h e el a n d e re, ee n waar diger, h oger e, gr o te re m e n s o p e n b a a r t, ee n m e n s, die m e e r m e n s is d a n ie de r a n d e r. Ik wil aa n n e m e n, d a t jij h e t m e n s - m o gelijke volbre ngt, jij t o t s t a n d b re n g t, wa t nie m a n d a n d e r s luk t. Waar be s t a a t d a n jo uw groo t hei d uit? Juis t d a a r ui t, d a t jij m e e r be n t d a n a n d e re m e n s e n (de “ma s s a”), m e e r be n t d a n m e nse n gewoo nlijk zij n, m e e r d a n “gewo n e m e n s e n,” j uis t in
76
jo uw ver heve n hei d b ove n a n de re m e n s e n. Van a n d e re m e n s e n o n d e r sc h ei d t jij je niet, d o o r d a t jij m e n s be n t, m a a r d o o r d a t jij ee n “u niek” m e n s b e n t. Jij t o o n t wel wa t ee n m e n s t o t s t a n d ka n br e nge n, m a a r o m d a t jij, ee n m e n s, d a t k u n t, d a a r o m k u n n e n a n de re n, ook m e n s e n, d a t n og nie t; jij h e b t d a t allee n m a a r als u niek m e n s verrich t e n be n t d a a rin u niek. Niet d e m e n s m a a k t jo uw groot h ei d ui t, m a a r jij sc h e p t h a a r, o m d a t jij m e e r be n t d a n m e n s e n m ac h tiger d a n a n d e r e m e n s e n. Men gelooft niet m e e r d a n m e n s te k u n n e n zij n. Meer k a n m e n nie t mi n d e r zij n! Ver de r gelooft m e n, d a t, wa t m e n o o k b er eikt, d a t altijd d e m e n s te n goe d e k o m t. In z over re ik altij d m e n s blijf, of n e t als Schiller, Zwaa b, z o als Kan t, Pruis, z o als Gus t av Adolf, ko r t zic h tig blijf, wor d t ik z e k e r d o o r mij n voor t reffelijk hei d ee n b uite ngewo o n m e n s, Zwaa b, Pr uis, of kor t zic h tige. Maar d a a r s t a a t h e t nie t veel be te r m e e, d a n m e t d e wa n delst ok van Fre de rik d e Grote, die t e rwille va n Fre de rik z elf, b er o e m d wer d. Het “geef God d e eer” ko m t overee n m e t h e t m o d e r n e “geef d e m e n s d e eer.” Ik ec h te r d e n k z e voor mij z elf te h o u d e n. O m d a t d e k ritiek d e m e n s e n a a n s p o o r t “me n s elijk” t e zij n, verk o n digt z e d e n o o d z a kelijke voorwaa r d e va n d e gez ellighei d; wa n t allee n als m e n s o n d e r d e m e n s e n is, is m e n a a n ge n a a m in de o m g a n g . Hier m ee verko n digt z e h a a r sociale d o el, nl. d e ves tiging va n d e “me n s elijke m a a t sc h a p pij.” On de r d e s ocialis tisc he t h e orieë n is d e k ritiek o n b e twis t b a a r d e m e e s t vol m a a k te, o m d a t z e alles verwij de r t e n d evaluee r t , wa t d e m e n s va n d e m e n s scheidt: alle voor rec h t e n t o t o p d a t va n h e t geloof t oe . In h a a r k o m t h e t p ri nci pe va n d e lief de va n h e t ch ris te n d o m, h e t ware s ocialis tisc h e p ri ncipe, t o t d e z uiver s te uitvoering e n wo r d t h e t laa t s t m ogelijke expe ri m e n t verrich t, a a n d e m e n s d e exclu siviteit e n h e t afge z o n d e r d - zij n t e o n t n e m e n: ee n s t rij d t ege n h e t egoïs m e in zij n m e e s t ee nvo u dige e n d a a r o m sc he r p s t e vor m, in d e vor m va n d e u niek h ei d, va n d e exclu siviteit z elf. “Hoe k u n n e n jullie waa rac h tig m a a t sc h a p p elijk leve n, z ola ng o o k n og éé n exclu siviteit t u s s e n j ullie be s t a a t?” Ik vra ag he t o m ge keer de: Hoe k u n n e n j ullie werkelijk u niek zij n, z ola ng er n o g éé n verba n d t u s s e n j ullie be s t a a t? Ha nge n jullie s a m e n, d a n k u n n e n j ullie nie t ui t elkaa r, wor de n j ullie d o o r ee n “ba n d” o m slo te n, d a n zij n j ullie nie t b a n d eloos, zij n j ullie m e t zij n tw aalve n, d a n vor m e n j ullie ee n d o zij n, m e t d ui z e n d e n ee n volk, m e t m iljoe ne n d e m e n s h ei d. Allee n wa n ne er jullie m e n s elijk zij n, k u n n e n jullie als m e n s e n m e t elkaa r o mg aa n, z o als jullie allee n m a a r, als j ullie p a t rio t te n zij n, als p a t rio t te n m e t elkaa r overweg k u n n e n!” Welaa n, a n twoor d ik d a n: allee n m a a r wa n n ee r jullie u niek zij n, k u n n e n jullie als d a tge ne, wa t j ullie zij n, m e t elkaa r o m g a a n. Juis t d e sc he r p s t e criticu s z al he t erg s te d o o r d e vloek va n zij n p ri nci pe s wo r d e n getr offe n. Terwijl hij d e e ne exclusiviteit n a d e a n d e re va n zic h afwe r p t, ke r kelijk hei d, p a t riot tis m e e n z., afsc h u d t, m a a k t hij d e e n e n a d e a n d e r e b a n d los e n z o n d e r t zic h va n d e ke r kelijke n, va n d e p a t riot te n e n z. af, t o t hij t e n slo t te, n a d a t alle b a n d e n zij n
77
verbr oke n , allee n s t a a t. Hij m o e t j uis t ie de ree n uit sl uite n, die iet s exclu siefs of p rivé’s h e b be n e n wa t ka n te n slot te exclu siever zij n, d a n d e exclu sieve, u nieke p e r s o o n z elf? Of d e n k t hij mi s sc hie n, d a t h e t be te r z o u zij n, als allen “me n s e n” z o u d e n wor d e n e n h u n exclusiviteit z o u d e n o pgeve n? Juis t o m d a t “alle n” “elke ee nling” be tek e n t, blijft d e sc her p s t e t ege n s telling be s t a a n, wa n t d e “ee nling” is d e exclu siviteit z elf. Al laa t d e h u m a nis t aa n d e ee nling nie t s p rivé’s of exclu siefs m e e r over, gee n p rivé - ge d ac h te n, gee n p rivé - d w a a s h ei d, al kritiseer t hij h e m alles voor d e n e u s weg, o m d a t zij n h a a t t ege n h e t p rivate ee n a b s ol u te e n fa n a tieke is, ke n t hij gee n ver d r a ag z a a m h ei d t ege n over he t p rivate, o m d a t al h e t p riva te o n m e nselijk is: t oc h k a n hij d a n d e p riva te p e r s o o n z elf nie t wegbe kritisere n, o m d a t d e h a r d h ei d va n d e af z o n d e rlijke p e r s o o n zij n k ritiek wee r s t aa t e n m o e t hij zic h t evre d e n s t elle n m e t d e z e p e r s o o n t o t ee n “privé p e r s o o n” te verklare n e n a a n h e m werkelijk al h e t p riva te weer over te late n. Wat z al d e m a a t sc ha p pij, die zic h o m nie t s p rivé’s m e e r b e k o m m e r t, d o e n? Het p rivate o n m ogelijk m a ke n? Nee, m a a r h e t a a n d e “ma a t sc h a p p elijke b ela nge n” o n d e rge sc hik t m a ke n e n b.v. aa n d e p rivé - wil ove rlate n, r u s t d age n t e m a k e n z oveel hij wil, als h e t m a a r niet m e t h e t alge m e e n bela ng in b o t si ng k o m t.” Al h e t p riva te wo r d t vrijgelate n , d.w.z. h e t is voor d e m a a t sc ha p pij va n gee n b ela ng. “Door h e t zic h afsl uite n va n d e wete n sc h a p h e b b e n d e ke rk e n religiositeit uitge s p r o ke n, d a t z e zij n, wat z e altij d gewee s t zij n e n d a t zic h m a a r o n d e r ee n a n d e re sc hijn verbo rge n, t oe n z e voor d e ba sis e n n o o d z a kelijke ves tiging va n d e s t a a t wer d e n uitgegeve n, ee n z uivere p rivé - a a ngelege n h ei d. Ook d e s tij d s, t oe n z e m e t d e s t a a t s a m e n hi nge n e n die t o t ee n c hris telijke m a a k t e n, ware n z e allee n m a a r h e t bewijs, d a t d e s t a a t n og niet zij n alge m ee n p olitieke idee h a d o n twikkel d , d a t hij allee n m a a r p rivé - rec h t e n ver tolkte; z e ware n allee n m a a r d e h o og s te uit d r u k king va n h e t feit, d a t d e s t a a t ee n p rivé - z a a k is e n uit sl uite n d m e t p rivé - z a ke n h eeft te m a k e n . Wan nee r d e s t a a t ei n delijk d e m o e d e n d e kr ac h t z al h e b b e n, zij n alge m e n e r oe pi ng te verv ullen e n vrij te zij n, als hij in s t a a t z al z ijn, d e bij z o n d e re bela nge n e n p rivé - a a ngelege n h e d e n h u n j uis te plaa t s te geve n , d a n z ulle n go d s die n s t e n ke r k z o vrij zij n, als z e t o t n u t o e n og niet gewees t zij n. Als d e m e e s t z uivere p rivé - a a ngelege n h ei d e n b evre diging va n d e z uiver p e r s o o nlijke be h oef te, z ulle n z e a a n zic h z elf zij n overgela te n e n elke ee nling, ie de re ge m ee n t e e n ke rkge n oo t sc h a p z al d a n voo r d e z alighei d van d e ziele n k u n n e n z o rge n, z o al s z e verkie s t e n voo r n o dig ac h t. Voor zij n ziele n z alig hei d m o e t d a n ie de ree n z elf z o rge n, voor z over dit zij n p e r s o o nlijke b e h o ef te is e n als ziele n he r d e r diege ne a a n s t ellen e n be z ol dige n, die d e b evre diging va n zij n b e h oef te voo r h e m h e t be s t e lijkt t e waa r bo rge n. De we te n sc h a p wor d t ein d elijk h ele m a al b uite n s p el ge ze t.” Wat m oe t er d a n t oc h gebe u r e n? Moet e r ee n ei n d aa n h e t m a a t sc h a p p elijk leve n ko m e n e n alle o m ga ng, alle verb r o e d e ri ng, alles wat d o o r h e t lief d e s - of h e t ge z elsc ha p s p rinci pe wer d gesc ha pe n, ver d wij ne n? Alsof niet altij d d e ee n d e a n d e r z al o p z o e ke n, o m d a t hij h e m n odig h eeft, alsof nie t d e ee n zic h niet aa n d e a n d e r a a n m o e t p a s se n , wa n n e er hij h e m n odig h ee ft. Het ver sc hil ec h te r is d a t ee nling zic h d a n werkelijk m e t ee n a n d e re ee nling vere nigt, t erwijl hij vroeger d oo r ee n b a n d m e t h e m verbo n de n wa s: z o o n e n va d e r zij n im m e r s d o o r h u n m o n dig hei d d oo r ee n b a n d o m slote n; d a a r n a k u n n e n z e zic h z elfs ta n dig vere nige n, t evor e n hoorde n z e als fa miliele de n s a m e n (ware n “horige n” va n d e fa milie), d a a r n a vere nige n z e zic h als egoïs te n, z o o n - e n va de r sc h a p blijve n, m a a r z o o n e n va de r bin de n zic h d a a r niet m e e r aa n.
78
Het laa t s t e p rivilege is in werkelijk h eid “de m e n s,” d a a r zij n alle n d o o r ge p rivilegieer d of als lee n gegeve n. Want z o als Brun o Bauer z elf z eg t; “Het p rivilege blijft, al wo r d t di t ook over alle n uitge s t r ek t.” Zo d o o rloo p t h e t liber alis m e d e volge n d e overga nge n: Te n eer s te: d e ee nling is niet d e m e n s, d a a r o m gel d t nie t s va n zij n af z o n d e rlijke p e r s o o nlijk hei d: gee n p e r s o o nlijke wil, gee n willeke u r, gee n bevel of o r d e r! Te n twee d e: d e ee nling h eeft niet s m e n s elijk s, d a a r o m geld t gee n m ij n e n dij n of eige n d o m. Te n d e r d e: o m d a t d e ee nling n oc h m e n s is n oc h iet s m e n s elijks h eef t, m o e t hij h ele m a al nie t zij n, m o e t als ee n egoïs t m e t al h e t egoïstisc h e d o o r d e k ritiek wo r d e n ver nietigd, o m voor d e m e n s “de n u p a s gevo n d e n m e n s,” pla a t s t e m a k e n. Ofsc hoo n ec h te r d e ee nling gee n m e n s is, is d e m e n s t oc h in d e ee nling a a n we zig e n o n tlee n t, n e t als elk s p o ok e n al h e t go d d elijke, a a n h e m zij n b e s t a a n. Daar o m ke n t h e t p olitieke liber alis m e a a n d e ee nling alles t oe, wa t h e m als “me n s d o o r ge bo o r te,” als geb o re n m e n s, t oe ko m t, waar o n d e r gewete n svrij hei d, b e zit, e n z. k o r t o m d e “me n s e n r ec h te n” wor d e n gereke n d ; h e t s ocialis m e verg u n t d e ee nling, wa t h e m als be zige m e n s, als “werke n d e” m e n s t oe k o m t; h e t h u m a n e libe ralis m e te n slo t te geef t d e ee nling, wat hij als “me n s” h eef t, d.w.z. alles, wa t aa n d e m e n s h ei d t o e b e h o o r t. Daar d o o r h eeft d e ee nling h ele m a al nie t s, d e m e n s h ei d alles e n wor d t d e n o o d z a kelijkheid va n d e in h e t c h ris te n d o m ge p re dik te “we de rge b oo r te” o n d u b bel zi n nig e n in d e m e e s t volko m e n m a t e geëist. Wor d t ee n nie uw sc h e p s el, wo r d t “me n s.” Je z o u z elfs k u n n e n gelove n d a t h e t je a a n h e t slo t va n h e t “On z e Vader” h e ri n n e r t. De m e n s h o o r t d e h e e r sc ha p pij t oe (de “krac h t” of d u n a mis); d a a r o m m a g d e ee nling gee n m e e s t er zij n, m a a r d e m e n s is d e m e e s t e r va n d e ee nling - ; d e m e n s is h e t rijk, d.w.z. d e wereld, d a a r o m m o e t d e ee nling gee n eige n d o m zij n, m a a r d e m e n s, “alle m e n s e n,” h ee r s t over d e h ele we rel d als eige n d o m - ; d e m e n s k o m t va n alle s d e r oe m t oe, d e ver heerlijking of “heerlijkhei d,” (Doxa), wa n t d e m e n s of d e m e n s h ei d is h e t d o el va n d e ee nling, wa ar hij voor werk t, d e n k t, leeft e n voo r d e ver h ee rlijking waa rva n hij “me n s” m o e t wor d e n . De m e n s e n h e b be n er t o t d u sve r altijd n a a r ges t reef d, ee n gem e e n sc h a p t e z o e ke n, waa ri n h u n voor m alige o ngelijkhe d e n “onwe z e nlijk” z o u d e n wo r d e n; z e s t reef d e n n a a r vereffe ni ng, d u s n a a r gelijkh eid e n wilde n alle m a al o n d e r éé n h o e d k o m e n, wat nie t s m i n de r be te ke n t, d a n d a t z e éé n m e e s t e r z o c h te n, éé n b a n d, éé n geloof, (“we gelove n allen in éé n God). Iets ge m ee n sc h a p p elijker s of gelijker s ka n er voo r d e m e n s e n nie t be s t a a n, d a n d e m e n s z elf e n in d e z e ge m ee n sc h a p h e eft d e lief de s d r a ng zij n bevre diging gevon d e n: hij r u s t te niet, voo r hij d e z e laa t s te vereffe ning h a d volbr ac h t, alle o ngelijk hei d h a d vereffe n d e n d e m e n s aa n d e b o r s t va n d e m e n s h a d geleg d. Juis t o n d e r d e z e ge m ee n sc ha p z al h e t verval e n d e ver d eel d h ei d d e s te sc h ree uwe n d e r zij n. Bij ee n m e e r be pe r k te ge m ee n sc ha p s t o n d d e Fra n s m a n n og t ege n ove r d e Duit se r, d e c hris te n tege nover d e Moha m m e d a a n, e n z. Nu d a a re n t ege n s t aa t de m e n s tege n over de m e n s e n, of, o m d a t d e m e n s e n niet m e n s zij n, s t aa t d e m e n s tege n over d e o n m e n s. Op d e s t elling: “God is m e n s gewo r d e n,” volgt n u d e a n d e re: “de m e n s is ik gewor d e n.” Dit is h et m e nselijke ik. Wij kere n ec h te r d e z a a k o m e n z e gge n: ik h e b mij z elf niet k u n n e n vin de n, z ola ng ik m e als m e n s z o c h t. Nu ec h te r blijkt , d a t d e m e n s e r n a a r
79
s t r eef t, ik t e wor de n e n in m ij ee n b elic ha mi ng p r o b ee r t te k rijge n , m e r k ik wel, d a t alles t oc h o p mij z elf a a n ko m t, e n d a t d e m e n s z o n d e r m ij verlo re n is. Toc h wil ik nie t als sc h rijn voor di t aller heiligste die n e n e n ik z al voo r t a a n niet vrage n, of ik in mij n h a n d ele n m e n s of o n m e n s be n: die gee s t k a n voor mij d e p o t o p ! Het h u m a n e liberalis m e gaa t ra dicaal te we rk. Als j ullie o o k m a a r o p éé n p u n t iet s bij z o n d e r s zij n of h e b be n willen, als j ullie o o k m a a r éé n voo r rec h t b uite n a n d e re n o m voor je z elf willen h o u d e n, allee n m a a r o p éé n rec h t aa n s p r a a k willen m a k e n, d a t niet ee n “alge m e e n m e n s e n r ec h t” is, d a n zij n j ullie ee n egoïst. Goe d z o! Ik wil niet s bij z o n d e r s voor a n d e re n h e b b e n of zij n. Ik wil jullie gee n voor rec h t be twis te n, m a a r ik m e e t m ij o o k niet aa n a n d e re n e n wil h ele m a al gee n recht h e b be n. Ik wil alles zij n e n alles h e b be n, wa t ik zij n e n h e b b e n k a n. Of a n d e re n iets der gelijks zij n e n he b be n, wa t m a a k t mij d a t uit! Het gelijke, h e t z elf de, k u n n e n z e n e t z o mi n h e b be n, als zij n. Ik d o e gee n a fbre u k aa n jullie, n e t z o al s ik aa n d e r o t s gee n af bre u k d oe, d o o r d a t ik d e beweging o p h a a r “voo r h e b.” In die n die h e t z o u k u n n e n h e b be n, d a n h a d die h e t. Aan d e a n de re m e n s e n gee n a fbre u k d o e n, d a a r o p k o m t d e eis, gee n voo r rec h t t e be zit te n, n e er; je alle “stree pje s o p a n d e re n vóó r” o n t z egge n, is d e s t re ng s t e ont ze gging s t h e o rie. Men m o e t zic h z elf nie t voo r “iet s bij z o n d e r s” h o u d e n, z o als b.v. joo d of c hris te n. Nu, ik h o u m e z elf niet voo r iet s bij z o n d e r s, m a a r voo r u niek. Ik lijk wel o p a n d e r e n; m a a r d a t geld t allee n als vergelijking of over d e n ki ng; ik b e n in d er d a a d o nvergelijkelijk, u niek. Mijn vlee s is niet jo uw vlees, m ij n gees t is nie t jo uw gees t. Schaa r jij z e o n d e r d e alge m ee n h e d e n “vlee s, gee s t,” d a n zij n di t jou w ged ac h te n , die m e t m ij n vlee s, m ij n gee s t, niet s t e m a k e n h e b b e n e n h o og s te n s ee n “beroe p” o p h e t m ij ne d oe n. Ik wil a a n jo u nie t s erke n n e n of re s p ect ere n, n oc h h e t eige n d o m, n oc h d e lo m p, n oc h slec h t s ook d e m e n s, m a a r jo u gebr uike n . Aan h e t z o u t m e r k ik, d a t h e t d e s pij z e n s m a kelijker voor m e m a a k t, d a a r o m laa t ik h e t d a a ri n o plo s se n; in d e vis zie ik ee n voe dings mi d del, d a a r o m ee t ik h e m o p; in jou o n t d e k ik d e gave, m ij h e t leve n t e vera a nge n a m e n, d a a r o m kies ik jo u als ka m e r a a d. Of, in h e t z o u t b e s t u d e er ik d e k ris t allisa tie, in d e vis d e a ni m aliteit, in jo u d e m e n s e n z. Voor mij b e n jij allee n d a tge ne, wa t jij voor m ij be n t, n a m elijk m ij n o bjec t, e n o m d a t jij m ij n o bjec t b e n t, d a a r o m m ij n eige n d o m. In h e t h u m a n e liberalis m e voltooit h e t lo m p e n sc h a p zic h. We m o e te n eer s t t o t h e t m e e s t lo m pige, m e e s t a r m z alige, n ee r d ale n, als we t o t d e eige n a ar d wille n r ak e n, wa n t we m o e te n al h e t vree m d e uit t re kke n. Niet s lijkt ec h te r lo m piger d a n d e n a a k te m e n s. Meer d a n lo m p e rig is h e t int u s s e n, als ik o o k d e m e n s wegwe r p, als ik voel, d a t o o k hij m ij vree m d is e n d a t ik m e d a a r gee n illu sies ove r m o e t m a k e n . Da t is d a n niet lo u t e r lo m p e rij m e e r: o m d a t ook d e laa t s t e lo m p afgevalle n is; z o s t a a t d a a r d e we rkelijke n a a k t h ei d, d e o n t blo ti ng va n al h e t vree m d e. De lo m p h e eft d e lo m p e rij z elf uitge t r okke n e n is d a a r d o o r o pge h o u d e n t e zij n, wa t hij wa s, nl. ee n lo m p. Ik be n gee n lo m p m e e r, m a a r ik be n h e t gewee s t. Tot o p dit m o m e n t ko n die twee d r ac h t niet t o t uiting k o m e n, o m d a t eige nlijk allee n h e t gevec h t t u s s e n nie uwe re liberale n e n vero u d e r d e liberale n voor h a n d e n is, ee n gevec h t t u s s e n diege ne, die d e “vrijheid” m a a r ee n b ee tje b egrij pe n e n d ege ne n die d e “volle m a a t” va n d e vrijhei d wille n, d u s va n d e ge m a tigde n e n m a t elo ze n . Alles d r a ait o m d e
80
vraag: Hoe v rij m o e t de m e ns zij n? Dat d e m e n s vrij m o e t zij n, d a a r gelove n z e alle m a al in; d a a r o m zij n z e ook alle m a al liber aal. Maar d e o n m e n s, die t oc h in elke ee nling h ui s t, h oe d a m t m e n die in? Hoe legt m e n h e t a a n, nie t t egelijk m e t d e m e n s o o k d e o n m e n s vrij te late n? Het ge z a m e nlijke liberalis m e h eef t ee n d o o d svija n d, ee n o n overwin nelijke t ege n s telling, z o als God d e Duivel: n a a s t d e m e n s s t a a t altij d d e o n m e n s, d e ee nling, d e egoïs t. Staa t, m a a t sc h a p pij, m e n s hei d k u n n e n d e z e Duivel nie t a a n. Het h u m a n e liberalis m e p r o beer t d e a n d e re liberale n t e late n zie n, d a t z e n og altij d niet d e “vrijheid” wille n. Zou de n d e a n d e re liberale n allee n m a a r h e t afge z o n d e r d e egoïs m e voo r oge n h e b b e n e n z o u d e n zij m a a r voor h e t gr o o t s t e ge d eelte blin d zij n, d a n z o u h e t r a dicale liber alis m e h e t egoïs m e “en m a s s e” t ege n over zic h h e b b e n, e n z o u h e t ie de ree n, die niet z o als hij d e z a a k va n d e vrijhei d, t o t zij n eige n m a a k t, in d e m a s s a gooie n, z o d a t o p dit oge n blik m e n s e n o n m e n s als vija n d e n s t r e ng gesc h eide n tege n ove r elkaa r s t a a n, n a m elijk d e “ma s s a” e n d e “kritiek”; e n wel d e “vrije, m e n s elijke k ritiek,” z o als z e t ege n over (Ju de nf rage p ag. 14 4.) d e o n b e sc h a af d e n wo r d t ge n oe m d, b.v. go d s die n s tige k ritiek. De kritiek d r u k t d e h o o p uit, d a t z e over d e h ele m a s s a z al z egeviere n e n h a a r t eve n s ee n “alge m ee n bewijs va n h a a r a r m o e z al k u n n e n levere n.” Zo wil zij t e n slo t te gelijk k rijge n e n elk gevec h t va n d e “moe d elo z e n e n lafh a r tige n,” als ee n egoïs tisc h gelijk hebberij voor s t elle n, als kleingee s tig h ei d, a r m z aligheid. Elke r u zie verlies t a a n be te ke nis e n d e kleingee s tige twis te n wo r d e n o pge h eve n, o m d a t in d e k ritiek ee n ge m ee n sc ha p p elijke vija n d in h e t s t rij d p e r k t ree d t. “Jullie zij n alle m a al egoïs te n; d e ee n nie t mi n d e r d a n d e a n d e r!” Nu s t a a n d e egoïs te n t e z a m e n t ege n ove r d e k ritiek. Echt d e egoïs te n? Nee, zij s t rij de n j uis t t ege n die k ritiek, o m d a t d e z e h e n va n egoïs m e be sc h ul digt; zij ko m e n e r nie t voor uit d a t z e egoïs te n zij n. Daa ro m s t a a n k ritiek e n m a s s a o p d e z elf de b a sis, bei de n b e s t rij d e n h e t egoïs m e, b ei de n wij ze n h e t af e n sc h uive n h e t elkaa r in d e sc h oe ne n. De kritiek e n d e m a s s a jage n he t z elf de d o el, verlo s t te zij n va n h e t egoïs m e, n a e n twiste n allee n m a a r over d e vra ag, wie va n h e n h e t d o el h e t m e e s t n a bij k o m t, of h ele m a al b e reikt. De jo de n, d e ch ris te ne n, d e a b s ol u tis te n, d e d uis te r - m a n n e n e n d e lich t - m a n n e n, p olitici, co m m u nis te n, kor t o m alle n h o u d e n h e t verwijt egoïs te n t e zij n verre e n o m d a t d e kritiek h e n di t verwijt, o nver bloe m d e n in d e m e e s t ui tgeb rei de zi n, m a a k t, recht v aar dige n z e zic h alle m a al tege n d e be sc h ul diging va n egoïs m e e n b e s t rij d e n h e t egoïs m e, die zelf de n vija n d waar tege n d e k ritiek o o rlog voer t. Vija n d e n va n h e t egoïs m e zij n z e allebei, k ritiek e n m a s s a e n bei de n p r o b e re n zic h va n h e t egoïs m e te bevrij de n, z owel d o o r zic h z elf t e reinige n of sc h o o n te wa s se n als doordat zij het aan de t ege n p a r tij t o e sc h rijve n. De critic us is d e ware “woor dvoe r d e r va n d e m a s s a,” die h e n va n h e t egoïs m e h e t “ee nvo u dige begri p geeft e n d e m a nier va n er over te s p re k e n geeft, waa r tege n d e woor dvoer d e r s, die in d e Litter arisc he Zeit u n g. V. 2 4 d e overwin ni ng wo r d e n o n t z eg d, m a a r s t u m p e r s ware n. Hij is h u n vor s t e n vel d h ee r in d e vrijheid s s t rij d t ege n h e t egoïs m e; waa r hij t ege n s t rij d t, d a a r s t rij d t d e m a s s a o o k tege n. Hij is ec h te r 81
t egelijker tij d ook vija n d va n d e m a s s a, m a a r nie t allee n d e vija n d, m a a r d e bevrie n d e vija n d, die d e k n oe t ac h te r d e a ng s tige n z w a ait, o m h e n [hu n?] moe d af t e d wi nge n. Daar d o o r wor d t d e t ege n s telling, t u s s e n d e k ritiek e n m a s s a, gere d ucee r d t o t d e volge n de t ege n s t rij dig - h ei d: “Jullie zij n egoïste n”! “Nee, we zij n h e t nie t!” “Ik z al h e t j ullie bewij ze n.” “Da n z ulle n jullie o n z e r ec h tva ar diging m e r k e n!” Late n we d a n b eid e n, waa rvoo r z e zic h z elf uitgeve n, voo r niet - egoïs te n e n wa arvo o r z e elka ar h o u d e n, voor egoïs te n, be sc ho uwe n. Ze zij n egoïs te n e n z e zij n h e t nie t. De kritiek z eg t eige nlijk: jij m o e t jo uw ik z o volle dig van alle be p e r ki ng b evrij de n, d a t h e t ee n m e nselijk ik wor d t. Ik z e g: b evrij d t je z over je k u n t, d a n h e b je h e t jo uwe ge d a a n; wa n t h e t is nie t ie de ree n gegeve n, alle b e p e r ki nge n t e d o o r b rek e n, of d ui delijke r: nie t voor ie de ree n is d a tge n e ee n b e p e r king, wa t h e t voo r ee n a n d e r wel is. Ver m oei je d a a r o m nie t m e t d e be p e r ki ng va n ee n a n d e r; h e t is al ge n oeg, als je d e jo uwe n e e r r u k t. Wie is he t ooit gelu k t o o k m a a r éé n b e p e rki ng voor alle m e n se n n ee r te r u kke n? Lope n nie t va n d a ag z o als altijd o n t elba re n m e t alle “be p e r kinge n va n d e m e n s h ei d” r o n d? Wie ee n va n zij n be p e r kinge n o mverwer p t, k a n aa n a n d e re n weg e n m i d del t o ne n; h e t o mverwer pe n va n h u n b e p e r ki nge n blijft h u n eige n z a a k. Ook al d o e t nie m a n d iet s a n de r s. De m e n s e n aa n d o e n, d a t z e h ele m a al m e n s wo r d e n, wil z e gge n, va n h e n eise n, alle m e n s elijke be pe r ki nge n o mver t e wer p e n. Dat is o n m o gelijk, o m d a t de m e n s gee n be pe r kinge n h eef t. Ik h e b die wel, m a a r mij gaa n o o k allee n m ij n be pe rkinge n iet s a a n e n allee n d o o r mij z elf k u n n e n z e wor d e n be dw o n ge n. Een m e nselijk ik ka n ik nie t wor d e n, o m d a t ik n u ee n m a al ik e n nie t allee n m a a r m e n s b e n. Maar late n we ee n s kijke n, of d e k ritiek o n s niet iet s h eef t gelee r d, d a t we o n s te r h a r t e k u n n e n n e m e n! Ik be n nie t vrij, als ik nie t bela ngeloo s b e n, nie t m e n s, als ik bela ngs t ellen d be n! Nu, h e t ka n m ij o o k weinig sc hele n, vrij of m e n s te zij n, m a a r ik wil gee n e nkele gelege n h ei d o n be n u t voo r bij late n gaa n, waa r bij ik m ij n wil k a n d o o r d rijve n of mij zelf ka n d oe n gelde n. De k ritiek bie d t m e d e z e gelege n h ei d aa n, d o o r d e leer, d a t, wa n nee r zic h iets in mij vas t z e t e n o n o plo s b a a r wor d t, ik d a a r d e geva nge ne e n k nec h t va n be n, d.w. z. ee n b e z e te n e wo r d t. Een b ela ng, m a a k t nie t uit waa rvoo r, h eef t va n mij, wa n nee r ik er niet va n k a n losk o m e n, ee n slaaf ge m a a k t e n is niet m e e r mij n eige n d o m, m a a r ik b e n h e t zij n e. Late n we d a a r o m d e waa r sc h u wing va n d e kritiek acce p te re n, d a t we nie t s va n o n s eige n d o m s t a biel m o e t e n late n wo r d e n e n o n s e r allee n bij h e t los m a k e n erva n goe d te voele n. Zegt d u s d e kritiek: jij be n t allee n m e n s, als jij r u s t elo o s k ritiseer t e n los m a a k t! d a n z egge n wij: m e n s be n ik t oc h al, b ove n die n be n ik ik; d a a r o m wil ik er allee n m a a r z o rg voor d r age n, d a t ik mij n eige n d o m veilig s t el; o m h e t veilig te s telle n, n ee m ik h e t altijd in mij z elf te r ug, ver nie tig ik d a a r elke n eiging in n a a r z elfs ta n dig h ei d e n verslin d h e t, voor d a t h e t zic h vas t z e t e n t o t ee n : “idée fixe” of “verslaving” k a n wo r d e n. Dit d o e ik ec h te r niet t e rwille va n m ij n “me n s elijke r oe pi ng,” m a a r o m d a t ik m e d a a r z elf t oe be r oe p. Ik ga er niet p r a t o p, alles t e k u n n e n o n tle d e n e n o p te lo ss e n, wa t voor ee n m e n s m ogelijk is o p t e los se n e n z ola ng ik b.v. n og gee n tie n jaar o u d was, k ritiseer de ik d e o n zi n van d e geb o d e n niet, m a a r wa s t oc h “me n s” e n h a n d el de juis t d a a ri n m e n s elijk, d a t ik h a a r n og o n t b ek ritiseer d liet. Kor to m, ik h e b gee n r oe pi ng e n volg er gee n, z elf s nie t die va n m e n s zij n. Wijs ik n u h e tgee n h e t liberalis m e d o o r allerlei in s p a n ni nge n verwo rve n h eef t af? Laat h e t alles be h alve gebe u re n, d a t iet s va n h e t verwo rve n e verlo re n z al gaa n! Allee n we n d ik, n a d a t d o o r h e t liberalis m e “de m e n” vrij gewor d e n is, d e blik weer n a a r mij zelf
82
t e r ug e n be ke n h e t m ij z elf o pe nlijk: wa t d e m e n s s c hij n t gewo n n e n te h e b b e n, h e b ik allee n gewo n ne n. De m e n s is vrij, als “voor d e m e n s d e m e n s h e t h o og s te we z e n is.” Du s be h o o r t t o t d e voltooiing va n h e t liber alis m e, d a t elk a n d e r h o og s te we z e n ver nie tig d, d e t h e ologie d o o r d e a n t h r o p ologie o mvergewor p e n, Go d e n zij n ge n a d e uitgelac h e n wo r d e n e n h e t “at heïs m e alge me e n wor d t” Het egoïs m e va n h e t eige n d o m he ef t zij n laa t s te ingeb oe t, wa n n ee r o o k h e t “mijn Go d” z o n d e r be te ke nis is gewor d e n: wa n t Go d b e s t a a t allee n, als h e m h e t h eil va n d e ee nling a a n h e t h a r t ligt, z o al s d e z e in h e m zij n h eil z o e k t. Het p olitieke liberalis m e hief d e o ngelijk h ei d va n m e e s t e r s e n die n a re n o p, h e t m a a k t e m e esterloos, a na rc his tisc h. De m e e s t e r wer d n u va n d e ee nlinge n, d e “egoïste n,” gesc heide n, o m ee n s p o ok t e wor d e n: d e we t of d e s t a a t. Het s ociale liber alis m e h eft d e o ngelijk hei d van be zit va n d e a r m e n e n rijke n, o p e n m a a k t be zit- of eige n d o mlo o s. Het eige n d o m wor d t a a n d e ee nlinge n o n t t r o k ke n e n a a n d e s p o o k ac h tige m a a t sc h a p pij t oeve r t r o uw d. Het h u m a n e liberalis m e m a a k t go d deloos, a t h eïs tisc h. Daar o m m o e t d e God va n d e ee nlinge n, “mijn Go d,” afge sc h af t wo r d e n. Nu b e te ke n t weliswa ar m e e s t erloo s h ei d tegelijke r tij d ook die n a a rloo s h ei d, b e zitloo s h ei d teve n s z o rgeloos h ei d, e n go d d eloos h ei d o o k voo ro o r d e elloo s h ei d, wa n t m e t d e m e e s te r valt d e die n a a r weg, m e t h e t be zit d e z o rg ervo o r, m e t d e vas tgewo r tel de Go d h e t vooroo r de el; m a a r o m d a t d e m e e s t e r als s t a a t weer t e voo r sc hij n k o m t, ver sc hijn t d e die n a a r weer als o n d e r d a a n; o m d a t h e t b e zit h e t eige n d o m va n d e m a a t sc h a p pij wo r d t, vert oo n t zic h d e z o rg o p nie uw als a r b eid e n o m d a t Go d als m e n s ee n voo ro o r d e el wor d t, o n t s t a a t ee n nie uw geloof, h e t geloof in d e m e n s h ei d of d e vrijhei d. Voor d e Go d va n d e ee nling is n u d e God va n alle n, n a m elijk “de m e n s’ ver h o og d: “Ja, h e t is voor o n s h e t aller h o ogs te m e n s te zij n.” O m d a t ec h te r nie m a n d h ele m a al d a tge n e k a n wor d e n, wa t d e idee “me n s” a a ngeeft, blijft d e m e n s voo r d e ee nling ee n ver h eve n hier n a m a als, ee n o n be reikbaa r h o ogs te we z e n, ee n go d. Tegelijke r tij d ec h te r is dit d e “ware Go d,” o m d a t hij voor o n s h ele m a all gelijkwaa r dig, n a m elijk o n s eige n “z elf” is: Wijz elf, m a a r va n o n s gesc hei de n e n b ove n o n s z elf ver h eve n. OPMERKING. Voorgaa n d e beoo r d eling van d e “vrije m e n s elijke k ritiek,” is n e t als , wa t elde r s n og be t r ekki ng o p gesc h rifte n va n die ric h ti ng h e ef t, o n mi d d ellijk n a h e t ver sc hijn e n va n be t r effe n de b oe ke n b r ok sgewijs n ee rgesc h r eve n e n ik d ee d weinig m e e r, d a n die frag m e n t e n s a m e nvoege n. De kritiek d ri ng t ec h te r r u s teloo s voo rwaa r t s e n m a a k t h e t d a a r d o o r n o o d z a kelijk, d a t ik n u, n a d a t dit b oe k klaa r is, d a a r n og ee n kee r o p te r ug m o e t ko m e n e n d e z e slot o p m e r ki ng m o e t inla s s e n. Ik h e b d e nie uw s t e, d e ac h t s t e aflevering va n d e Alge m eine n Littera t u r z eit u ng va n Bru no Baue r voo r me ligge n. Voor aa n s t a a n d a a r wee r “de alge m e n e b ela nge n va n d e m a a t sc h a p pij.” Allee n d e k ritiek h e ef t zic h be z o n n e n e n d e z e “maa t sc h a p p ij” ee n be s te m mi ng gegeve n, waa r d o o r zij va n ee n t o t n u t oe d a a r m ee n og verwis sel d e vor m wo r d t afge z o n d e r d; d e “sta a t,” in eer de re plaa t s e n n og als “vrije s t a a t” ge h ul dig d, wor d t volle dig o p gegeve n, o m d a t hij o p gee n e nkele m a nier d e t a ak va n d e “me n s elijke m a a t sc h a p pij” k a n vervulle n. De k ritiek h eef t zic h in 1 8 4 2 allee n m a a r ge dwo nge n ge zie n voo r ee n oge n blik h e t m e n s elijke e n h e t p olitieke we z e n te ide n tificere n; n u h e ef t z e ec h t e r ge m e r k t, d a t d e s t a a t, z elfs als “vrije s t aa t” nie t d e m e n s elijke m a a t sc h a p pij, of, z o als
83
z e ook z o u k u n n e n z egge n, d a t h e t volk, niet d e “me n s” is. We z age n h o e z e m e t d e t h e ologie afreke n de e n h el de r bewee s, d a t voo r d e m e n s d e Go d in elka a r sc h r o m p elt; we zie n h a a r n u o p d e z elf de wij ze m e t d e p olitiek in h e t rei ne k o m e n e n a a n t o n e n, d a t voor d e m e n s ook d e volkere n e n n a tio n aliteite n wegvalle n: we zie n d u s, h o e d e k ritiek m e t ke rk e n s t a a t o m gaa t, o m d a t z e bei de voo r o n m e n s elijk verklaa r t e n we z ulle n o o k zie n — wa n t z e verr a a d t h e t o n s bij n a — h o e z e in s t aa t is h e t b ewijs t e levere n, d a t voor d e m e n s d e “ma s s a,” die zij z elfs z elf ee n “gee s telijk we z e n” n o e m t, waa r delo o s blijkt t e zij n. Hoe z o u d e n ook die kleine re “gees telijke we z e n s” voo r d e h o ogs t e gees t s t a n d k u n n e n h o u d e n! “De m e n s” b re ng t d e valse afgo d e n t e n val. Wat d e criticu s d u s voor h e t oge n blik b e o og t, is d e b e sc h o u wi ng va n d e “ma s s a,” die hij in d e plaa t s va n “de m e n s” z al s telle n, o m h a a r va n hie r uit te be s t rij d e n. Wat is o p di t oge n blik h e t voorwe r p va n d e kritiek”? “De m a s s a, ee n gee s telijk we z e n”! Zij z al d e critic u s “lere n ke n n e n” e n m e r ke n d a t z e m e t d e m e n s in t ege n s p r a a k is, hij z al bewij ze n, d a t z e o n m e n s elijk is e n dit b ewijs z al h e m eve n z ee r luk ke n als h e t vroegere, d a t h e t go d delijke e n n a tio n ale, of h e t ke r kelijke e n s t a a t k u n dige h e t o n m e n selijke is. De m a s s a wor d t ge definieer d als “he t m e e s t b ela ng rijke voo r t b re ng sel va n d e revolu tie, als d e tele urge s tel de m e nigte, die a a n d e illu sies va n d e p olitieke verlich ti ng, eige nlijk d e hele verlic hti ng va n d e ac h t tie n d e ee uw, ee n gre n z elo z e o n t s t e m mi ng over h a n digt h eeft.” De r evolu tie s t el de m e t h a a r r e s ulta a t h e t e n e d e el tevre d e n e n liet h e t a n d e re d eel o n t evre d e n; h e t t evre de n d e el is h e t b u rger d o m (bo u rge oisie, filis ter s e n z.) h e t o n tevre de n e is d e m a s s a. Hoor t d e critic u s, z o ge z eg d, nie t z elf t o t d e “ma s s a”? Maar d e o n t evre de ne n bevin de n zic h n og in ee n gro te d uis te r nis e n h u n o n tevre de n h ei d uit zic h p a s in ee n “gre n z elo ze o n t s t e m mi ng.” De z e wil n u d e eve nee n s o n tevre de n critic us m e e s te r wor de n; hij k a n nie t m e e r willen e n b e reike n, d a n d a t “gee s telijk we z e n,” d e m a s s a, ui t h a a r o n t s te m mi ng h ale n e n d e slec h t s o n t s te m d e n “ver heffe n,” d.w.z. he n d e juist e h o u di ng t o t d e t e overwin n e n re s ul ta t e n va n d e revolu tie aa ngeve n, hij ka n h e t h o of d va n d e m a s s a wo r d e n, h a a r b e slis te woor dvoer d e r. Daar o m wil hij ook d e “die p e kloof, die h e m va n d e m e nig te sc h ei d t d e m p e n.” Van h e n, die “de laags te volk skla s s e willen ver heffe n,” o n d e r sc h ei d t hij zic h d o o r d a t hij nie t allee n d e z e, m a a r o o k zic h z elf ui t d e “o n t s te m mi ng” wil verlo s se n. Maar o nge twijfeld be d riegt ook zij n b ew u s t zij n h e m nie t, als hij d e m a s s a voo r d e “na t u u rlijke t ege n s t a n d e r va n d e t h e o rie” h o u d t e n voo r zie t d a t, “hoe m e e r zic h d e z e t h e orie z al o n twikkele n, z e d e m a s s a o o k d e s te m ee r t o t ee n co m p ac te z al m a k e n.” Want d e critic u s ka n m e t zij n vero n derstelling d e m e n s, d e m a s s a, nie t verlich te n, n oc h t evre de n s t elle n. Is zij, tege nover h e t b u rge r d o m allee n m a a r d e “laags t e volks kla s se,” ee n m e n s elijke o n be d ui de n d e m a s s a, d a n m o e t zij tege n ove r “de m e n s” n og m e e r ee n blote m a s s a, ee n m e n s elijke o n be d ui d e n d e, ja ee n o n m e n s elijke m a s s a of ee n m e nig te va n o n m e n s e n zij n. De critic us r ui m t al h e t m e n s elijke o p e n uitga a n d van d e voo r o n d e r s telling, d a t h e t m e n s elijke h e t ware is, wer kt hij zic h z elf t ege n, te rwijl hij d a t z elf d e overal, waa r h e t t o t hier t oe gevo n de n wer d, be s t rij d t. Hij b ewijs t allee n m a a r, d a t h e t m e n s elijke n e rge n s a n d e r s d a n in zij n h o of d, h e t o n m e n s elijke ec h te r over al t e is vin d e n. Het o n m e n s elijke is h e t werkelijke, h e t overal voo r h a n d e n e e n d e criticu s verko n dig t d o o r h e t bewijs, d a t h e t “niet m e n s elijk” is, allee n m a a r d ui d elijk d e t a u t ologisc he s t elling, d a t h e t juis t h e t o n m e n s elijke is. Maar wat als h e t o n m e n s elijke, o m d a t h e t m e t vas t b e ra d e n m o e d zic h z elf d e r u g t oe kee r t, zic h ook va n d e vero n t r u s t e criticu s afwe n d t e n h e m, d o o r zij n verwee r
84
o n be r oe r d e n o nge t r offe n, laat s t aa n? “Jij n o e m t m ij h e t o n m e n s elijke, z o u h e t t o t h e m k u n n e n z egge n e n ik be n d a t werkelijk voo r jo u; m a a r ik b e n d a t allee n, d o o r d a t jij m ij t ege n over h e t m e n s elijke plaa t s t e n ik k o n m e z elf m a a r z ola ng verac h te n, als ik m e n a a r d e z e t ege n s telling liet ver ba n n e n. Ik wa s verac h telijk, o m d a t ik mij n “bete r z elf” b uite n m e z elf z oc h t; ik was he t o n m e n selijke, o m d a t ik va n h e t “me n s elijke” d r o o m d e; ik leek o p d e vro m e n, die n a a r h u n “ware ik” h u n k e re n e n t oc h altij d “ar m e z o n d a a r s” blijve n; ik m e e n d e m e altij d t e m o e t e n vergelijke n m e t d e a n d e r; ge n oeg, ik wa s niet alles in alles, ik wa s nie t u niek. Nu h o u ik ec h ter o p, mij z elf als h e t o n m e n s elijke te be sc h o uwe n, h o u o p, iets b ove n m e z elf t e erke n n e n, e n d e r h alve Go d t o ever t r o u w d, h u m a nis tisc he criticus! Ik be n h e t o n m e n s elijke allee n m a a r gewee s t, m a a r ik be n h e t n u niet m e e r, ik be n h e t u nieke, ja t o t u w vero n twaa r diging h e t egoïs tisc h e, m a a r nie t h e t egoïs tisc he, z o als di t volge n s h e t m e n s elijke, h u m a n e e n bela ngelo z e wo r d t afge m e te n, m a a r h e t egoïs tisc he als h e t u nieke.” We m o e te n n og o p ee n a n d e r e zi n va n die z elf d e aflevering let te n. De k ritiek s telt gee n d og m a o p e n wil nie t s a n d e r s d a n d e din ge n lere n ke n n e n.” De critic us is b a ng “dog m a tisc h” te wo r d e n of ee n d og m a o p t e s t elle n. Nat u u rlijk, hij z o u d a a r d o o r he t tege n overge s t el de va n d e criticu s, ee n d o g m a tic u s wo r d e n, hij z o u, o m d a t hij als criticus goe d is, n u slec h t wor d e n, of z o u va n ee n b ela ngelo z e in ee n egoïs t vera n d e r e n, e n z. “Vooral gee n d o g m a!” is zij n d o g m a. De critic u s blijft m e t d e d og m a tic us o p ee n e n d e z elf de b a sis, die va n d e ged ac hte n . Zoals d e laa t s te gaat hij s t ee d s va n ee n ge d ac h t e ui t, m a a r wijk t d a a ri n af d o o r d a t hij niet o pgeef t, d e p ri nci piële ge dac h t e n bi n ne n h e t de n k p roces te h o u d e n e n z e z o niet s t a biel laa t wor de n. Hij laa t allee n m a a r h e t d e n k p r oce s t ege n ove r h e t geloof in h e t d e n k e n, d e voor tga ng in h e t d e n ke n t ege n over d e s tils ta n d erva n, m e e t elle n. Voor d e k ritiek is gee n e n kele ge d ac h te z e ke r, o m d a t zij h e t d e n k e n of d e d e n k e n d e gee s t z elf is. Daar o m h e r h a al ik, d a t d e religieu z e werel d — e n d a t is juis t d e werel d va n d e ge d ac h t e n — in d e k ritiek h a a r volto oiing be reik t, o m d a t h e t d e n ke n b ove n alle ge d ac h t e n ui tgrij p t, waa rva n gee n e n k ele zic h “egoïs tisc h” m a g vas t z e t t e n. Waar z o u d e “z uiver hei d va n d e kritiek,” d e z uiver h ei d va n h e t d e n k e n blijve n, als o o k m a a r éé n ge d ac h t e zic h a a n h e t d e n k p r oce s z o u o n t t r ek ke n? Daar uit is h e t verklaa r b a a r, d a t d e critic u s z elfs hier e n d a a r m e t d e ge d ac h te n va n d e m e n s e n, m e t m e n s h ei d e n h u m a niteit z ac h tje s d e d r a a k s tee k t, o m d a t hij ver m o e d t, d a t hier ee n ge d ac h t e ee n d og m a tisc he vas t hei d z o u k u n n e n n a d e re n. Maar hij ka n d e z e ge d ac h t e niet ee r d e r o plos se n, voor hij ee n “hoge re” h eef t gevo n d e n, waa ri n d e a n d e re o p ga a t; wa n t hij leef t allee n m a a r in ge d ac h t e n. De ze h ogere ge d ac h t e n z o u d e n als die va n d e b eweging va n h e t d e n ke n of h e t d e n k p r oce s z elf, d.w.z. d e ge d ac h te over h e t d e n k e n, d e k ritiek, uitge s p r o ke n k u n n e n wor de n. De vrijhei d va n d e n k e n is hier d o o r in d er d a a d vol m a a k t gewor de n, d e vrijhei d va n gees t vier t h a a r t rio mf: wa n t d e af z o n d e rlijke, d e “egoïs tisc he” ge d ac h t e n verlore n h u n d o g m a tisc h e gewel d d a dig h ei d. Er is nie t s a n d e r s overgebleve n, d a n h e t d og m a va n h e t vrije d e n k e n of d e k ritiek. Tege n over alles, wa t t o t d e werel d van d e ge d ac h te n b e h o o r t, s t a a t d e k ritiek in h a a r rec h t. d.w.z. z e h eeft d e m ac h t: z e is overwi n n a re s. De k ritiek e n allee n d e k ritiek “staa t o p d e h o og te va n d e tij d.” Van uit h e t s t a n d p u n t va n d e ge d ac h t e is er gee n m a c h t, die d e h a r e over t reffe n, z o u k u n n e n ove rt reffe n e n h e t is ee n lu s t, o m te zie n, h o e ge m a kkelijk e n s pele n d d e z e d r a a k, alle a n d e re ge d ac h te ngew u r m t e verslin d t. Alle wor m e n kr o n kele n zic h wel, m a a r hij m a alt z e in al h u n “we n di nge n fijn.” Ik be n gee n tege n s t a n d e r va n d e kritiek, d.w.z. ik b e n gee n d o g m a tic u s e n voel m e d o o r d e t a n d e n va n d e critic us, waa r m e e hij d e d og m a tic u s versc he u r d, niet get r offe n. Zo u
85
ik ee n “dog m a tic u s” zij n gewee s t, d a n z o u ik ee n d o g m a, d.w.z. ee n ge d ac h t e, ee n idee, ee n p ri ncipe, vooro p s t elle n e n z o u di t als “syste m a tic u s’ d o o r d a t ik di t als ee n sys tee m, d.w.z. ee n ge d ac h te b o uwwer k, uit z o u s pi n n e n, volto oie n. Zou ik o m ge kee r d ee n critic us, n a m elijk ee n t ege n s t a n d e r va n d e d og m a tici zij n, d a n z o u ik d e s t rij d va n h e t vrije d e n ke n tege n d e k nec h t e n d e ge d ac h te n voere n e n z o u h e t d e n k e n tege n d e ge d ac h t e ver de dige n. Maar ik be n ec h te r n oc h d e k a m pioe n va n ee n ge d ac h t e, n oc h va n h e t d e n ke n; wa n t “ik,” waa rva n ik ui tga, be n n oc h ee n ge d ac h te, n oc h b e s t a ik in h e t d e n ke n. Tege n m ij, d e o n n oe m b a re, vers plin te r t h e t rijk va n d e ge d ac h te n, va n h e t d e n ke n e n va n d e gees t. De kritiek is d e s t rij d va n d e be z e t e n e n tege n d e b e z e te n h ei d als z o d a nig, tege n alle be z e te n h ei d, ee n s t rij d, die o p h e t b e sef gegro n d is d a t overal b e z e te n h ei d is, of, z o als d e criticus h e t n oe m t, ee n religie u z e e n t h e ologisc h e be t re k king voor h a n d e n is. Hij wee t, d a t m e n zic h nie t allee n t ege n over Go d, m a a r zic h o o k tege n over a n d e re ideeë n z o als rec h t, s t a a t, wet, e n z. religie u s of gelovig ver h o u d t d.w.z. hij o n d e r ke n t d e be z e te n h ei d alo m. Zo wil hij d o o r h e t d e n ke n d e ge d ac h te o plo s se n, m a a r ik ec h te r z eg, allee n d e ge d ac h teloos hei d re d t m ij werkelijk va n d e ge d ac h te n. Niet h e t d e n k e n, m a a r m ij n ge dac h teloos h ei d of ik, d e o n d e n k b a re, o n b eg rij p elijke, b evrij d mij va n d e be z e te n h ei d. Een r u k d oe t mij bij h e t m e e s t z o rgelijk d e n ke n die n s t, ee n re k ke n va n mij n le de m a te n sc h u d t d e kwelling van d e ge d ac h te n af, ee n o p s p ri nge n slinger t m e d e n ac h t m e r rie va n d e religie u z e wereld va n d e b o r s t, ee n juic he n d h o e z ee we r p t d e last e n va n jare n van m ij af. Maar d e kolos s ale be te ke ni s va n h e t ge d ac h t elo z e juic he n, k o n m e n in d e la nge n ac h t va n h e t d e n ke n e n h e t geloof niet o n d e r ke n n e n. “Wat ee n lo m p h ei d e n frivoliteit, o m d o o r ee n a fbre ke n d e m o eilijk s te p r o ble m e n t e willen o plo s s e n e n d e m e e s t o mva t te n d e vraags t u k ke n af te wille n h a n d ele n!” Maar h e b jij vrage n, als jij z e je zelf niet s telt? Zola ng jij z e s t elt, z ulle n z e jo u nie t verlate n e n ik h e b er nie t s t ege n, d a t jij d e n k t e n al d e n k e n d e d ui ze n d e n ge d ac h t e n sc he p t. Maar jij, die je z elf die vrage n ges t el d h e b t, z o u jij z e d a n niet wee r k u n n e n verwe r pe n? Moet jij aa n die vrage n ge bo n d e n blijve n e n m o e t e n z e t o t a b s ol u te vrage n wor de n? O m m a a r éé n feit a a n t e h ale n: z o h e eft m e n d e regering afge z e t, o m d a t z e d o o r mi d d el va n gewel d t ege n d e ge d ac h te n ingree p, t ege n d e p e r s d o o r mi d d el va n p olitiegewel d, d e ce n s u u r liet ko m e n e n va n ee n litter aire s t rij d ee n p e r s o o nlijke m a a k t. Alsof h e t allee n m a a r o m ge d ac h t e n z o u gaa n e n alsof m e n zic h t ege n over ge d ac h te n bela ngeloo s, z elfverlooc he ne n d e n o p offere n d z o u m o e te n ge d r age n! Pakke n d e ge d ac h t e n nie t z elf d e regeringe n aa n e n d age n z e z o nie t h e t egoïs m e uit? En s telle n d e d e n ke n d e n aa n d e aa ngevalle ne n nie t d e religieu z e eis, d e m a c h t va n h e t d e n ke n, va n d e ideeë n, te vere re n? Ze z o u d e n zic h vrijwillig e n o p offere n d m o e te n overgeve n, t e rwijl d e go d d elijke m ac h t va n h e t d e n k e n, d e Minerva, a a n d e zij d e n va n h a a r vija n d s t rij d t. Dat z o u ee n d a a d va n d e b e z e t e n h ei d zij n, ee n religie u s offer. Zeker zij n d e rege ri nge n z elf beva nge n in ee n religie u z e beva nge n h ei d e n volge n d e leide n d e m ac h t va n ee n idee of ee n geloof; m a a r z e zij n t egelijke r tij d o n s t a n dv a s tige egoïs te n e n juis t t ege n die vija n de n b r ee kt he t inge h o u d e n egoïs m e los: be z e te n e n in h u n geloof, zij n z e t egelijker tij d o n be z e te n va n h e t geloof va n h u n t ege n s t a n d e r s, d.w. z. tege n over h e n zij n z e egoïste n. Wil m e n h e n ee n verwijt m a k e n, d a n z o u h e t allee n h e t o m gekee r d e k u n n e n zij n, n a m elijk d a t z e d o o r h u n ideeë n zij n b e z e te n.
86
Tege n d e ge d ac h te n m a g gee n egoïstisc h e m a c h t o p t r e d e n, o o k gee n p olitiegeweld e n z,. Da t gelove n d e gelover s in h e t d e n k e n. Maar h e t d e n ke n e n zij n ge d ac h t e n zij n voor m ij niet h eilig e n ik ver de dig m ij n h uid o o k tege n h e n. Dat m a g d a n ee n o n r e d elijk verweer zij n, m a a r als ik d e re de ver plich t be n, d a n m o e t ik, n e t z o als Abra h a m, h a a r h e tgee n m ij he t liefs te is offere n! In h e t rijk va n h e t d e n ke n, d a t n e t als d a t va n h e t geloof h e t h e m elrijk is, h e eft in ie de r geval ie de ree n o ngelijk, die ged ac htelo ze m ac h t geb r uik t, j uis t z o als ie de ree n o ngelijk h eeft, die in h e t rijk va n d e lief de lief deloo s h a n d elt, of, h o ewel hij ee n c h rist e n is e n d u s in h e t rijk va n d e lief de leeft, t oc h o nc h ris telijk h a n d elt: hij is in d e z e rijke n, wa ar hij t oe d e n k t te be h o re n e n zic h t oc h a a n h u n voor sc h rifte n o n t t re k t, ee n “zo n d a a r” of “egoïs t.” Maar hij ka n zic h ook m a a r allee n a a n d e h ee r sc h a p pij va n d e z e rijke n o n t t re kke n, als hij d a a r t e n o p zic h te va n ee n m isd a diger wor d t. Het re s ulta a t is ook hie r, d a t d e s t rij d va n d e d e n ke n d e n t ege n d e regeri ng weliswa ar in z over re j uis t is, n a m elijk va n kr ac h t is, als hij tege n d e ge d ac h te z elf gevoer d wo r d t (de rege ri ng vers t o m t e n weet let terlijk nie t s b ela ngrijk s in te b r e nge n), d a a re n t ege n o nj uis t, n a m elijk m a c h teloo s is, voor z over er nie t s d a n ge d ac h t e n t ege n ee n p e r s o o nlijke m ac h t in h e t s t rij d p e r k k u n n e n wo r d e n geb r ac h t (de egoïs tisc he m a c h t s t o p t d e m o n d va n d e d e n ke n d e). De t h e o r e tisc h e s t rij d k a n d e ove rwin ni ng nie t voltooie n e n d e h eilige m a c h t va n d e ge d ac h t e m o e t tege n d e m a c h t va n h e t egoïs m e h e t o n de r s pit d elve n. Allee n d e egoïstisc h e s t rij d, d e s t rij d va n egoïs te n o p bei d e zij de n, b re ng t alles in h e t rei ne. Dit laa t s te n u, h e t d e n ke n z elf t o t ee n z a a k va n h e t egoïstisc h goe d d u n k e n, ee n z a a k va n d e u nieke, t egelijker tij d t o t ee n lo u te r tij dver d rijf of lief he b be rij, m a k e n e n h e m d e be te ke nis va n “laat s t e be slisse n d e m ac h t t e zij n,” o n t n e m e n, d e z e ver ne d e ring e n o n t h eiliging va n h e t d e n ke n, d e z e gelijk s t elling va n d e ge d ac h t elo z e e n ge d ac h t egevul de ikke n, d e z e plo m p e, m a a r we rkelijke “gelijk h ei d,” k a n d e k ritiek niet h e r s telle n, o m d a t z e z elf allee n m a a r p rie s te re s va n h e t d e n k e n is e n over h e t d e n k e n h ee n nie t s d a n d e z o n dvloe d zie t. De kritiek beweer t b.v. weliswaa r, d a t d e vrije k ritiek d e s t a a t z o u k u n n e n ove rwin n e n, m a a r ver de digt zic h t egelijker tij d t ege n h e t verwijt, d a t h a a r d o o r d e s t a a t s regering ge m a a k t wor d t, d a t z e “willeke u r e n b r u t aliteit” is; z e d e n k t d u s d a t “willeke u r e n b r u t aliteit” nie t z o u d e n m o ge n z egeviere n, allee n zij m a g dit wel. Het is ee r d e r o m gekee r d: d e s t aa t ka n allee n d o o r b r u t ale willeke u r werkelijk overwo n n e n wo r d e n. Het z al n u, o m hie r m e e af t e sl uite n, mi s sc hie n d ui d elijk zij n gewor d e n, d a t d e criticu s bij zij n nie uwe we n di ng zic h z elf niet vera n d e r t, m a a r allee n m a a r ee n “vergis si ng goe dge m a a k t” he ef t, “me t iet s in h e t r eine gek o m e n” is e n teveel z eg t, als hij b ewee r t, d a t “de kritiek zic h z elf be kritisee r d e”; zij of liever hij h eef t allee n m a a r ee n “vergis si ng” be k ritiseer d e n va n “inco n s e q u e n tie s” ge z uiver d. Zo u hij d e k ritiek willen be kritisere n, d a n z o u hij m o e t e n o n d e r z o e k e n, of er m e t d e voor o n d e r s telling va n iets a a n d e h a n d is. Ik, va n m ij n ka n t, ga wel va n ee n voo ro n d e r s telling uit, o m d a t ik m ij zelf voo ro p s t el; m a a r mij n voor o n d e r s t elling s t r eeft niet n a a r h a a r voltooiing, z o als d e “naa r zij n voltooiing wor s tele n de m e n s,” m a a r die n t mij allee n o m h a a r te ge nie te n e n te ver tere n. Ik te er juist allee n o p mij n voor o n d e r s t elling, e n be n allee n, o m d a t ik h a a r ver tee r. Daar o m is die voor o p s t elling e r juis t h ele m a al gee n; wa n t o m d a t ik d e u nieke b e n, wee t ik nie t s va n ee n d u b bel hei d va n ee n voo ro n d e r s telle n d e n ee n voo ro n d e r s t el d ik (een “onvolko m e n” e n ee n “volko m e n” ik of m e n s,) m a a r d a t ik m e o pv ree t, b e t eke n t allee n
87
m a a r, d a t ik be n. Ik laa t m e er nie t o p voo r s t aa n, o m d a t ik m e z elf elk oge n blik h ele m a al ee r s t o p s t el of sc he p, e n allee n ik b e n, d o o r d a t ik nie t voo r o n d e r s t el d, m a a r o pge s tel d be n, e n juis t o p d a t m o m e n t weer o p ge s tel d, waa r ik m e o p s tel. d.w. z. ik b e n sc he p p e r e n sc he p s el t egelijk. Zou de n d e t o t n u t oe be s t a a n d e voor o n d e r s tellinge n ee n volle dige o plo s sing o n d e rga a n, d a n z o u d e n z e nie t o p nie uw in ee n h oge re voo r o n d e r s t elling d.w. z. ee n ge d ac h t e of h e t d e n ke n z elf, d e kritiek, o p m o ge n gaa n. Die o plo s si ng z o u m ij zelf t e n goe de m o e te n ko m e n, a n d e r s z o u die allee n m a a r in d e rij va n d e o n telba re o plos si nge n t h uis h o re n, die t e n gu n s te va n a n d e re n, z o als b.v. d e m e n s, Go d, d e s t a a t, d e z uivere m o r a al, e n z. o u d e waa r h e d e n voo r o n waa r h e d e n verklaar d e n, e n la ng gekoe s t er de voor o n de r s tellinge n afsc h af te n. TWEEDE DEEL IK Aan d e inga ng va n d e nie uwe tij d s t a a t d e “Go d m e n s.” Zal aa n d e uitga ng allee n m a a r d e God a a n d e God m e n s vervluc h tige n e n k a n d e go d m e n s we rkelijk s t e rve n, als allee n d e God a a n he m s te rft? Men h e eft a a n d e z e vraag niet ge d ac h t e n ge d ac h t klaa r te zij n, als m e n h e t werk va n d e verlichti ng, d e overwin ni ng o p d e Go d, in o n z e d a ge n t o t ee n z ege n rijk ein de z o u voere n: m e n h e ef t nie t ge m e r k t, d a t d e m e n s d e Go d h e ef t ge d o o d, o m n u d e “enige God in d e h oge” t e wo r d e n. Het tota al a n der b uiten o ns, is weliswaa r weggevaag d, e n d e gro te o n d e r n e mi ng va n d e verlich ting is volbrac h t; allee n h e t tota al a n dere in ons is ee n nie uwe h e m el gewo r d e n e n r o e p t o n s t o t ee n nie uwe h e m elbe s t o r mi ng o p. God he ef t pla a t s m o e te n m a k e n, m a a r nie t voo r o n s m a a r voo r d e m e n s. Hoe k u n n e n j ullie gelove n, d a t d e Go d m e n s is ges t o rve n voo r d a t a a n h e m be h alve d e God ook d e m e n s is ges t o rve n? I § IV. DE EIGEN - AARD. “Verla ngt d e gees t nie t vurig n a a r vrijhei d”? Ach niet allee n mij n gees t, o o k m ij n lichaa m s m ac h t d a a r elk u u r n a a r! Wan n ee r mij n n e u s voo r d e ge u rige p aleiske u k e n m ij n ge he m elte ove r d e s m a kelijke gerec h t e n vertelt, die d a a rin wo r d e n t o e b e rei d, d a n voelt h e t bij h e t veror ber e n va n d r o og b r o o d ee n vre selijk s m ac h te n; als mij n oge n mij n ver h a r d e r ug over z ac h t e d o n z e n s p r e ke n, waar o p h e t a a nge n a m e r is t e r u s te n, d a n o p wa t te z a m e n ge d r u k t s t r o, d a n o n t s t a a t bij h e m ee n ver be te n woe d e; als…. m a a r late n we die s m a r t e n nie t ver de r vervolge n. En d a t n o e m jij ee n d r a n g n a a r vrij heid? Waar wil jij d a n vrij va n wor de n? Van jo u w k o mie s b r o o d e n jo uw s t r oleger? Wer p h e t d a n weg! Daarva n sc hijn je ec ht er niet ge die n d te zij n; jij wil liever d e vrijhei d h e b be n, k o s t elijke s pij z e n e n m ollige be d d e n ge niete n. Moete n d e m e n s e n jo u d e z e “vrijheid” geve n - , m o e t e n zij jo u d a t t oe s t aa n? Jij verwac h t d a t nie t va n h u n m e n slieve n d h ei d, o m d a t jij wee t, d a t z e alle m a al d e n ke n z o als jij: ie de ree n is zic h z elf h e t n a a s te! Hoe wil jij z o in h e t ge n o t va n ge n oe m d e s pij z e n e n b e d d e n r a ke n? Toc h z e ke r o p gee n a n d e re m a nier, d a n d o o r z e t o t jo uw eige n d o m te m a k e n? Jij wil, wa n n ee r jij je goe d be d e n k t, nie t d e vrijhei d, al d e z e sc h o n e z a k e n te h e b b e n, wa n t m e t d e vrijhei d d a a r t oe h e b t jij z e n og nie t; jij wil z e ec h t h e b b e n, wil z e d e jo uwe n oe m e n e n als jo uw eige ndo m be zit te n. Wat b a a t jo u o o k ee n vrijhei d, wa n n ee r z e niet s inbre ngt? En als jij va n alles vrij z o u wor d e n, d a n z o u jij juist niet s m e e r h e b b e n; wa n t d e vrijhei d is inh o u d sloos. Voor wie h e t nie t weet t e b e n u t t e n, h e ef t d e z e n u t t elo z e
88
t oe s t e m mi ng gee n waa r de; h oe ik z e ec h t e r b e n u t, d a t h a n g t va n m ij n eige n a a r d af. Ik h e b nie t s t ege n d e vrijheid in te br e n ge n, m a a r ik we n s jo u m e e r d a n vrijhei d; jij m o e t niet allee n los zijn , va n wa t jij nie t wilt, jij m o e t o o k h eb be n , wa t jij wel wilt, jij m o e t niet e nkel ee n “vrije,” jij m o e t ook ee n “eige n a ar” zij n. Vrij waa rva n? O, wa t laat zic h alle m a al niet afsc h u d d e n? Het j u k va n d e lijfeige n sc h a p, va n d e o p p e r hee r sc ha p pij, va n d e a ris t ocra tie e n vor s te n, d e h ee r sc h a p pij va n d e begeer te n e n h a r t s t oc h t e n; ja z elfs va n d e h e e r sc h a p pij va n d e eige n wil, va n d e eige n zi n nigheid, d e m e e s t volko m e n z elfverlooc he ning is nie t s a n d e r s d a n vrij hei d, n a m elijk vrijhei d va n d e z elfbe sc hikking, va n jo uw eige n z elf, e n d e d r a n g n a a r vrijhei d als iets a b s ol u u t s, elke p rijs waa r dig, ver nietig de bij o n s d e eige n a a r d: hij sc hie p d e z elfverlooc he ni ng. Hoe vrijer ik int u s s e n wo r d, d e s te m e e r d w a ng t o re n t voo r mij n oge n o p, d e s t e o n m ac h tiger voel ik m ij. De o nvrije z o o n va n d e wilde r ni s o n d e rvin d t n og niet s va n al die be pe r ki nge n, die ee n be sc h a af d m e n s be n a uwe n: hij b e sc h o uw t zic h vrijer d a n h e m. In die m a t e d a t ik m e vrijheid ver sc h af, sc h e p ik m e nie uwe gre n z e n e n nie uwe vrage n; h e b ik d e s p o o rweg uitgevo n d e n, d a n voel ik m e weer z w a k, o m d a t ik n og niet, z o als d e vogel, d e luc h te n k a n d o o r klieve n e n h e b ik ee n p r o blee m, waa rva n h e t d ui s te re mij n gee s t bea ng s tig d e, o p gelo s t, d a n wac h te n m ij weer o n t elba re a n de re, wier r a a d s elac h tigheid mij n voo r uitga ng bele m m e r e n, m ij n vrije blik ver d ui s te re n e n mij d e be pe r kinge n va n m ij n vrijheid s m a r t elijk d o e n voele n. “Nu U vrij gewor de n be n t va n d e z o n d e n, b e n t u k n ec hte n va n d e gerec h tig heid gewo r d e n.” Wer de n d e re p u blikeine n in h u n vér s t rek ke n d e vrijhei d, gee n k n ec hte n va n d e wet? Hoe vurig verla ng de n d e ware c hriste n h a r te n e r altij d n a a r, “vrij t e wo r d e n,” h o e s m ac h t te n z e zic h z elf, va n d e “ba n d e n va n dit a a r d s e leve n,” verlo s t t e zie n; z e keke n n a a r h e t la n d va n d e vrijhei d uit. (“Het Jer u z ale m, d a t d a a r b ove n is, d a t is d e vrijhei d, zij is o n s aller m o e d e r” Gal. 4.26.). Vrij va n iet s zij n be te ke n t allee n m a a r: e r va n af of los zij n. “Hij is vrij va n h o of d pij n” is h e t z elf de als: hij is er los va n. “Hij is vrij van di t voo ro o r d e el,” be te ke n t h e t z elf d e als: hij h e eft h e t n o oit begre pe n of hij is erva n verlo s t. In h e t “los” volto oie n wij d e d o o r h e t c hris te n d o m aa n bevole n vrij heid, in d e z o n d elo z e, go d d elo z e, z e d elo z e, e n z. vrijheid. Vrijheid is d e leer va n h e t c hriste n d o m. “U, lieve b r oe d e r s, be n t t o t vrij - zij n geroe p e n. Doe e n s p r eek al d u s, als diege ne n, die d o o r d e wet va n d e vrij hei d gevo n nis t z ulle n wor de n.” Moete n we mi s sc hie n, o m d a t d e vrijheid zic h als ee n ch ris telijk idea al verr a a d t, die vrijheid o pgeve n? Nee, nie t s m a g verlore n gaa n, o o k d e vrijheid nie t; m a a r z e m o e t o n z e eige n wor de n e n d a t ka n z e in die vor m va n vrij hei d nie t. Wat ee n ver sc hil t u s se n vrijheid e n eige n - aa r d! Van z e e r veel k a n m e n los k o m e n, ec h te r nie t va n alles; va n vele di nge n wor d t m e n vrij, m a a r niet va n alles. In nerlijk k a n m e n o n d a n k s d e t oe s t a n d va n slaver nij vrij zij n, of sc h o o n o o k weer allee n m a a r va n allerlei di nge n, nie t va n alles, va n d e z we e p, va n d e gebie de n d e grille n va n d e m e e s t e r e n z., wor d t m e n als slaaf nie t vrij. “Vrij heid leeft allee n in h e t rijk va n d e d r o m e n!” De eige n a a r d d a a re n t ege n, d a t is mij n h ele we ze n e n b e s t a a n, d a t b e n ik z elf. Vrij b e n ik va n d a tge ne, waa r ik va n los be n, eige n aa r va n d a tge n e, wa t ik in mij n m a c h t h e b of va n h e tgee n ik m ac htig be n. Mijn eige n b e n ik altij d e n o n d e r alle o m s t a n dig he d e n, wa n n ee r ik in s t a a t be n m ij z elf te be zit te n e n mij niet a a n d e a n d e r ove rgeef. Dat vrij zij n k a n ik niet ec h t willen, o m d a t ik h e t niet k a n m a k e n, niet k a n sc h e p p e n; ik k a n h e t allee n m a a r we n s e n e n er n a a r s t r eve n, m a a r h e t blijft ee n idea al, ee n s p o o k. De b oeie n va n d e werkelijkhei d s nij de n elk oge n blik h u n die p e s t rie m e n in m ij n vlees. Mijn eige n ec h te r blijf ik. Aa n ee n gebie der als lijfeige n e ove rgelever d, d e n k ik allee n aa n mij zelf e n m ij n
89
voor d eel; zij n slage n t reffe n mij wel: ik b e n d a a r niet vrij va n; m a a r ik d ul d di t allee n m a a r te n eige n bate, o ngeveer o m h e m d o o r d e sc hij n va n ge d ul d te m i slei de n e n z e ke r t e m a ke n, m ij z elf d o o r ver z e t nie t n o g iets erger s o p d e h als te h ale n. O m d a t ik ec h te r m ij z elf e n mij n eige n bela ng in h e t o og h o u d, grij p ik d e ee r s te d e be s t e gelege n h ei d a a n, d e slave n be zit te r t e ver tr a p p e n. Dat ik d a n va n h e m e n zij n z wee p vrij wor d is allee n m a a r h e t gevolg va n mij n voor afgegaa n egoïs m e. Men z al hier mi s sc hie n z egge n, d a t ik ook in d e t oe s t a n d va n slaver nij “vrij” h a d k u n n e n zij n, n a m elijk “o p zic h z elf” of “in ne rlijk.” Maar “op zic h z elf vrij” is n og niet “werkelijk vrij” e n “in n e rlijk” nie t “uiterlijk.” Eigen d a a re n t ege n, m ij eige n wa s ik h ele m a al, in ne rlijk e n uite rlijk. Van d e folte ri nge n e n ges elslage n is mij n licha a m o n d e r d e h e er sc h a p pij va n ee n wre d e gebie de r nie t “vrij”; m a a r he t zij n m ij n b o t t e n, die o n d e r d e folteringe n ke r m e n, m ij n z e n uwe n si d de re n o n d e r d e slage n e n ik ker m o m d a t m ij n lijf ke r m t. Dat ik z u c h t e n si d de r, bewijs t, d a t ik n og bij m e z elf, d a t ik n og m ij n eige n b e n. Mijn bee n is nie t “vrij” va n d e k n u p p el va n d e m e e s te r, m a a r h e t is m ij n b ee n e n is nie t uit te r u k k e n. Laat hij h e t mij m a a r uit r u kke n e n kijke n of hij m ij n b ee n h e ef t! Niet s a n d e r s h o u d t hij in d e h a n d, d a n h e t lijk va n mij n bee n, d a t n e t z o m i n m ij n b ee n is, als ee n d o d e h o n d n og ee n h o n d is: ee n h o n d h eef t ee n p ulse re n d h a r t, ee n z o ge n a a m d d o d e h o n d h eef t e r gee n e n is d a a r o m gee n h o n d m e e r. De nkt m e n, d a t ee n sla af t oc h in nerlijk vrij z o u k u n n e n zij n, d a n z eg t m e n in d e r d a a d allee n m a a r h e t m e e s t o n be s t rij d ba r e e n t riviale. Wan t wie z o u k u n n e n blijve n bewere n, d a t e r ook m a a r éé n m e n s be s t a a t, die z o n d e r alle vrijheid is? Al be n ik ee n oge n die n a a r, ka n ik d a n niet va n o n telba re di nge n vrij zij n, bv. va n h e t geloof in Zeu s, va n r oe m z uc h t e n d e rgelijke? Waaro m z o u d u s ee n gegesel de slaaf o o k nie t in n e rlijk vrij k u n n e n zij n va n ee n o nc h rist elijke ge zi n d h ei d, va n h a a t voo r d e vija n d e n z.? Hij is d a n j uist “chris telijk vrij,” is los va n h e t o nc h ris telijke; m a a r is hij d a n a b s olu u t vrij, va n alle s vrij, b.v. va n d e c hris telijke wa a n of va n lijfelijke s m a r t e n e n z.? Int u s se n lijkt di t alle m a al m e e r over n a m e n d a n ove r d e z a a k t e gaa n. Maar m a a k t d e n a a m d a n niet s uit e n h eeft ee n woo r d, ee n sc hibolet h, nie t s te e d s d e m e n s e n b e ziel d e n be t over d? Maar t u s s e n d e vrijheid e n d e eige n aa r d ligt o o k n og ee n die p e re kloof d a n z o m a a r ee n woor de nver sc hil. De h ele we rel d verla ngt n a a r vrijhei d, alle n verla nge n e r vu rig n a a r, d a t dit rijk n a bij is. O be t overe n d sc h o ne d r o o m va n ee n bloeie n d “rijk va n d e vrijhei d,” ee n “vrij m e n s e ngeslac h t”! Wie h e ef t h e m niet ge d r o o m d? Du s m o e te n d e m e n s e n vrij wor d e n, h ele m a al vrij, vrij va n alle dw a ng! Van alle d w a ng, wer kelijk va n alle! Zulle n z e zic h z elf n o oit m e e r d wa ng a a n d oe n? “Ach ja, d a t wel, m a a r d a t is h ele m a al gee n d wa ng!” Weln u, d a n m o e te n z e t oc h vrij wor de n va n h e t religie u z e geloof, va n d e s t re nge plich te n va n d e z e d elijk hei d, va n d e o nve r bi d d elijk h eid va n d e we t, va n “welk vreselijk m i sver s t a n d?” Nu, w a ar v a n m o e t e n z e d a n vrij wo r d e n e n wa ar nie t van? De liefelijke d r o o m is vervloge n, o n twa ak t wrijft m e n zic h d e h alfgeo p e n d e oge n e n s t a a r t d e p r o z aïsc he vrage r aa n, “Waar d e m e n s e n vrij va n m o e t e n wo r d e n’?” Van d e blin de gelovigheid, r oe p t d e ee n. Ei d a a r, sc h ree u wt ee n a n d e r, alle geloof is blin d geloof; jullie m o e te n vrij va n alle geloof wo r d e n. Nee, n ee, o m go d swil vaar t d e ee r s te wee r uit, wer p nie t alle geloof va n j ullie af, a n d e r s b ree k t d e m ac h t va n d e b r u u t h ei d los. We m o e t e n, laa t ee n d e r de h o re n, d e re p u bliek h e b b e n e n van alle ge bie de n d e m e e s t er s vrij wor de n. Daa r m e e zij n we nie t ge h ol p e n, z e g t ee n vier d e; we k rijge n d a n allee n m a a r ee n nie uwe m e e s t er, ee n “hee r se n d e m e e r d e r h ei d”; h e t z o u veel b e te r zij n , o n s va n d e ver sc h rikkelijke o ngelijk hei d t e b evrij de n. O, o n z alige gelijk hei d, h o o r ik j ullie laag bij d e gr o n d s gebr ul al weer! Wat h a d ik n e t n og z o m o oi va n ee n p a r a dijs va n d e vrijheid ge d r o o m d e n m e t wa t voo r ee n o n b e sc h a a m d h ei d e n te ugelloo s h ei d
90
ver heffe n jullie n o u weer jullie woe s t gesc h ree uw! Zo klaagt d e eer s te e n m a a k t zic h geree d, o m h e t z w a a r d t ege n d e “ma telo z e vrijheid,” o p t e n e m e n. Weld ra h o re n we niet s a n d e r s m e e r d a n h e t z w a a r dgeklett er va n d e o n e nige vrijheid s d r o m e r s. De vrij heid s d r a ng lie p te n alle n tij de uit o p h e t verla nge n n a a r ee n bep a alde vrijheid. bv. geloof svrijhei d, d.w.z. d e gelovige m e n s wilde vrij e n o n af h a n k elijk wo r d e n; waa rva n? va n h e t geloof mi s sc hie n ? n ee! m a a r va n d e geloofsi n q uisite u r s. Du s t ege nwoo r dig “politieke of b u rge rlijke” vrij hei d. De b u rge r wil vrij wor d e n, nie t va n h e t b u rger d o m, m a a r va n d e a m b te n a r e n h e e r sc h a p pij, vor s te n willeke u r e n d e rgelijke. Vors t Mette r nic h z ei ee n s, d a t hij ee n “weg ge vo n d e n h a d die gesc hik t wa s, o m o n s voor d e h ele t oe ko m s t n a a r h e t p a d va n d e echte vrijheid t e leide n.” De graaf va n Prove nce vluc h t t e j uis t in die tij d uit Fra n k rijk, t oe n di t b ego n m e t h e t “rijk va n d e vrijheid” te s tic h te n e n z ei: “mij n geva nge n sc h a p wa s m e o n d r agelijk gewo r d e n, ik h a d m a a r éé n h a r t s t oc h t: h e t verla nge n n a a r vrijheid, d a a r d ac h t ik allee n m a a r a a n.” De d r a ng n a a r ee n bepa alde vrijheid bevat s t ee d s h e t pla n voo r ee n nie uwe h eerscha p pij, z o als d e r evolu tie d a n o o k wel “h a a r ver d e dige rs, h e t ver h eve n gevoel z o u k u n n e n geve n, d a t z e voor d e vrijhei d, z o u d e n vec h te n,” te rwijl h e t in werkelijkhei d allee n o p ee n be p a al d e vrijheid e n d a a r o m o p ee n nie uwe h eersch a p pij, d e “heer sc h a p pij va n d e wet” ui tlie p. Vrijheid wil j ullie alle m a al, j ullie willen de vrijhei d. Waaro m sjac he re n jullie d a n o m iet s m e e r of mi n d e r? De vrijheid ka n allee n d e h ele vrijhei d zij n; ee n s t u k vrijhei d is niet de vrijheid. Jullie twijfele n era a n, d a t d e h ele vrijhei d, d e vrijhei d va n alles, te be reike n is, ja, j ullie h o u d e n he t voor waa n zi n, d a t o o k allee n m a a r te we n se n? Weln u, h o u d a n o p, h e t fa n t o o m n a te jage n e n geb r uik je m o eite voo r iet s be te r s, d a n voo r h e t onbereikbare. ”Ja, m a a r er be s t a a t niet s be te r s, d a n d e vrijhei d”! Wat h e b be n j ullie d a n, als jullie d e vrijhei d h e b b e n, — ik wil h e t n a m elijk hie r nie t over j ullie ver br okkel de s t u kje s vrij hei d h e b b e n — d e vol m a ak te vrijhei d? Da n zij n jullie va n alles, alles los, waa r j ullie zic h over sc h a m e n e n er is va st niet s, waa r jullie je nie t o oit in h e t leve n voor gesc ha a m d e n o nge m a k k elijk over h e b b e n gevoel d . En te rwille va n wie willen jullie e r d a n va n los zij n? Toc h z e k e r ter wille v a n je zelf e n wel, o m d a t h e t jullie in d e weg s t aa t? Zou iets voor j ullie nie t o n ge m a k k elijk, m a a r d a a re n t ege n h e el goe d zij n, b.v. d e h oewel z a c h te, t oc h o n weersta a n b are gebiede n de blik va n jullie liefje, d a n z o u d e n jullie d a a r h ele m a al nie t los e n vrij va n wille n zij n. Waaro m niet? Alweer ter wille v a n je zelf? Dus jullie n e m e n voo r alles je z elf als m a a t s t af e n rec h te r. Jullie late n d e vrijhei d gra ag lope n, wa n n ee r jullie d e o nv rijh ei d, d e “zoete lief de s dienst,” b e h a ag t; e n j ullie h ale n d e vrijhei d bij gelege n h ei d weer a a n, als z e jullie b e te r b egin t te vold oe n, vooro pge s tel d n a m elijk, d a t h e t er hier nie t o m gaa t, d a t jullie je niet o m a n d e re re de ne n voor z ulk ee n re pe al of t h e u nio n, (mis sc hie n religieu z e) b a ng m a k e n. Waaro m wil jij d e m oe d niet vat te n, je z elf wer kelijk h ele m a al t o t mi d d el p u n t e n h o of d z a a k t e m a ke n? Waaro m n a a r d e vrijhei d, jo uw d r o o m, s n a k ke n? Ben jij jo uw d r o o m? On de rvraag nie t eer s t jo uw d r o m e n, jou w voor s tellinge n, jo uw ge d ac h te n, wa n t d a t is alle m a al “holle t h e o rie.” On d e rvra ag je z elf e n vraag n a a r je zelf, d a t is p ra ktisch e n jij wil t oc h z o gr aag “pra k tisc h” zij n? Maar d e ee n luis ter t n a a r wa t zij n Go d (nat u u rlijk d a tge ne, wat hij zic h bij die n a a m voor s t elt, is zij n God) d a a r wel va n z al z egge n e n ee n a n d e re wat zij n z e d elijk gevoel, zij n gewete n, zij n plic h t sgevoel, d a a r ove r be p a alt e n ee n d e r de be reke n t, wa t d e m e n s e n er wel va n z o u d e n d e n ke n , e n wa n ne er d u s ie de ree n z o zij n h e re Go d (de m e n s e n zij n eve n goe d e ee n, ja ee n n o g
91
co m p ac te re God d a n die va n d e a n d e re k a n t e n ingebeelde: vox p o p uli, vox d ei) gevra ag d h eeft, d a n sc hikt hij zic h in d e wil van zij n m e e s t e r, vraagt e r in h e t ge h eel niet m e e r n a a r, wat hij z elf graag z o u willen z e gge n e n b e sluite n. Wen d t je zic h liever t o t je z elf, d a n t o t jo uw go d e n of afgo d e n. Breng n a a r b uite n wa t in jo u zit, ko m er m e e voor d e d ag, o p e n b a a r jez elf. Hoe ie m a n d allee n ui t zic h z elf h a n d elt e n ver d e r n e rge n s n a a r vraag t, d a t h e b b e n d e c hris te ne n m e t h u n “God” d ui delijk ge m a a k t. Hij h a n d elt “zoals h e t h e m b elieft.” En d e d w a z e m e n s, die h e t z elf ook z o k u n n e n d o e n, z al in pla a t s d a a rva n d o e n, “zo als h e t God bevalt.” Als m e n z eg t, d a t ook Go d n a a r ee uwige wet te n h a n d elt, d a n is di t o o k o p m ij va n t oe p a s sing, o m d a t ik ook nie t uit m ij n h ui d k a n k r ui p e n, m a a r m ij n ge h ele n a t u u r, d.w. z. m ij z elf t ot mij n wet h e b. Maar m e n h oeft jo u allee n m a a r a a n je z elf te h e rin n e re n, o m je d a d elijk t o t vertwijfeling te b re nge n. “Wat be n ik?” vraag t ie de ree n va n j ullie zic h af. Een afgr o n d va n regel - e n wet telo ze d rifte n, begeer te n, we n s e n, h a r t s t oc h t e n, ee n c h ao s z o n d e r licht e n leid - s te r! Hoe z o u ik, wa n n e er ik z o n d e r ac h t te slaa n o p d e go d d elijke gebo de n of d e plic hte n, die d e m o r a al voo r sc h rijft, z o n d e r te let te n o p d e s te m va n h e t vers t a n d, die in d e loo p va n d e ge sc hie d e nis n a bit te re ervari nge n h e t b e s t e e n vers t a n digs te t o t wet ver heve n h eeft, allee n m e z elf r a a d plege n d, ee n j uis t a n two o r d k u n n e n krijge n? Mijn h a r t s t oc h t z o u m e h e t m e e s t o n zi n nige a a n r a d e n. Zo h o u d t ie de ree n zic h z elf voor d e d uivel; wa n t z o u hij zic h, voo r z over hij zic h niet o m religie e n z. be ko m m e r t, allee n m a a r als ee n die r b e sc h o uwe n, d a n z o u hij gem a k kelijk m e r ke n, d a t h e t dier, d a t t oc h m a a r allee n zij n ins ti n k t (als h e t ware zij n ra a dgever) volgt, zic h nie t t o t h e t “mee s t o n zi n nige” ra a d t e n d rijft, m a a r z e e r j uist e s t a p p e n n ee m t. Maar d e gewoo n t e va n ee n religie u z e d e n kwij ze h eeft o n z e gee s t z o z e e r beva nge n, d a t wij er z elf in o n z e n a a k t h ei d e n n a t u u rlijk h eid voo r te r ug sc h rikke n; z e h eeft o n s z o ver ne d e r d, d a t wij o n s z elf voo r m e t erf z o n d e n b ela de n e n, voor geb o r e n d uivels h o u d e n. Nat u u rlijk valt h e t je d a d elijk in, d a t jo uw r oe pi ng vereis t, h e t “goe d e,” h e t j uis te, h e t z e d elijke t e d o e n. Hoe k a n n u, wa n n ee r jij je zelf afvraag t, wa t jij m o e t d oe n, d e juis te s te m uit jo u o p sc h alle n, d e s te m, die jo u d e weg va n h e t goe d e, juis te, ware e n z. t o o n t? Hoe z o u God m e t Belial k u n n e n overee n s t e m m e n? Wat z o u jij ec h te r d e n ke n, als ie m a n d jo u z o u a n tw o o r d e n, d a t h e t p r a a tje s zij n, d a t m e n God, h e t gewete n, plich te n, wet te n e n z. z o u m o e t e n ge h o o r z a m e n, p r a a tje s waa r m e e m e n jo uw h o of d e n h a r t volge p r o p t e n jo u gek ge m a a k t h e eft? En wa n n ee r hij jou z o u vrage n, h oe jij d a n z o z e ke r wee t, d a t d e s t e m va n d e n a t u u r ee n verleid s te r is? En hij va n jo u z o u verla nge n, d e z a a k h ele m a al o m te ke re n e n juist d e s te m va n Go d e n die va n h e t gewete n voor d uivelswe rk t e h o u d e n? Zulke h eillo z e m e n s e n b e s t a a n; h oe z o u jij he m klein k u n ne n krijge n? Op jo uw p rie s te r s, o u d e r s e n goe d e m e n s e n k u n jij je nie t be roe pe n, wa n t die wor de n d o o r h e n juis t als jo uw m isleiders b e s te m p el d, als d e ware verlei der s e n ver de rver s va n d e je ug d, die ijverig h e t o n k r ui d va n d e z elfverac h ti ng e n God svere ring ui t z a aie n, d e jo nge h a r te n b e z o e d ele n e n d e jo nge h o of d e n s t o m p zi n nig m a ke n. Die gaa n d o o r e n vrage n: t e rwille va n wie b ek o m m e r jij je o m Go d s e n a n d e re geb o d e n? Jij d e n k t t oc h nie t, d a t di t allee n m a a r uit welgevalligheid jege n s Go d gebe u r t? Nee, jij d oe t di t alwee r ter wille v a n je zelf. Du s o o k hie r be n jij d e h o of d z a a k e n ie de ree n m o e t t o t zic h z elf z egge n: Ik be n voor mij z elf alles e n ik d o e alles ter wille v a n m ij zelf. Zou h e t jo u ee n m a al d ui delijk wor d e n, d a t d e Go d, d e geb o d e n, e n z, je uit sl uite n d sc h a d e n, d a t z e jou t e kor t d oe n e n ver de rve n: z e k e r, jij z o u z e va n je afwer p e n, juist z o als d e c hris te ne n ooit Apollo of Minerva of d e h ei de n s e m o r a al h e b b e n ver d o e m d. Ze s tel de n
92
d a a r wel Chris t u s e n d a a r n a Maria, e n o o k ee n c h rist elijke m o r a al voo r in d e plaa t s; m a a r z e d e d e n di t ook te rwille va n h u n ziele n h eil, d u s uit egoïs m e of eige n - a ar d. En dit egoïs m e, d e z e eige n - a a r d was h e t, waa r d o o r z e va n d e o u d e go d e n we rel d los e n vrij wer de n. De eige n aa r d schiep ee n nie uwe vrijheid; wa n t d e eige n - a a r d is d e sc he p s t e r va n alles, n e t z o als al la ng d e ge nialiteit (een be p a al d e eige n - a a r d), die altij d o riginaliteit is, als d e sc he p s te r va n nie uwe werel d hi s t o risc h e p r o d u k te n wor d t be sc h o uw d. Zal ooit m e t d a t s t reve n van jo u “de vrijheid” t oc h va n k r ac h t wo r d e n, p u t d a n al jo uw k rac h te n uit. Wie m o e t d a n vrij wo r d e n? Jij, ik, wij. Vrij waa rva n? Van alles, wat nie t jo u, nie t wij, nie t ik is. Want ik b e n d e ke r n, die uit alle o m h ul sels verlo s t, va n alle be n a uwe n d e sc hille n bevrijd m o e t wo r d e n. Wat blijft e r over, wa n n ee r ik, va n alles, wa t ik nie t be n, bevrij d wor d? Allee n ik e n niet s d a n ik! Dat ik zelf ec h t er, h e eft d e vrijhei d niet s te bie de n. Wat e r n u ver de r z al gebe u re n, n a d a t ik vrij be n gewo r d e n, d a a r z wijgt d e vrijhei d over, z o als o n z e regeringe n d e geva nge n e, n a afloo p va n zij n geva nge n sc ha p allee n m a a r loslaa t e n in d e verlate n h ei d uit s t o o t. Waaro m n u, als d e vrijhei d t oc h t e r lief d e voo r h e t ik wo r d t n ages t reef d, waa ro m d a n niet z elf d a t ik t o t begin, mi d d e n e n ein d e kie z e n? Ben ik nie t m e e r d a n d e vrijhei d waa r d? Ben ik h e t nie t die mij z elf vrij m a a k t, be n ik nie t h e t eer s t e? Al be n ik o o k o nvrij, in d ui z e n d boeie n geklo n ke n, t oc h b e n ik e n ik b e n nie t p a s in d e t o e k o m s t e n h o p elijk a a nwe zig, z o als d e vrijh ei d, m a a r ik b e n als d e m e e s t verwo r p e n e va n d e slave n a a nwe zig. Bede nk d a t wel e n be slis z elf, of jij o p jo uw vaa n d el d e d r o o m va n d e “vrijheid” of h e t be sl uit t o t h e t “egoïs m e,” d e “eige n - a a r d” wil sc h rijve n. De “vrijheid” wek t tege n alles jo uw ver driet o p, wa t jij nie t be n t: h e t “egoïs m e” r oe p t jo u t o t vre u g de over je zelf, t o t h e t ge niete n va n je z elf o p; d e “vrijheid” is e n blijft ee n v u rig v erla n ge n , ee n r o m a n tisc h klaaggelui d, ee n ch ris telijke h o o p o p ee n vol m a a k t a n d e r leve n e n d e t o ek o m s t; d e “eige n - a ar d” is ee n werkelijk hei d, die v a n z elf juist z oveel o nv rijheid uit d e weg r ui m t als jij jo uw eige n weg hi n d e rlijk ver s p e r t. Van d a tge n e, wa t jo u nie t s t o o r t, z ul jij gee n af s t a n d wille n d o e n e n wa n n ee r h e t jo u begin t t e s t o re n, d a n wee t jij d a t “jij je z elf m e e r m o e t t oe be h o re n, d a n d e m e n s e n!” De vrijhei d leer t allee n: Maak je los, o n t d o e je va n al h e t las tige; z e leert je nie t, wie je z elf be n t. Los. Los! klinkt h a a r verlo s sing sk ree t e n jij, begerig h a a r r oe p volge n d, r a a k t z elfs h ele m a al va n je z elf los,” “verlooc he n t je z elf.” Maar d e eige n - a a r d r oe p t je ec h te r t o t je z elf t e r ug, zij z egt: “ Ko m t o t jez elf?’’ On d e r d e Aegide va n d e vrijhei d b e n jij va n allerlei di nge n los, m a a r iet s nie uws b e n a uw t je weer, “van d e b o z e be n jij los, h e t b o z e is gebleve n.” Als eige ne b e n jij w er kelijk v a n alles los e n wa t jo u a a n kleeft, d a t h eb je a a n ge no m e n , d a t is jo uw ke u s e n jo uw goe d d u n k e n. De eige ne is d e gebore n vrije, d e vrije va n h uis uit: d e vrije d a a re n t ege n allee n m a a r d e vrijheids z uc htige: d e d r o m e r e n d we pe r. Iede ree n is oorspron kelijk vrij, o m d a t hij nie t s d a n zic h z elf e rke n t; hij h o ef t zic h niet ee r s t t e bevrij de n, o m d a t hij va n tevo re n alles b uite n zic h z elf verwer p t, o m d a t hij niet s h oge r sc h a t d a n zic h z elf, niet s h oge r a a n slaa t, k o r t o m o m d a t hij va n zic h z elf uitgaa t e n “tot zic h z elf ko m t.” Beva nge n in h e t kin d e rlijk re s p ec t, wer k t hij e r nie t te mi n al a a n, zic h uit d e z e beva nge n hei d “te bevrij d e n.” De eige n - a a r d werk t in d e kleine egoïs t e n versc haf t h e m d e begeer de vrijhei d.
93
Dui ze n de n jare n va n c ult u u r h e b b e n voo r jo u ver d uis te r d, wat je b e n t, h e b b e n jo u d oe n gelove n, d a t jij gee n egoïs t b e n t, m a a r t o t idealiste n (“goe d e m e n s e n”) geroepe n be n t. Schu d t d a t af! Zoek niet d e vrijheid, die je juis t va n je z elf b e r o of t, in d e “zelfverlooc he ni ng,” m a a r z o ek je zelf, wor d t egoïs t, laa t ie de r va n jullie ee n al m ac htig ik wor de n. Of d ui delijke r: e rke n allee n je zelf weer, erke n allee n m a a r, wa t jij werkelijk be n t e n laa t jo uw h uic helac h tig s t r eve n vare n, jo uw d w a a s verla nge n, iets a n d e r s t e willen zij n, d a n jij be n t. Huichelac h tig n o e m ik z e, o m d a t j ullie t oc h al d e z e d ui z e n d e n jare n egoïs te n zij n gebleve n, m a a r sla p e n d e, zic h z elf b e d riege n d e, gek ke egoïs te n, j ullie h e a u t o n ti m o r u m e n e n (zelfkweller), jullie z elf pij niger s. Nog n o oit h e ef t ee n religie d e t oe z egginge n e n h e t “belof te n” k u n n e n o n t b e re n, va n h e t n a a r h e t hier n a m a alse of h e t t ege nwoo r dige leve n t e verwij z e n (een “lang leven” e n z.), wa n t d e m e n s is ba at z uc htig, e n hij d oe t nie t s “voor niet s”. Maar d a t “het goe d e te rwille va n h e t goe d e d oe n” d a n z o n d e r uit zic h t o p belo ning? Alsof o o k hier in d e b evre diging, die di t z o u versc haffe n, niet d e belo ni ng z o u o pge slot e n ligge n. Du s o o k d e religie is o p o n s egoïs m e gegr o n d e n zij b uit j ullie uit; b e re ke n d o p o n z e begeerte n , vers tikt z e vele a n de re te rwille va n éé n. Dat is d a n h e t versc hij n sel va n h e t bedroge n egoïs m e, waa r ik niet mij z elf bij bevre dig, m a a r éé n va n m ij n begeer t e n, b.v. h e t s t r eve n n a a r geluk z aligheid. De religie belooft m ij h e t “hoog s te goe d”; o m dit te verk rijge n sla ik gee n ac h t m e e r o p ee n va n mij n a n d e re begee r te n e n b evre dig h e n nie t. Al jo uw d o e n e n late n is ee n ongegar a n deerd, h ei m elijk, b e d e k t e n verb o rge n egoïs m e. Maar ee n egoïs m e, waa r je z elf nie t voor uit wil k o m e n, d a t jij voo r je z elf ver b o rge n h o u d t, d u s gee n o pe n b a a r of o p e nlijk, d u s o n b ew u s t egoïs m e, is d a a r o m gee n egoïs m e , m a a r k nec h t sc h a p, die n s t ba a r hei d, z elfverlooc h e ni ng. Jij be n t egoïs t e n jij b e n t h e t niet, o m d a t jij h e t egoïs m e verlooc he n t. Waar je h e t h e t m e e s te o m lijkt t e gaa n, d a a r h e b jij a a n h e t woor d “egoïs m e” afsc h uw e n verac h ti ng aa n t o egevoeg d. Mijn vrijheid ver z e ke r ik m e tege nover d e we reld in die m a t e, als ik m e d e we reld eige n m a a k. d.w.z. h a a r voor m ij z elf “win e n in nee m,” d o o r welke m a c h t dit o o k zij, d o o r die va n d e over re ding, va n h e t ver z oe k, va n d e catego risc he eis, ja z elfs d o o r h uic helarij, be d r og e n z.; wa n t d e mi d d ele n, die ik d a a r t o e geb r uik, ric h te n zic h n a a r d a tge n e, wa t ik be n. Ben ik z w a k, d a n h e b ik allee n m a a r z w a k k e mi d d ele n, z o als d e n e t ge n o e m d e, die t oc h voor ee n t a m elijk groo t d e el va n d e werel d, goe d ge n oeg zij n. Bove n die n zie n be d r og, h uic hela rij e n leuge n er erge r ui t d a n zij zij n. Wie h eef t nie t o oit voo r d e p olitie, d e we t be d r oge n, bij h e t o n t m o e te n va n d e gerec h t s die n a a r s n el h e t ge zic h t va n loyale eer z a a m h ei d o pge ze t, o m ee n b e d r eve n o nwet t elijke d a a d t e ver be rge n, e n z? Wie h e t niet ge d a a n he ef t, h e eft zic h juist geweld a a n late n d o e n: hij wa s ee n z w a k keling uit gewe te n. Ik voel mij n vrijhei d al verklein d, d o o r d a t ik tege n ove r ee n a n d e r s (of d a t a n de re iets willoos, z o als ee n r o t s, of ee n wille n d e, z o als ee n regeri ng, ee n in divid u, is e n z) mij n wil nie t ka n d o o r z e t t e n; mij n eige n - a a r d verlooc h e n ik, als ik mij zelf — te n o p zic h te va n h e t a n d e re — o pgeef, d.w.z. t o egeef, afs ta, mij o n d e rwe r p, d u s d o o r onder worpe n heid, onder wer ping. Wan t h e t is iet s a n d e r s, als ik mij n t o t n u t oe gevolg de h a n d elwij ze o pgeef, o m d a t z e nie t n a a r h e t d o el voe r t, d u s va n ee n verkeer d e weg afwijkt, iet s a n d e r s, wa n n ee r ik m ij geva nge n geef. Een r o t s die mij in d e weg s t a a t, ga ik uit d e weg, t o t ik ge n oeg k r uit h e b, o m h a a r uitee n te late n s p ri nge n; d e we t va n ee n volk ga ik uit d e weg, t o t h e t oge n blik d a t ik k r ac h t ge n o eg h e b ver z a m el d, h a a r te n val t e b re nge n. O m d a t ik d e m a a n nie t k a n p a k k e n, m o e t z e m e d a a r o m “heilig” zij n, ee n Asta r t e? Zou ik jo u m a a r k u n n e n p a k ke n, d a n z o u ik jo u ec h t p a k k e n e n ee n m i d del vin de n, o m t o t jo u o p t e kli m m e n, ik z o u m e d o o r jou niet late n af sc h rikke n! Jij o n begrij pelijke, jij z ul t m a a r z ola ng o n b eg rij pelijk voo r m e blijve n, t o t ik m e d e m a c h t va n he t begrij pe n verworve n h e b e n jo u m ij n eige n n o e m: ik geef h e t nie t o p t ege n jo u, m a a r wac h t allee n mij n tij d af. Al s t el ik m e o p dit m o m e n t tevre d e n m e t jo u iet s t e k u n n e n t oe dic h te n, t oc h blijf ik h e t m e t jo u va n pla n.
94
Krac h tige m e n s e n h e b be n h e t va n o u d s h e r z o ge d a a n. Ha d d e n d e “on d e rwo r p e n e n” ee n o n be dw o nge n m a c h t t o t h u n m e e s te re s ver h eve n e n a a n b e d e n, h a d d e n z e d e a a n bi d di ng va n alle m a al verla ng d, d a n kwa m z o’n z o o n va n d e n a t u u r, die zic h nie t wilde o n d e rwe r pe n e n joeg die a a n b e d e n m ac h t uit h a a r o n b e s tijgb a re Oly m p u s. Hij rie p d e lo pe n de z o n zij n “sta” t oe e n liet d e a a r d e d r a aie n; d e o n d e rwo r p e n e n m o e s te n h e t zic h late n welgevalle n; hij leg de zij n bijl a a n d e h eilige eike n e n d e “on de rwor pe ne n” ver ba a s d e n zic h er over, d a t gee n h e m els vu u r h e m ver teer d e: hij wier p d e p a u s va n d e s t oel va n Petr u s e n d e “on d e rwo r p e n e n” wiste n h e t niet t e ver hi n de r e n; hij r u k te h e t Gods - ge n a d e - ge d oe n e e r e n d e “o n d e rwo r p e n e n” k r a s te n , o m ein delijk z o n d e r r e s ulta a t te vers t o m m e n. Mijn vrijheid wor d t p a s volko m e n, als z e in mij n m a c h t is; m a a r hie r d o o r h o u ik o p, allee n m a a r ee n vrije t e zij n e n wo r d ee n eige n a a r. Waaro m is d e vrijheid va n d e volkere n ee n “hol woor d”? O m d a t d e volkere n gee n m ac h t h e b be n! Met d e a d e m t oc h t va n h e t leve n d e ik, blaa s ik volkere n o m, al wa s h e t d e a d e m t oc h t va n ee n Nero, van ee n Chinee s kei ze r, of ee n ar m e sc h rijver. Waaro m s n a k te n d e d……. k a m e r s t oc h vr uc h t eloo s n a a r vrijhei d e n wer de n z e d a a r d o o r d e mi nis te r voo r b e ris p t? O m d a t z e gee n “mac h tige n” zij n! De m ac h t is ee n sc h o n e z a a k e n n u t tig voor vele di nge n; wa n t “me n ko m t m e t ee n h a n d vol m ac h t ver d e r, d a n m e t ee n z a k vol rec h t.” Smac h te n jullie n a a r d e vrijhei d? Jullie d wa z e n! Als j ullie d e m ac h t z o u d e n grij pe n, d a n k o m t d e vrijheid va n z elf. Kijk, wie d e m a c h t h e eft, “staa t b ove n d e wet.” Hoe s m a a k t j ullie dit voor uit zic h t, j ullie “wet sge t ro uwe” lie de n? Maar j ullie h e b b e n gee n s m a a k! Luid weer klink t d e r oe p o m “vrijhei d” in h e t r o n d. Maar voelt e n wee t m e n ec h te r, wa t ee n gesc h o n ke n e n geoct r ooieer d e vrijheid b e te ke n t? Men erke n t nie t, in d e volle be te ke nis va n h e t woor d, d a t alle vrijhei d in we z e n z elfbevrij ding is, d.w. z. d a t ik m a a r z oveel vrijheid ka n h e b be n, als ik m e d o o r m ij n eige n - aa r d ver sc h af. Wat h e b b e n d e sc h a pe n e ra a n, d a t nie m a n d h e n d e vrijheid va n s p r e ke n o n t n ee m t? Ze h o u d e n h e t bij bla te n. Geef ie m a n d, die in ne rlijk ee n m o h a m m e d a a n, ee n jo o d of ee n c h riste n is, t oe s t e m mi ng o m t e s p r e ke n: hij z al t oc h allee n m a a r b e k r o m p e n z o oi voor t b re nge n. Wor de n j ullie d a a re n tege n d o o r be p a al d e a n d e re n va n d e s p re ek - of luis te rvrij heid be r oof d, d a n begrij pe n z e h u n tij d elijk voor d eel h e el goe d, o m d a t jullie mi s sc hie n iet s z o u d e n k u n ne n z e gge n of h o re n, waa r d o o r ge n oe m d e “be p a al d e a n d e re n” h u n k r e die t z o u d e n k u n ne n vers pele n. Wan nee r z e jullie ec h te r vrijhei d geve n, d a n zij n z e j uist sc h el m e n, die m e e r geve n, d a n z e h e b be n. Ze geve n j ullie d a n n a m elijk nie t s va n h u n eige ne, m a a r ge s t ole n goe d, geve n j ullie je eige n vrij hei d, d e vrijhei d, die j ullie je z elf z o u d e n m o e t e n n e m e n; e n z e ge ve n jullie h a a r allee n, o p d a t j ullie h a a r niet z elf z o u d e n n e m e n e n b ove n die n d e dieve n e n be d rieger s t e r vera n two o r di ng z o u d e n m o e t e n r o e p e n. In h u n sl uw h ei d we te n z e wel, d a t d e gegeve n (geoct r o oieer d e) vrijhei d t oc h gee n vrijhei d is, o m d a t allee n d e vrijhei d die m e n n ee m t , d u s d e vrijhei d va n d e egoïs t, m e t volle z eilen vaa r t. Gesc h o n ke n vrijhei d s t rijkt d e z eile n z o ga uw s t o r m of win d s tilte int ree d t; z e m o e t altij d z ac h t e n m i d del m a tig wor de n aa nge bla z e n. Hierin ligt h e t versc hil t u s s e n z elfbevrij di ng e n e m a nci p a tie (vrijs p r ek e n, vrijla te n). Wie h e de n te n d age “in o p p o sitie is,” s n a k t e n sc h ree uwt o m “vrijlating.” De vor s te n m o e t e n h u n volkere n “mo n dig verklare n,” d.w.z. e m a nci p er e n! Ge d ra ag je m o n dig, d a n b e n je h e t z o n d e r die m o n digverklaring e n ge d r a ag jij je d a a r nie t n a a r, d a n b e n je h e t nie t waa r d e n z o u jij h e t ook d o o r m o n digverkla ring n o oit zij n. De m o n dige Grieke n joege n h u n tira n ne n weg e n d e m o n dige z o o n m a a k t zic h o n af h a n kelijk va n zij n va d e r. Ha d d e n z e gewac h t, t o t h u n tira n n e n h u n d e m o n dig h ei d ge n a dig t o e s t o n d e n, d a n h a d d e n z e la ng k u n ne n wac h te n. De z o o n, die nie t m o n dig wil wo r d e n, wor d t d o o r ee n
95
vers t a n dige va de r uit h uis ge sc ho p t e n hij h o u d t h e t h ui s voo r zic h allee n; d e laffe n gesc hie d t r ec h t. De vrijgegeve ne is juis t nie t s m e e r d a n ee n vrijgela te n e, ee n libe r ti n u s, ee n h o n d die ee n s t u k ke t ti ng m e e slee p t: hij is ee n o nvrije in h e t gewaa d va n d e vrijheid, ee n e z el in ee n lee uwe n h ui d. Geë m a ncipee r de jo d e n zij n o p zic h z elf nie t s verbe ter d, m a a r allee n m a a r als joo d ietwa t verlich t, of sc h o o n hij, die zij n t oe s t a n d wa t verlich t, in iede r geval m e e r is d a n ee n ke r kelijke c hris te n, o m d a t d e z e laa t s te d a t niet z o n d e r inco n se q u e n tie ka n d oe n . Maar geë m a nci pee r d e joo d of niet geë m a nci p ee r d e: joo d blijft joo d; d e nie t z elf bevrij d d e is n u ee n m a al ee n geë m a nci pee r d e. De p r o t e s t a n t se s t a a t k a n d e ka t h olieke n d a n wel vrij te late n (te e m a ncipe re n), m a a r o m d a t z e zic h z elf nie t vrij m a ke n, blijven z e n u ee n m a al ka t h oliek. Over eige n bela ng e n bela ngloos hei d is hier b ove n al ge s p r o ke n. De vrijhei d svrie n d e n m a ke n zic h bo o s o p he t eige nbela ng, o m d a t z e zic h in h u n religie u z e vrij hei d s s t r eve n niet va n d e ver heve ne “zelfverlooc h e ni ng,” k u n n e n b evrij de n. Het egoïs m e verwek t d e t oo r n va n d e liber ale n, wa n t d e egoïs t b e m o eit zic h m e t ee n z a a k n o oit te rwille va n d e z a a k z elf, m a a r t e rwille va n zic h z elf; d e z a a k m o e t h é m die n e n. Het is egoïs tisc h, gee n e nkele z a a k ee n eige n of “abs olu te” waa r d e t o e t e ke n n e n, m a a r h a a r waa r d e in mij z elf t e z o e ke n. Tot d e m e e s t ergerlijke ge d rag va n h e t egoïs m e h o o r t m e n vaak d e z o gebr uikelijke b r o o d s t u die t e reke n e n, o m d a t z e get uigt va n d e m e e s t sc h a n d elijke o n twij ding va n d e we te n sc ha p; m a a r waa r die n t d e wete n sc h a p a n d e r s t o e, d a n o m gebr uikt te wor de n? Wan nee r ie m a n d z e niet b e te r wee t te be n u t te n, d a n t o t h e t verwe rve n va n zij n d agelijks b r o o d, d a n is zij n egoïs m e vas t ee n klein egoïs m e, o m d a t d e m ac h t va n d e z e egoïs t ee n b e p e r k te is, m a a r h e t egoïs tisc h e d a a r aa n e n d e o n twij ding va n d e wete n sc h a p ka n allee n ee n b e z e te n e afke u r e n. O m d a t h e t c hris te n d o m o n be kwaa m wa s d e ee nlinge n als e nige n m e e te late n telle n, h e n allee n m a a r als af ha n kelijke n b e sc h o u w d e e n eige nlijk nie t m e e r d a n ee n sociale t heorie wa s, ee n leer va n h e t s a m e nleve n e n z o wel va n d e m e n s e n m e t Go d, als va n d e m e n s e n m e t d e m e n s e n, m o e s t al h e t “eige ne” d a a r bij in h e t allerkwaa d s te d aglich t s t a a n: eige nb a a t, eige n zi n nighei d, eige nwil, eige n - a a r d, eige nlief d e e n z. De c h ris telijke be sc h o uwingswij z e, h eeft z o la ng z a m e r h a n d eerlijke uit d r u k ki nge n h ele m a al in o nee rlijke o m ge z e t: waa r o m z o u d e n we z e nie t wee r in e re h e r s t ellen? Zo wil “s m a a d” volge n s d e o u d e be te ke nis z oveel z egge n als sc h e r t s; m a a r voor d e ch ris telijke e r n s t o n t s t o n d ui t d e gr a p ee n ge mis, wa n t hij b eg rij p t gee n ple zie r; “br u t a al” be te ke n d e vroeger allee n m a a r: koe n, d a p p e r; “mis d a a d” b e teke n d e waag s t u k. En be k e n d is h e t, h oe h e t woor d “vers t a n d,” ee n lange tij d m e t sc heve oge n is aa ngeke ke n. On z e s p r a a k h eeft zic h z o be h o orlijk n a a r h e t c h ris telijke s t a n d p u n t ingeric h t e n h e t alge m e e n be sef is n og t e ch ris telijk, o m niet voo r al h e t nie t - ch ris telijke als voo r iet s o nvolko m e n s of bo o s a a r digs te r ug te sc h rikke n. Daa ro m is h e t m e t h e t “eige n bela ng” ook slec h t ges tel d. Eigen bela ng be te ke n t in c hris telijke zi n o ngeveer h e t volge n d e: ik let er allee n o p, of iet s m ij als zi n nelijk m e n s va n n u t ka n zij n. Maar is d a n d e zi n n elijk h eid m ij n h ele eige n - aa r d? Ben ik bij m ij z elf, wa n n e e r ik a a n d e zi n n elijk hei d b e n overgelever d? Volg ik m e z elf, mij n eige n be s t e m mi ng, als ik h a a r volg? Mijn eige n be n ik p a s, wa n n ee r niet d e zi n n elijkheid, m a a r eve n mi n iet s a n d e r s (Go d, m e n s elijke over h eid, wet, s t a a t, ke r k, e n z.) mij in d e m ac h t he ef t, m a a r ik z elf: wa t m ij, d e z e z elfeige n a a r of zic h z elf t oe be h o re n de, va n n u t is, d a a r s t r eeft mij n eige n bela ng n a a r.
96
Overige n s ziet m e n zic h alle oge n blikke n ge n o o d z a a k t, in h e t eige n b ela ng, h e t altij d gelas ter de, als in ee n alles be dwinge n d e m ac h t, te gelove n. In d e zit ti ng va n 1 0 Febr u a ri 1 8 4 4, s t elt Welcke r ee n m o tie ove r d e af h a n kelijk hei d va n d e rec h te r o p e n b e t o og t in ee n uitvoe rige re de, d a t rec h te r s die m e n o n t slaa n, af z e t te n, ver plaa t se n e n p e n sio ne re n ka n, kor t o m z o’n le d e n va n ee n gerec h t s h of, die allee n al a d mi nist r a tief be n a de el d e n in gevaar gebr ac h t k u n n e n wo r d e n, d e h ele b e t r o uw b a a r h ei d mi s s e n, ja alle ac h ti ng e n ver t r o uwe n in h e t volk kwijt zij n. De h ele rec h t e r s t a n d, r o e p t Welcker uit, is d o o r d e z e af ha n kelijkheid ge d e m o r alisee r d! Met weinig woo r d e n b e teke n t dit niet s a n d e r s, d a n d a t d e rec h t e r s e r m e e r m e e zij n geb a a t, als z e in m i nist eriële zi n oo r d eel vellen, d a n wa n ne er z e dit in d e gee s t va n d e wet d o e n. Hoe m o e t di t ver h ol p e n wor de n? So m s d o o r d a t m e n d e rec h t e r s d e h o o n va n h u n o m k o o p b a a r h ei d o p h e t ge m oe d d r u k t e n d a n h e t vert r o u we n k oe s t er t, d a t z e t o t inkeer z ulle n k o m e n e n voor t a a n d e gerec h tighei d h oge r in z ulle n sc h a t te n d a n h u n eige n b ela ng? Nee, t o t z o’n r o m a n tisc h vert r o uwe n, s tijgt h e t volk nie t o p, wa n t h e t voelt, d a t h e t eige n bela ng m ac h tiger is d a n elk a n d e r m o tief. Daar o m z o u d e n die z elf d e p e r s o n e n, die di t si n d s la ng gewee s t zij n, rec h te r m o e t e n blijve n, h o e z ee r m e n e r zic h o o k va n h e ef t over t uig d, d a t z e als egoïs te n h a n d ele n; allee n z o u d e n z e h u n eige n bela ng niet la nger d o o r h e t verko pe n va n rec h t m o e t e n p r o be re n te bevo r d e re n, m a a r z o u d e n z e z o o n af h a n kelijk va n d e regering m o e te n zij n, d a t z e d o o r ee n vakk u n dig o o r d eel h u n eige n z a a k, h u n “welbegre p e n eige n bela ng,” nie t in d e sc h a d u w s telle n, m a a r ee r d e r ee n goe d s alaris e n d e ac h ti ng va n d e b u rge r s o p h u n ge m a k m e t elka a r z o u d e n m o e te n k u n n e n verbi n d e n. Dus Welcker e n d e Badisc he b u rger s zij n e r p a s z e k e r van, als z e o p h e t eige n bela ng k u n n e n reke ne n. Wat m o e t m e n zic h d a a r o m d a n va n die o n telb are bela ngeloo s hei df ra s e n voor s telle n, waa r h u n m o n d a n d e r s va n over s t r o o m t? Tot ee n z a a k, die ik in h e t bela ng va n m e z elf d o o r z e t, s t a ik ee n ge heel a n d e re ver h o u di ng, d a n t o t ee n, die ik b ela ngeloo s die n. Men z o u d a a r h e t volge n d e h e r ke n ni ng s te ke n voor k u n n e n a a n n e m e n: te n o p zic h t e va n d e ee n, k a n ik m ij be zo n dige n of ee n z o n de begaa n, d e a n d e re k a n ik allee n m a a r ver w a a rlo ze n , va n mij afs t o te n, m ij z elf z ove r krijge n , d.w.z. ee n d o m h ei d bega a n. De h a n d elsvrijh eid ervaa r t bei de be sc ho uwi ngswij ze n, o m d a t z e d e els voo r ee n vrijhei d wo r d t a a n ge zie n, die onder z e k ere o msta n dig he de n verlee n d of inget r o k ke n z o u k u n n e n wo r d e n, d e els voor ee n die onder alle o mst a n dig hede n als h eilig m o e t wor d e n be sc h o uw d. Is mij a a n ee n z a a k nie t s gelege n e n begeer ik h a a r nie t te r wille va n h a a r z elf, d a n verla ng ik e r allee n m a a r n a a r va nwege h a a r d o el m a tig heid, n u t tig h ei d, te r wille va n d e be d oeling va n iets a n de r s, b.v. oes te r s o m h u n a a nge n a m e s m a a k. Moet voor d e egoïst d a n niet elke z a a k als m i d d el die n e n, wier laa t s te d o el hij z elf is e n m o e t hij ee n z a a k be sc he r m e n, die h e m t o t niet s die n t, z o als bv. d e p r olet a riër, d e s t a a t? De eige n - a a r d sl uit al h e t eige ne in zic h z elf e n b re n g t weer in ere, wat d e c h ris telijke t aal o n t ee r de. De eige n - a ar d h eef t ec h te r o o k gee n vree m d e m a a t s t af, o m d a t z e eige nlijk ook gee n idee is, ne t als d e vrijheid, z e d elijk h eid, m e n s elijk h eid e n d e rgelijke, ze is allee n maar ee n o m sc h rijving va n de eige n a ar . II § V. DE EIGENAAR Ko m ik t o t mij z elf e n h e t mij ne d o o r h e t liberalis m e?
97
Wie zie t d e liber aal voor zij n gelijke aa n? De m e n s e n? Ben jij allee n m a a r m e n s – e n d a t be n jij – d a n n oe m t d e libera al jo u zij n b r oe d e r. Hij vraag t h eel weinig n a a r jo uw p rivé m e ni nge n e n p rivé - dw a a s he d e n, als hij m a a r d e “me n s” in jo u k a n zie n. Daar hij ec h t er d a tge ne wei nig ac h t, wa t jij “privé” b e n t, ja d a a r bij s t r e nge n aleving va n zij n p ri ncipe s in h e t ge heel gee n waar d e aa n h ec h t, zie t hij in jo u allee n d a t, wa t jij “in he t alge m ee n” be n t. Met a n d e re woo r d e n: hij zie t in jo u nie t je zelf, m a a r d e soort, gee n Ha n s of Koen, m a a r d e m e n s, niet d e werkelijke of u nieke, m a a r jo uw we z e n of jo uw begri p, nie t d e lijfelijke, m a a r d e geest. Als Ha n s z o u jij zij n gelijke niet zij n, o m d a t hij Koe n e n d a a r o m niet Ha n s is; als m e n s be n jij h e t z elf de wa t hij is. En o m d a t jij als Ha n s voor h e m, voo r z over hij n a m elijk ee n liber aal e n niet ee n o n bew u s t ac h tige egoïst is, z o g oe d als nie t be s t a a t, h e ef t hij voo r zic h z elf d e “broe de rlief de” ec h t he el ge m a k kelijk ge m a a k t. Hij b e mi n t in jo u nie t d e Ha n s, van wie hij niet s weet e n wil we te n, m a a r d e m e n s. In jo u e n m ij niet s m e e r zie n d a n ee n “me n s,” wil d e c h ris telijke b e sc h o uwingswij z e, volge n s welke d e ee n voor d e a n d e r nie t s a n d e r s d a n ee n b egrip (bv. ee n t o t d e z aligheid geroe pe ne. e n z.) t o t d e s pit s d rijven. Het eige nlijke ch ris te n d o m vere nig d o n s n og o n d e r ee n mi n d e r alge m ee n b egri p, we zij n d a a r n og “God s ki n de re n” e n, “de Go d d elijke gee s t leid t o n s.” Niet ie de ree n k a n zic h e r t oc h o p ber oe m e n kin de re n God s t e zij n, m a a r “de z elf de gee s t, die get uige nis a a n o n z e gee s t aflegt, d a t we kin d e re n Go d s zij n, o p e n b aa r t o o k, wie d e ki n d e r e n va n d e Duivel zij n” Dus m o e s t ee n m e n s, o m Go d s kin d te zij n, niet ee n kin d va n d e Duivel zij n; d a t Go d delijke kin d sc h a p sloo t be p a al d e m e n s e n ui t. Daa re n tege n h o eve n wij, o m m e nse n kin dere n , d.w.z. m e n s t e zij n, niet s a n d e r s d a n t o t d e m e n s e n soort t e be h o re n, wij h oeve n allee n m a a r ee n exe m pla a r va n d e z elf d e s o o r t te zij n. Wat ik d a n als dit ik be n, gaa t jo u als goe de libera al nie t s a a n, d a t is allee n mij n p rivé - z a a k; h e t is ge n o eg, d a t we bei de n kin d e re n va n éé n e n d e z elf de m o e d e r, n.l. va n d e m e n s e n s o o r t, zij n, als “me n s e n ki n d” be n ik jo uw gelijke. Wat be n ik n u voor jo u? So m s dit lijfelijke ik, z o als ik ga e n s t a? Niets mi n d e r d a n d a t. Dit lijfelijke ik m e t zij n ge dac h t e n, b e sl uite n e n h a r t s t oc h te n is in jo uw oge n ee n “privé - z a a k,” die jo u nie t s a a nga a t, is ee n “za ak o p zic h” Als ee n “za ak voor jou” be s t a a t allee n m a a r mij n begri p, h e t s o o r t b egri p, allee n de m e n s, die, als hij Ha n s h e e t, eve n goe d Piet of Michel z o u k u n n e n zij n. Jij zie t in m ij nie t mij, m a a r ee n o nwe rkelijke, ee n s p o ok, d.w.z. ee n m e ns. Tot “on s - gelijke n” verklaa r d e n we in d e loo p va n d e c h ris telijke ee uwe n d e m e e s t versc hille n de m e n s e n, m a a r altij d afge m e te n n a a r die geest, die wij va n h e n verwac h t te n, b.v. ie de ree n, bij wie d e gee s t va n d e verlo s sing s b e h oefte zic h liet vero n d e r s telle n, later vervolge n s ie de ree n, die d e gee s t va n d e rec h t sc h a p e n h ei d be z a t e n t o t slot ie de ree n, die d e m e n s elijke gee s t e n ee n m e n s elijk gelaa t vert o o n d e. Zo varieer de h e t gro n d begin sel va n d e “gelijk heid.” Door d a t m e n n u d e gelijk hei d als gelijk h ei d va n d e m e nselijke geest o pva t, h eeft m e n werkelijk ee n alle m e n s e n o mva t te n d e gelijk hei d o n t d e k t; wa n t wie z o u k u n n e n looc he ne n, d a t wij m e n s e n ee n m e n s elijke, d.w.z. gee n a n d e re gees t d a n ee n m e n s elijke h e b be n? Maar zij n we d a a r o m n u ver de r d a n in h e t b egin va n h e t c h ris te n d o m? Toe n m o e s te n we ee n goddelijke gee s t h e b be n, n u ee n m e n selijke; gaf ec h te r d e go d d elijke gee s t o n s al
98
niet h ele m a al weer, h oe z o u n u d e m e n s elijke h ele m a al k u n n e n uit d r u k ke n, wa t wij zij n? Feuer bac h b.v. d e n k t d a t hij, wa n n ee r hij h e t go d d elijke ver m e n s elijk t, d e waa r hei d h eeft gevo n de n. Nee, h e eft d e go d o n s gekwel d, d a n is “de m e n s” in s t a a t, o n s n og m a r tele n d e r te o n d e r d r u k ke n. Maar late n wij h e t k o r t m a k e n: d a t we m e n s e n zij n, d a t is h e t mi n s t e aa n o n s e n is allee n va n b e te ke nis, in z ove r h e t ee n va n o n z e eige nsch ap pe n , d.w. z. o n s eige n d o m is. Ik b e n weliswaa r o n d e r a n d e re o o k m e n s, z o als ik b.v. ee n leve n d we z e n, d u s a ni m al of dier, of ee n Euro p ea a n, ee n Berlijne r of iet s d e rgelijks be n; m a a r wie mij allee n als m e n s of Berlijner wil ac h te n, die bie d t m e ee n z e e r onverschillige ac h ti ng. En waa r o m? O m d a t hij allee n m a a r ee n va n mij n eige nsch ap pe n ac h t, nie t m ij. Precies z o is h e t ook m e t mij n d e geest. Een ch ris telijke, ee n rec h t sc h a p e n e, of ee n gelijks oor tige gee s t ka n wel mij n verwo rve n eige n sc h a p, d.w. z. eige n d o m zij n, ik ec h t er be n d e z e gee s t niet: hij is d e mij ne. Ik niet d e zij n e. We h e b be n d a a r o m in he t liberalis m e allee n m a a r d e voo r t z e t ti ng va n d e o u d e c hris telijke geringsc ha t ti ng va n h e t ik, d e lijfelijke Ha n s. In plaa t s va n mij te n e m e n, z o als ik be n, zie t m e n allee n m a a r mij n eige n d o m, mij n eige n sc h a p p e n e n sl uit allee n m a a r te rwille va n m ij n be zit ti nge n ee n ee rlijke b a n d m e t mij; m e n h u w t als h e t ware wa t ik h e b, nie t wa t ik be n. De c hris te n kla m p t zic h a a n m ij n gees t va st, d e liberaal a a n m ij n m e n s elijk hei d. Daar o m beweegt zic h d e libera al oo k in d e z elf d e k ri ng als d e c h ris te n r o n d. O m d a t d e gee s t van h e t m e n s d o m, d.w. z. d e m e n s, in jo u wo o n t, b e n jij ee n m e n s, z o als jij, wa n ne er d e gee s t Chris t u s in jo u wo o n t, ee n c h ris te n b e n t; m a a r o m d a t hij allee n als ee n twee de, als tegelijke r tij d jo uw eige nlijke of “be te re” ik, in jo u woo n t, blijft hij h e t t o t a al a n de re van jo u e n m o e t jij er n a a r s t reve n, h ele m a al m e n s t e wo r d e n. Een eve n vr uc h t eloo s s t reve n, als d a t va n d e ch ris te n, ee n volle dig z alige gees t t e wor d e n! Op di t m o m e n t, n a d a t h e t liberalis m e d e m e n s ui tger oe p e n h eeft, k a n m e n z egge n, d a t d a a r m ee allee n m a a r d e laat s t e co n s e q u e n tie va n h e t ch ris te n d o m wo r d t voltr o k ke n, e n d a t h e t ch ris te n d o m zic h va n h uis uit gee n a n d e r e t a a k s t el d e, d a n “de m e n s” d e ware m e n s” t e r ealise re n. Van da a r die vergis si ng, als z o u h e t c h ris te n d o m h e t ik ee n o nei n dige waar de t oe sc hrijve n, z o als dit b.v. in d e o n s t e rfelijk h eid sleer, in d e ziel z o rg, e n z., a a n d e d ag t r ee d t. Nee, d e z e waa r d e ke n t h e t allee n a a n de m e ns t oe. Allee n de m e ns is o n s t e rfelijk e n allee n, o m d a t ik m e n s b e n, b e n ik h e t o o k. In d er d a a d m o e s t h e t c hris te n d o m lere n, d a t nie m a n d verlo re n gaa t, z o als j uist o o k h e t liber alis m e ie de ree n als m e n s e n gelijk s telt; m a a r die ee uwig h ei d, n e t als d e z e gelijk h eid, b e t r of allee n m a a r de m e ns in mij, nie t mij zelf. Allee n als d r ager e n h e r b e rger va n d e m e n s s te rf ik nie t, z o als h e t be ke n d e “de ko ni ng s t erft nie t.” Ludwig s te rf t, m a a r d e k o ni ng blijft; ik s te rf, m a a r mij n gees t, d e m e n s, blijft. O m mij z elf n u ge h eel m e t d e m e n s te ide n tificere n, h eeft m e n d e volge n d e n eis uitge dac h t e n ge s tel d: ik m o e t n.l. ee n “werkelijk we z e n va n d e s o or t” wor de n. De m e n s elijke religie is allee n m a a r d e laa t s t e m e t a m o rf o se va n d e ch ris telijke religie. Want h e t liber alis m e is ee n religie, o m d a t h e t m ij n we z e n va n mij z elf afsc h ei d t e n b ove n m ij z elf plaa t s t, o m d a t h e t “de m e n s” in d e z elf d e m a t e ver h o og t, als welke a n de re religie d a n ook h a a r God of afgo d e n, o m d a t h e t h e t mij ne t o t h e t t o t a al a n d e re, o m d a t hij eige nlijk uit h e t m ij ne, uit m ij n eige n sc h a p p e n e n mij n eige n d o m, iet s vree m d s, n a m elijk ee n “we ze n” m a a k t, k o r t o m, o m d a t h e t mij be n e d e n d e m e n s pla a t s t e n mij d a a r d o or ee n “roe pi ng” versc h af t; m a a r o o k n a a r d e vor m d o e t h e t liber alis m e zic h als religie voor , als h e t voor dit h o og s te we z e n, d e m e n s, ee n ijverig geloof eis t , “ee n geloof, d a t zij n gloeie n de ijver ein d elijk o o k ee n m a al z al b ewij ze n, ee n ijver, die
99
o n overwin nelijk z al zij n .” O m d a t h e t liber alis m e ec h t er ee n m e n s elijke religie is, ged r a agt d e belij de r zic h d a a rva n tege n over d e b elijde r va n elke a n d e re (ka t h olieke, joo d s e e n z.) tolera n t, z o als Fre de rik d e Grote zic h tege n over iede ree n ge d r oeg, die zij n o n d e r d a ne n plic ht e n vervul de, welke m a nier va n z alig wor d e n hij o o k m o c h t zij n t oege da a n. De z e r eligie m o e t n u t o t d e alge m ee n geb r uikelijke wo r d e n ver h eve n e n va n d e a n d e re, als lou te r “privé - gek h e d e n,” waa r m e n zic h ove rige n s o m h a a r o n bela ngrijk hei d h o ogs t libera al t ege n ove r ged r a ag t, wo r d e n afge z o n d e r d. Men ka n h a a r d e staatsreligie, d e religie va n d e “vrije s t a a t” n o e m e n, nie t in d e be s t a a n d e zi n, n.l. d a t zij d e d o o r d e s t a a t b evoo r r ec h te of ge p rivilegieer d e is, m a a r als z o’n r eligie, die d e “vrije s t a a t” va n elk va n d e zij ne n, bij zij n p riva ti m, of h e t n o u ee n joo d, christ e n of iet s a n de r s is, nie t allee n gerec h t igd is t e eise n, m a a r ge n o o d z a a k t is t e eise n. Ze bewijs t n a m elijk d e s t a a t d e z elf d e die n s t, als d e fa milie d e pië teit. Zal d e fa milie d o o r elk va n d e h a r e in h a a r b e s t a a n e rke n d e n in s t a n d wor d e n geh o u d e n, d a n m o e t voor h e m d e b a n d d e s bloe d s h eilig zij n e n zij n gevoel d a a rvoo r d a t va n piëteit, va n he t re s pec t t ege n over d e bloe d b a n d zij n, waa r d o o r elke bloe dve rwa n t, voor h e m ee n ge heiligde wo r d t. Zo m o e t o o k voo r elk lid va n d e s t a a t sge m e e n sc h a p d e z e ge m e e n sc h a p h eilig e n h e t b eg ri p, d a t voo r d e s t a a t h e t h o og s t is, voor h e m ook h e t h o ogs te, zij n. Maar welk begrip is voor d e s t a a t h e t h o og s te? Toc h z e ke r d a t va n ee n werkelijk m e n s elijke m a a t sc h a p pij te zij n, ee n m a a t sc h a p pij, waa rin ie de ree n als lid in o pge n o m e n ka n wor d e n, die we rkelijk m e n s, d.w. z. niet o n m e ns is. Al gaa t d e t olera n tie va n ee n s t a a t n og z over, t ege nove r ee n o n m e n s e n tege n over h e t o n m e n s elijke h o u d t h e t o p. En t oc h is d e z e “on m e n s” ee n m e n s, t oc h is h e t o n m e n s elijke z elfs iets m e n s elijks, ja allee n ee n m e n s, gee n die r, is m o gelijk j uist iet s “me n s - m o g elijk s.” Ofsc hoo n ec h te r, elk o n m e n s ee n m e n s is, sl uit d e s t a a t h e m t oc h uit, d.w. z. sl uit h e m o p, of vera n d e r t hem va n ee n s t a a t sge n o o t in ee n geva nge nisge n o o t (kra n k zi n nige nge s tic h t - of zie ke n h ui sge n o o t volge n s h e t co m m u ni s m e.) In h e t kor t z egge n, wa t ee n o n m e n s is, valt n u juis t niet m o eilijk: h e t is ee n m e n s, die niet a a n h e t begrip m e n s be a n tw o o r d t, z o als h e t o n m e n s elijke ee n m e n s elijk s is, d a t niet bij h e t begrip m e n s elijk p a s t. De logica n o e m t dit ee n “o n zi n nige o o r d eel.” Zo u m e n di t oo r d eel, d a t ie m a n d m e n s z o u k u n n e n zij n z o n d e r m e n s te zij n, wel m o ge n uit s p r e ke n, als m e n niet d e hy p o t h e se z o u late n gelde n, d a t h e t b eg ri p va n d e m e n s va n h e t be s t a a n, h e t we z e n va n d e ver sc hij ning gesc h eid e n z o u k u n n e n zij n? Men z eg t: hij lijkt wel ee n m e n s, m a a r hij is gee n m e n s. Da t “on zi n nige oo r deel” h e b be n d e m e n s e n vele ee uwe n d o o r gevel d! Ja, s t e r ke r n og, in d e z e lange tij d be s t o n d e n er allee n m a a r o n m e nse n . Welke ee nling h eef t o oit aa n h e t begri p be a n twoor d? Het c hris te n d o m ke n t allee n m a a r éé n m e n s e n d e z e e n e — ee n Chris t u s — is tegelijker tij d weer in o mg ekeer d e zi n ee n o n m e n s, n a m elijk ee n b ove n m e n s elijke m e n s, ee n God. De w er kelijke m e n s is allee n m a a r d e o n m e n s. Mense n, die gee n m e n s zij n, wa t z o u d e n d a t a n d e r s d a n spoke n k u n n e n zij n? Ieder werkelijk m e n s is, o m d a t d e m e n s niet aa n h e t b eg rip “me n s” b ea n two o r d t, of o m d a t hij gee n “soor t m e n s” is, ee n s p o ok. Maar blijf ik o o k d a n n o g ee n o n m e n s, wa n n ee r ik d e m e n s, die ik allee n m a a r als mij n idea al, mij n o p ga af, mij n we z e n of b eg rip b ove n m ij uitge s t oke n z o u h e b be n e n voo r m ij h e t t o t a al a n d e re z o u blijve n, t o t mij n m ij n eige n e n in he re n t e eige nscha p te n val z o u b re nge n, z o d a t d e m e n s nie t s a n d e r s z o u zij n d a n mij n m e n s elijkheid, mij n m e n s zij n e n alles wa t ik d a n d o e, juis t m e n s elijk is, o m d a t ik h e t d oe, m a a r nie t o m d a t h e t m e t h e t begri p “me n s” ove ree n s t e m t? Ik b e n
100
werkelijk d e m e n s e n o n m e n s in ee n; wa n t ik b e n m e n s e n t egelijke r tij d m e e r d a n m e n s, d.w.z. ik be n he t ik, va n d e z e, m ij n p u r e eige n sc h a p. Het m o e s t t e n slot te z ove r ko m e n, d a t m e n va n o n s nie t m e e r lo u te r eis te, c h ris te n t e zij n, m a a r m e n s te wor d e n; wa n t h o ewel wij o o k n o oit werkelijk c h ris te n k o n d e n wor de n, m a a r altij d “ar m e z o n d a a r s” bleve n, (de Ch ris t u s wa s ee n eve n z o o n b e reik b aa r idea al) kwa m hie r t oc h d e t ege n s t rij dig hei d nie t z o t o t bew u s t zij n e n d e d w aling was m i n de r d a n n u, waa r o n s, wij die m e n s e n zij n e n m e n s elijk h a n d ele n, ja h ele m a al nie t a n de r s k u n n e n, d a n dit zij n e n als z o h a n d ele n, d e eis ges tel d wor d t: we m o e t e n m e n s e n zij n, “ech te m e n s e n”! On z e h e d e n d a agse s t a te n legge n weliswaa r, o m d a t h e n va n h u n ke r kelijke m o e d e r n og allerlei aa n kleeft, d e h u n n e n n og m e nige ver plic h ting o p (b.v. ke r kelijke religio siteit) die h e n, d e s t a te n, eige nlijk nie t s aa ng a a t; m a a r z e verlooc h e n e n t oc h in h e t ge h eel nie t h u n be te ke nis, wa n ne er z e voor m e n selijke m a a tsc h a p pije n a a n ge zie n wille n wor d e n, waa ri n d e m e n s als m e n s ee n lid k a n zij n, o o k al is hij mi n d e r ge p rivilegieer d d a n a n de re m e d ele de n; d e m e e s te n late n aa n h a n ge r s va n ie de re religie u z e se k te t o e e n n e m e n die lie de n o p z o n d e r o n d e r sc h ei d in r a s e n n a tio n aliteit: Jo d e n, Tu r ke n, More n e n z. k u n n e n Fra n se b u rge r s wor d e n. De s t a a t kijk t e r d u s bij d e o p n a m e allee n m a a r n a a r, of m e n ee n m e ns is. De ker k, als ee n m a a t sc h a p pij va n gelovige n, k o n nie t alle m e n s e n in h a a r sc ho o t o p n e m e n; d e s t a a t als ee n ge m ee n sc h a p va n m e n s e n, k a n dit wel. Maar als d e s t a a t h e t p ri ncipe, aa n d e zij ne n gee n a n d e re voo rwa ar d e t e s telle n, d a n d a t z e m e n s e n zij n, z uiver h eeft d o o rgevoer d (tot n u s t elle n z elfs d e Noor d Amerika ne n a a n d e h u n n e n, n og d e voorwaa r d e, d a t z e ee n religie, o p zij n mi n s t d e religie va n d e rec h t sc h a p e n hei d, va n d e ee rlijk h ei d, m o e t e n b e zit te n), d a n h eef t hij zij n eige n graf gegrave n. Terwijl d e s t a a t z al d e n k e n, a a n d e zij n e n lo u te r m e n s e n t e h e b be n, zij n d e z e n int u s se n lou te r egoïste n gewor d e n, die ie der va n h e n z e k e r n a a r zij n egoïs tisc he kr ac h te n e n d oelein de n z al geb r uike n. Doo r d e egoïste n gaa t d e “me n selijke m a a t sc h a p pij” te n gro n d e, wa n t z e gaa n nie t m e e r m e t elka ar als m e n se n o m, m a a r t re d e n egoïs tisc h als ee n ik t ege n ee n va n mij d o o rgaa n s ver sc hillen d e n vija n d elijk j ullie e n jij o p. Wan nee r d e s t a a t o p o n z e m e n s elijk h eid m o e t re ke n e n, d a n be tek e n t d a t h e t z elf de, als wa n ne er m e n z eg t, hij m o e t o p o n z e z e d elijk hei d reke n e n. In ee n a n d e r d e m e n s zie n e n tege nover elka a r als m e n s h a n d ele n, d a t n o e m t m e n ee n z e d elijke h o u di ng. Dat is d a n h ele m a al d e “gee s telijke lief de” va n h e t c h ris te n d o m. Zie ik n a m elijk d e m e n s in jo u, z o als ik in mij zelf d e m e n s e n niet s a n d e r s d a n d e m e n s zie, d a n z o rg ik voo r jo u, z o als ik voor mij zelf z o u z o rge n, wa n t wij s telle n i m m e r s bei d e n nie t s a n d e r s voor d a n d e volge n d e m a t h e m a tisc he s t elling: A = C e n B = C. d a a r o m A = B, d.w. z. ik b e n nie t s a n de r s d a n m e n s e n jij be n t nie t s a n d e r s d a n m e n s, d u s ik e n jij zij n h e t z elf de. De z e d elijk hei d ga a t nie t m e t he t egoïs m e s a m e n, o m d a t z e nie t m ij, m a a r allee n m a a r d e m e n s in mij m e e laa t t elle n. Is ec h te r d e s t a a t ee n m a a t sc h a p pij ee n ge m e e nsc h a p v a n m e nse n , niet ee n vere niging va n ikke n, waa rva n ie de ree n zic h z elf allee n m a a r o p h e t oog h eef t, d a n ka n hij z o n d e r z e d elijk hei d nie t b e s t a a n e n m o e t o p z e d elijk hei d s t e u n e n. Daar o m zij n wij bei de n, d e s t a a t e n ik, vija n d e n. Mij, d e egoïst, ligt h e t wel zij n va n d e z e “me n s elijke m a a t sc h a p pij” nie t a a n h e t h a r t, ik offe r h a a r niet s, ik geb r uik h a a r allee n m a a r; m a a r o m h a a r ec h t e r volko m e n t e k u n n e n geb r uike n, vera n d e r ik h a a r eer d e r in m ij n eige n d o m e n m ij n crea tie, d.w.z. ik ver nietig h a a r e n s t el d e vere nigin g v a n egoïste n in h a a r pla a t s.
101
Dus d e s t a a t verra a d t zij n vija n d sc h a p tege n ove r m ij d o o r d a t hij eist, d a t ik m e n s m o e t zij n, wa t vero n de r s telt, d a t ik h e t o o k nie t z o u k u n n e n zij n e n voo r h e m als ee n “on m e n s” z o u k u n ne n gel de n; hij legt mij h e t m e n s zij n als ee n plicht o p. Ver de r verla ngt hij, d a t ik niet s d oe, wa ar bij hij niet k a n be s t a a n; zij n besta a n m o e t d u s voo r m ij z elf h eilig zij n. Da n m o e t ik gee n egoïs t, m a a r ee n “eerlijke, rec h t sc h a p e n e,” d.w. z. z e d elijk m e n s zij n. Genoeg, ik m o e t d u s te n o p zic h te va n h e m e n zij n b e s t a a n m ac h t eloo s e n r e s p ec tvol zij n e n z. De ze s t a a t, in ie der geval nie t d e h ui dige, m a a r ee n die eer s t n og ge sc h a p e n m o e t wor de n, is h e t ideaal va n h e t voo r t sc h rij de n d e liber alis m e. Er m o e t ee n ware “me n s e n m a a t sc ha p pij’ o n t s t a a n, waa ri n elk “me n s” ee n plaa t s vin d t. Het liberalis m e wil “de m e n s” re alise re n, d.w.z. ee n werel d voo r h e m sc h e p p e n e n d a t z o u d a n d e m e nselijke wereld of d e alge m e ne (co m m u ni s tisc h e) m e n s e n m a a t sc h a p pij m o e te n zij n. Men z eg t “de ke r k ka n e nkel d e gee s t, d e s t a a t m o e t d e ge hele m e n s in a a n m e r ki ng n e m e n.” Maar is “de m e n s” nie t “gees t?” De ke r n va n d e s t aa t is j uis t “de m e n s,” d e z e o nwe rkelijk heid e n hij z elf is allee n m a a r ee n “me n se n m a a t sc h a p pij.” De we reld, die d e gelovige (gelovige gees t) sc he p t, h ee t ke r k, d e werel d, die d e m e n s (me n s elijke of h u m a n e gees t) sc he p t, h ee t s t aa t. Dat is ec h te r niet mij n wereld. Ik verric h t n o oit iet s m e n s elijks in “abs t rac t o”, m a a r altij d iet s eige ns, d.w. z. m ij n m e n s elijke d a a d, is a n d e r s d a n ie de r a n d e r m e n s elijks e n is allee n al d o o r dit versc hil ee n ec h te, mij t oe b e h o re n d e d a a d. Het m e n s elijke aa n h a a r is ee n a b s t r ac tie e n als z o d a nig gee s t, d.w.z. gea b s t ra h ee r d we z e n. Bru no Bauer z eg t, bijvoor beel d in zij n Ju d e n fr age, p ag. 8 4, d a t d e wa ar h ei d va n d e k ritiek d e laa t s te e n wel d o o r he t ch ris te n d o m z elf ge z oc h te waa r h ei d is, n a m elijk “de m e n s.” Hij z e gt: “de gesc hie de nis va n d e c h ris telijke werel d is d e ge sc hie d e nis va n d e s t rij d voor d e h o og s te waar hei d, wa n t in h a a r – e n allee n in h a a r! – gaa t h e t o m d e o n t d e kki ng va n d e laat s te of ee r s t e waa r h ei d – die va n d e m e n s e n d e vrijheid.” Welaa n, late n we d e z e win s t d a n acce p t e re n e n n e m e n wij de m e ns als h e t ein d elijk gevo n de n re s ul taa t va n d e chris telijke gesc hie d e nis e n eige nlijk va n h e t religie u z e of ideële s t r eve n va n d e m e n s. Wie is n u die m e n s? Ik b e n h e t! De m e n s, h e t ein d e e n re s ulta a t va n he t ch ris te n d o m, is als ik h e t begin e n h e t te geb r uike n m a t e riaal va n d e nie uwe ge sc hie de nis, d e gesc hie de nis va n h e t ge n o t n a d e ge sc hie d e nis va n d e o p offeringe n, niet ee n gesc hie de nis va n d e m e n s of d e m e n s h ei d, m a a r d e mij ne be n . De m e n s geld t als h e t alge me n e. Welaa n d a n, ik e n h e t egoïs tisc h e is h e t werkelijk alge m e ne, o m d a t ie de ree n ee n egoïs t is e n voo r zic h z elf b ove n alles gaa t. Het joo d s e is niet h e t z uiver egoïs tisc he, o m d a t d e jo o d zic hz elf n og aa n Jeh ova overgeeft, h e t c hris telijke is h e t nie t, o m d a t d e ch ris te n va n d e ge n a d e leeft e n zic h d a a r a a n o n d e rwe r p t. Een m e n s bevre digt als joo d e n o o k als c h ris te n m a a r ee n b e p a al d d e el van zij n be h oefte n, allee n m a a r be p a al de b e h o ef te, nie t zic h z elf: ee n h alf egoïs m e, o m d a t h e t egoïs m e va n ee n h alve m e n s, die h alf zic h z elf, h alf jo o d of h alf zij n eige n d o m, h alf ee n slaaf is. Daar o m sl uite n jo de n e n ch ris te n e n elka a r altij d voo r d e h elft uit, d.w. z. als m e n s d ul de n z e elka a r, als slaaf sl uite n z e elkaa r ui t, o m d a t z e die n a re n va n versc hille n de m e e s t e r s zij n. Zou d e n z e volko m e n egoïst k u n n e n zij n, d a n slo te n z e elkaa r h ele m a al uit e n z o u d e n elkaa r d e s te s t eviger vas t h o u d e n. Niet d a t z e elka ar uit sl uite n is h u n sc h a n de, m a a r d a t dit m a a r h alf gebe u r t. Bru n o Bauer d a a re n t ege n d e n k t, d a t d e jo de n e n c hris te ne n elkaa r p a s als “me n s e n” k u n n e n be sc h o u we n e n we de r ke rig k u n n e n be h a n d ele n , als z e h e t bij z o n d e r we z e n d a t h e n sc h ei d t e n t o t ee uwige af z o n de ri ng ver plicht, o pgeve n e n h e t alge m e e n we z e n “van d e m e n s” er ke n ne n e n als h u n “waa rac h tig we z e n” be sc h o u we n.
102
Volge n s zij n uitee n z e t ti ng ligt d e fo u t va n d e jo d e n n e t als die va n d e ch ris te n e n d a a ri n, d a t z e iet s “apa r t s” zij n e n wille n h e b b e n, in pla a t s va n allee n m a a r m e n s e n t e zij n e n n a a r h e t m e n s elijke t e s t reve n, n a m elijk “de alge m e n e m e n s e n rec h te n.” Hij d e n k t d a t h u n h o of d d waling be s t a a t in h e t geloof d a t z e “ge p rivilegieer d” z o u d e n zij n, “voor rec h te n” z o u d e n be zit te n, eige nlijk in h e t geloof in h e t voorrecht. Hij h o u d t h e n h e t alge m e ne m e n s e n rec h t voor! Het m e n s e n r ec h t ! De m e n s is d e eige nlijke m e ns e n in voo r z over iede ree n d e m e n s is. Nu m o e t ie de ree n d e ee uwige m e n s e n rec h te n be zi t te n e n d e z e in d e vol m a a k te “de m oc r a tie” of z o als h e t j uis te r z o u m o e te n he te n, in d e a n t r o p oc ra tie, volge n s d e m e ni ng va n d e co m m u ni s te n, ge nie te n. Maar allee n ik h e b alles, wa t ik m e z elf versc h af; als m e n s h e b ik niet s. Men z o u elke m e n s al h e t goe de m o e t e n late n t oevloeie n, allee n o m d a t hij d e titel “me n s” d r a agt. Maar ik leg d e n a d r u k o p m ij zelf, niet o p h e t feit, d a t ik m e n s b e n. Da t m e n s - zij n is allee n m a a r z oie t s als m ij n eige nsch a p (eigen d o m), z o als d e m a n n elijkheid of vro uwelijkheid. De o u d e n vo n d e n h u n idea al in h e t in d e volle zi n va n h e t woor d m a n zij n; h u n d e ug d is “virt u s” e n “are te.” d.w.z. m a n n elijk h eid. Wat z o u m e n va n ee n vro uw d e n ke n, die allee n volko m e n “vro uw” z o u willen zij n? Da t is niet ie de ree n gegeve n e n m e nigee n z o u zic h d a a r ee n o n b e reik ba a r d o el m e e s t elle n. Vrou welijk d a a re n t ege n is z e bove n die n va n n a t u r e, d e vro uwelijk h eid is h a a r eige n sc h a p e n z e h oef t d e “ech te vro uwelijk hei d” niet. Ik b e n m e n s, n e t z o als d e a a r d e ee n s t e r is. En h e t z o u n e t z o belac helijk zij n als h e t ware va n d e a a r d e t e verla nge n ee n “ec ht s t er” t e zij n, n e t z o belac h elijk is h e t m ij m e t d e r o e pi ng, ee n “ec h t m e n s” t e zij n, te bela s t e n. Wan nee r Fichte z egt “het ik is alles” d a n sc hij n t d a t m e t h e tgee n ik p o n ee r, volko m e n t e overee n te ko m e n. Allee n m e t dit ver sc hil d a t h e t ik nie t alles is, m a a r d a t h e t ik alles ver nietigt e n allee n he t zic h z elf o n t bi n d e n d e ik, h e t n o oit zij n d e ik, d a t ein dige ik, is werkelijk ik. Fichte s p re ek t over h e t “ab solu t e” ik, ik ec h te r s p r eek ove r mij zelf, h e t verga nkelijke ik. Hoe voor d e h a n d ligge n d is d e m e ni ng, d a t m e ns e n ik h e t z elf de z e gge n e n t oc h zie t m e n b.v. a a n Feue r bac h d a t d e uit d r u k king “me n s,” h e t a b s ol u te ik, d e soort m o e t be te ke ne n e n nie t h e t verga nkelijke, af z o n d e rlijke ik. Egoïs m e e n m e n s elijk hei d (hu m a niteit) z o u d e n h e t z elf de m o e te n be te ke n e n, m a a r volge n s Feuer b ac h k a n d e ee nling (het “in divid u u m) “zic h allee n m a a r b ove n d e gre n z e n va n zij n in divid u aliteit ver heffe n, nie t b ove n d e wet te n, d e p o sitieve we z e n s b e s te m mi nge n va n zij n s oo r t.” Maar d e s o o r t is niet s e n wa n ne er d e ee nling zic h b ove n d e b e p e r ki nge n va n zij n in divid u aliteit ver heft, d a n is d a t eer d e r juis t hij z elf als ee nling, hij is allee n m a a r, als hij zic h ver hef t, hij is allee n m a a r, als hij niet blijft, wa t hij is; a n d e r s wa s hij volto oi d, d o o d. De m e n s is allee n m a a r ee n ideaal, d e s o o r t allee n m a a r ee n ge d ac h t e. Een m e n s zij n, wil nie t z egge n h e t idea al v a n de m e n s verwe z e nlijke n, m a a r zic h z elf, d e ee nling vert olke n. Niet, h oe ik h e t alge m ee n m e n selijke k a n realisere n , h o ef t d e vraag te zij n, m a a r h oe ik m e z elf voldoe. Ik be n mij n s o o r t, b e n z o n d e r n o r m, z o n d e r wet, z o n d e r voor beel d e n d e rgelijke. Het is m o gelijk, d a t ik z e e r weinig uit mij z elf ka n m a k e n ; dit weinige is ec h te r alles e n is be t er, d a n wat ik ui t mij z elf laat m a k e n d o o r d e m ac h t van a n de re n, d o o r d e d r e s s u u r va n d e z e d e n, d e religie, d e wet, d e s t a a t e n z. Beter — als n u ee n m a al va n be te r s p r a ke is — be te r ee n o n ge m a nier d, d a n ee n vroegwijs ki n d, b e te r ee n o nwillig, d a n ee n in alles gewillig m e n s. De o nge m a nier d e e n o n willige b evin d t zic h n og o p weg, zic h z elf volge n s eige n wil t e vor m e n; d e vroegwij z e e n gewillige wo r d t d o o r d e “soor t,” d e alge m e ne eise n e n z. bep a ald, z e zij n wet voo r h e m. Hij wor d t d a a r d o o r bep aald: wa n t, wa t is voo r h e m d e s o o r t a n d e r s d a n ee n “bes te m mi ng’, zij n “roe pi ng”? Of ik n a a r d e “me n s hei d,” d e s o o r t, kijk, o m dit ideaal n a t e s t reve n, of n a a r
103
God e n Chris t u s, m e t ee n z elf de s t r eve n, wa t z o u hier d a n h e t we ze nlijke ver sc hil in zij n? Hoogs te n s is h e t e ne vager d a n h e t a n d e r e. Zoals d e ee nling d e h ele n a t u u r is, is hij ook d e h ele s o or t. Door d a tge ne wa t ik be n, is in ie de r geval alles b e p a al d, wat ik d o e, k o r t o m mij n uiting of o pe n b a ri ng. De joo d b.v. ka n allee n m a a r z u s of z o wille n, k a n allee n m a a r zic h als z o d a nig “geve n”; d e c hris te n ka n zic h allee n ch ris telijk geve n e n o p e n b a re n e n z. Zou h e t m ogelijk zij n, d a t jij joo d of c h ris te n z o u k u n n e n zij n, d a n z o u jij vas t allee n m a a r iet s joo d s of ch ris telijks t e voor sc hij n k u n n e n b re nge n; allee n is d a t niet m o gelijk, jij blijft h oe d a n ook t oc h ee n egoïst, ee n z o n d a a r tege n d a t b egri p, d.w. z. jij b e n t nie t = joo d. O m d a t n u h e t egoïs tisc he altij d ove ral weer d ui d elijk is, h e eft m e n n a a r ee n m e e r volko m e n begri p ge z oc h t, d a t werkelijk ge heel z o u uit d r u k ke n, wa t jij b e n t, e n d a t, o m d a t h e t jo uw wa re n a t u u r is, alle we t te n va n jo uw be zig h e d e n z o u b eva t te n. Het m e e s t vol m a a kt e va n die m a nier, h eeft m e n in d e “me n s” b e reik t. Als joo d b e n jij te weinig e n h e t joo d s zij n is niet jo uw t aa k; ee n Griek of ee n Duit se r zij n is nie t vol doe n d e, m a a r wee s m e n s, d a n h e b jij alles; be sc h o uw h e t m e n s elijke als jo uw r oe pi ng. Nu wee t ik wat ik m o e t d oe n e n d e nie uwe catec his m u s k a n o n tw o r p e n wo r d e n. Weer is h e t s u bject aa n h e t p r e dikaa t o n d e rwo r p e n, d e ee nling a a n iets alge m ee n s; weer is ee n idee ver z e ke r d va n d e h e er sc h a p pij e n is d e b a sis voo r ee n nie uwe religie geleg d. Het is ee n voor uitga ng in h e t religie u z e e n s p eciaal o p c h ris telijk te r rein, gee n s t a p ver d e r. Een s t a p ver de r voe r t o n s in h e t o n noe m b a re. Voor mij b e zi t d e a r m z alige t a al d a a r gee n woor d voor e n “h e t woor d,” d e logo s, is voo r mij ee n “niet s z egge n d woo r d.” Men z o e k t m ij n we z e n . Het is niet d e joo d, d e Duits er e n z., m a a r - d e m e n s. “De m e n s is mij n we z e n.” Ik s t a m e z elf tege n of vin d m e z elf weer zi nwekke n d; ik gr uw e n walg va n m e z elf, ik b e n m e z elf ee n gr uwel, of ik be n m e z elf n o oit ge n oeg e n d o e mij z elf n o oit ge n o eg. Uit z ulke gevoelen s o n t s t a a t d e z elfo n tle di ng of z elfkritiek. Met d e z elfverlooc h e ni ng begint d e religiositeit, m e t d e volto oi de k ritiek ei n digt d e religiositeit. Ik be n be z e t e n e n wil va n d e “bo z e gee s t” los k o m e n. Hoe m o e t ik d a t a a n p a k k e n? Ik bega ger u s t d e z o n d e, die d e c hris te n d e ergs te t o e sc hijn t, d e z o n d e e n d e las te ring t ege n d e h eilige gee s t. “Die d e h eilige gee s t las te r t, z al in d e r ee uwig hei d nie t vergeve n wor de n, m a a r is sc h ul dig a a n h e t ee uwig gerich t !” Ik verla ng gee n vergeving e n b e n niet bevree s d voor h e t geric h t. De m e n s is d e laa t s t e b o z e geest of s p o o k, d e m e e s t be d rieglijke e n m e e s t vert r o uw d e, d e sl uw s t e leuge na a r m e t ee n eerlijk ge zic h t, d e va de r va n d e leuge n. O m d a t d e egoïst zic h t ege n alle eise n e n b eg ri p p e n va n d e t ege nwo o r dige tij d ric h t, voltrek t hij o n ba r m h a r tig d e m e e s t m a t elo z e o nt heiligin g. Niet s is h e m h eilig! Het z o u dw a a s zij n, t e bewere n, d a t er gee n m a c h t b ove n d e mij n e z o u be s t a a n. Allee n al h e t s t a n d p u n t d a t ik t e n o p zic h te d a a rva n in nee m, z al ee n h e el a n d e re zij n, d a n die in h e t religie u z e tij d p e rk wa s. Ik wor d t d e vija n d va n elke h ogere m a c h t, t e rwijl d e religie leer t, h a a r t o t o n z e vrie n di n te m a k e n e n d ee m o e dig tege n ove r h a a r t e zij n. De ont heiliger s p a n t zij n k rac h te n in t ege n elke godsvr uc ht (vrees voo r Go d), wa n t go d svr uc h t z al h e m in alles be p ale n, wa t hij als h eilig z o u late n b e s t aa n. Of d e God of
104
d e m e n s o p d e go d m e n s d e h eilige n d e m a c h t ui to efe n t, of d u s iet s o m Go d swil of t e rwille va n d e m e n s (de h u m a niteit) h eilig wo r d t ge h o u d e n , vera n d e r t niet s a a n d e go d svr uc h t, o m d a t d e m e n s n e t z og oe d als “hoog s t e we z e n” wor d t vereer d, als o p h e t s p eciale religieu z e s t a n d p u n t wa ar Go d als “hoog s te we ze n” o n z e vrees e n ee r bie d verla ngt e n bei de n o n s i m p o n e re n De eige nlijke go d svr uc h t is alla ng gesc h o k t e n ee n mi n of m e e r b ew u s t a t h eïs m e, ke n ba a r a a n ee n wij d ver b rei de “on ke rkelijk h eid,” h e eft o nwilleke u rig d e t o o n ge z e t. Maar wat God wer d o n t n o m e n, is a a n d e m e n s t oegevoeg d e n d e m a c h t va n d e h u m a niteit wer d gro te r n a a r m a te d e vro o m h ei d a a n gewic h t verloo r: “de m e n s” is d e h ui dige Go d e n vree s voor d e m e n s is in d e plaa t s va n d e o u d e go d sv r uc h t (vree s voo r God) geko m e n. O m d a t d e m e n s n u allee n m a a r ee n a n d e r h o og s te we z e n voo r s telt, h eeft h e t h o og s te we z e n in de r d a a d nie t s a n de r s d a n ee n m e t a m o rfo se o n d e rga a n e n is d e vrees voo r d e m e n s nie t s a n d e r s d a n ee n ver a n de r d e ge s talte va n d e go d sv r uc h t. On z e a t heïs te n zij n vro m e lie de n. Ha d d e n wij in he t z oge n a a m d feo d a al tij d p e r k alles va n Go d t e lee n, n u vin d t in d e liber ale p e rio de die z elf de lee nve r h o u di ng m e t d e m e n s plaa t s . God was d e m e e s t e r, n u is d e m e n s d e m e e s te r; God was be mi d d elaa r, n u is d e m e n s h e t; Go d wa s d e gee s t, n u is h e t d e m e n s. In d e z e d rievo u dige b e t re k king h eeft d e lee nver h o u di ng ee n vera n de ri ng o n d e rga a n. We h e b be n n u in d e eer s te plaa t s n a m elijk va n d e al m ac h tige m e n s o n z e m ac ht t e lee n, die, o m d a t die va n ee n h ogere k o m t, niet m ac h t of geweld, m a a r “rec h t” h e e t: h e t “me n s e n rec h t”; Wij h e b b e n ver d e r va n h e m o n z e pl aa t s in d e wereld te lee n, wa n t hij, d e be mi d d elaar, b e mi d d elt o n s verkeer, d a t d a a r o m nie t a n de r s d a n “me n selijk” m a g zij n; uitein d elijk k rijge n wij va n h e m o ns z elf t e lee n, n a m elijk o n z e eige n waa r de of alles, wa t wij waa r d zij n, o m d a t wij juis t niet s waar d zij n, als hij niet in o n s woo n t e n wa n n ee r of waa r wij nie t “me n s elijk” zij n. De m ac h t is a a n d e m e n s, d e werel d is va n d e m e n s, ik b e n va n d e m e n s. Maar waa ro m s t a a t h e t m ij nie t vrij, m e z elf t o t gerec h tig d e, t o t b e mi d d elaa r e n t o t mij n eige n z elf te verklare n? In d a t geval lui d t h e t als volgt: Mijn m a c h t is mij n eige n d o m. Mijn m ac h t geeft mij eige n d o m. Mijn m ac h t be n ikz elf e n b e n d o o r h a a r m ij n eige n d o m. EINDE EERSTE DEEL.
MIJN MACHT.
Het rec h t is d e geest v a n de m a a tsch a p pij. Heeft d e m a a t sc h a p pij ee n wil, d a n is d e z e wil juis t h e t rec h t; z e be s t a a t allee n d o o r h e t r ec h t Daar z e n u allee n b e s t aa t, d o o r d a t
105
z e o p d e ee nlinge n ee n h eersch a p pij uit oefe n t, is h e t rec h t h a a r h e er s er s w il, Arist o teles z eg t: gerec h tighei d m o e t t o t n u t va n d e m a a tsch a p pij s t r e k ke n. Alle be s t aa n de rec h t is — vree m d recht, is r ec h t, d a t m e n mij z elf “geeft”, mij zelf “laa t we de rva re n”. Maar z o u ik d a a r o m rec h t h e b b e n, wa n n ee r d e h ele we rel d mij rec h t z o u geve n? En t oc h, wa t is h e t rec h t, d a t ik in d e s t a a t, in d e m a a t sc h a p pij, k rijg, a n d e r s d a n ee n rec h t va n vree m de n ? Wan n ee r ee n d o m k o p mij rec h t geef t, d a n wor d t ik wa n t r o uwig t ege n over d a t rec h t: ik h o u niet va n zij n rec h tgeverij. Maar o o k als ee n wij ze mij rec h t geeft, h e b ik h e t n o g nie t. Of ik rec h t h e b, is volko m e n o n af h a n kelijk va n h e t rec h tgeve n va n d e d w a z e of d e wij ze. Toc h h e b be n wij t o t o p h e de n n a a r d a t rec h t ge s t reef d. We z o e ke n rec h t e n we n d e n o n s voor d a t d oel t o t d e rec h t b a n k. Tot welke? To t ee n k o ni n klijke, ee n p a u s elijke, ee n volksr ec h t b a n k, e n z. Kan ee n s ult a nisc he rec h t b a n k ee n a n d e r rec h t s p r eke n, d a n d a t wa t d e Sulta n als rec h t he ef t inge s t el d? Kan h e t m ij rec h t geve n, als ik rec h t z o e k, d a t niet m e t h e t r ec h t va n d e s ulta n ove ree n s te m t? Kan h e t m ij b.v. h e t rec h t o p h o ogverr a a d verle ne n, wa n ne er ik ee n rec h t z o e k, d a t niet m e t d a t va n d e Sulta n overee nk o m t? Kan he t mij als ce n s u u r r ec h t b a n k d e vrije m e ni ng s uiting als rec h t t oe s t a a n, a a nge zie n d e Sulta n va n d a t r ec h t v a n m ij zelf niet s wil wete n? Wat z o e k ik d u s bij die rec h t ba n k? Ik z o e k h e t rec h t va n d e s ult a n, niet m ij n rec h t; ik z o e k — vree m d rec h t. Zola ng d a t vree m d e rec h t m e t h e t m ij n e overee n s te m t, z al ik n a t u u rlijk ook d a t laa t s te bij h e m vin de n. De s t a a t laa t niet t oe, d a t m e n elka a r als m a n t ege n m a n te lijf gaa t; hij ver z e t zic h t ege n h e t t weegevecht. Zelfs iede re vec h t p a r tij, waar gee n va n d e vec h te n d e n d e p olitie bij r oe p t, wor d t ge s t r aft, d a t is n a m elijk o m d a t ee n ik nie t o p ee n jij m a g los m e p p e n, m a a r wel als f a miliehoofd o p h e t ki n d; d e fa milie h eeft h e t rec h t e n in h a a r n a a m d e va de r, m a a r ik als ee nling be n d a t nie t. De “Vossisc he Zeit u ng” s t elt o n s d e “rec h t s t a a t” voor. Daar m o e t alle s d o o r d e rec h te r e n ee n rechtba n k wor d e n be slote n. De o p p e r - ce n s u u r - rec h t b a n k gel d t voo r h e m als ee n “rec h t ba n k”, waa r “rech t ges p r o k e n wo r d t”. Wat voor rec h t? Het rec h t va n d e ce n s u u r. O m d e r ec h t s p r a a k va n die rec h t b a n k als rec h t te be sc h o uwe n, m o e t m e n d e ce n s u u r als rec h t be sc ho uwe n. Men m e e n t eve nwel, d a t d e z e rec h t b a n k ee n be sc he r mi ng bie d t. Ja, be sc he r mi ng t ege n d e d wa a s h ei d va n ee n af z o n d e rlijke ce n s u u r: zij be sc he r m t allee n d e ce n s u u rwe tgever voo r valse in te r p r e ta tie va n zij n wil, m a a r m a a k t d o o r d e “heilige m ac h t va n h e t rec h t,” te n o p zic h te va n d e sc h rijver zij n wet allee n m a a r s t e r ke r. Of ik rec h t h e b of nie t, be slis t gee n a n d e r e r ec h t e r, d a n ik z elf. An de re n k u n n e n allee n er ove r oo r d ele n, of z e m e t m ij n r ec h t in s te m m e n, e n of d a t o o k voor h e n als rec h t be s t a a t. Late n we int u s s e n d e z a a k n og o p ee n a n d e re m a nier b e kijke n. Ik m o e t in h e t s ulta n a a t h e t r ec h t va n d e s ulta n re s pec te re n, in d e re p u bliek h e t rec h t va n h e t volk, in d e ka t h olieke ge me e n t e h e t ca n o nieke rec h t, e n z. Aan d a t rec h t m o e t ik mij zelf o n d e rwe r pe n, m o e t h e t als h eilig b e sc h o u we n. Dat s o o r t “gevoel voo r rec h t” e n “rec h t s begri p” zit bij d e m e n s e n z o vas t in h e t h o of d, d a t d e revolu tio n aire n in o n z e d age n o n s a a n ee n nie uw “heilig rec h t” willen o n d e rwe r p e n, aa n h e t “rec h t va n d e m a a t sc h a p pij,” va n d e s ociëteit, a a n h e t rec h t va n d e m e n s h ei d, h e t “rec h t va n alle n” e n d e rgelijke. Het rec h t “van alle n” m o e t vóór m ij n rec h t gaa n. Als ee n rec h t va n alle n, z o u h e t in ie de r geval ook mij n rec h t zij n, o m d a t ik bij die alle n h o o r; m a a r d a t h e t t egelijker tij d ee n r ec h t va n d e a n d e r, of z elfs va n alle a n d e r e n is, d a t b eweegt mij z elf
106
niet t o t d e ins ta n d h o u di ng e rva n. Ik z al h e t nie t als ee n recht v a n allen ver d e dige n, m a a r als m ij n rec h t e n ie de r a n d e r k a n d a n kijke n, h o e hij d a t o p d e z elf de m a nier voo r zic h z elf d o e t. Het r ec h t va n alle n (b.v. o m t e ete n) is ee n rec h t va n ie de re ee nling, als ie de ree n voor zic h d a t rec h t z o u b ewa re n, d a n z o u ie de ree n d a t va n z elf ui toefe n e n; m a a r z o u hij ec h te r nie t voor ie de ree n z o rg d r age n, d a n z o u hij zic h nie t d r u k m a k e n voor h e t rec h t va n ie de ree n. Maar d e m a a t sc ha p pij he rvor m e r s p r e dike n o n s ee n “m a a tsc h a p pijrecht”. Daar d o o r wor d t d e ee nling d e slaaf va n d e m a a t sc h a p pij e n h eeft allee n m a a r rec h t, als d e m a a t sc h a p pij h e m r ec h t geeft, d.w. z. wa n n ee r hij overee n k o m s tig d e w ette n va n d e m a a t sc h a p pij leeft, d u s loyaal is. Of ik loyaal b e n in ee n d wingela n dij of in ee n Weitlingse “maa t sc ha p pij”, h e t is d e z elf de rec h t eloo s h ei d, in z over re ik in bei d e gevalle n nie t m ij n , m a a r vree m d rec h t ge nie t. Bij rec h t e n vraagt m e n altij d: “Wat of wie geeft mij h e t r ec h t d a a r t oe?” An two o r d: Go d, d e lief de, d e re d e, d e n a t u u r, d e h u m a niteit e n z. Nee, allee n jou w ge weld, jou w m a c h t geeft jo u h e t r ec h t (jouw ver s ta n d b.v. k a n h e t je geve n). Het co m m u ni s m e, d a t a a n n ee m t, d a t d e m e n s e n “va n n a t u r e gelijke rec h te n h e b b e n”, wee rlegt zij n eige n s t elling in die zi n, d a t d e m e n s e n va n n a t u r e h ele m a al gee n rec h t h e b be n. Want h e t wil b.v. nie t erke n n e n, d a t d e o u d e r s “va n n a t u re” rec h te n tege n over h u n kin d e re n h e b be n of d e z e tege n ove r h e n: h e t ver h ef t d e fa milie. De n a t u u r geeft d e o u d e r s, z u s t e r s, b r oe de r s e n z. h ele m a al gee n rec h t. Eigenlijk be r u s t d e z e h ele revolu tio naire of Babe ufse ba sisge d ac h t e o p ee n religie u z e, d.w. z. valse be sc h o uwing. Wie ka n, als hij zic h nie t o p h e t religie u z e s t a n d p u n t b evin d t, n a a r h e t “rec h t” vrage n? Is “het rec h t” nie t ee n religie us begrip, d.w.z. iet s h eiligs? “Rec h t sgelijk h ei d”, z o als z e die d o o r d e revolutie wer d o pge s t el d, is eige nlijk allee n m a a r ee n a n d e re vor m voo r d e “chris telijke gelijkheid”, d e “gelijk heid va n d e b r oe d e r s, va n d e kin d e re n God s, va n d e c hris te ne n e n z.,“ ko r t o m “frate r nité”. Alle vrage n n a a r h e t rec h t ver die ne n m e t Schiller s woor de n gege sel d te wor de n: “Jare nla ng be die n ik m e va n m ij n n e u s o m te r uike n; Heb ik d a a r d a n werkelijk ee n a a nwijs b a a r rec h t t o e? Toe n d e r evolu tie d e gelijk hei d t o t ee n ,rech t’ b e s te m p el de, vluc h t te zij in h e t religie u z e gebie d , in d e regio ne n va n h e t h eilige, va n h e t idea al. Van d a a r si n d s die n h e t gevec h t voor d e “heilige o nve rvree m d b a re m e n s e n r ec h t e n” Tege n over h e t “eeuwige rec h t va n d e m e n s e n” d oe t m e n h e el n a t u u rlijk, e n m e t h e t z elf de rec h t h e t “eerlijk verworve n rec h t va n h e t be s t a a n d e,” gel de n: r ec h t tege n rec h t, waa r bij n a t u u rlijk h e t ee n d o o r h e t a n d e r als “onrec h t” uitge m a a k t wo r d t. Dat is si n d s d e revolu tie rechtsstrijd. Jij wil t ege n over d e a n d e re n “gelijk h e b b e n” Dat k u n je niet; tege n ove r h e n blijf je ee uwig “in h e t o ngelijk;” wa n t z e z o u d e n je t ege n s t a n d e r s nie t zij n, wa n n ee r zij o o k niet in “hu n r ec h t” z o u d e n s t a a n: z e z ulle n j ullie s t ee d s “o ngelijk geve n.” Maar jullie rec h t is, in t ege n s telling m e t d a t va n d e a n d e re n, ee n h o ge r, m a c htiger, nietwaa r? Hele m a al niet! Jullie r ec h t is nie t m a c h tiger, als jullie niet m a c h tiger zij n. Heb be n Chine se o n de r d a ne n ee n rec h t o p vrij hei d? geef h e t h e n d a n e n kijk d a n, h o e jullie je d a a ri n vergis t h e b be n: o m d a t z e d e vrijheid niet we te n te geb r uike n, d a a r o m h e b be n z e er gee n rec h t o p, of d ui delijker, o m d a t z e d e vrijhei d niet h e b b e n, h e b b e n z e er juist gee n rec h t o p. Kin de re n h e b be n gee n rec h t o p m o n dig hei d, o m d a t z e niet m o n dig zij n, d.w.z. o m d a t h e t kin d e re n zij n. Volkere n, die zic h o n m o n dig late n h o u d e n, h e b be n
107
gee n rec h t o p m o n dig hei d; als z e o p z o u d e n h o u d e n o n m o n dig te zij n, d a n p a s z o u d e n z e h e t rec h t h e b be n m o n dig t e zij n. Dat wil nie t s a n d e r s z e gge n d a n: waa r t o e jij d e m ac ht h e b t, d a a r he b t jij h e t recht t oe. Ik leid alle r ec h t e n alle bevoeg d h ei d uit m ij zelf af: ik be n t o t alles bevoegd, waa r ik d e m a c h t t oe h e b. Ik h e b h e t rec h t, Zeu s, Jeh ova, God e n z. te n val t e b re nge n, als ik h e t k a n ; k a n ik h e t niet, d a n z ulle n d e z e Go de n t ege n over mij z elf s te e d s in h u n rec h t e n m ac h t blijven, m a a r ik z al, in ee n m a c h telo z e “go d svr uc h t,” ba ng voor h u n rec h t e n h u n m a c h t zij n, z al mij zelf aa n h u n geb o d e n h o u d e n e n in alles, wa t ik volge n s h u n rec h t d o e, gelove n j uis t te h a n d ele n, z o als bijvoor beel d d e Rus sisc he gre n swac h t e n d e n k e n h e t rec h t te h e b b e n, d e vluc h t e n d e ver dac h te n d o o d t e sc hiete n, o m d a t z e “va n h o ge r h a n d”, d.w.z. “me t rec h t” m o o r d e n. Ik ec h te r h e b d o o r mij zelf h e t rec h t te m o o r d e n, als ik h e t mij z elf niet verbie d, als ik zelf voor d e m o o r d nie t, als voor ee n “on rec h t,” b a ng z o u zij n. De ze ge d ac h t e ligt aa n h e t ge dic ht va n Cha mis s o, “het Moor d d al” ge n a a m d, t e n gro n d slag, wa ar d e grij z e in diaa n s e m o o r d e n a a r d e bla nke, waa r hij d e m e d e b r o e d e r s va n ver m o o r d h e eft, re s pect af dwingt. Ik h e b allee n tege n ove r jo u niet h e t r ec h t, wa t ik niet uit vrije m o e d, d oe, d.w.z. waa r ik mij z elf niet h e t r ec h t t o e geef. Ik be slis er over, of h e t in m ij zelf h e t “juiste” is; b uite n mij z elf b e s t a a t gee n rec h t. Is h e t voor mij z elf rec h t, d a n is h e t rec h t. Het is m o gelijk, d a t h e t d a a r o m voo r d e a n de re n n og nie t juist is; d a t is h u n z o rg, niet d e mij n e: z e k u n n e n zic h verwere n. En z o u er voor d e h ele werel d iet s nie t j uis t zij n, m a a r voo r mij zelf wel, d.w.z. ik z o u h e t wille n, d a n z o u ik a a n die h ele wereld nie t s vrage n. Zo d o e t ie de ree n, die zich z elf wee t te waa r de re n, ideree n in die m a t e, d a t hij egoïs t is, wa n t m a c h t gaa t b ove n rec h t e n wel m e t h e t volle rec h t. O m d a t ik “va n n a t u re” ee n m e n s be n, h e b ik ee n gelijk rec h t o p h e t geb r uik va n alle goe de re n, z e gt Babe uf. Zou hij d a n o o k nie t m o e te n z egge n: o m d a t ik “van n a t u r e” ee n ee r s tge bore n p ri n s be n, h e b ik ee n r ec h t o p d e t r o o n? De m e n s e n rec h te n e n d e “eerlijk verworve n rec h t e n,” ko m e n o p he t z elf de n ee r, n a m elijk o p d e n a t u u r , die m ij ee n rec h t geeft, d.w.z. o p d e geboor te (en ver d e r d e e rfe nis e n z.). “Ik be n als m e n s geb o r e n,” is h e t z elf de als: Ik be n als ko ni ngs z o o n ge bo re n. De n a t u u rlijke m e n s h e ef t allee n m a a r ee n n a t u u rlijk rec h t, o m d a t hij m ac h t h e ef t e n n a t u u rlijke a a n s p r a ke n: hij h e ef t geboor te rec h t e n geboo r te aa n s p r a ke n. De n a t u u r k a n mij ec h te r nie t h e t rec h t t o t d a tge ne geve n, d.w.z. in s t a a t s tellen of m a c h tige n, waa r allee n m ij n d a a d mij h e t rec h t t oe geeft. Dat h e t ko ni ngs ki n d zic h b ove n a n d e re kin d e re n pla a t s t, d a t is al zij n d a a d, die h e m va n voor r a ng ver z eke r t, e n d a t d e a n d e re kin d e re n d e z e d a a d goe d ke u r e n e n re s pect ere n, is h u n d a a d, die h e n waa r d m a a k t, o n d e r d a n e n te zij n. Of d e n a t u u r mij ee n rec h t geef t, of Go d, d e volk sverkie zing e n z., is alle m a al h e t z elf d e vree m de rec h t, ee n rec h t, d a t ik m e z elf nie t geef of n e e m. Zo z egge n d e co m m u nis t e n: d e gelijke a r b ei d geeft d e m e n s e n h e t rec h t o p h e t gelijke ge no t. Vroeger wier p m e n d e vraag o p, of niet d e “de ug d z a m e” o p a a r d e “geluk kig” z o u m o e t e n zij n. De jo de n t r okke n ec h te r d e co nclu sie: “Op d a t h e t u welga o p aa r d e.” Nee, d e gelijke a r beid geeft jo u d a a r nie t h e t rec h t t oe, m a a r allee n h e t gelijke ge n o t, geeft je h e t r ec h t o p h e t gelijke ge n o t. Geniet, d a n h e b je h e t rec h t o p ge n o t. Heb je ec h te r gewerk t e n laa t jij je he t gen o t af ne m e n, d a n “gesc hie d t er rec h t.” Wan nee r j ullie h e t ge n o t n e m e n , d a n is h e t jullie rec h t; s n a k ke n jullie e r d a a re n t ege n allee n m a a r n a a r, z o n d e r h e t t e grij pe n, d a n blijft h e t als voo r h e e n ee n “eerlijk verworve n rec h t” va n d ege ne n, welke voo r h e t ge n o t ge p rivilegieer d zij n. Het is h u n rec h t, z o als h e t, d o o r h e t t e grij pe n, j ullie rec h t z o u wo r d e n.
108
In ee n h ef tige beweging sc h o m m elt h e t gevec h t o m h e t “eigen d o m s r ec h t,” h ee n e n wee r. De co m m u ni s te n bewere n: “de a a r d e be h o o r t rec h t m a tig t oe a a n d ege n e, die h a a r be b o uw t, e n h a a r p r o d uc t e n a a n diege n e, die z e p r o d u ceer t.” Ik d e n k, d a t z e a a n h e m be h o o r t, die in s t a a t is h a a r t e ne m e n, of die z e zic h niet laa t o n t n e m e n, zic h d a a r nie t va n be rove n laat. Eige nt hij zic h h a a r t oe, d a n b e h o o r t h e m nie t allee n d e a a r d e, m a a r ook h e t rec h t e ro p, d a t is h e t egoïstische recht, d.w. z. voor m ij z elf is d a t o p die m a nier rec h t e n d a a r o m is h e t rec h t. An de r s z o u h e t rec h t ee n “was se n n e u s” h e b be n. De tijger, die mij aa nvalt, h eeft d a a r h e t rec h t t oe e n ik, die h e m vel, h e b d a a r eve n ee n s h e t rec h t t o e. Niet mij n recht ver de dig ik tege n h e m, m a a r m ij zelf. O m d a t h e t m e n s elijk rec h t altij d ee n gegeve n rec h t is, loo p t h e t in werkelijk hei d altij d o p h e t r ec h t uit, d a t d e m e n s e n elka ar geve n, d.w. z. “verle ne n.” Staa t m e n d e p a sge bor e n ki n d e re n h e t rec h t o p b e s t a a n t oe, d a n h e b b e n z e h e t rec h t; s t a a t m e n h e t h e n niet t oe, z o al s d a t bij d e Spa r ta n e n e n d e o u d e Ro m ei ne n h e t geval wa s, d a n h e b be n z e h e t nie t. Want geve n of “toe s t a a n” k a n allee n d e m a a t sc h a p pij h e n, zij z elf k u n n e n h e t nie t n e m e n of h e t zic h z elf geve n. Men z al e r tege n in b re nge n: d e ki n d e re n h e b be n t oc h “va n n a t u r e” h e t rec h t o p be s t a a n; allee n weiger d e n d e Spa r ta n e n d a t rec h t te er ke n ne n . Maar d a n h a d d e n zij juis t n e t z o mi n rec h t o p d e z e erke n ni ng, als z e er h e t rec h t o p h a d d e n, d a t d e wilde die re n, waa r z e voor we r d e n gewo r p e n, h u n leve n z o u d e n erke n ne n. Men p r a a t z oveel over a a n gebore n rec h te n e n klaag t: Van h e t rec h t, d a t m e t o n s geb o re n is, is h elaa s gee n s p r a ke. Wat voor ee n rec h t is d a n m e t mij geb o re n? Het r ec h t, m a jo ra a t s h ee r (major a a t = erfrec h t va n d e o u d s t e z o o n, n o o t va n d e vert aler) t e wor d e n, ee n t r o o n te erve n, ee n p ri n s elijke of a d ellijke o pvoe di ng te ge niete n of a n d e r s, o m d a t ik uit a r m e o u d e r s b e n geb o re n, kos t eloo s o n d e rwijs t e o n tva nge n, uit d e a r m e n k a s geklee d te wo r d e n e n uitein d elijk in d e kole n mij n of a a n h e t weefget o uw mij n b r o o d e n mij n h a ring t e ver die ne n? Zijn d a t nie t aa nge bor e n r ec h te n, rec h te n, die ik, via mij n o u d e r s, d o o r d e geboor t e he b gekrege n? Jullie d e n ke n va n niet ; j ullie d e n k e n, d a t d a t allee n m a a r o neige nlijke, z oge na a m d e, rec h t e n zij n e n h e t zij n j uis t d e z e rec h te n, die j ullie d o o r h et w er kelijk aa n gebore n recht p r o b er e n af te sc h affe n. O m d a t te m o tivere n, gaa n j ullie t o t h e t m e e s t ee nvo u dige t e r ug e n b ewe re n, d a t iede ree n d o o r d e geb o o r t e gelijk is aa n d e a n d e r, n a m elijk ee n m e n s. Ik wil j ullie t oegeve n, d a t iede ree n als m e n s gebore n wor d t e n d a a r o m d e p a sgeb o re n e n d a a rin voo r elkaa r gelijk zij n. Waaro m z e d a t zij n? Allee n o m d a t z e zic h n og als niet a n d e r s voo r d o e n, d a n gewo o n als blo te m e nse n kin dere n , n a a k te m e n sje s. Daar d o o r ver sc hille n z e m e t ee n va n diege n e n, die al iet s uit zic h z elf ge m a a k t h e b be n e n nie t m e e r blo te “me n s e n kin d e re n” zij n, m a a r ki n de r e n va n h u n eige n sc he p pi ng. De laa t s t e n be zit te n m e e r d a n allee n m a a r a a nge bo re n r ec h t e n; z e h e b be n rec h t e n ver wor ve n . Wat ee n tege n s t elling, wat ee n s t rij d p e r k! Het o u d e gevech t over d e a a nge b o re n m e n s e n rec h te n e n d e eerlijk verworve n rec h te n. Beroe p je m a a r o p je aa nge b o re n r ec h te n; m e n z al niet n ala te n, d a a r d e eerlijk verworve n rec h t e n tege n over te s t elle n. Beide n s t a a n o p d e “rec h t sgr o n d”; wa n t elk va n bei de n h eef t ee n “rec h t” t ege n ove r d e a n d e r: d e ee n h eef t h e t a a nge bor e n of n a t u u rlijke, d e a n d e r h e t verwo rve n of “eerlijk verwo rve ne.”
109
Blijven j ullie bij d e rec h t sgro n d, d a n blijve n j ullie bij d e gelijk he b be rij. De a n d e r k a n j ullie je rec h t niet geve n, hij ka n jullie gee n “rec h t late n we de rvare n”. Wie d e m ac h t h eeft, die he ef t gelijk; he b t je h e t e ne nie t, d a n h e b t je h e t a n d e re o o k niet. Is d e z e wijs hei d n o u z o m o eilijk? Kijk m a a r n a a r d e m ac h tige n e n h u n d a d e n! We h e b b e n h e t hier n a t u u rlijk allee n over China e n Ja p a n. Probeer h e t ee n s, j ullie Chine z e n e n Ja p a n ne r s, o n r ec h t a a n t e d oe n e n jullie z ulle n m e r ke n, h o e z e j ullie in d e ke rke r z ulle n gooie n. (Verwa r d a a r n o u niet die “goe d b e d o el de a dvie z e n m e e, die in China e n Ja p a n geoo rloof d zij n, o m d a t z e d e m ac h tige n nie t hi n d e re n, m a a r m o gelijk ste u n e n .) Wie h e n o n rec h t z o u wille n d oe n, z o u d a a r m a a r éé n weg voo r o p e n s t a a n, die va n d e m a c h t. Berooft hij h e n va n h u n m ac ht, d a n h e eft hij h e n w er kelijk o n r ec h t a a nge d a a n, h eef t z e va n h u n rec h t be r oof d; in h e t a n d e re geval ka n hij niet s a n d e r s, d a n ee n vuis tje in zij n z a k m a ke n, of als ee n b r u t ale d w a a s te n offer valle n. O m ko r t t e gaa n, vraag Chine z e n e n Ja p a n n e r s nie t n a a r h e t rec h t, vraag n a m elijk nie t n a a r h e t rec h t “da t m e t j ullie gebo r e n is”, d a n h o eve n j ullie o o k niet n a a r h e t ee rlijk ver die n de rec h t t e vrage n. Jullie sc h rikke n voor d e a n d e re n t e r ug, o m d a t j ullie gelove n n a a s t h e n h e t spook v a n h et recht t e zie n, d a t, z o als in d e h o m e ri sc h e gevec h te n, als Go din a a n h u n zij d e leek m e e t e h el pe n vec h te n. Wat d oe n j ullie? Wer p e n jullie d e s p ee r? Nee, jullie k r ui p e n r o n d, o m h e t s p o ok voor je t e win n e n, z o d a t h e t aa n j ullie zij d e m e e z o u vech te n; jullie di nge n n a a r d e gu n s t va n h e t s p o o k. Ie m a n d a n d e r s z o u gewoo n vrage n: “Wil ik, wa t d e t ege n s t a n d e r wil? Nee.” Nou, d a n m o ge n er d ui ze n d d uivels of go d e n voo r h e m vec h te n, ik sla e r t oc h o p los! De “rec h t s s t a a t,” z o als o n d e r a n d e re, d e Vossisc he k r a n t die b e h a r tigt, eis t, d a t d e a m b t e n a re n allee n d o o r d e rec h te r uit h u n a m b t z o u d e n ge ze t k u n n e n wo r d e n, niet d o o r d e a d mi nistratie. IJdele illusie! Wan n ee r we t telijk b e p a al d z o u wo r d e n, d a t ee n a m b t e n a a r, die ee n keer d r o n ke n we r d ge zie n, zij n a m b t z o u verlie z e n, d a n z o u d e rec h te r h e m o p d e verkla ring va n d e ge t uige m o e t e n vero o r d ele n e n z. Kor to m, d e we tgever z o u allee n m a a r z o rgvul dig alle m og elijke re d e n e n a a n h o eve n geve n, die h e t verlies va n h e t a m b t t e n gevolge z o u d e n h e b be n , h o e belac h elijk z e o o k z o u d e n zij n (b.v. wie zij n m e e r de re in h e t ge zic h t uitlac h t, wie z o n d ag s nie t n a a r d e ke rk gaa t, wie niet elke vier weke n h e t avo n d m a al vier t, wie sc h ul d e n m a a k t, wie m e t o nf a t s oe nlijk ge z elsc ha p o mg aa t, wie gee n vas t b e r a d e n h ei d t o o n t, e n z. z al o n t slage n wo r d e n. Die di nge n z o u d e wetgever zic h, b.v. bij h e t s a m e n s t elle n va n ee n ere ra a d, te bi n n e n k u n n e n late n sc hie te n), d a n z o u d e rec h t e r allee n m a a r t e h o eve n o n d e r z o eke n, of d e be klaag de zic h a a n d a t “vergrij p” “sc h ul dig h eeft ge m a a k t, e n z o u h e m, n a h e t geleverd e bewijs, “va n rec h t swege” h e t o n t slag aa n z egge n. De rec h te r is verlore n, als hij o p h o u d t m ec h a nisch te zij n, wa n n ee r hij “op d e bewijs s t u k ke n ver tr o uw t”. Da n he ef t hij n og allee n m a a r ee n m e ni ng, z o als ie de r a n d e r, e n be slist hij n a a r die m e ni ng , d a n is d a t gee n a m b ts h a n deling m e e r; hij m a g als rec h te r allee n n a a r d e wet be slis se n. Da n s tel ik m e e r die o u d e Fra n s e p a rle m e n t e n o p p rijs, die z elf o n d e r z oc h te n wa t j uis t m o e s t zij n e n p a s n a eige n in s te m mi ng wilde n regist re re n . Die s p r a ke n t e n m i n s t e n a a r h u n eige n r ec h t e n liete n zic h nie t t o t m ac hine s va n d e wetgever s m a k e n, ofsc h o o n z e als rec h te r s n a t u u rlijk h u n eige n m ac hine s m o e s t e n wor de n. Me n z egt, d a t d e s t r af h e t rec h t va n d e m i s d a diger is. Maar d e s t r affeloo s h ei d is eve nee n s zij n rec h t. Lukt zij n kl us h e m, d a n is d a t te rec h t e n luk t h e t h e m nie t, d a n is d a t eve nee n s t e rec h t. Zoals je in b e d ligt, z o slaa p je o o k. Begeeft ie m a n d zic h r oekeloos in gevare n e n ko m t hij d a a r bij o m, d a n z egge n we wel: d a t is t e rec h t; hij
110
h eeft h e t nie t a n d e r s gewild. Overwo n hij die gevare n ec h te r, d.w.z. overwo n zij n m ac ht, d a n is d a t ook terecht. Speelt ee n kin d m e t h e t m e s e n s nij d t h e t zic h, d a n is d a t t e rec h t; m a a r s nij d t h e t zic h nie t, d a n is d a t eve nee n s t er ec h t. De mi s d a dige r o n d e rvin d t d a a r o m wel rec h t, wa n n ee r hij o n d e rvin d t, wa t hij riskeer d e; wa ar o m riskee r de hij h e t d a n ook, t e rwijl hij d e m o gelijke gevolge n ke n d e? Maar d e s t r af, die wij h e m o plegge n, is allee n m a a r o n s rec h t, niet h e t zij ne. On s rec h t re ageer t o p h e t zij ne e n hij “be ha alt o n rec h t”, o m d a t wij d e ove r h a n d h e b be n. Wat ec ht e r als rec h t, wat in ee n m a a t sc h a p pij als rec h t be sc h o uw d wor d t, k o m t o o k in h e t woor d w et t o t uit d r u kki ng. Hoe d e wet ook m oge zij n, z e m o e t d o o r d e loyale b u rge r s gere s p ec tee r d wor d e n. Zo wor d t h e t wet sge t r o uwe gevoel va n Old Engla n d ge p re z e n. Dat k o m t h ele m a al overee n m e t d e uit s p r a a k va n Euripi de s (Ores te s, 4 1: “De Go de n die n e n wij, wat die Go de n o o k m oge n zij n.”) Voor alles w et, voor alles God, z ove r zij n we in mi d d els. Men d o e t zij n be s t, w et va n ee n willeke u rig bevel, va n ee n o r d e r t e o n d e r sc h ei d e n, d e ee r s te gaa t va n ee n gerec h tigde a u t o riteit uit. Maar ee n wet over m e n s elijk h a n d ele n (et hisc he wet, s t a a t swe t e n z.) is altij d ee n wilsver kla ring, bijgevolg ee n b evel. Ja, al z o u ik ook m ij z elf d e wet s t elle n, d a n z o u d a t t oc h mij n bevel zij n, waa r ik h e t volge n d e oge n blik gee n ge h oor aa n z o u k u n n e n geve n . Iem a n d z o u d a n wel k u n n e n verkla re n, wa t hij zic h z o u willen late n welgevalle n, d u s d o o r mi d d el va n ee n wet h e t t ege n overge s tel de be p ale n, wa ar hij nie t va n ge die n d is, waa r bij hij in ee n o ng u n s tig geval d e overt re de r als zij n vija n d z o u b e h a n d ele n; m a a r ove r m ij n h a n d ele n, h eef t nie m a n d iet s t e z egge n, nie m a n d h eef t mij m ij n h a n d ele n voo r t e sc h rijve n e n mij d a a r we t te n over te s t elle n. Ik m o e t h e t t o ela te n, d a t hij mij als zij n vija n d b e h a n d elt; m a a r n o oit, d a t hij m e t mij als zij n schepsel o m s p ri ng t e n d a t hij zij n ver s t a n d of o o k wel o nver s t a n d, t o t mij n ric h t s n oe r m a a k t. De s t a t e n be s t a a n m a a r n e t z ola ng, als er ee n h eerse n de wil be s t a a t, e n d e z e h ee r se n d e wil als ove ree n ko m s tig m e t d e eige n wil wo r d t b e sc h o u w d. De wil va n d e m e e s te r is we t. Wat h el pe n jou w wet te n je, als nie m a n d z e n aleeft, wat jou w b evele n, als nie m a n d zic h laa t bevele n? De s t a a t ka n zic h niet va n d e a a n s p r a a k o n t slaa n, d e wil va n d e ee nling te b e p ale n, d a a r o p te s p ec ulere n e n te re ke n e n. Voor h e m is h e t o nver mij delijk n o o d z a kelijk, d a t nie m a n d ee n eige n wil h eef t: als ie m a n d die wel h eeft, m o e t d e s t a a t h e m uit sl uite n (op sluite n, ver ba n ne n e n z.); z o u ie de ree n d a t h e b b e n, d a n z o u d e n z e d e s t a a t af sc haffe n. De s t a a t is nie t d e n k b a a r z o n d e r h ee r sc h a p pij e n k n ec h t sc h a p (on de r d a nigheid); wa n t d e s t a a t m o e t ove r alle n h ee r e n m e e s te r willen zij n , e n d e z e wil n oe m t m e n d a n d e “sta a t swil”, Wie o m t e be s t a a n, o p d e willoos hei d va n a n d e r e n m o e t reke ne n , is ee n m a a k sel va n d e z e a n d e re n, z o als ook d e m e e s t e r ee n m a a k s el va n d e die n a r e n is. Zou die o n d e rwor pe n hei d o p h o u d e n, d a n z o u h e t m e t d e h ee r sc h a p pij ge d a a n zij n. Mijn eige n wil is d e ver de rver va n d e s t a a t; d a a r o m hij wor d t d o o r d e z e laa t s te als “eige n zi n nig” gebra n d m e r k t. De eige n wil e n d e s t a a t zij n d o o d svija n dige m ac h t e n, waa r ee n “ee uwige vre de” t u s s e n nie t m o gelijk is. Zola ng d e s t a a t zic h h a n d h a af t, be sc h o uw t hij d e eige n wil, va n zij n h e m s tee d s vija n dig b ejege n d e t ege n s t a n d e r, als o n re delijk, slec h t e n z.: e n die laa t zic h d a t a a n p r a te n, ja, hij is h e t o o k ec h t, o m d a t hij h e t zic h oo k n og laat a a n p r a te n: hij is n o g niet t o t zic h z elf e n t o t h e t be s ef van zij n waa r de geko m e n, d u s n og o nvol m a ak t; hij is n og o m te p r a te n e n z.
111
Elke s t a a t is ee n d wi ngela ndij; h e t k o m t o p h e t z elf d e n e er, of er n o u éé n of vele d wi ngela n d e n zij n, z o als m e n h e t zic h wel bij ee n re p u bliek voo r s t elt, d a t alle n m e e s te r zij n, d.w. z. d a t d e ee n voor d e a n d e r als d wingela n d o p t ree d t. Dat is n a m elijk h e t geval, wa n ne er d e t elke n s voorge sc h reve n wet, d e uitge s p r o k e n wils uit d r u k ki ng van bijvoor beel d ee n volksverga de ri ng voor d e ee nling voo r ta a n wet m o e t zij n, waa r hij ge hoor z a a m h eid aa n versch uldigd is, of waa r hij d e plicht va n d e ge h o o r z a a m h ei d a a n h eeft. Zou m e n zic h z elfs h e t geval, d a t elke ee nling va n h e t volk, d e z elf d e wil z o u h e b be n uitge s p r oke n e n d a a r ee n vol m a a k te, ee n “alge m e n e wil” d o o r t o t s t a n d z o u zij n geko m e n, k u n ne n voor s t elle n; d a n z o u d e z a a k n o g h e t z elf de blijve n. Zou ik d a n niet a a n mij n wil va n gis te re n, ook va n d a ag e n in d e t oe k o m s t zij n geb o n d e n? Mijn wil z o u in d a t geval verstard zij n. Die elle n dige stabiliteit! Mijn sc he p s el, n a m elijk ee n be p a al de wils uit d r u k ki ng, z o u d a n mij n gebie de r zij n gewo r d e n. En ik, d e sc h e p p e r, z o u in mij n willen, in m ij n ga ng e n mij n o n t bi n di ng wor d e n gere m d . O m d a t ik gis te re n ee n d w aa s wa s, z o u ik h e t, mij n h ele leve n la ng, m o e te n blijve n . Zo k o m ik e r in h e t s t a a t sleve n h e t be s t va n af e n ik z o u d u s eve ng oe d k u n n e n z e gge n: in h e t erg s te geval, als ee n k n ec h t va n mij z elf. O m d a t ik gist ere n ee n wille n d e was, b e n ik va n d a ag ee n willo z e, gis te re n vrijwillig, va n d a ag o nv rijwillig. Hoe d a t t e vera n de re n? Allee n d oo r d a t ik gee n plicht er ke n, d.w.z. mij z elf nie t bin d of laa t bi n d e n . Heb ik gee n plich t, d a n ke n ik o o k gee n we t. “Maar m e n z al m ij bi n d e n!” Nie m a n d k a n mij n wil bi n d e n e n mij n wee r zi n blijft vrij. “Alles z o u t oc h o n d e r s te b ove n gaa n, als iede ree n z o u k u n n e n d o e n, wat hij z o u willen!” Wie beweer t d a n d a t ideree n alles k a n d o e n? Waar b e n je e r d a n voo r, jij die je niet alles h oef t te late n welgevalle n? Ko m voo r je z elf o p , d a n z al nie m a n d je iet s m a ke n! Wie jo uw wil wil b r eke n, h eeft m e t jo u te m a k e n e n is jo uw vija n d . Doe m e t h e m h e t z elf de. Staa n e r n og ee n p a a r m iljoe n te r b e sc h er mi ng ac h t e r je, d a n vor m je ee n i m p o s a n te m a c h t e n z al je ee n ge m a k kelijke overwin ni ng b e h ale n. Maar wa n n ee r jij d e tege n s t a n de r ook als ee n m a c h t im p o n ee r t, is h e t d a a r o m voo r jo u n og nie t ee n ge heiligde a u t o riteit, d a n m o e t h e t wel ee n s t u m p e r zij n. Res p ec t e n ac h ting is hij jo u niet versc h ul dig d, al z al hij zic h voo r jo uw m ac h t wel in ac h t n e m e n. Wij plege n d e s t a t e n, n a a r d e versc hille n d e m a nier, waa r o p “de h o og s te m a c h t’ ver deel d is, t e clas sificere n. Bezit éé n p e r s o o n die, d a n is h e t ee n m o n a rc hie; h e b b e n allen die, d a n is h e t ee n d e m oc r a tie e n z. Du s d e h o og s te m a c h t! Mach t ove r wie? Over d e ee nling e n zij n “eige n wil”. De s t a a t oefe n t “mac h t” uit, d e ee nling m a g d a t niet. Het ge d r ag va n d e s t a a t be s t a a t uit gewel d d a dig h ei d e n zij n m ac h t n o e m t hij “rec h t”, die va n d e ee nling “mis d a a d”. Dus d e m a c h t va n d e ee nlinge n h ee t mi s d a a d e n allee n d o o r m i s d a a d b reek t hij d e m ac h t va n d e s t a a t, wa n n ee r hij va n m e ni ng is d a t d e s t a a t nie t b ove n h e m, m a a r hij bove n d e s t a a t s t a a t. Nu z o u ik, als ik jullie belac helijk z o u wille n b e h a n d ele n, als ee n goe d b e d o ele n d e jullie a a n k u n ne n s p o re n, gee n we t te n uit te vaar dige n, die m ij n z elfo n twikkeling, mij n z elf ha n d ele n, mij n z elf sc he p p e n , bele m m e r e n. Ik geef j ullie die r aa d nie t. Wan t z o u d e n j ullie die o pvolge n, d a n z o u d e n j ullie d o m zij n e n ik z o u jullie m e t m ij n h ele win s t voo r d e gek h e b be n ge h o u de n . Ik verla ng h ele m a al nie t s va n j ullie, wa n t, wa t ik o o k z o u eise n , jullie z o u d e n t oc h d e gebie de n d e we tgever zij n e n h e t m o e t e n zij n, o m d a t ee n r a af niet ka n zi nge n, ee n r over z o n d e r r o of nie t ka n leven k a n. Ik vraag liever h e n, die egoïs te n willen zij n , wa t z e als egoïs tisc he r b e sc h o uwe n, zic h d o o r j ullie wet te n late n geve n e n die gegeve n we t te n re s p ec te re n, of o p s t a n dig h ei d, ja z elfs ee n vol m a a k t e o nge h oo r z a a m h ei d uit t e oefe ne n. Goe d h a r tige m e n s e n d e n k e n, d a t d e wet te n allee n d a tge ne z o u d e n m o e te n voor sc h rijve n, wa t voo r h e t gevoel va n h e t volk als juis t e n
112
re delijk geld t. Wat gaa t h e t m ij a a n, wa t bij h e t volk e n voor h e t volk gel d t? Het volk z al wellicht t ege n d e go d sla s ter a a r zij n: d u s ee n we t tege n d e go d sla s te ring. Zou ik d a a r o m niet las te re n? Zou d e z e wet voor mij m e e r m o e te n zij n, d a n ee n “bevel”? Dat vraag ik m e af! Allee n uit d e b a sis s telling, d a t alle recht e n alle m a c h t a a n h e t ge heel v a n h et volk h o o r t, o n t s t a a n alle r ege ri ngsvor m e n. Wan t gee n va n d e z e mi s t d a t zic h o p h e t t o t a al be r o p e n, e n d e d e s p o o t n e t z o goe d als d e p r e si d e n t, als welke a ris to k r a tie e n z. d a n ook, h a n d ele n e n bevele n “in n a a m va n d e s t a a t”. Ze zij n in h e t be zit va n d e “sta a t s m ac h t” e n h e t m a a k t h ele m a al nie t s ui t , of allee n d e ver tege nwo o r diger s va n d e z e t o t aliteit, he t volk als t o t a al va n alle ee nlinge n, of allee n m a a r d e vertege nwoor diger s va n d a t t o t a al, d u s vele n, z o als in a rist oc ra tieë n, of d e e ne, z o als in m o n a rc hieë n, d e z e s t a a t s m ac ht uitoefe ne n. Het t o t a al s t a a t altij d b ove n d e ee nlinge n e n he ef t ee n m a c h t, die bevoeg d wo r d t ge n oe m d, d.w.z. die recht m a tig is. Tege n over d e h eiligheid va n d e s t a a t, is d e ee nling allee n m a a r ee n vat va n o n ee r, wa ar “over m oe d, b oo s a a r dighei d, s p o t - e n s m a a d z u c h t, frivoliteit, e n z. in ove rblijve n, z o d r a hij d a t h eiligdo m, d e s t a a t, niet goe d ke u re n swaa r dig ac h t. De gees telijke h oog m oe d va n d e s t a a t s die na re n e n s t a a t s o n d e r d a n e n h eef t voo r t r effelijke s t r affe n tege n d e o ngee s t elijke “over m oe d”. Wan nee r d e regering h e t h ele s p el va n d e gees t t ege n d e s t a a t als s t r af b a a r a a n m e r k t, d a n ko m e n d e ge m a tigde liberale n e n d e n k e n: gril, s a tire, gee s tig heid, h u m o r z o u d e n t oc h m o e t e n k u n n e n s p r a n kele n e n h e t ge nie m o e t vrijheid ge niete n. Du s m o e t nie t d e af z o n d e rlijke m e n s, m a a r wel h e t ge nie vrij zij n. Hele m a al te rec h t z eg t d e s t a a t d a n, of in n a a m va n d e rege ring: wie nie t vóór m ij is, is t ege n m ij. De gril, gees tig hei d e n z., ko r t o m h e t o pvoe re n va n h e t s t aa t swe z e n als ee n k o m e die , h eef t d e s t a a t va n o u d s h e r o n d e rgr ave n: h e t is nie t “onsc h ul dig.” En ver d e r, welke gre n z e n z o u d e n er t u s s e n sc h ul dige e n o n sc h ul dig gra p p e n e n z. ge tr o k ke n m o e t e n wor d e n? De ge m a tig de n ko m e n in gro te verlege n hei d bij d e z e vraag e n alles k o m t t e n slo t te n ee r o p h e t ver z oe k, d a t d e s t a a t (regering) t oc h nie t z o overge voelig, z o p rik kelba ar z o u m o e te n zij n; hij z o u in “on sc h ul dige” di nge n nie t m e te e n kwaa d willigheid m o e te n be s p e u r e n e n eige nlijk ee n bee tje “ver d r aag z a m e r” m o e t e n zij n. Over d r eve n gevoelighei d is in ie de r geval ee n z w a k hei d, h e t ver mij de n erva n k a n ee n p rij z e n swa a r dige d e u g d zij n; allee n in oo rlogs tij d ka n m e n nie t t oegeeflijk zij n e n wa t o n d e r r u s tige o m s t a n dig he d e n is t oege s t a a n, h o u d t o p geoo rloof d te zij n, z o d r a d e s t a a t va n beleg is afgeko n dig d. O m d a t d e goe d be d oele n de liberale n d a t wel voele n, h a a s t e n zij zic h te verklare n, d a t e r bij “on de r d a nighei d va n volk” gee n gevaa r is te vre z e n. De regering z al ec h t er sli m m e r zij n e n zic h nie t late n o m p r a te n. Ze wee t m a a r al te goe d, h o e m e n ie m a n d m e t sc h o n e woor de n afsc hee p t e n z al m e t d e z e sc hijnvoo r s telling nie t tevre d e n zij n. Maar m e n wil zij n eige n s p eel plaa t s h e b b e n, wa n t m e n is n og ki n d e n k a n niet z o als ee n o u d e re in elkaa r zi t te n: je ug d h eeft gee n d e u g d. Allee n o m die s p eel plaa t s, allee n o m ee n p a a r u u r vrolijk te m o ge n r o n d s p ri nge n, pi ngelt m e n. Men wil allee n, d a t d e s t a a t, als ee n k n o r rige p a p a, niet al t e m o p p e rig z al zij n. Hij z o u ee n p a a r e z els p r oce s sies e n n a r re n s p ele n m o e te n t o e s t a a n, z o als in d e m i d delee uwe n d e ke r k d a t t oeliet. De tij de n, waa ri n hij d a t z o n d e r gevaa r k o n t oe s t a a n, zij n voor bij. Kinde re n, die t ege nwo o r dig ee n m a al vrij ko m e n e n ee n u u r z o n d e r t uc h t r oe de d o o r b r e nge n, willen nie t m e e r n a a r d e geva nge nis te r ug. Wan t h e t vrije is n u niet m ee r ee n voltooiing va n d e geva nge nis, niet m e e r ee n verfris se n d e o ntsp a n nin g , m a a r is h e t t ege noverge s tel de, ee n of - of. Kor to m, d e s t a a t m a g zic h nie t s m e e r, of m o e t zic h alles, late n welgevalle n e n t e n gro n d e gaa n: hij m o e t of volle dig kwet s b a a r ,
113
of, als ee n ges t o rve ne, o n kwe t s b a a r zij n. Met d e ver d r a ag z a a m h ei d is h e t voo r bij; geeft hij eer s t d e vinger, d a n n ee m t m e n m e t ee n d e h ele h a n d. Het is niet m ee r o m “gra p p e n over t e m a ke n,” e n alle ple zier, z o als lui m, gees tig hei d, h u m o r e n z. wo r d t bit te re e r n s t. Da t gesc h ree uw va n d e “vrij zi n nige n” o m p e r svrijheid is in s t rij d m e t h u n eige n p ri nci pe, h u n eige nlijke wil. Ze willen, wa t z e niet willen, d.w. z. z e we n se n, z e z o u d e n h e t graag wille n. Daa ro m late n z e h e t o o k z o gem a k kelijk afwe te n, wa n n e er ee n m a al d e z oge n a a m d e p e r svrij hei d o p d uikt; d a n h e b be n z e t oc h m a a r liever ce n s u u r. Heel va n z elfs p re ke n d. De s t a a t is ook voo r h e n h eilig, n e t als d e z e d e n e n z. Ze ge d r age n zic h tege n over h e m, allee n m a a r als o n d e u ge n d e blage n, als pie n t e re kin d e re n, die va n d e z w a k he de n va n h u n o u d e r s gebr uik m a k e n. Hu n p a p a s t aa t, m o e t h e n t o e s t a a n, h e el wa t te z egge n, wa t h e m nie t a a n s t a a t, m a a r p a p a h e eft h e t rec h t m e t ee n s t re nge blik ee n ce n s u u r s t re e p d o o r h u n wijs ne u zig geleu t er t e t r ek ke n. Besc h o uwe n z e h e m als h u n p a p a, d a n m o e t e n zij zic h in zij n tege nwo o r dig h ei d, als elk kin d, d e ce n s u u r va n h e t ver s t a n d late n welgevallen. Laat jij je d o o r ee n a n d e r gelijk geve n, d a n m o e t jij je d o o r h e m nie t mi n d e r o ngelijk late n geve n; k rijg je va n h e m rec h tvaa r diging e n b elo ni ng, verwac h t d a n o o k zij n a a n klac ht e n s t r af. Met h e t rec h t gaat h e t o n r ec h t, m e t d e we t sge t r o uw h ei d d e mi s d a a d, h a n d in h a n d. Wat be n jij? Jij be n t ee n m isd a diger! “De m i s d a dige r is d e m e e s t eige ne mi s d a a d va n d e s t aa t!” z e g t Bettin a. Men k a n d e z e uit s p r a a k late n gel de n , al vat ook Bettina h e t z elf nie t z o let terlijk o p. In d e s t a a t is n a m elijk h e t t e ugello z e ik, ik z o als ik m ij allee n z elf t oe be h o o r, nie t in s t a a t t o t m ij n verwe z e nlijking e n verwe rkelijking t e k o m e n. Iede r ik, is va n zij n geb o o r t e af, al ee n m i s d a dige r voor h e t volk, d e s t a a t. Daa ro m bewaak t hij o o k ec h t ie de ree n , hij ziet in ie de ree n ee n egoïs t e n voor d e egoïs te n is hij b a n g. Hij voo ro n d e r s t elt va n ie de ree n h e t ergs te e n let er o p, z o al s p olitie e ro p let, d a t “de s t a a t gee n n a d eel b e ro k k e n d wo r d t”, “ne q ui d re s p u blica d e t ri m e n ti ca pia t.” Dat t e ugello z e ik, e n d a t zij n we oo r s p r o n kelijk, e n in o n s geh ei m e bi n n e n s te blijve n we h e t s t ee d s, is in d e s t a a t d e n o oit aflate n d e m i s d a diger. De m e n s, die d o o r zij n s t o u t m o e dig hei d, zij n wil, zij n m e e d oge nloo s hei d e n o n bevree s d h ei d, geleid wo r d t, wor d t d o o r d e s t a a t, d o o r h e t volk, o m ri ng d m e t s pio n ne n. Ik z e g d o o r h e t volk! Het volk, jullie goe d h a r tige lie de n, die d e n ke n wo n d e r e n va n h e m te wac h te n, h e t volk, volle dig d o o r d r e n k t va n lief de voo r d e p olitie. Allee n wie zij n ik verlooc he n t, die “zelfverlooc he ni ng” uit oefe n t, is p r e t tig voo r h e t volk. Bettina is in gen oe m d b oek, z o n d e r uit z o n d e ring, goe d h a r tig ge n oeg o m d e s t a a t allee n m a a r als ziek te be sc h o uwe n e n o p zij n ge n e zi ng t e h o p e n, ee n ge n e zi ng, die d o o r d e “de m agoge n” t ot s t a n d gebr ac h t m o e t wo r d e n ; m a a r hij is niet allee n ziek, m a a r in al zij n k rac h t, wa n n ee r hij d e d e m ag oge n, die voo r d e ee nlinge n, voo r “alle n” iet s willen verwe rve n, va n zic h afwijs t. Hij is in zij n gelovige n, va n d e b e s t e d e m ag oge n, volksleide r s voor zie n. Volgen s Bettin a m o e t “de s t a a t d e vrijhei d s kie m va n d e m e n s h ei d o n twikkele n, a n d e r s is hij ee n r ave n m o e d e r, die o o k voor r ave nvoe r z o rg t !” Hij ka n ec h te r niet a n d e r s, wa n t j uis t o m d a t hij voo r d e “me n s h ei d” z o rg t (wat overige n s al d e “hu m a n e” of “vrije s t a a t” z o u m o e te n zij n) is d e “eenling” r ave nvoe r voor h e m. Hoe juis t s p r eek t d a a re n t ege n d e b u rge m ee s te r: “Wat? Zo u d e s t a a t gee n a n de re ver plich ting h e b be n d a n allee n m a a r ver plege r te zij n va n r e d d elo z e zieke n? Da t klo p t niet. Van o u d s h e r h eef t d e ge z o n d e s t aa t zic h va n sc h a d elijke s t offe n o n t d a a n e n zic h d a a r nie t m e e ver m e n g d. Zo eco n o mi sc h h o ef t hij nie t m e t zij n s a p p e n o m te gaa n. De r o of ta kke n m o e t e n o nve r s a ag d afge s n e d e n wo r d e n, waa r d o o r d e a n d e re k u n n e n bloeie n. Men m o e t be z w aa r m a k e n t ege n d e h a r d h ei d va n d e s t aa t, zij n m o r a al, zij n p olitiek e n religie; m e n m o e t h e m nie t va n gevoelloo s h ei d be sc h ul dige n, zij n
114
m e d egevoel ver z e t zic h d a a r tege n, m a a r zij n e rva ring zie t allee n h eil in d e z e s t r e ng heid ! Er be s t a a n zie kte n, waa r allee n k rac h tige m i d d ele n t ege n h el pe n. De d o k t er, die ee n ziekte als z o d a nig h e r ke n t, m a a r a ar z ele n d n a a r h e t p alliatieve grij p t, z al n o oit d e zie kte ge ne z e n, m a a r wel d e p a tië n t, n a ee n k o r t of lang zie k be d, o m z e e p h el p e n! De vraag va n vro uwe ra a d: “als u d e d o o d als ee n d r a s tisc h m i d d el geb r uik t, h o e valt er d a n wa t te ge ne z e n?” klo p t niet. De s t a a t geb r uik t d e d o o d im m e r s nie t tege n zic h z elf, m a a r t ege n ee n ergerlijk lid; hij r u k t ee n o og uit, d a t h e m erger t e n z. “Voor d e zieke s t a a t is, d e m e n s in zic h t e late n ge dije n, d e e nige weg t o t re d di ng. Vers t a a t m e n hier, z o als Bettina, o n d e r d e m e n s h e t b eg ri p “me n s,” d a n is d a t j uist: d e “zieke” s t aa t wor d t d o o r h e t ge dije n “va n d e m e n s” ge n e z e n, wa n t h o e gek ke r d e ee nlinge n o p d a t “me n s - zij n” zij n, h o e b e te r d e s t a a t zic h d a a r bij vin d t. Betrek t m e n d a t ec h te r o p d e ee nling, o p “alle n” (en d e sc h rijfs te r d o e t d a t h alf e n h alf o o k, o m d a t z e over “de m e n s” in h e t d uis te r blijft s te ke n), d a n klin k t h e t o n geveer alsvolgt: Voor ee n zieke r over s be n d e is, d e loyale b u rger s in zic h te late n ge dije n, d e e nige weg t o t re d di ng,! Daar d o or j uis t z o u d e r over s b e n d e als r ove r s b e n d e te n gro n d e gaa n e n o m d a t z e d a t m e r k t, sc hiet z e liever ie de ree n, die d e n eiging h eeft ee n “fat s oe nlijk ke rel” t e wor de n, d o o d. Bettina is in d a t boek ee n p a t rio t te of liever ge z eg d, ee n fila n t r o p e, ee n gelukkig m a a k s te r. Ze is o p p r ecies d e z elf de m a nier o n tevre d e n m e t h e t be s t a a n d e, als h e t titels p o ok va n h a a r b oe k h e t te n o p zic h t e va n alle n, die h e t goe d e, o u d e geloof e n wa t d a a r m e e s a m e n h a ng t, weer in z o u d e n willen voere n. Alleen d e n k t z e o m gekee r d, d a t d e p olitici, s t a a t s die na re n e n di plo m a te n, d e s t a a t b e d e rve n, te rwijl die h e t d e kwaa dwille n de n, d e “volksverlei de r s” z elf in d e sc h o e n e n sc h uive n. Wat is d e gewo ne m i s d a dige r a n d e r s d a n ie m a n d, die d e n o o dlo t tige vergis sing h eeft ge m a a k t, n a a r d a tge ne t e s t r eve n, wat va n h e t volk is, in pla a t s va n n a a r h e t zij ne t e z oe ke n. Hij h eef t h e t verac h telijke, vree m d e goe d e ge z oc h t, h e ef t ge d a a n, wa t d e gelovige n d oe n: die n a a r d a tge ne s t r eve n, wa t va n God is. Wat d o e t d e p ries te r, die ee n z o n d a a r ver m a a n t? Hij h o u d t h e m h e t gro te o n rec h t voo r, h e t d o o r d e s t a a t ge heiligd e, die n s eige n d o m, (waa r ook h e t leve n va n d e s t a a t s o n d e r d a n e n t oe gereke n d m o e t wor de n) d o o r zij n d a a d o n twij d t e h e b b e n; in pla a t s d a a rva n z o u hij h e m be te r k u n n e n verwijte n, d a t hij zich z elf heeft be z o e d el d, o m d a t hij h e t vree m d e nie t veracht h eeft, m a a r wa ar d e a a n d e r oof h e ef t t oegeke n d: d a t h a d hij gek u n d, als hij gee n p rie s te r wa s gewee s t. Praa t m e t d e z oge na a m d e mi s d a diger, als m e t ee n egoïs t e n hij z al zic h sc h a m e n, nie t, o m d a t hij zic h a a n j ullie wet t e n h e ef t vergre p e n , m a a r o m d a t hij waa r d e a a n jullie we t te n over h e t d e s ociale o mg a ng h e ef t ge h ec h t, a a n d e d o o r jullie gewe n s te di nge n ; hij z al zic h sc h a m e n, o m d a t hij j ullie e n wa t va n jullie is, nie t h e ef t ver ac h t, d a t hij te weinig egoïs t is gewee s t. Maar jullie z o u d e n m e t h e m niet egoïs tisc h k u n n e n p r a t e n, wa n t j ullie zij n niet z o gro o t als ee n m i s d a dige r, j ullie m i s d o e n niet s! Jullie we te n nie t, d a t ee n eige n ik, h e t niet k a n late n, ee n over t re d e r t e zij n, d a t h e t over t re d e n zij n leve n is. En t oc h m o e te n j ullie h e t wete n, o m d a t j ullie gelove n, d a t “we n u ee n m a al z o n d a a r s zij n”, m a a r d a t jullie die z o n d e n weg k u n n e n liege n; jullie begrij pe n niet — wa n t jullie zij n b a n g voo r d e d uivel —, d a t d e sc h ul d d e waa r d e va n ee n m e n s uit m a a k t. O, wa re n jullie m a a r sc h ul dig! Maar j ullie zij n “rec h tvaa r dige n”. Jullie m a ke n h e t voor jullie Heer allee n m a a r aa r dig rec h tva a r dig! Wan nee r h e t ch ris telijke bew u s t zij n of d e c h ris te n m e n s ee n s t r afwe t b oek o p s t elt, wa t ka n h e t begri p mi s d a a d d a n a n d e r s voor s telle n, d a n j uist d e h a rteloosheid. Elke sc hei ding e n kre n ki ng va n h artelijke ver ho u din g, elk h a rteloos gedr a g tege n ove r ee n h eilig we z e n, is ee n m i s d rijf. Hoe h a r t elijker d e ver h o u di ng is, d e s te sc h r ee uwe n d e r is d e be s p o t ting e rva n, d e s t e s t r afba a r d e r h e t mi s d rijf. De m e e s te r m o e t d o o r ie de ree n,
115
die h e m o n de r d a nig is, be mi n d wo r d e n; d e z e lief de verlooc h e n e n is ee n h o ogver ra a d d a t d e d o o d waa r d is. De ec h t b r e u k is ee n s t r af b a re h a r t eloo s h ei d, m e n h e ef t gee n h a r t, gee n gees t d rift, gee n p a t h o s voor d e h eilighei d va n h e t h u welijk. Zola ng h e t h a r t of gevoel wet te n dictee r t, ge nie t allee n d e h a r telijke of gevoelige m e n s d e b e sc h er mi ng va n d e wet. Da t d e gevoels m e n s d e wet te n uitvaa r dig t, z eg t allee n m a a r d a t d e z e delijke m e n s z e uitvaa r digt : wa t s t rij dig m e t h e t “ze d elijk gevoel” va n d e z e m e n s e n is, verbie de n z e. Hoe z o u b.v. o n t r o uw, afvallighei d, h e t b re ke n va n d e ee d, k o r t o m, al h e t radicale slope n , al h e t ver sc he u re n va n o u d e ee r bie dwaa r dige b a n de n, in d e oge n va n d e z e m e n s e n niet h eilloos e n m i s d a dig k u n n e n zij n? Wie m e t d e z e eise n va n h e t gevoel b r ee kt, he ef t alle z e d elijke, alle gevoels m e n s e n, t o t vija n d. Allee n d ege n e n, die wa t rec h t is kr o m m a ke n e n co n s or te n, zij n d e j uis te m e n s e n, o m ee n s t r afco d ex va n h e t h a r t co n s e q ue n t o p t e s telle n, z o als ee n b e p a al d we t s o n twer p vold o e n d e b ewijs t. De co n s e q ue n te wetgeving va n d e ch ris telijke s t a a t m o e t h ele m a al in h a n d e n va n d e priesters wor de n geleg d e n z al nie t z uiver e n logisc h zij n, z ola ng die allee n m a a r d o o r priesterdienare n , die altij d m a a r h alve priesters zij n, uitgewe rk t wo r d t. Da n p a s z al elke gevoelloos h ei d, elke h a r t eloos hei d, als ee n o nvergefelijk mi s d rijf wor d e n uitge m a a k t , d a n p a s is ie de re o pwin di ng va n h e t gevoel verwer p elijk, z al o p ie de re t ege n s p r a a k va n d e k ritiek e n va n d e twijfel d e ba nvloek s t a a n; d a n p a s is d e eige nlijke m e n s voor h e t c hris telijke bew u s t zij n va n h uis uit ee n over t uig de m isd a diger. De m a n n e n va n d e revolu tie s p r a ke n dikwijls over d e “rec h tvaar dige wraa k,” als ee n “rec h t” va n h e t volk. Wraak e n rec h t valle n hie r s a m e n. Is d a t ee n ver h o u di ng van ee n ik t o t ik? Het volk sc h ree uwt, d a t d e t ege n p a r tij tege n over h e m ee n “mis d a a d” h e ef t bega a n . Kan ik acce p t e re n, d a t ie m a n d tege n over mij ee n m i s d a a d b ega a t, z o n d e r t e acce p te re n, d a t hij z o u m oe t e n h a n d ele n , z o als ik h e t goe d vin d? En d e z e h a n d elwij z e n oe m ik h e t j uis te, goe de e n z.; h e tgee n d a a rva n afwijk t ee n m i s d a a d. Daar o m d e n k ik, d a t d e a n d e r e n m e t m ij o p h et z elfde d o el m o e t e n af gaa n, d.w.z. d a t ik h e n niet als ee nlinge n, die h u n wet in zic h z elf d r age n e n d a a r n a a r leve n, m o e t b e h a n d ele n, m a a r als we z e n s, die e nigs zi n s a a n ee n be p a al d e “re d elijke” wet, z ulle n ge h o o r z a m e n. Ik s tel vas t, wa t “de m e n s” is e n wa t “waarac h tig m e n s elijk” h a n d ele n is, e n eis va n ie de ree n, d a t d e z e we t n o r m e n ideaal voor h e m m o e t zij n, e n als hij zic h d a a r niet a a n h o u d t “zo n d a a r e n m i s d a dige r” blijkt. De “sc h ul dige n” ec h te r wo r d e n d o o r d e “st raf va n d e we t” get roffen! Men zie t hier, h oe he t weer “de m e n s” is, die o o k h e t b egri p van d e m is d a a d, d e z o n d e e n d a a r d o o r, d a t va n h e t rec h t, t eweegb re ng t. Een m e n s, waa r ik nie t “de m e n s” in er ke n, is “ee n z o n d a a r, ee n sc h ul dige.” Allee n t ege n over iet s h eiligs, be s t a a n er m i s d a dige r s: t ege n over m ij k u n jij n o oit ee n m i s d a dige r zij n, m a a r allee n ee n t ege n s t a n d e r. Maar ie m a n d, die iet s h eiligs kwe t s t, niet h a t e n, is al ee n m i s d rijf; z o als St. Ju s t tege n Da n t o n uit r oe p t: “Ben jij nie t ee n m i s d a dige r e n vera n tw oor d elijk, o m d a t jij d e vija n d e n va n h e t va d e rla n d niet h e b t ge ha a t ?“ O m d a t, z o als tij de n s d e revolu tie, d a tge ne, wa t “de m e n s” is, als “goe de b u rger” wo r d t o pgeva t , o n t s t o n d e n ui t d a t begri p, “de m e n s,” d e b eke n d e “politieke ove r t re di nge n e n m i s d a d e n.” Bij alles wor d t d e ee nling, d e af z o n d e rlijke m e n s, als uit sc h o t be sc h o uw d, e n d e alge m e ne m e n s d a a r e n tege n, “de m e n s,” geëer d. Naa r gela ng d a t n u s p o o k wor d t gen oe m d, z o als chris te n, joo d, m o h a m m e d a a n, goe d e b u rge r, loyale o n d e r d a a n, vrije, p a t riot e n z., vallen z owel zij, die ee n afwijke n d b eg ri p va n d e m e n s z o u d e n willen d o o rvoere n, als zij, die zich z elf willen d o o r d rijve n, voo r d e z e geviere n d e “m e n s.”
116
En m e t wat voor ee n z alving wor d t hier in n a a m va n d e we t, h e t s oevereine volk, Go d e n z. afge slac h t. Wan nee r d a n d e vervolgde n, zic h listig voor d e s t re nge p rie s te r rec h t e r s ver be rge n e n be h oe de n, d a n sc hel d t m e n z e voor “h uic h elaa r s” uit, z o als St. Ju s t b.v. diege n e n, die hij in zij n re de t ege n Da n t o n a a n klaagt. Men m o e t ee n d w a a s zij n e n zic h aa n h u n m oloc h overlevere n. Uit d e idée fixe o n t s t a a t d e m i s d a a d. De h eilig heid va n h e t h u welijk is ee n idée fixe. Uit d e h eilighei d volgt, d a t ontrou w ee n m i s d rijf is e n ee n be p a al de h u welijkswet, d a a r ee n ko r te re of la ngere straf o p legt. Maar d e z e s t r af m o e t d o o r h e n, die d e “vrijhei d als h eilig” ui t roe pe n, als ee n m i s d rijf t ege n d e vrijhei d wo r d e n be sc h o u w d e n allee n in d e z e zi n, h eef t ook d e o pe n b a re m e ni ng d e h u welijk swe t geb r a n d m e r k t. De m a a t sc ha p pij wil wel h e b be n, d a t iederee n t o t zij n rec h t k o m t, m a a r t oc h allee n te n o p zic h te va n h e t d o o r d e m a a t sc h a p pij ges a nc tio nee r d e, h e t m a a t sc h a p p elijk rec h t, niet ec h t te n o p zic h t e va n zij n rec h t. Ik geef of n e e m mij z elf ec h t er h e t rec h t uit eige n m ac h t svol m a a kt h ei d, e n tege n over elke over m ac h t, b e n ik d e m e e s t o n b o e tvaa r dige over t re d e r. Als eige na a r e n sc he p p e r van mij n rec h t, erk e n ik gee n a n d e re rec h t s b r o n d a n mij zelf, n oc h God, n oc h s t a a t, n oc h d e n a t u u r, n oc h o o k d e m e n s z elf m e t zij n “ee uwige m e n s e n r ec h te n”, n oc h Go d d elijk, n oc h m e n s elijk r ec h t. Rech t “op zic h z elf”. Dus nie t in be t re k king t o t mij zelf! “Abs ol u u t rec h t”. Du s va n m ij z elf gesc hei de n! Een o p zic h z elf b e s t a a n d! Een a b s ol u u t! Een ee uwig rec h t, z o al s ee n ee uwige waa r hei d! Het rec h t m o e t, volge n s d e voor s telling va n d e liberale n, voor m ij z elf bi n d e n d zij n, o m d a t h e t d o o r h e t m e nselijke versta n d z o b e p a al d is, e n waa r t ege n over m ij n versta n d , h e t “onver s t a n d,” is. Vroeger ijver d e m e n, in n a a m va n d e Go d d elijke re d e, tege n h e t z w a kke m e n s elijke, n u in n a a m va n d e s te rke m e n s elijke tege n h e t egoïstisc h e, d a t als “onre delijk” wor d t verwor p e n. En t oc h is er gee n a n d e re werkelijk, d a n j uis t d a t “onver s t a n d”. Noc h d e God d elijke, n oc h d e m e n s elijke re d e, m a a r allee n jo uw e n m ij n t elke n s weer o p t r e d e n d e re d e, is werkelijk, z o als e n o m d a t h e t jij e n ik, zij n. Het ge dac h t e va n h e t rec h t, is oor s p r o n k elijk m ij n ge d ac h te of h e t h e eft zij n o o r s p r o ng in mij z elf. Maar is h e t aa n mij zelf o n t s p r o n ge n, is h e t ”woo r d” e r uit, d a n is h e t “vlees gewor de n”, ee n idée fixe. Ik ko m nie t m e e r los va n die ge d ac h te; h o e ik m e o o k d r a ai of kee r, zij s t a a t voor m e. Zo zij n d e m e n s e n, d e ge d ac h te “rec h t”, d a t z e z elf sc hie pe n, niet m e e r m e e s t e r gewor de n: h e t sc he p sel ging m e t h e n o p d e loo p. Da t is h e t a b s ol u te rec h t, h e t d o o r mij z elf vrijge s p r ok e n e of losgela te n e. Wij k u n n e n h e t, o m d a t wij h e t als a b s ol u u t vere re n, niet o p nie uw o pge b r uike n e n h e t o n t n ee m t o n s d e sc h e p pi ng s k rac h t; h e t sc he p s el is m e e r d a n d e sc he p p e r z elf, s t a a t “o p zic h z elf”. Laat h e t r ec h t nie t m e e r vrij r o n dlo p e n, t re k h e t in zij n o o r s p r o ng, in je zelf, t e r ug, d a n is h e t jou w rec h t e n rec h t is wa t voo r jo u j uis t is. Het rec h t h eef t ee n a a nval bi n ne n in zic h z elf, d.w. z. va n uit h e t s t a n d p u n t va n h e t r ec h t, m o e t e n d o o r s t a a n, d o o r d a t va n d e ka n t va n h e t liber alis m e a a n h e t “voor rec h t,” d e oo rlog wer d verklaa r d. Bevoor rec h t e n gelijkberec h t — o m d e z e bei de beg ri p p e n d r a ait ee n h a r d n e k kig gevec h t. Uitgeslote n of t oegelate n, k o m t o p h e t z elf d e n e e r. Waar z o u er ec h te r ee n
117
m ac h t be s t aa n, zij h e t ee n imaginaire, z o als God, we t, of ee n we rkelijke, z o als ik, jij, waa r nie t alle n “gelijkbe rec h tig d” z o u d e n zij n, d.w.z. gee n a a n zie n d e s p e r s o o n s voor z o u gelde n? Voor God is ie de ree n eve n lief, als hij h e m aa n bi d t, voo r d e wet eve n a a nge n a a m, als hij m a a r we t sge t r o u w is; of d e liefhe b b er va n Go d of va n d e wet geboc hel d of la m, of a r m of rijk is e n d e rgelijke, d a t m a a k t voo r Go d e n d e we t niet s uit; n e t z o als, wa n nee r je a a n h e t ver d ri n ke n be n t, h e t je n e t z o lief is, als je re d d e r ee n n ege r is, als ee n Kauka siër, ja, ee n h o n d, is in d a t geval voo r jo u nie t mi n d e r d a n ee n m e n s. Maar voor wie z o u ook, o m ge kee r d, nie t ie de ree n ee n b evoo r rec h t e of ac h te rge s tel de zij n? God s t r aft d e kwa d e n m e t zij n gra m sc h a p, d e wet t uc h tigt d e o nwe t tige n, jij be n t ie de r oge n blik voo r d e ee n te s p re ke n e n wijs t d e a n d e r d e d e u r. De “rec h t sgelijk hei d” is n u ee n m a al ee n fa n t o o m, o m d a t rec h t niet m e e r of m i n d e r is d a n t oe s t a a n, d.w.z. ee n ge na de z a a k, is, die m e n zic h overige n s o o k d o o r zij n ver die n s te ka n verwe rve n; wa n t ver die n s te e n ge n a d e s p r e ke n elkaa r nie t tege n, o m d a t ook d e ge na de “ver die n d” wil zij n e n o n s ge n a dig lac hje allee n a a n d ege n e t oevalt, die h e t o n s wee t af te dwi nge n. Zo d r o o m t m e n e rva n, d a t “alle s t a a t s b u rge r s m e t gelijkbe rec h tig d n a a s t elkaa r z ulle n s t a a n”. Als s t a a t s b u rge r s zij n z e voo r d e s t a a t z e ke r alle m a al gelijk; allee n al overee nk o m s tig zij n bij z o n d e re d oelein d e n z al hij z e ec h te r ver d ele n e n voor t re k ke n of ac h te r s tellen, m a a r m e e r n og m o e t hij z e va n elkaa r, als goe d e e n slec h te s t a a t s b u rge r s, o n d e r sc hei de n. Bru no Baue r d oe t h e t Jo de nvra ags t u k af, va n uit h e t o og p u n t, d a t h e t “voo rr ec h t” o n rec h tvaa r dig is. O m d a t joo d e n c h ris te n, ie d er ie t s o p d e a n d e r vóó r h e b be n e n in d a t vóór he b be n exclusief zij n, valle n z e, voo r h e t o og va n d e critic u s, in h e t niet. Ook d e s t a a t t r ef t hij m e t h e t z elf de verwijt, die d a t vóór h e b b e n rec h tvaa r digt e n t o t ee n “voor rec h t” of p rivilege be s te m p elt, wa a r d o o r ec h te r d e r o e pi ng, ee n “vrije s t a a t” t e wor de n, verko m m e r t . Maar iet s h eef t ide ree n o p alle a n d e r e n vóó r, n a m elijk zic h z elf of zij n u niek - zij n: d a a r blijft ie de ree n uit sl uite n d of exclu sief, in. Nu he ef t ie de ree n iet s o p d e a n d e r vóó r, n a m elijk zic h z elf of zij n u niek h ei d: d a a ri n blijft iede ree n uit z o n d e rlijk of exclu sief. En o p nie uw m a a k t ie de ree n voor ee n d e r d e zij n eige n - aa r d z o goe d als m o gelijk gelde n d e n p r o be er t d a t voor h e m, als hij h e m voor zic h wil win n e n, a a n t r e k kelijk t e late n lijke n! Zal die d e r de n u, te n o p zic h te va n h e t o n d e r sc h eid t u s s e n d e ee n e n d e a n d e r, o ngevoelig zij n? Verla ngt m e n d a t va n d e vrije s t a a t of va n d e m e n s h ei d? Da n z o u d e n d e z e n a b s ol u u t z o n d e r eige n bela ng m o e te n zij n, e n nie t in s t a a t, o m erge n s bela ngs t elling voor te h e b be n . Voor z o o nve r sc hillig hiel d m e n n oc h Go d, die d e zij n e n va n d e b o z e n sc heid de, n oc h d e s t a a t, die d e goe d e b u rge r s va n d e slec h te, weet te o n d e r sc hei de n. Maar m e n z o e k t j uis t d e z e d e r de, die gee n “voo r rec h t” m e e r geeft. Dat h ee t d a n d e vrije s t a a t of d e m e n s hei d of z oie t s. O m d a t d e c hris te n e n d e joo d d o o r Bru n o Bauer laag inge sc h a t wor d e n, o m d a t z e h u n voor rec h t e n h a n d h ave n, z o u d e n z e zic h d o o r z elfverlooc he ni ng of bela ngeloo s h ei d va n h u n be pe r k t s t a n d p u n t m o e te n k u n n e n b evrij de n. Zou d e n zij zic h va n h u n “egoïs m e” o n t d oe n, d a n z o u h e t we de r zij d s e o n r ec h t e n d a a r m ee eige nlijk d e c h ris telijke e n
118
joo d s e religiositeit o p h o u d e n te b e s t a a n: gee n va n b ei de n z o u m e e r iet s a p a r t s h oeve n t e zij n. Maar al z o u d e n zij d e z e exclu siviteit o pgeve n, d a n n og z o u d a a r m e e d e gro n d, waa ro p h u n vija n d sc h a p gevoe r d wor d t, nie t verla te n zij n. Ze z o u d e n h o og s te n s ee n d e r d e vin de n, waa rin z e zic h z o u d e n k u n n e n vere nige n, ee n “alge me n e r eligie,” ee n “religie va n d e m e n s elijk hei d”, e n d e rgelijke, k o r t o m ee n co m p r o mi s, d a t nie t be te r z o u h o eve n t e zij n d a n, wa n nee r alle jo de n c hris te ne n z o u d e n wor d e n, waa r d o o r eve nee n s, a a n h e t “voor rec h t” va n d e ee n o p d e a n d e r, ee n ein d e z o u k o m e n. Da n z o u weliswaa r d e spa n ni ng geëli mi nee r d zij n, m a a r in d a t voo r t be s t a a n nie t h e t we z e n va n b ei de n, m a a r allee n h u n be s t a a n als b u r e n. Als ver sc hille n d e n m o e t e n z e n o o d z a k elijkerwijs ges p a n n e n zij n e n d e o ngelijkheid z al altij d blijve n be s t a a n. Het is ec h t niet jo uw fo u t, d a t jij tege n over mij ges p a n n e n be n t e n jo uw exclu siviteit of eige n - a a r d h a n d h a af t. Jij h oef t niet t oe te geve n of je z elf t e verlooc he n e n. Men vat d e be teke nis va n d e t ege n s telling te for m eel e n te z w a kje s o p, als m e n die gewoo n wil “op heffe n”, o m voo r “ee n d e r d e vere nige n d e” pla a t s t e m a k e n. De t ege n s telling h o o r t eer de r verscher pt te wor d e n. Als joo d e n c h riste n, bevin d e n jullie je in ee n te geringe tege n s telling e n vec h te n jullie allee n m a a r voo r d e r eligie, als h e t ware o m d e s kei ze r s b a a r d, o m ee n kleinig hei dje. Wel vija n d e n in d e religie, blijve n j ullie voor de rest t oc h goe de vrie n d e n e n, b.v. als m e n s, a a n elkaa r gelijk. Niet te mi n is o o k d e re s t bij iede r va n beide n versc hille n d e n jullie z ulle n jullie tege n s telling d a n p a s nie t la nger lou te r verberge n , als jullie die volle dig er ke n n e n e n ideree n zic h va n t o p t o t t ee n als u niek be sc h o uw t. Da n z al d e vroegere tege n s t elling ec h t o pge h eve n zij n, m a a r allee n, o m d a t ee n s te rke re h a a r in zic h h e eft o pge n o m e n. On z e z w a k hei d be s t a a t nie t in h e t feit, d a t wij tege nge s tel d te n o p zic h te va n a n d e re n zij n, m a a r in he t feit, d a t wij h e t nie t volle dig zij n, d.w.z. d a t we nie t h ele m a al va n h e n gescheide n zij n, of d a t we ee n “ge m ee n sc h a p”, ee n “ba n d,” z o e ke n, d a t we in die ge m ee n sc ha p ee n ideaal zie n. Een geloof, ee n Go d, ee n idee, ee n b e sc h u t ti ng voo r alle n! Wor de n alle n o n d e r éé n h oe d geb r ac h t, d a n z o u va n z elfs p r e ke n d nie m a n d m e e r voo r ee n a n d e r zij n h oe d af h oeve n ne m e n. De laa t s te e n s t elligste tege n s telling, t u s s e n d e ee nling e n d e ee nling, is in we z e n voor bij d a tge ne, wa t tege n s t elling h ee t, z o n d e r ec h te r in d e “ee n h ei d” e n exclu siviteit t e r ugge d r o nge n t e zij n. Jij h e b t als ee nling nie t s ge m ee n sc h a p p elijks m e e r m e t d e a n de r e n d a a r o m ook nie t s sc hei de n d s of vija n d elijks; je z o e k t t ege n over h e m gee n rec h t voor ee n d e r d e e n s t a a t m e t h e m n oc h o p d e “rec h t sg ro n d”, n oc h o p welke a n de re ge m ee n sc ha p p elijke gro n d d a n o o k. De tege n s t elling ver d wij n t in d e vol m a a k t e - a f zo n dering of eige n - aa r d. Dat z o u weliswaa r, als h e t nie uwe ge me e n sc h a p p elijke of ee n nie uwe gelijkheid, be sc h o uw d k u n n e n wor d e n, m a a r d e gelijk h eid be s t a a t hier j uis t in d e o ngelijkhei d e n is z elf niet s a n d e r s d a n o ngelijk h eid: ee n gelijke o ngelijk h ei d, uit sl uite n d voor d ege ne, die ee n “vergelijking” m a a k t. De p ole miek tege n h e t voorr ec h t vor m t ee n k a ra k te r t re k va n h e t liberalis m e, d a t o p h e t “voor rec h t” inbe u k t, d o o r d a t h e t zic h o p h e t “rec h t” b e r o e p t. Ver de r d a n t o t be u ke n ka n h e t h e t d a a r nie t bij b re nge n; wa n t d e voo rrec h t e n vallen nie t eer d e r d a n h e t r ec h t valt, o m d a t z e allee n m a a r s oo r t e n rec h t zij n. Het rec h t verga a t ec h te r in h e t nie t s, als h e t d o o r d e vor m wor d t verslo n d e n, d.w.z. wa n n e e r m e n b eg rij p t, wa t h e t volge n d e be te ke n t: m a c h t gaa t voor rec h t. Alle rec h t laat zic h d a n als voo rr ec h t verkla re n e n h e t voor rec h t z elf, als m a c h t, als over m ac ht. Maar m o e t h e t geweldige gevec h t tege n d e ove r m ac h t nie t ee n h eel a n d e r ge zich t
119
t o ne n, d a n h e t be sc hei de n gevech t tege n h e t voo r rec h t, d a t voo r ee n eer s t e r ec h te r, voor h e t “rec h t”, n a a r d e gees t va n d e rec h te r is uit te vech te n? Te n slot te m o e t ik n u n og d e h alve uit d r u k king swij ze te r u g n e m e n, waar ik allee n m a a r z ola ng geb r uik va n wilde m a ke n, t oe n ik n o g in d e ingewa n d e n va n h e t rec h t r o n dwoel de e n h e t woor d n og liet b e s t a a n. In de r d a a d verlies t o o k h e t wo o r d ec h te r, t egelijk m e t h e t begri p, zij n be te ke nis. Wat ik “mijn rec h t” n o e m d e, is h ele m a al gee n “rec h t” m e e r, o m d a t rec h t allee n d o o r ee n gee s t ka n gegeve n wor d e n, of h e t n o u d e gee s t va n d e n a t u u r of die va n d e s o o r t, va n d e m e n s h ei d, d e gees t Go d s of die va n zij n h eilighei d of va n zij n d o orl uc h tig heid e n z. is. Wat ik z o n d e r ee n rec h tgeve n d e gee s t h e b, d a t h e b ik o n t e rec h t, h e b h e t allee n e n allee n d o o r mij n m a c ht . Ik eis gee n rec h t, d a a r o m h oef ik o o k gee n rec h t t e e rke n n e n. Wat ik in s t a a t b e n m ij z elf t oe af te dwi nge n, d a a r t oe d wi ng ik voo r mij z elf af e n wa t ik nie t af d wi ng, d a a r h e b ik gee n rec h t o p, n oc h p oc h ik of t r o o s t ik m e z elf m e t mij n o nverjaa r b a re rec h t e n. Met h e t a b s ol u te rec h t ver dwij nt h e t rec h t z elf, e n wo r d t tegelijke r tij d d e h e e r sc h a p pij va n h e t “rec h t s begri p” ver delgd. Wan t m e n m a g nie t verge te n, d a t s e d e r t lang, begri p p e n, ideeë n of p ri nci pe s, o n s be h ee r s e n e n d a t o n d e r d e z e h e er se r s h e t rec h t s begri p of h e t begri p gerec h tig hei d ee n va n d e bela ng rijk s te r olle n s p eel d e. Gerec h tigd of nie t - gerec h tig d — d a a r k o m t h e t voo r m ij z elf niet o p a a n; be n ik allee n m a a r m ac htig, d a n be n ik al va n z elf ge m ac htigd e n h o ef gee n a n d e re m a c h tiging of be rec h tiging. Rech t is ee n dw a a s hei d, afko m s tig va n ee n s p o o k; m a c h t, d a t b e n ik zelf, ik b e n d e m ac h tige e n eige na a r va n d e m a c h t. Het rec h t s t a a t b ove n mij, is a b s ol u u t e n b e s t a a t uit iets h oge r s, waa r d e ge n a de m ij va n t oevloeit: r ec h t is ee n ge n a d egift va n d e r ec h t e r; m ac h t e n geweld be s t a a t allee n m a a r in mij z elf, d e m ac h tige e n gewel dige. 2. MIJN OMGANG In d e m a a t sc ha p pij, d e s ocië teit, k a n h o og s te n s d e m e n s elijke eis wo r d e n bevre dig d, t e rwijl h e t egoïstisc he s t ee d s t e ko r t m o e t k o m e n. O m d a t h e t n a uwelijks ie m a n d ka n o n tga a n, d a t d e tege nwo o r dige tij d voo r gee n e n kele vraag ee n z o leve n dige bela ngs telling t o o n t, als voo r d e “sociale,” m o e t m e n, in h e t bij z o n d e r, h e t oog o p d e m a a t sc h a p pij ric h te n. Ja, z o u d e d a a r o p geric h te bela ngs t elling mi n de r h a r t s t oc h telijk e n verblin d zij n, d a n z o u m e n in d e m a a t sc h a p pij d e ee nlinge n niet z o e rg uit h e t o og verlie ze n e n z o u m e n erke n n e n, d a t ee n m a a t sc h a p pij niet nie uw ka n wo r d e n, z ola ng d ege n e n, die h a a r uit m a k e n e n co n s tit ue re n, d e o u d e n blijve n. Wan n ee r b.v. in h e t joo d se volk ee n m a a t sc h a p pij z o u o n t s t a a n, die ee n nie uw geloof over d e a a r d e z o u ver s p r ei de n, z o u d e n d e z e a p o s t ele n in ie der geval gee n fari zeeër s m oge n blijven. Zoals jij be n t, z o geef jij je, z o ge d r a ag jij je tege n over d e m e n s e n: ee n h uic helaa r als h uic helaa r, ee n ch ris te n als c hris te n. Daar o m wo r d t h e t k a r a k te r va n d e m a a t sc h a p pij be p a al d, d o o r he t ka r ak t er va n h a a r m e d ele d e n: zij zij n e r d e sc h e p p e r s va n. Dat z o u m e n o p zij n m i n s t m o e t e n in zie n, als m e n o o k z elf h e t b eg rip “maa t sc h a p pij” nie t z o u willen o n d e r z oe ke n. Stee d s verre va n zich z elf t o t volle o n twikkeling te late n k o m e n e n zic h te late n gelde n, h e b be n d e m e n s e n t o t n u t oe, ook h u n m a a t sc h a p pije n niet o p zich z elf gegro n dve s t, of
120
liever, z e h e b be n allee n m a a r “ma a t sc h a p pije n” t o t s t a n d k u n n e n b re nge n e n in m a a t sc h a p pije n k u n n e n leve n. De m a a t sc h a p pije n ware n altij d p e r s o n e n, m ac h tige p e r s o n e n, z oge na a m d e “mo rele p e r s o n e n”, d.w. z. s p o ke n, waa r d e ee nling, d e d a a r bij p a s se n d e eige na a r dighe de n e n s p ok e nvree s, voo r h a d. Als z o’n s p o ke n z o u d e n z e be ter m e t d e n a a m “volk” e n re s p ec tievelijk “volkje” aa nge d ui d k u n n e n wor d e n: h e t volk va n d e a a r t sva de r s, h e t volk va n d e Helle ne n e n z, uitein d elijk h e t m e n s e nvolk, d e m e n s h ei d (Anac ha r si s Cloot s dwee p t m e t d e “natie” va n d e m e n s h ei d), d a n iede re o n d e r af deling va n d a t “volk”, d a t zij n bij z o n d e re m a a t sc h a p pije n k o n e n m o e s t h e b b e n, h e t Spaa n s e, h e t Fra n se volk, e n z., waa rin weer d e s t a n d e n, d e s t e d e n, k o r t o m allerlei vere niginge n, m e t t o t slot a a n d e uite r s te s pit s h e t kleine volkje, va n d e fa milie, a a n t e d ui d e n. In plaa t s va n t e z egge n, d a t d e s p o ke n d e p e r s o o n va n alle t o t n u t o e be s t a a n h e b be n d e m a a t sc h a p pije n, h e t volk gewee s t is, z o u d e n d a a r bij o o k d e b eid e ext re m e n ge n o e m d k u n n e n wor de n, n a m elijk of d e “me n s h ei d” of d e “fa milie,” b eid e n d e “mees t n a t u u rlijk groeie n d e ee n he de n.” Wij verkie z e n h e t wo o r d “volk,” o m d a t m e n zij n afs t a m mi ng m e t h e t Griekse p olloi, d e “vele n” of d e “me nigte” in ver ba n d geb rac h t h eef t, m a a r m e e r n og o m d a t h e t “na tio n ale s t r eve n” h e d e n a a n d e o r d e va n d e d a g is e n o m d a t o o k d e nie uw s te o p s t a n d elinge n d e z e be d rieglijke p e r s o o n n og niet h e b b e n afge sc h u d, ofsc ho o n a n d e r zij d s d e laat s te ove rweging aa n d e uit d r u k king “me n s h ei d” d e voor ke u r z o u m o e t geve n, o m d a t m e n va n alle k a n t e n d ol is, o m m e t d e “me n s h ei d” te d we pe n. Dus, h e t volk, d e m e n s h ei d of d e fa milie, — h e b b e n si n d s die n, n a a r h e t sc hij n t, gesc hie de nis ge m a a k t: gee n egoïstische bela nge n m o c h t e n in d e z e m a a t sc h a p pije n o p d uike n, m a a r allee n alge m e n e, n a tio n ale of volk s bela nge n, s t a n d s b ela nge n, fa miliebela nge n “alge m ee n m e n s elijke bela nge n.” Wie h eeft ec h t er d e volkere n. waa r d e gesc hie de nis o n s over h u n o n de rga ng ver h aalt, t e n val geb r ac h t? Wie a n d e r s d a n d e egoïs t, die zijn bevre diging z oc h t? Sloo p h e t egoïstisc h bela ng ee n m a al bi n n e n, d a n wa s d e m a a t sc h a p pij “ver do rve n” e n ging h a a r o n t bin di ng t ege m o e t, z o als b.v. h e t Ro mei ne n d o m m e t zij n o n twikkel de p rivaa t rec h t, of h e t ch ris te n d o m m e t zij n o n o p h o u d elijke e n bi n ne n d ri nge n d e “re d elijke z elfbe sc hikking”, h e t “zelfbew u s t zij n”, d e “a uto no mie v a n de geest e n z. Het c hris te nvolk h e eft twee m a a t sc h a p pije n t o t s t a n d ge b rac h t, waa rva n d e d u u r, m e t h e t be s t a a n va n d a t volk, gelijke t re d z al h o u d e n: h e t zij n d e twee m a a t sc h a p pije n: staat e n kerk . Kun ne n d e z e ee n vere niging va n egoïs te n ge n oe m d wor d e n? Streve n wij d a a ri n n a a r ee n egoïs tisc h, p e r s o o nlijk, eige ne, of s t r eve n wij ee n volk s - (volks, d.w.z. ee n bela ng va n h e t ch ris te n - volk), n a m elijk ee n s t a a t s - e n ke r k b ela ng, n a? Kan e n m a g ik d a a rin m e z elf zij n? Mag ik d e n k e n e n h a n d ele n z o als ik wil, m a g ik mij z elf uit s p r e ke n, uitleve n, be zig zij n? Moet ik niet d e m a je s teit va n d e s t a a t, d e h eilighei d va n d e ke r k, o n a a nger oe r d late n? Goe d, ik m a g nie t, z o als ik wil. Maar k a n ik in ee n of a n d e re m a a t sc h a p pij, ee n z o’n o n m e t elijke vrij hei d van h e t m o g e n, vin d e n? Vast nie t! Zo u d e n we d a a r o m t oc h t evre de n k u n n e n zij n? In gee n geval. Het is iets a n d e r s, of ik o p ee n ik af s t uit, of o p ee n volk, iet s alge m ee n s. Daa r be n ik d e gelijkwa ar dige tege n s t a n d e r va n mij n t ege n s t a n d e r, hier ee n verac h telijke, geb o n d e n e, b e t u t t el d e; d a a r s t a ik als m a n t ege n m a n, hier be n ik ee n sc ho oljo nge n, die t ege n zij n k a m e r a a d niet s ka n uit ric h te n, o m d a t die va de r e n m o e d e r t e h ul p geroe p e n e n zic h o n d e r m o e d e r s sc h o r t versc h ole n h eef t, t e rwijl ik voor o nge m a nier de jo nge n uitgesc h ol d e n wor d t e n er niet “tege nin m a g gaa n”; d a a r vec h t ik tege n ee n lijfelijke vija n d, hier t ege n d e m e n s h ei d, tege n iet s alge m e e n s, tege n ee n “maje s teit,” tege n ee n s p o o k. Voor m ij z elf ec h te r is gee n e n kele m aje s teit, nie t s h eiligs, ee n be pe r king, nie t s, wat ik wee t t e b e m ac h tige n. Allee n wa t ik niet ka n be m ac h tige n, d a t be pe r k t n og m ij n m ac h t e n ik be n t egelijker tij d d o o r d e inge pe rk te m a c h t, ee n be p e r k t ik, nie t b e p e r k t d o o r d e m a c h t b uite n mij, m a a r b e p e r k t
121
d o o r d e n og o n t b re ke n d e eige n m ac h t, d o o r d e eige n o n m ac h t. Allee n “de gar d e s t erft, m a a r geeft zic h niet over!” Voor alles allee n m a a r ee n lijfelijke tege n s t a n d e r. Met ie dere vija n d waag ik h e t Die ik ka n zie n e n in d e oge n ka n kijke n. Die, z elf vol m o e d, ook in m ij z elf d e m o e d d o e t o n tvla m m e n, e n z. Vele p rivileges zij n weliswaa r m e t d e tij d ver nietig d, m a a r allee n m a a r t e rwille va n h e t alge m e e n wel zijn, te rwille va n h e t wel zij n van d e s t aa t, in ie de r geval nie t t er vers te r king va n h e t m ij ne. De feo d aliteit b.v. wer d allee n m a a r o p ge heve n, o m d a a r m e e ee n af z o n d e rlijke lee n hee r, d e h ee r va n h e t volk, d e m o n a rc h ale m a c h t, t e vers te rk e n: d e feo daliteit o n de r die e ne wer d d a a r d o o r n og s t r affe r. Allee n te n g u n s te va n d e m o n a rc h, hij h e e t te “vor s t” of “wet”, zij n d e p rivileges gevalle n. In Fra n k rijk zij n d e b u rger s weliswaa r gee n erfo n d e r d a n e n va n d e k o ni ng, m a a r d a a r d o o r wel erfo n d e r d a ne n va n d e “wet” (de ch a r t a). De o n der geschikt heid wer d ge h a n d h a af d, allee n e rke n de d e c hris telijke s t a a t, d a t d e m e n s gee n twee h e re n k a n die n e n (de la n d h ee r e n d e vor s t, e n z.); d a a r o m k reeg éé n alle voo rrec h t e n: hij k a n n u o p nie uw d e ee n bove n d e a n de r plaatse n , ka n “hoogge plaa t s t” m a k e n. Maar wa t ka n mij h e t alge m ee n wel zij n sc hele n? h e t alge m ee n wel zijn o p zic h, is nie t m ij n wel zijn, m a a r allee n m a a r h e t t o p p u n t va n d e z elfverlooche nin g. Het alge m e e n wel zijn ka n luid j ubele n, te rwijl ik “me k oe s t m o e t h o u d e n”, d e s t a a t m o e t sc hit te re n, t e rwijl ik gebrek leid. Waar a n d e r s b e s t aa t d e d w a a s h ei d va n d e p olitieke libe rale n ui t, d a n uit h e t feit, d a t z e h e t volk t ege n over d e regering s t elle n e n van h e t volks rec h t s p re ke n? Het volk m o e t d u s m o n dig zij n, e n z. Alsof h e t m o n dig z o u k u n n e n zij n, als h e t gee n m o n d h e eft! Allee n d e ee nling is in s t a a t m o n dig te zij n. Zo wo r d t d e h ele vraag va n d e p e r svrij hei d o p d e k o p ge ze t, wa n n ee r d a t als ee n “volks rec h t” wo r d t o pgeëis t. Ze is allee n m a a r ee n rec h t of be te r d e m ac h t va n d e ee nling . Heeft ee n volk p e r svrij hei d, d a n h e b ik, h o ewel te mi d d e n va n d a t volk, die n og nie t: ee n volksvrijhei d is nie t m ij n vrijheid e n d e p e r svrij hei d als volk svrijheid, m o e t ee n t ege n m ij gerich te p e r swe t, m e t zic h m e e b re nge n. Da t ka n ec h t t ege n d e h ui dige vrijhei d s b eweginge n ingeb r ac h t wo r d e n: Volksvrijheid is nie t m ij n vrijhei d! Late n we d e ca tegorie, volksvrijheid e n volks rec h t, n e m e n, b.v. h e t volks rec h t, ideree n wa pe n s m a g d r age n. Vers p eelt m e n z o’n rec h t d a n nie t? Zijn eige n rec h t m e n niet ver s pele n, m a a r wel ee n rec h t, d a t nie t mij, m a a r h e t volk t oe be h o o r t. Ik t e rwille van d e volksvrij hei d o pge slo te n wo r d e n, ik ka n als ges t r af te, h e t rec h t wa pe n s te d r age n, verlie z e n.
dat kan kan om
Het liberalis m e d u k t als d e laa t s t e p o ging t o t ee n sc h e p pi ng va n d e volksvrij hei d o p, ee n vrijheid va n d e ge m e e n te, d e “ma a t sc h a p pij”, va n h e t alge m e n e, d e m e n s h ei d, d e d r o o m va n ee n m o n dige m e n s hei d, va n ee n m o n dig volk, ee n m o n dige “maa t sc h a p pij”. Een volk ka n nie t s a n d e r s, d a n te n k o s te va n d e ee nling, vrij zij n; wa n t niet d e ee nling is bij d e z e vrijhei d d e h o of d z a a k, m a a r h e t volk. Hoe vrijer h e t volk, d e s t e ge bo n d e n e r d e ee nling: h e t At hee n s e volk sc hie p, juis t te n tij de van zij n gr o o t s t e vrijhei d, h e t o s t r acis m e (het sc he rve nge ric ht, n o o t va n d e vert aler), verb a n d e d e a t h eïs te n, vergiftigde d e m e e s t re delijke d e n k e r.
122
Wat r oe m t m e n Sokr a te s nie t o m zij n gewe te n svolhei d, die h e m d e r a a d o m d e ke r ke r t e o n tvluc h t e n, liet weer s t a a n. Hij wa s ee n d w a a s, o m d a t hij d e At he n e r s h e t rec h t geeft, h e m te veroor d ele n. Daar o m gesc hie d d e h e m in d e r d a a d rec h t; waa r o m blijft hij ook m e t d e Athe ne r s o p d e z elf de b o d e m s t a a n? Waaro m b r a k hij nie t m e t h e n? Ha d hij gewe te n e n k u n n e n wete n, wa t hij wa s, d a n z o u hij z o’n rec h t er s gee n a a n s p r a a k, gee n rec h t h e b be n t oege s t a a n. Dat hij niet vluc htte, wa s juis t zij n z w a k h ei d, zij n waa n, d a t hij m e t d e At he ne r s n og iets ge m e e n h a d, of d e m e ni ng, d a t hij ee n lid, lo u te r ee n lid va n d a t volk wa s. Hij wa s ec h te r eer d e r d a t volk z elf in p e r s o o n e n k o n allee n zij n eige n rec h te r zij n. Er be s t o n d gee n rechter bove n h e m ; o m d a t hij z elf o o k werkelijk ee n o p e n rec h t s s p r a a k bove n zic h z elf t oege s t a a n h a d e n zic h z elf h e t Pryta n e u m (plaa t s waa r d e rec h te r s bij elka ar kwa m e n, n o o t va n d e vert aler) waa r dig ac h t te. Daa r h a d hij bij m o e t e n blijve n e n als hij gee n d o o dvo n nis over zic h z elf h a d uitge s p r o ke n, d a n h a d hij ook d a t va n d e At he ne r s m o e te n ver ac h te n e n o n tvluc h t e n. Maar hij m a a k te zic h o n d e rge sc hikt a a n e n er ke n de h e t volk als zij n rechter, ac h t te zic h klein voor d e m aje s teit va n h e t volk. Dat hij zic h a a n d e m ac h t, waa r hij allee n m a a r o n d e r k o n be z wijke n, als a a n ee n “rec h t” o n d e rwier p, wa s ee n ver ra a d aa n zic h z elf; h e t wa s d e ug d. Chris t u s die, n a a r m e n z eg t, zic h va n d e m a c h t over zij n h e m else legioe n e n o n t hiel d, wor d t d a a r o m d o o r d e ver teller s va n d e z elf de be d e n k elijk hei d ver d ac h t. Lut he r d e e d h e t z e er goe d e n sli m, d o o r d e veilighei d va n zij n reis n a a r Wor m s sc h riftelijk t e late n vas t s t elle n, e n Sokr a te s h a d m o e t e n wete n, d a t d e Athe n e r s zij n vija n d e n wa re n e n allee n hij zelf zij n rec h te r. Het z elfbe d r og va n ee n “rec h t s t o e s t a n d, we t” e n z. h a d voor h e t in zic ht, d a t d e ver h o u di ng ee n m ac h t sve r h o u di ng wa s, m o e t e n wijke n. Met r a boeliste rij (rech t sve r d r a aiing, n o o t va n d e vert aler) e n in t riges ein dig d e d e Griekse vrijhei d. Waaro m? O m d a t d e gewo n e Grieke n n og veel mi n d e r d e co n s e q ue n tie ko n d e n t re kke n, d a n h u n ge d ac h te h el d Sokra t e s k o n. Wat is r a b oelis te rij a n de r s, d a n ee n m a nie r o m va n iet s b e s t aa n d s geb r uik t e m a k e n, z o n d e r h e t af t e sc h affe n? Ik z o u h ier “te n eige n b a te” aa n t oe k u n n e n voege n, m a a r d a t ligt in h e t woor d “gebr uik” z elf al o pge slote n. Zo’n r a b oeliste n zij n d e t h e ologe n, die Go d s wo o r d “draaie n e n ke re n;” Wat z o u d e n z e te ver d r a aie n h e b be n als h e t “bes ta a n d e” Go d s woor d niet z o u zij n ? Net z o d e liberale n, die allee n m a a r r o m m ele n e n d r a aie n a a n h e t “bes t a a n d e”. Ze zij n alle m a al over t re d e r s, n e t als die rec h t sver d r a aier s. Sokra te s er ke n d e h e t rec h t, d e wet; d e Grieke n h a n d h a af d e n voor t d u r e n d d e z e a u t o riteit va n d e we t e n h e t rec h t. Wilde n zij bij d e z e erke n ni ng nie t te mi n h u n voor d eel, wilde ideree n h e t zij ne, h a n d h ave n, d a n m o e s t e n zij d a t juis t in d e rec h t sver d r a aiing e n int rige z oe ke n. Alcibia de s, ee n ge niale int riga n t, leid t d e p e rio d e va n h e t “verval” va n Athe ne in; d e Spar ta a n Lysa n de r e n a n d e re n t o n e n, d a t d e in t rige alge m ee n Griek s wa s gewor de n. Het Griekse recht, waa r o p d e Griek se s t a t e n s te u n d e n, m o e s t d o o r d e egoïs te n bin n e n d e s t a te n ver d r aai d e n o n d e rg rave n wo r d e n e n d a a r d o o r ginge n d e z e state n t e n gro n d e, waa r d o o r d e ee nlin ge n vrij wer d e n, e n h e t Griek se volk viel, o m d a t d e ee nlinge n ui t d a t volk mi n d e r h a al d e n, d a n uit zic h z elf. Eigenlijk zij n alle s t a te n, gro n dwe t t e n, ke rke n e n z. d o o r h e t uittrede n va n d e ee nlinge n t e n gro n d e gegaa n; wa n t d e ee nling is d e o nver z oe nlijke vija n d va n ie de re alge m ee n h eid, va n ie de re b a n d, d.w. z. va n ie de re ke te n. Desalniet te mi n verkee r t m e n, t o t o p d e h ui dige d a g, in d e waa n, d a t d e m e n s “heilige ba n d e n” n o dig h eef t, hij, d e d o o d svija n d va n ie de re “ba n d”. De wereldge sc hie de nis laat zie n, d a t n og gee n e n kele b a n d o n gesc h e u r d bleef, laa t zie n, d a t d e m e n s zic h o nve r m oeiba ar t ege n b a n d e n va n alle slag weer t , e n t oc h zi n t m e n verblin d telke n s weer o p nie uwe b a n d e n e n d e n k t b.v. d a t d e z a a k in o r d e is, als m e n h e m d e ba n d va n ee n z oge n a a m d vrije gro n d we t, ee n m o oie, co n s tit u tio n ele b a n d a a nlegt: d e or d elinte n, d e vert r o uwe n s b a n d e n t u s s e n ” - - - “ sc hij ne n la ng z a m e r h a n d ietwa t m u r w t e zij n gewor d e n, m a a r ver d e r d a n, va n leiba n d e n t o t h als - e n ko u se n b a n d e n, h e ef t m e n he t nie t geb rac h t .
123
Al h et h eilige is ee n ba n d, ee n kete n. Al h e t h eilige z al e n m oe t d o o r rec h tver d r a aier s ver d r aai d wo r d e n ; d a a r o m h eeft o n z e t ege nwoo r dige tij d in alle kringe n z o’n ver d r aaier s in overvloe d. Ze b e rei de n d e rec h t s b re u k, d e r ec h teloos hei d voo r. Ar m e Athe ne r s, die m e n voor r a b oelis te rij e n s ofistiek, a r m e Alcibia d e s, die m e n voo r int rige a a n klaagt. Dat wa s t oc h j uis t h e t be s te aa n j ullie, jullie eer s te sc h re d e n a a r d e vrijheid. Jullie Aesc hylu s, Hero d o t u s e n z. wilde n allee n m a a r ee n vrij Grieks volk; j ullie ver m oe d d e n p a s iet s va n j ullie vrijheid. Een volk o n d e r d r u k t diege ne n, die b ove n zij n m a je s teit uit s te ke n, d o o r h e t o s t r acis m e t ege n over m ac h tige b u rger s, d o o r d e in q ui sitie tege n d e ke t te r s va n d e ke r k, d o o r d e inq uisitie tege n d e h o ogver ra d e r s in d e s t a a t e n z. Want voor h e t volk ko m t h e t allee n m a a r o p zij n z elfbe h o u d a a n; h e t eis t “pat rio t tisc he o p offering” va n iede ree n. Daar o m is voo r h e t volk iede ree n op zich o nver sc hillig, ee n niet s, e n h e t ka n er nie t voor z o rge n, niet ee n s t o e s t a a n, wa t d e af z o n d e rlijke e n allee n hij m o e t d oe n, n a m elijk zich z elf te gelde m a k e n . On r ec h tva ar dig is ie de r volk, iede re s t a a t, tege nove r d e egoïste n. Zola ng er m a a r éé n ins telling be s t a a t, die d e ee nling nie t m ag o n t bin d e n, is mij n eige n a a r d e n h e t z elf - t oe be h o re n n og z e e r ver va n mij. Hoe ka n ik b.v. vrij zij n, wa n n ee r ik m ij z elf d o o r m i d del va n ee n ee d a a n ee n co n s tit u tie, ee n c ha r t a of ee n we t m o e t verbi n de n, “zwe re n” m o e t, voor mij n volk “lichaa m e n ziel” m o e t af zwere n? Hoe k a n ik m e z elf zij n, als m ij n be kwaa m h e d e n zic h m a a r in z over re m o ge n o n twikkele n, als z e d e “har m o nie va n d e m a a t sc ha p pij niet s t o re n” (Weitling). De o n d e rga ng va n d e volkere n e n d e m e n s h ei d z al mij t o t d e ver h effing uit n o dige n. Luiste r, juis t n u ik d a t n ee r sc h rijf, b egin n e n d e klokk e n t e luide n, o m voo r d e d a g va n m o rge n d e viering va n h e t d ui z e n d j arig b e s t a a n van o n s gelief d e Duit sla n d in t e luide n. Luid t, luid t zij n graf z a ng? Jullie klinke n fee s telijk ge n oeg, ja, alsof jullie t o ng b ewoge n wor d t d o o r he t ver m oe de n, d a t z e ee n d o d e uitgelei de d o e n. Het Duitse volk e n Duit se volkere n h e b be n ee n gesc hie d e nis va n d ui z e n d ja ar ac h te r zic h: wa t ee n la ng leve n! Leg je m a a r te r u s t e, o m n o oit m e e r o p te s t a a n, o p d a t alle n vrij wo r d e n, die jullie z ola ng in b oeie n hiel d. Doo d is h e t volk. — Ik leef! O m ij n veelgekwel d, Duit s volk — wa t wa s jo uw kwa al? Het wa s d e kwelling va n ee n ge d ac h t e, die zic h gee n licha a m ka n ver sc h affe n, d e kwaal va n ee n s p o ke n d e gees t, die voor iede r h a ne ngekr aai in h e t nie t s ver zi n k t e n t oc h n a a r verlo s sing e n verv ulling s n a k t. Ook in mij h e b t jij la ng geleef d, jij gelief de ge d ac h te: jij gelief d s p o o k. Bijna d ac h t ik al h e t woor d va n jo uw b evrij ding gevo n d e n, voo r d e d ole n d e gee s t vlee s e n bee n o n t de k t, te h e b be n: m a a r d a a r h o o r ik z e lui de n, d e klok ke n, die jou n a a r d e ee uwige r u s t plaa t s b re nge n, d a a r vervliegt d e laa t s te h o o p, d a a r go n s t d e laa t s te lief d e weg, e n verlaa t ik h e t verlate n h uis va n d e afge s t o rve n e e n keer t er ug t o t d e leve n de: Want allee n d e leve n d e he ef t gelijk. Vaarwel, jij d r o o m va n z ovele miljoe n e n, vaa rwel, jij d ui z e n d ja rige tira n va n je ki n de r e n! Morge n d r a agt m e n jo u te n grave; wel d r a z ulle n jo uw z u s te r s, d e volkere n, je volge n.
124
Zijn z e alle m a al gevolgd, d a n is d e m e n s h ei d b egrave n e n ik b e n m e z elf, ik be n d e lac he n d e erfge na a m! Het woor d “ge zelsc ha p (d.w.z. m a a t sc h a p pij)” vin d t zij n o o r s p r o n g in h e t wo o r d “zaal”. Bevat ee n z a al veel m e n s e n, d a n b e p a alt d e z a al, d a t d e z e m e n s e n in ge z elsc h a p zij n. Ze bevinde n zic h in ge z elsc h a p e n vor m e n h o og s te n s ee n s alo nge zelsc h a p, o m d a t z e d e gebr uikelijke s alo nc o nver s a tie voere n. Wan n ee r h e t t o t ee n wer kelijk contact ko m t, d a n is d a t, als o n af ha n kelijk va n h e t ge z elsc h a p te b e sc h o u we n, d a t o p k a n t r e d e n of afwe zig ka n zij n, z o n d e r d e n a t u u r va n d a tge n e, wat ge z elsc h a p h ee t, te vera n d e re n. Een ge z elsc ha p zij n, d e zic h in d e z a al b evin d e n d e n, o o k als h e t s t o m m e p e r s o n e n zij n, of wa n n ee r z e elkaa r allee n m a a r m e t h olle h offelijk hei d sf ra se n af sc h e p e n. Con tac t is we de r ke rig hei d, is d e h a n d eling, h e t d o e n va n d e ee nling; ge z elsc h a p is allee n m a a r ge m ee n sc ha p p elijkhei d va n z a al e n in h e t ge z elsc h a p bevin d e n zic h al d e s t a n d b eel de n va n ee n m u s e u m z a al, z e zij n “gegroe p e er d”. Men pleeg t wel t e z egge n: “Men b e zit d e z e z a al ge m ee n sc ha p p elijk”, m a a r h e t is veel eer d e r z o, d a t d e z a al o n s bi n n e n of in zic h h eeft. Voor z ove r d e n a t u u rlijke be te ke nis va n h e t woo r d gez elsc h a p. Hier uit blijk t, d a t d e m a a t sc ha p pij nie t d o o r mij e n jo u wor d t voor tge b rac h t, m a a r d o o r ee n d e r d e, d a t va n o n s bei de n m a a t sc h a p pijer s m a a k t e n d a t j uis t d a t d e r d e h e t sc h e p p e n d e, h e t d e m a a t sc h a p pij sc he p p e n de is. Net z o is h e t m e t ee n geva nge nis - ge z elsc h a p of ee n geva nge nis - ge n o o t sc h a p (die va n d e z elf de geva nge nis ge niete n). Hier r ake n we al in ee n veel in h o u d s rijke re d e r d e, d a n d a t allee n die plaa t s elijke, d e z a al, was. was. Geva nge nis b e te ke n t nie t m e e r allee n ee n r ui m te, m a a r ee n r ui m t e m e t ee n uit d r u k kelijke b e t rek ki ng t o t zij n b ewo n e r s: h e t is allee n m a a r geva nge nis, d o o r d a t zij voo r geva nge n e n b e s te m d is, t e rwijl h e t z o n d e r d a t m a a r ee n d o o dgewoo n gebo uw z o u zij n. Wie geef t d a n d e in h a a r ver z a m el de n ee n ge m ee n sc ha p p elijk ka r a kt er? Klaarblijkelijk d e geva nge nis, o m d a t zij allee n m a a r d o o r m i d del va n d e geva nge nis geva nge ne n zij n. Wie b e p a alt d u s d e leve ns wij ze va n d e geva nge nis m a a t sc h a p pij? De geva nge nis! Wie b e p a alt h u n o m g a ng? Ook d e geva ng e nis? Maar z e k u n n e n allee n als geva nge n e n m e t elkaa r o m g a a n, d.w.z. allee n m a a r z ove r, als d e geva nge nis - wet te n h e t h e n t oe s t a a n; m a a r d a t zij zelf, ik m e t jo u, o m g a a n, d a t ka n d e geva nge nis niet t o t s t a n d b re nge n, in tege n d e el, die m o e t e r o p b e d ac h t zij n, z o’n egoïs tisc he, z uiver p e r s o o nlijke o m g a n g (en allee n als z o d a nig b e s t aa t er ee n werkelijke o m ga ng t u s s e n mij e n jo u) t e voor k o m e n. Da t we ge m e e nsc h a p pelijk ee n werk verrich te n, ee n m ac hine a a n z e t t e n, wa t d a n o o k a a n p a k k e n, d a a r z o rg t d e geva nge nis wel voor: m a a r d a t ik vergee t, d a t ik ee n geva nge n e be n e n m e t jo u, die d a t eve nee n s vergee t, co n t ac t m a a k, d a t b re ng t d e geva nge nis in gevaa r e n ka n d o o r h a a r niet allee n nie t t o t s t a n d gebr ac h t, h e t m a g nie t ee n s t o ege s ta a n wor d e n. Op gro n d hierva n be sluit h e t h eilige e n z e d elijk geo rië n teer d e Fra n s e p a rle m e n t, d e “ee n z a m e o p sl uiting” in t e voere n e n a n d e re h eilige n z ulle n h e t z elf de d o e n, o m d e “de m o r alise re n de o mga ng” t e voo r k o m e n. De geva nge n sc h a p is h e t b e s t a a n d e e n h e t h eilige, d a t nie t gekwet s t m a g wor d e n. De geri ng s te s o o r t a a nvec h ting is s t r af b a a r, z o als elk ver z e t t ege n iets h eiligs, waa r d o o r d e m e n s b eva nge n e n geva nge n m o e t zij n. Net als d e z a al, vor m t d e geva nge nis wel ee n ge z elsc h a p, ee n ge n o o t sc h a p. ee n ge m ee n sc ha p (b.v. ee n a r bei d sge m ee n sc h a p ), m a a r gee n o m g a n g , gee n we d e r ke rig hei d, gee n vere niging. Intege n d eel, ie de re vere niging in d e geva nge nis d r a ag t h e t gevaarlijke z a a d va n ee n “co m plo t” in zic h, d a t o n d e r g u n s tige o m s t a n dig h e d e n z o u k u n n e n o p sc hie te n e n vr uc h te n z o u k u n n e n d r age n. Maar d e geva nge nis be t ree d t m e n gewo o nlijk niet vrijwillig e n blijft er o o k z el d e n vrijwillig in, m a a r m e n koe s t e r t h e t egoïs tisc he verla nge n n a a r vrijheid. Daar d o o r wo r d t h e t hier j uis t d ui delijk, d a t d e p e r s o o nlijke o m g a ng zic h t e n o p zic h te va n d e
125
geva nge nis m a a t sc h a p pij vija n dig ver h o u d t e n j uis t o p d e o n t bin di ng va n d e z e m a a t sc h a p pij, d e ge me e n sc h a p p elijke h ec h t e nis, uit is. Late n we d a a r o m n u ee n s kijke n n a a r z o’n ge m ee n sc h a p, waa rin wij, n a a r h e t sc hij n t, graag e n vrijwillig verblijve n, z o n d e r die d o o r o n z e egoïstisc h e n eiginge n in gevaa r te b r e nge n. Als ee n ge m ee n sc h a p va n die vereis te s o o r t, die n t zic h in d e eer s te plaa t s d e fa milie a a n. Ou de r s, ec h telie de n, kin d e re n, b r o e r s e n z u s s e n s t ellen ee n geh eel voo r of vor m e n ee n fa milie, die m e n ook n og z o u k u n n e n vergro te n d o o r d e e rbij b e t r o k ke n a a nve rwa n te n. De fa milie is allee n d a n ee n werkelijke ge m ee n sc h a p, als d e le de n e rva n zic h a a n d e fa miliewe t te n, d e piëteit of lief de voo r d e fa milie, h o u d e n. Een z o o n, b.v. waa r d e o u d e r s, z u s t e r s e n b r oe de r s zic h nie t s m e e r va n aa n t r ek ke n, is z o o n ge weest; wa n t d o o r d a t h e t z o o n sc ha p t o o n t d a t h e t nie t m e e r we rk z a a m is, d a n b e teke n t d a t niet m e e r, d a n d e alla ng verlore n s a m e n h a ng va n m o e d e r e n kin d d o o r d e n avelst re ng. Da t m e n ooit in d e z e lijfelijke verbin di ng h e ef t geleef d, laa t zic h als ee n gebe u r d e z a a k niet o nge d a a n m a ke n e n voor z over blijft m e n o n h e r r o e p elijk d e z o o n va n d e z e m o e d e r e n b r oe de r, va n h a a r overige kin d e re n; m a a r t o t ee n blijve n d s a m e n h a n g z o u h e t allee n m a a r d o or d e blijve n d e pië teit, d e z e fa miliegees t, k u n n e n k o m e n. De ee nlinge n zij n allee n d a n in d e volle zi n va n h e t wo o r d le de n va n ee n fa milie, als z e h e t bestaa n va n d e fa milie t o t h u n t a a k m a k e n; allee n m a a r als conserv atief h o u d e n z e zic h er verre va n, a a n h a a r b a sis, d e fa milie, t e twijfele n. Een di ng m o e t voo r elk fa milielid z e ke r e n h eilig zij n, n a m elijk d e fa milie z elf, of d ui d elijke r: d e pië teit. Dat d e fa milie m o e t bestaa n , d a t blijft voor h e t lid erva n, z ola ng h e t zic h z elf va n h e t fa milievija n dige egoïs m e vrij h o u d t, ee n o n a a n t a s t b a r e waa r h ei d. In éé n woo r d: d e fa milie is h eilig, e n d a n m a g gee n e n kele, die t o t h a a r be h o o r t, e r m ee b re ke n; d o e t hij d a t wel, d a n wor d t hij voor d e fa milie ee n “mis da diger”; hij m a g n o oit ee n fa milievija n dig bela ng volge n, bv. gee n o nwelgevallig h uwelijk sl uite n. Wie d a t d o e t, h eef t “de fa milie o n t eer d”, h a a r “te sc h a n d e ge m a a k t,” e n z. Heeft n u, in ee n ee nling, d e egoïs tisc he d rijfveer gee n k r ac h t ge n o eg, d a n sc hik t hij zic h e n sl uit ee n h uwelijk, d a t m e t d e a a n s p r a ke n va n d e fa milie overee n s te m t, n ee m t ee n p o sitie in, die m e t h e t s t a n d p u n t va n zij n fa milie h a r m o nieer t e n d e rgelijke, k o r t o m hij “strek t d e fa milie t o t eer.” Bruis t d a a re n t ege n in zij n a de re n h e t egoïs tisc h e bloe d vu rig ge n oeg, d a n geeft hij e r d e voorke u r a a n voor d e fa milie ee n “mis d a diger” t e wo r d e n e n zic h aa n h a a r we t te n te o n t t re kke n. Welk va n b ei de n ligt mij n a de r a a n h e t h a r t, h e t fa miliewel zij n of h e t mij n wel zij n? In o n telbare gevalle n z ulle n beide vree d z a a m s a m e n g aa n e n z al h e t voor d e el, d a t d e fa milie t e n d e el valt, tegelijke r tij d h e t m ij ne zij n e n o m ge keer d. Hier valt h e t m o eilijk t e o n de r sc hei de n, of ik z elf z uc htig of a a n h et alge m ee n bela n g d e n k e n ik vlei mij wellicht m e t welgevallen m e t mij n o n b a a t z u c h tig heid. Maar er k o m t ee n d ag, waa ro p ee n of / of m e d oe t h uivere n, waa r ik o p h e t p u n t s t a m ij n s t a m b o o m te o n t e re n, o u d e r s, z u s t e r s, b r oe d e r s e n verwa n t e n voo r h e t h o of d te s t o te n. Hoe d a n? No u z al blijke n, h o e ik in d e gro n d va n mij n h a r t d e n k; n u z al h e t d ui d elijk wo r d e n, of d e pië teit voo r m ij z elf ooit m e e r waa r d is gewee s t, d a n h e t egoïs m e; n u z al d e z elf z uc h tige zic h nie t la nger ac h t e r d e sc hij n va n o n b a a t z uc h tig heid k u n n e n verbe rge n. Een we n s rijs t in mij n ziel o p e n va n u u r t o t u u r groeie n d, wo r d t h e t ee n h a r t s t oc h t. Wie d e n k t er n u o o k d a delijk a a n, d a t allee n al d e gering s te ge d ac h te, die tege n d e fa miliegees t, d e pië teit, ka n uitlo pe n, ee n m i s d rijf er t ege n over in zic h d r a ag t, ja, wie is zic h d a n va n af h e t ee r s te oge n blik, m e t ee n volko m e n bew u s t va n d e z a a k? Met Julia in “Ro me o e n Julia”
126
gaa t h e t n e t z o. De ba n d elo z e h a r t s t oc h t laat zic h uitein d elijk niet m e e r in t o o m h o u d e n e n o n d e rgra af t h e t gebo u w va n d e piëteit. Jij z al weliswaa r z egge n, d a t d e fa milie uit zic h z elf, uit eige n zi n nig h ei d, die o n willige, die d e h a r t s t oc h t m e e r ge h o o r sc he n k t d a n d e pië teit, uit h a a r sc h o o t wer p t; d e goe d e p r o t e s t a n t e n h e b b e n d a t z elf d e s m o e sje m e t veel s ucces tege n d e ka t h olieke n geb r uik t e n e r z elf in geloof d. Maar h e t is j uis t ee n uitvluc h t, o m d e sc h ul d va n zic h af te we n tele n, niet s a n d e r s. De k a t h olieke n hiel de n a a n h e t ge m ee n sc ha p p elijke ke rkverb a n d va s t e n s tie te n die ke t te r s allee n va n zic h af, o m d a t die aa n h e t ke rkver b a n d niet z oveel waa r d e h ec h t t e n, o m d a a r h u n over t uiging voor o p t e offere n; zij hiel de n d u s aa n d a t ver b a n d vas t, o m d a t h e t verba n d, d e ka t h olieke, d.w.z. d e ge m e e n sc h a p p elijke e n e nige ker k, h e n h eilig was; d e a n de re n d a a re n t ege n sc h ove n d e b a n d n a a r d e ac h t erg ro n d. Zo o o k d e pië teit slo z e n. Zij wor de n nie t uitges t o te n, m a a r s t o t e n zic h z elf uit, o m d a t z e h u n h a r t s t oc h t, h u n eige nwil h oge r ac h t e n d a n d e fa milieba n d. Nou s m e ult er ec ht e r s o m s ee n we n s in ee n mi n d e r h a r t s t oc h t elijk e n eige n zi n nig h a r t, als d a t va n Julia. De insc hikkelijke offert zic h z elf aa n d e fa milievre d e o p. Men z o u k u n n e n z egge n, d a t ook hie r h e t eige n bela ng z w aa r d e r weegt, wa n t h e t b e sluit o n t s t a a t uit gevoel, d a t d e t oegeeflijke zic h m e e r d o o r fa milie - ee n h ei d d a n d o o r h e t verv ullen va n h a a r we n s, bevre digt. Dat m ag d a n wel z o zij n, m a a r wa t, als er ee n b e p a al d te ke n over blijft, d a t aa ngeeft d a t h e t egoïs m e aa n d e pië teit o pge offer d is? Wat, als d e we n s, die t ege n d e fa milie geric ht wa s, o o k n a d a t hij geoffe r d was, te n mi n s te in d e h e ri n n e ring ee n a a n ee n h eilige n b a n d geb rac h t “offer” z o u blijve n? Wat, als d e t oegeeflijke zic h erva n bew u s t z o u zij n, d a t zij n eige n wil o n b evre dig d h a d gela te n e n zic h d e e m o e dig aa n ee n h oge re m a c h t o n d e rwo r p e n h a d? On d e rwo r p e n e n geoffe r d, o m d a t h e t bijgeloof va n d e pië teit zij n h ee r sc h a p pij o p h e m h eeft uitgeoefe n d! Daar h eef t h e t egoïs m e ge zegevier d, hie r z e geviert d e pië teit, e n h e t egoïs tisc he h a r t bloe d t; d a a r wa s h e t egoïs m e s te rk, hier wa s h e t z w a k. De z wa k ke n ec h te r, d a t we te n we al la ng, d a t zij n d e bela ngelo z e n. Voor h e n, d e z e z w a k ke led e n va n h a a r, z o rg t d e fa milie, o m d a t z e d e fa milie toebe hore n , d e aa n d e fa milie t oe b e h o re n d e n zij n, niet zic h z elf t oe be h o re n e n niet voor zic h z elf z o rge n. De ze z w ak h ei d looft b.v. Hegel, als hij a a n d e o u d e r s d e ke u z e va n d e h u welijks p a r tij va n d e kin d e re n wil overlate n. Als ee n h eilige ge m ee n sc ha p, waa r d e ee nling o o k ge h o o r z a a m h ei d aa n sc h ul dig is, ko m t d e fa milie ook d e rec h te rlijke f u nc tie t o e, als in d a t “fa miliegerich t” bv. wa t in d e Caba nis va n Wilibal d Alexis be sc h r eve n wo r d t. Daar s t u u r t d e va de r in n a a m va n d e “fa milieraa d” d e o nge h oo r z a m e z o o n n a a r d e s ol d a te n e n s t o o t h e m uit d e fa milie, o m d o o r d e z e s t r af d e be z oe del de fa milie weer te reinige n. De m e e s t co n s e q u e n te vor m va n d e fa milievera n tw oor d elijk heid b evat h e t Chine s e rec h t, volge n s welk d e h ele fa milie m o e t b oe te n voor d e sc h ul d va n d e ee nling. Tege nwoor dig reikt d e a r m va n d e fa milie m ac h t in mi d d els z el de n ver ge n o eg, o m d e afvallige e r n s tig t e s t r affe n (zelfs t ege n o n t e rving be sc h e r m t d e s t a a t in d e m e e s te gevalle n). De mi s d a dige r tege nove r d e fa milie (de fa milie - mi s d a diger), vluc h t n a a r h e t gebie d va n d e s t a a t e n is vrij, z o als d e m i s d a diger t ege n over d e s t a a t, die n a a r Ame rika o n t k o m t, d o o r d e s t r af va n zij n s t a a t nie t m e e r b er eikt k a n wo r d e n. Hij, die zij n fa milie t e sc ha n d e ge m a a k t h eef t, d e o n t a a r d e z o o n, wor d t tege n d e s t r af va n d e fa milie be sc he r m d, o m d a t d e s t a a t, d e z e b e sc he r m h ee r, d e fa milies t r af h a a r “heilighei d’’ o n t n ee m t e n o n twij d t; hij d ecre tee r t, d a t h e t allee n m a a r “wra ak’’ is: hij ver hin d e r t d e s t r af, d a t h eilige fa milierec h t, o m d a t zij n, d e “heilighei d” va n d e s t a a t, d o o r d e o n d e rge sc hikte h eiligheid va n d e fa milie t elke n s weer ver bleek t e n o n t h eilig d wo r d t, z o d r a d e z e m e t d e z e h oge re h eiligheid in co nflict k o m t. Zon d e r d a t co nflict laat d e s t a a t d e kleine re heiligheid va n d e fa milie gel de n; in h e t t ege n ove rge s tel de geval
127
gebie d t hij z elfs d e mi s d a a d t e n o p zic h te va n d e fa milie, d o o r d a t hij b.v. d e z o o n o plegt, zij n o u d e r s d e ge ho or z a a m h ei d te weigere n, z o d r a z e h e m t o t ee n mi s d a a d t ege n over d e s t a a t wille n verleide n. Weln u, d e egoïst h e eft d e ba n d e n m e t d e fa milie verb r o ke n e n h eef t in d e s t a a t ee n be sc he r m h e e r gevo n de n t ege n d e z w a a r b ele dig d e fa miliegee s t. Waar is hij ec h te r n u in t e rec h t geko m e n? Recht s t r eek s in ee n nie uw ge z elsch a p , waa rin zij n egoïs m e d e z elf de s t rikke n e n n e t t e n wac h t, waa r aa n hij n e t o n t k o m e n is. Wan t d e s t a a t is eve n ee n s ee n ge z elsc ha p, niet ee n vere niging, h e t is d e uitgeb rei de fa milie, (“lan d sva de r – la n d s m oe de r - la n d s ki n de re n.”) Wat m e n s t a a t n oe m t, is ee n weef sel e n s a m e nvlec h t sel va n af h a n k elijk hei d e n a a n h a n kelijkhei d, is ee n saa m h orig heid, ee n bijee n h o u d e n, waar bij de s a m e nge r a ng sc hikte n zic h a a n elkaa r a a n p a s s e n, k o r t o m we d e r zij d s va n elka ar af ha nge n: d e s t a a t is d e orga nisatie va n d e z e a f h a n kelijk heid. Als we t, d e k o ni ng, wie n s a u t oriteit alle n, t o t h e t k nec h tje t o e, verle n e n, z o u ver dwijne n, d a n z o u d e n t oc h alle n, bij wie d e be h oef te a a n or d e wakke r z o u zij n, d e o r d e tege n over d e wa n o r d e va n d e be s tialiteit in s t a n d h o u d e n. Zou d e wa n o r d e z egeviere n, d a n z o u d e s t aa t o p h o u d e n te be s t a a n. Is d e z e lief de si dee, zic h a a n elkaa r aa n t e p a s s e n, aa n elkaa r t e h a n ge n e n va n elkaa r af t e h a nge n, werkelijk in s t a a t, o n s voo r h a a r t e win n e n? De s t a a t z o u d u s d e gerealisee r d e liefde zij n, h e t voor - elkaa r - b e s t a a n e n voo r - elkaa r - leve n va n alle n. Maar gaa t d o o r d e zi n voor or d e niet d e eige n zi n nig h ei d verlore n? Zal m e n zic h niet verge noege n, als d o o r gewel d voor o r d e ge z o rg d is, d.w.z. d a t nie m a n d ee n a n d e r m e e r “te n a ko m t”, d u s d e k u d de vers t a n dig uit elkaa r ge h a al d of geo r d e n d is? Da n is alles in “de be s te or d e” e n d e z e be s te o r d e h e e t d a n s t a a t! On z e m a a t sc ha p pije n e n s t a t e n besta a n, z o n d e r d a t wij z e m a k e n , zij n vere nig d z o n d e r o n z e vere niging, zij n ge p r e d e s tineer d e n b e s t aa n of h e b b e n ee n eige n, o n af h a n k elijk bestaa n , zij n in t ege n s telling t o t o n s egoïste n, h e t o n o plo s b a a r b e s t a a n d e. Het t ege nwoo r dige werel dgevec h t is, z o als m e n z eg t, tege n h e t “be s ta a n d e” geric h t. Men pleegt d a t ec h t e r t oc h verkee r d o p vat te n, als z o u allee n m a a r wa t n u be s t a a t m e t iets a n de r s, be t e r be s t a a n d s o mge r uild wo r d e n. Allee n z o u eer d e r d e o o rlog uit h e t be s t a a n d e verklaa r d k u n n e n wor d e n, d.w.z. ui t d e sta at (stat u s), nie t ee n b e p a al d e s t a a t, nie t bijvoor beel d allee n m a a r d e h ui dige t oe s t a n d va n d e s t a a t; nie t ee n a n d e r e s t a a t (b.v. ee n “volks s t aa t”) be d oelt m e n, m a a r zij n vere niging , d e vere niging, d e z e s t ee d s vloeie n d e vere niging va n al h e t b e s t a a n d e. Een s t a a t is o o k z o n d e r mij n t o e d oe n be sc hikbaa r: ik wor d erin gebore n, o p gevoe d, er t o t ver plic h t e n m o e t h e m “h ul dige n”. Hij n ee m t m ij o p in zij n “hul de” e n ik leef va n zij n “ge na d e”. Zo beves tigt h e t z elfs t a n dig be s t a a n va n d e s t a a t mij n o n z elf s ta n dig hei d, zij n “nat u u rlijke groei”, zij n o rga nis m e, eis t, d a t m ij n n a t u u r nie t vrij o pg ro eit, m a a r er o p t o ege s n e d e n wor d t. Op d a t hij zic h n a t u u rlijk groeie n d k a n o n t plo oie n, legt hij d e sc h a a r va n d e “besc having” aa n mij; hij geef t mij ee n a a n h e m e n niet aa n mij z elf a a nge m e te n o pvoe di ng e n vor mi ng, e n leert mij b.v. d e wet te n re s p ec te re n, mij va n h e t sc he n d e n va n d e s t a a t s eige n d o m (d.w.z. p rivé - eige n d o m) t e o n t h o u d e n, ee n h o og h ei d, go d d elijke e n a a r d s e t e vere re n e n z., ko r t o m hij leer t m e o nberispelijk te zij n, d o o r d a t ik mij n eige n - aa r d “offer” a a n d e “heilighei d” (heilig is al h e t m o gelijke, b.v. eige n d o m, h e t leve n va n a n de re n, e n z.). Daar be s t a a t d e a a r d va n d e b e sc h aving e n vor mi ng uit, die d e s t a a t mij ka n geve n; hij voe d t m e o p t o t ee n “br uik b a a r wer k t uig”, ee n “br uik b a a r lid va n d e m a a t sc ha p pij.” Da t m o e t elke s t a a t d oe n, d e volks s t aa t n e t z o goe d als d e a b s olu te of co n s tit u tio nele.
128
Hij m o e t d a t d o e n, z ola ng wij in d e d w aling verke re n, d a t hij ee n ik is, als wat hij zic h d a n d e n a a m va n “mo rele, m y s tieke of s t a a t s p e r s o o n” t oe m ee t. De ze lee uwe n h ui d va n h e t ik m o e t ik, d e ik die werkelijk ik is, va n die p r o n k e n d e di s telvre te r af t rek ke n. Wat h e b ik m ij z elf in d e loo p va n d e werel dge sc hie d e nis t oc h veel r o of late n welgevalle n. Zo h e b ik d e z o n, m a a n e n s t e r re n, ka t t e n e n k r o k o dille n d e eer late n t o ek o m e n, als ik t e gelde n; t oe n kwa m Jehova h, Alla h e n o n z e Vade r e n wer d e n m e t h e t ik o pge z a d el d; vervolge n s kwa m e n fa milies, s t a m m e n, volkere n e n uitein d elijk d e h ele m e n s h ei d e n wer de n als ik ge ho n o r ee r d; t oe n kwa m d e s t a a t, d e ke r k m e t d e p r e te n tie, ik te zij n e n ik z ag alles r u s tig a a n. Wat ee n wo n d e r, d a t d a n t oc h o o k altij d ee n we rkelijk ik n a d e r t r a d e n mij in h e t ge zic ht beweer d e, d a t h e t niet mij n jou m a a r mij n eige n ik wa s. Als de m e n s e n z o o n “pa r excelle nce” d a t z elf d e ge d a a n h eef t, wa ar o m z o u d a n ee n m e n s e n z o o n d a t d a n ook nie t d o e n? Zo z a g ik d u s mij n ik altij d b ove n e n b uite n m ij z elf e n ko n n o oit wer kelijk t o t m e z elf k o m e n. Ik geloof de n o oit in m e z elf, geloof d e n o oit in mij n t ege nwo o r dig h ei d e n z ag m e z elf allee n m a a r in d e t oe ko m s t. De k n a a p gelooft, d a t hij p a s ee n ec h t ik, ee n ec h te ke rel z al zij n, als hij m a n gewor de n is; d e m a n d e n k t d a t h e t p a s in h e t hier n a m a als wa t k a n zij n. En, o m m e t ee n m a a r n a de r o p d e werkelijk h ei d in t e gaa n: o o k d e b e s te n p r a te n elkaa r tege nw oor dig n a, d a t m e n d e s t aa t, zij n volk, d e m e n s h ei d e n wee t ik veel, in zic h o pge no m e n z o u d e n m o e t e n h e b be n, o m ee n werkelijk ik, ee n “vrije b u rge r”. ee n “sta a t s b u rge r”, ee n “vrij of waa r m e n s” t e zij n; o o k zij zie n d e waa r h ei d e n werkelijkhei d va n m ij in d e o p n a m e va n ee n vree m d ik e n d e o n d e rwe r pi ng era a n. En wa t voor ik? Een ik d a t n oc h ee n ik n oc h ee n jij is, ee n ingebeeld ik, ee n s p o o k. Terwijl in d e mi d d elee uwe n d e ker k h e t wel ver d r age n k o n, d a t in h a a r allerlei s t a te n vere nig d leef de n, leer de n d e s t a te n n a d e h e rvor mi ng e n in h e t bij z o n d e r n a d e d e r tigja rige oorlog, te ver d r age n, d a t allerlei ke rke n (co nfe s sie s) zic h o n d e r éé n k r o o n ver z a m el de n. Alle s t a te n zij n ec h te r religie u z e e n re s p ec tievelijk “ch ris telijke s t a t e n” e n s telle n zic h te n d oel, d e b a n delo z e n, d e “egoïs te n”, in d e b a n d va n d e o n n a t u u r te d wi nge n d.w.z. h e n t e ke r s te ne n. Alle in s tellinge n va n d e ch ris telijke s t a a t h e b be n d e kerste ning v a n het volk te n d oel. Zo h eef t h e t gerec h t t o t d o el, d e m e n s e n t o t gerec h tighei d t e dwi nge n, d e sc h o ol h e n t o t gee s te svo r mi ng te d winge n, k o r t o m d e c hris telijk h a n d ele n d e n tege n d e o nc h ris telijk h a n d ele n d e n t e b e sc h e r m e n; h e t c hris telijk h a n d ele n t o t h eerscha p pij te b r e nge n, m a c h tig t e m a k e n. Bij d e z e d w a ng mi d d ele n re ke n d e d e s t a a t o o k d e kerk , hij verla ng d e ee n b e p a al d e religie va n ie de ree n. Du pi n z ei o nla ngs over d e gee s telijk hei d: “on d e rwijs e n o pvoe di ng be h o re n d e s t a a t t oe.” Staat s z a a k is in ie de r geval alles, wa t h e t p ri ncipe va n d e z e d elijk hei d aa ng a a t. Daa ro m m e ngt zic h d e Chine se s t a a t zic h z o z e e r in d e fa milieaa ngelege n h e d e n, e n m e n is d a a r niet s, als m e n nie t vóór alles ee n goe d kin d va n zij n o u d e r s is. De fa milieaa ngelege n hei d is d o o rgaa n s o o k bij o n s s t aa t s a a n gelege n h ei d, allee n d a t o n z e s t a a t in d e fa milies, z o n d e r a ng s tvallig t o e zic h t, ver tr o uwe n s t elt; d o o r d e h uwelijks b a n d h o u d t hij d e fa milie ge bo n d e n e n z o n d e r h e m k a n d e z e b a n d nie t wor de n o n t b o n d e n. Da t d e s t a a t mij ec h te r voor mij n p ri nci pe s vera n two o r d elijk s telt e n z e ke r h ei d va n mij eis t, z o u m ij k u n n e n late n vrage n: wa t gaat h e m mij n “eige n - a a r dig h ei d” (principe) a a n? Heel veel, wa n t h e t is h e t h eerse n d principe. Men d e n k t, d a t h e t bij d e ec h t sc hei ding, juist in h e t h uwelijk s rec h t, allee n m a a r gaa t o m d e m a t e va n rec h t t u s s e n ker k e n s t a a t. Het ga at er ee r d e r o m, of iet s h eiligs over d e m e n s e n m o e t h ee r s e n, al h e e t h e t allee n m a a r geloof of z e d e n we t (ze delijk h ei d). De s t a a t ge d ra ag t
129
zic h als d e z elf de h ee r s er als d e ke r k d a t d ee d. De ee n be r u s t o p vro o m h ei d, z e d elijk hei d. Men s p r ee kt ove r d e t olera n tie, h e t vrijlate n va n t ege n overge s tel d e ric h ti nge n e n d e rgelijke, wa ar d o o r d e geciviliseer d e s t a te n zic h o n d e r sc h ei de n. Weliswaa r zij n e nige n s t e r k ge n oeg o m z elfs d e m e e s t o nge b o n d e n m e e ti ng s t o e t e s t a a n, t e rwijl a n d e re n h u n die n d e r s o p d r age n jac h t o p t a ba k s pij p e n te m a k e n. Allee n voo r ee n s t a a t, n e t als voo r d e a n de re n, is h e t s p el va n d e in divid u e n o n d e r elkaa r, h u n h ee n e n wee r go n z e n, h u n d agelijks leve n, ee n toev alligheid, die hij wel a a n h e n z elf m o e t overla te n, o m d a t hij d a a r niet s m e e ka n begin ne n. Vele s t a te n wij z e n o p m u gge n, m a a r slikke n k a m ele n, t e rwijl a n d e r e wij ze r zij n. In d e laa t s te zij n d e in divid u e n “vrijer,” o m d a t z e mi n d e r getr eiter d wor de n. Maar vrij be n ik in gee n e n kele s t a a t. De ge p re z e n t oler a n tie va n d e s t a te n is allee n m a a r ee n t olere re n va n h e t “on sc h a d elijke”, “ongevaa rlijke”, is nie t s m e e r d a n ee n zic h pla a t se n b ove n d e kleingee s tig hei d, is allee n m a a r ee n ac h te n swa a r digere, groot s e re, t r o t se re, d wi ngela n dij. Een z e k e re s t a a t leek ee n tij dla ng t a m elijk ver heve n bove n d e litteraire s t rij d te wille n zij n, die m e t alle vu u r uitgevoc h te n m oc h t wor de n; Engela n d is b ove n h e t volksge woel e n t a b a k s r o o k ver h eve n. Maar wee d e litte ra t u u r, die d e s t a a t z elf te lijf gaa t, wee d e volkswoelinge n, die d e s t a a t “in gevaa r b r e nge n”. In die z e ke re s t a a t d r o o m t m e n over ee n “vrije wete n sc h a p”, in Engela n d over ee n “vrij volksleve n.” De s t a a t laa t d e in divid ue n wel z o vrij m o gelijk spelen , allee n m o g e n z e nie t iets er n s tigs d o e n, m oge n h e m niet verge te n. De m e n s m a g niet o nbe ko m m e r d m e t d e m e n s o m ga a n, nie t z o n d e r “hoger t oe zic h t e n b e mi d d eling”. Ik m a g nie t alles d o e n, wa t ik ka n, m a a r allee n juis t z oveel, als d e s t a a t t o e s t a a t, ik m a g m ij n ge d ac h t e n nie t be n u t t e n, nie t m ij n ar bei d, eige nlijk niet s va n h e t m ij ne. De s t a a t h eeft altij d allee n m a a r t e n d o el, d e ee nling t e b e p e rk e n, t e bin d e n, o n d e rge sc hikt te m a ke n, h e m o p d e ee n of a n d e re m a nier va n iet s alge m ee ns o n d e r d a a n te m a ke n; hij blijft n e t z ola ng, als d e ee nling nie t alles in alles is e n is allee n m a a r d e d ui delijk uitge d r u k t e beper kt heid v a n m ij, is mij n slaver nij. Nooit h eef t d e s t a a t d e be d oeling. d e vrije be zighei d va n d e ee nling t e bewe rk s t ellige n, m a a r s tee d s d e a a n h e t staatsdoel gebo n d e ne. Door d e s t a a t k o m t o o k nie t s ge z a m e nlijks t o t s t a n d, n e t z o mi n als m e n ee n weefsel d e ge z a m e nlijke a r b ei d va n alle af z o n d e rlijke o n d e r d ele n va n ee n m ac hi ne ka n n oe m e n: h e t is eer d e r d e a r b ei d va n d e h ele m a c hi ne d a n ee n ee n h ei d, h e t is m ac hin ale arbeid. Op d e z elf d e wij ze gebe u r t o o k alles d o o r d e staats m ac hine; wa n t zij beweegt h e t r a d e rwe rk va n d e af z o n d e rlijke gee s te n, waa rva n gee n e n kele zij n eige n d r a ng volgt. Elke vrije be zig h ei d p r o b eer t d e s t a a t d o o r zij n ce n s u u r, zij n t oe zic h t, zij n p olitie te b ele t te n e n h o u d t d e z e b ele m m e ri ng voor zij n plic ht, o m d a t h e t in werkelijkhei d d e plic h t va n h e t z elfbe h o u d is. De s t a a t wil va n d e m e n s e n iet s m a ke n, d a a r o m leve n in h e m allee n m a a r ge m a a k te m e n s e n; ie de r, die zic h z elf wil zij n, is ee n t ege n s t a n d e r e n is nie t s. “Hij is nie t s” b e te ke n t z oveel als: d e s t a a t ka n h e m nie t gebr uike n, geef t h e m gee n b a a n, gee n a m b t, gee n be r oe p of iets d e rgelijks. Bru no Ha ue r d r o o m t in “Het libe rale s t reve n” II. 5 0, n og va n ee n “regering, die, uit h e t volk voor t s p r uite n d, n o oit tege n d a t z elf de in o p p o sitie z o u k u n n e n s t a a n.” Maar hij n ee m t (blz. 6) h e t woor d “regering” z elf te r u g: “In d e re p u bliek geld t h ele m a al gee n rege ri ng, allee n m a a r ee n uitvoere n d e m a c h t. Een m ac h t die z uiver e n allee n uit h e t volk voor t k o m t, die nie t ee n tege n ove r h e t volk s t a a n d e z elf s ta n dige m a c h t, z elfs t a n dige p ri ncipes, z elfs t a n dige be a m b t e n h eef t, m a a r die in d e e nige, o p p e r s te s t a a t s m ac h t, in h e t volk h a a r f u n d e ring, d e b r o n va n h a a r m ac h t e n h a a r p ri nci pe s, h eeft. Het begri p rege ri ng p a s t d u s h ele m a al nie t in ee n volk s s t a a t”. Maar d e z a a k blijft
130
allee n m a a r h e t z elf de. Het “voor tgeb r ac h t e, gef u n d ee r d e, o n t s p r o t e n e” wo r d t iet s “zelfs t a n digs” e n gaa t, n e t als ee n uit h e t m o e d e rlich a a m b evalle n ki n d, d a d elijk in d e o p p o sitie. De regeri ng z o u, als z e niet iets z elfs t a n dig s e n o p p o n e re n d s z o u zij n, h ele m a al nie t s zij n. “In d e vrije s t a a t be s t a a t gee n rege ring, e n z.” (blz. 9 4). Dat wil t oc h z egge n, d a t h e t volk, wa n n ee r h e t s oeverein is, zic h d o o r gee n o p p e r s te m a c h t laa t leide n. Is h e t in d e a b s ol u te m o n a rc hie a n d e r s? Bestaa t d a a r s o m s voo r d e soevereine, ee n b ove n h e m s t a a n d e regering? Bove n d e s oeverein, of hij n o u vor s t of volk h ee t, s t a a t n o oit ee n rege ri ng, d a t s p ree kt va n z elf. Maar b ove n m ij z al in ie de re “staa t” ee n rege ri ng s t a a n, z owel in d e a b s olu te als in d e re p u blikein se of “vrije”. Ik b e n in d e ee n, er eve n e rg a a n t oe, als in d e a n d e r. De re p u bliek is h ele m a al niet s a n d e r s d a n d e a b s olu t e m o n a rc hie: wa n t h e t h el p t niet s, of d e m o n a rc h vors t of volk h ee t, o m d a t bei de n ee n “maje s teit” zij n. Juis t h e t co n s tit u tio n alis m e bewijs t, d a t nie m a n d allee n werk t uig k a n e n m a g zij n. De mi nis te r s d o mi ne re n h u n m e e s te r, d e vor s t, d e ge d e p u t ee r d e n h u n m e e s te r, h e t volk. Hier zij n d u s t e n mi n s te d e p artijen vrij, n a m elijk d e a m b t e n a re n p a r tij (zoge n a a m d e volk s p a r tij). De vors t m o e t zic h n a a r d e wil va n zij n m i nis te r s sc hikke n, h e t volk n a a r d e pij p e n va n d e ka m e r s d a n s e n. Het co n s tit u tio n alis m e s t a a t ver d e r d a n d e re p u bliek, o m d a t h e t d e in ontbinding verke re n de s t a a t is. Bru no Bauer looc he n t (blz. 5), d a t h e t volk in d e co n s tit u tio n ele s t a a t ee n “pe r s oo nlijkheid” is; in d e re p u bliek d a n s o m s wel? Weln u, in d e co n s tit u tio n ele s t a a t is h e t volk p artij e n ee n p a r tij is t oc h wel ee n “per s o o nlijk hei d”, als m e n n u ee n m a al d a n t oc h va n ee n “staa t s”, (blz. 7) m o r ele p e r s o o n wil s p r e ke n. De z a a k is, d a t ee n m o r ele p e r s o o n, of die n o u volks p a r tij, volk of o o k wel “de m e e s te r” h ee t, in gee n geval ee n p e r s o o n is, m a a r ee n s p o ok. Ver de r vervolgt Bru no Baue r (blz 9): “het o n d e r voog dij s telle n is h e t k a ra k te ris tieke va n ee n regering”. Werkelijk n og m e e r va n ee n volk e n volks s t a a t”; h e t is h e t ka r a k te ris tiek va n elke h eerschap pij. Een volk s s t a a t, die “alle m a c h t svol m a a k t h ei d in zic h vere nigt”, d e “abs ol ut e m e e s t e r”, k a n mij nie t m a c h tig late n wo r d e n. En wa t ee n h e r s e n s pi n s el, d e “volks a m b t e n a r e n” nie t m e e r “die n a re n, wer k t uige n” te willen n oe m e n, o m d a t z e d e “vrije, re delijke wet swil va n h e t volk ui tvoe re n.” (blz. 7). Hij d e n k t (blz. 7): “Allee n m a a r d o o r d a t alle a m b t e n a re ncirc uits zic h a a n d e m e ni nge n va n d e regering o n d e rwe r pe n, ka n e r ee n h ei d in d e s t a a t geb rac h t wor d e n;” zij n volks s t a a t h eeft ook “een hei d” n o dig; h oe z o u d a a r d a n d e o n d e rwo r p e n h ei d k u n n e n o n t b re ke n, d e o n de rwer pi ng a a n d e volkswil? “In d e co n s tit u tio nele s t a a t is h e t d e rege n t e n zij n m e n t aliteit, waa r o p uitein d elijk h e t h ele regeringsgebo uw r u s t”. (precies h e t z elf d e, bl z. 1 3 0). Hoe z o u d a t a n d e r s in d e “volks s t aa t” zij n? Wor d ik d a n oo k nie t d o o r d e volks m e n t aliteit geregeer d e n m a a k t h e t voor m ij o n d e r sc hei d, of ik m e af h a n kelijk ge h o u d e n zie va n d e vors telijke - of d e va n d e volks m e n t aliteit, d e z oge n a a m d e “o pe n b a re m e ni ng”? Beteke n t af h a n kelijk hei d z oveel als “religieu z e ver ho u di ng”, z o al s B. Bauer juist o p m e r k t, d a n blijft in d e volks s t a a t h e t volk voor m ij d e h oge re m a c h t, d e ,maje s t eit” (wa n t in d e “maje s teit” h e b be n Go d e n vor s t h u n eige nlijke we z e n.), waa r t o e ik in ee n religie u z e ver h o u di ng s t a. Zoals d e s oevereine rege n t, z al o o k h e t s oeverei ne volk, d o o r gee n e n k ele we t be reikt wor d e n. De h ele p oging va n B. Bauer loo p t o p ee n ver wisseling v a n m e ester uit. In pla a t s va n h e t volk vrij te willen m a k e n, h a d hij, o p d e e nig realiseer b a re vrijhei d, o p d e zij ne, be d ac h t m o e te n zij n
131
In d e co n s tit u tio nele s t a a t is te n slo t te h e t a bsolutis m e m e t zic h z elf in s t rij d geko m e n, o m d a t h e t in tweeë n ges plis t wer d: d e r ege ri ng wil a b s olu u t zij n e n h e t volk wil a b s ol u u t zij n. De z e bei de a h s ol u te n z ulle n elkaa r slo p e n. B. Bauer ijvert tege n h e t feit, d a t d e rege n t d o o r d e geboorte, d o o r h e t toev al gegeve n is. Maar als n u “het volk d e e nige m a c h t in d e s t a a t” (bl z. 1 3) gewor d e n z al zij n, h e b b e n wij d a n d a a r a a n niet ee n m e e s t er uit toev al? Wat is h e t volk d a n? Het volk is altijd allee n m a a r h e t lichaa m va n d e regering gewee s t: h e t zij n vele n o n d e r éé n h o e d e (vors te n h oe d) of vele n o n d e r éé n co n s tit u tie. En d e co n s tit u tie is d e vor s t. Vor s te n e n volkere n z ulle n n e t z ola ng blijve n be s t a a n, als nie t b ei de n inee n s t o r t e n. Zijn o n d e r éé n co n s tit u tie versc hei de ne “volkere n” o n d e rge b r ac h t, z o als b.v. in d e o u d - Per zisc h e m o n a rc hie e n tege nwoo r dig, d a n gelde n d e z e “volkere n” allee n m a a r als “p rovincies”. Voor mij z elf is in ie der geval he t volk ee n t o evallige m a c h t, ee n n a t u u rgewel d, ee n vija n d, die ik m o e t overwin ne n . Wat m o e t m e n zic h va n ee n “georga niseer d” volk voo r s telle n? (ook bl z. 1 3). Een volk, “da t gee n rege ring m e e r h eeft”, d a t zic h z elf regeer t. Du s waa r gee n ik in uit blink t, ee n d o o r h e t o s t r acis m e georga niseer d volk. De verb a n ni ng va n d e ikke n, h e t o s t r acis m e, m a a k t h e t volk t o t z elf heer se r. Spreke n j ullie over volk, d a n m o e t e n jullie over vor s te n s p r e ke n; wa n t h e t volk m o e t, wil h e t s u bjec t zij n e n gesc hie d e nis m a k e n, als al h e t h a n d ele n d e, ee n h oofd h e b b e n, zij n “op pe r h oof d”. Weitling vert olk t d a t in “Trio” e n Pro u d h o n z eg t: “u ne s ociété, p o u r ain si dire acé p h ale, n e p e u t vivre.” De “vox p o p uli” wor d t o n s t ege nwo o r dig s tee d s voo rge h o u d e n e n d e “o pe n b a re m e ni ng” m o e t over d e vor s te n h e e r s e n. Van z elfs p r eke n d is d e “vox p o p uli” t egelijker tij d “vox d ei”, m a a r zij n z e nie t bei de t e n b a te va n iets e n is d e “vox p ri nci pis” ook niet d e “vox d ei”? Hier bij m a g wel eve n a a n d e “na tio n alis te n” h e ri n n e r d wor d e n. Van d e ac h te n d e r tig Duit se s t a t e n verla nge n d a t zij als éé n n a tie z ulle n h a n d ele n, k a n allee n m a a r als ee n o n zi n nige we n s uit d e weg ger ui m d wo r d e n, n e t z o z e er d a t ac h te n d e r tig bije n z we r m e n, a a ngevoer d d o o r ac h te n de r tig bije n k o ningin n e n, zic h t o t éé n z we r m z ulle n vere nige n. Bijen blijve n z e alle m a al; m a a r d e bije n h o re n nie t als bije n bij elkaa r e n k u n n e n zic h ver z a m ele n, m a a r allee n d e onderd a nige bije n zij n m e t d e h eerse n de bije n k o ni ngin n e n verbo n d e n. Bijen e n volkere n zij n willoo s e n h e t in s tinct va n h u n bije n k o ningin leid t h e n, Zou m e n d e bije n o p h u n bije n sc h a p wij ze n, waa ri n z e t oc h alle m a al a a n elkaa r gelijk zij n, d a n z o u m e n h e t z elf de d oe n, als wa t m e n tege nwo o r dig z o o n s t ui mig d o e t, als m e n d e Duits er s o p h u n Duit se r sc h a p wijs t. Het Duit se r sc h a p lijk t j uis t h ele m a al o p h e t bije n d o m, o m d a t h e t d e n o o d z a k elijk h ei d va n s plitsinge n e n s e p a r a ties in zic h d r a agt, z o n d e r nie t te mi n t o t d e laa t s te s e p a ra tie d o o r te d ri nge n, waar m e t d e volko m e n d o o rvoering va n h e t se p a r er e n, h e t ein d e erva n versc hijn t: ik b e d o el t o t a a n d e s e p a r a tie va n d e m e n s va n d e m e n s. Het Duit se r sc h a p sc h ei d t zic h weliswa ar in versc hille n de volkere n e n s t a m m e n, d.w. z. bije n k o rve n, m a a r d e ee nling, die d e eige n sc h a p be zit, ee n Duit se r t e zij n, is n og n e t z o m a c h t eloo s als d e af z o n d e rlijke bij. En t oc h k u n n e n allee n m a a r d e ee nlinge n zic h vere nige n e n alle volks allia n tie s e n b o n d e n zij n e n blijve n m e c h a nisc h e s a m e n s tellinge n, o m d a t d e s a m e n k o m e n d e n, voor z over te n mi n s t e d e “volkere n” als s a m e nge ko m e n e n b e sc h o uw d k u n n e n wor d e n,
132
willoos zij n. Pas m e t d e laat s t e s e p a r a tie ei n dig t d e s e p a r a tie z elf e n slaa t in vere niging o m. De n a tio nalis te n n u, d oe n m o eite o m d e a b s t r ac te, levenlo z e ee n h ei d va n h e t bije n d o m t o t s t a n d te b re nge n; m a a r d e zic h z elf zij ne r s, z ulle n voor d e z elfgewilde ee n h ei d, d e vere niging, vech te n. Het is h e t ke n m e r k va n alle re actio n aire verla nge n s, d a t z e iet s alge m ee ns, a b s t r ac t s, ee n leeg, leve nloo s begrip wille n re s t a u re re n, waa r tege n d e zic h z elf zijner s, h e t s t evige, leve n svolle a f zo n derlijke uit d e war b oel va n d e alge m e e n h e d e n t r ac h t e n te bevrij d e n. De reac tio n aire n z o u d e n graag ee n volk, ee n n a tie uit d e gro n d wille n s t a m p e n; d e zic h z elf zijn d e n, h e b b e n allee n m a a r zic h z elf o p h e t oog. In we rkelijk hei d valle n bei de s t r evinge n, die t ege nwo o r dig a a n d e o r d e va n d e d ag zij n, n a m elijk h e t h e r s tel va n d e p r ovinciale rec h te n, va n d e o u d e s t a mi n d elinge n (Fra nke n, Beiere n, e n z. Lausit z, e n z.) e n h e t h e r s t el va n d e h ele ge z a m e nlijke n a tio n aliteit, in éé n s t reve n s a m e n. Maar d e Duit se r s z ulle n d a n p a s ee n sge zi n d wor de n, d.w.z. zich vere nige n, als z e z o wel h u n bije n d o m, als alle bije n k o rve n o mverwe r p e n; m e t a n de re woor d e n: als z e m e e r zij n d a n Duit se r; p a s d a n k u n n e n z e ee n “Duit se vere niging” vor m e n. Niet t o t h u n n a tio n aliteit, nie t in h e t m o e d e rlijf z o u d e n z e te r ug m o e te n willen ke re n, o m we de rge b o re n te wor d e n, m a a r ie de ree n m o e t in zic h z elf t e r ugkere n. Wat b elac h elijk s e n ti m e n t eel als d e e ne Duitse r d e a n d e r e d e h a n d geeft e n m e t h eilige h uiver d e h a n d d r u k t, o m d a t “hij o o k ee n Duit se r is”! Daar d o o r is hij iets goe d s! Maar d a t z al t oc h allee n m a a r voo r z ola ng voo r a a n d o e nlijk gelde n, als m e n m e t “broe de rlijk hei d” d w ee p t, d.w.z. als m e n ee n “fa milie m e n t aliteit” h eeft. Van h e t bijgeloof va n d e “piëteit”, van d e “broe d e rlijk h eid” of “kin d erlijk hei d” of h oe die week ha r tige pië teit sfr a s e n a n d e r s o o k m o g e n lui de n, va n d e fa miliegees t k u n n e n d e n a tio n aliste n, die éé n gro te fa milie va n Duit se r s willen h e b be n, zic h nie t bevrij de n. Overige n s z o u d e n d e z oge n a a m d e n a tio n aliste n allee n m a a r zic h z elf goe d m o e te n begrij pe n, o m zic h bove n d e ge hec h t h ei d a a n h e t ge m o e d elijke Duit se r d o m m e re n t e ver heffe n. Want d e vere niging t o t m a t e riele d o elein d e n e n bela nge n, die z e va n d e Duit se r s eise n, loo p t im m e r s o p nie t s a n d e r s d a n ee n vrijwillige vere niging uit. Carriere r oe p t vol gees t d rift ui t: “De s p o o rwege n zij n d e die p e r blikke n d e oge n va n d e weg n a a r ee n volksleve n , z o als in z o’n be t eke nis n og n e rge n s is voo rgek o m e n”. Zeer juis t, h e t z al ee n volksleve n zij n, d a t ne rge n s voo rgek o m e n is, o m d a t h e t gee n volk sleve n is. Ver de r be s t rij d t Carriere zic h z elf (blz. 1 0). “De z uivere m e n s elijk h eid of m e n s h ei d k a n niet be te r d a n d o o r ee n, zij n mi s sie verv ulle n d, volk t o t s t a n d wo r d e n geb r ac h t.” Daar d o o r i m m e r s blijkt allee n d e volksa a r d. De vervaag d e alge m ee n h ei d s t a a t lager, d a n d e in zic h z elf be slote n ges t alte, die ee n h e el z elf is e n als leve n d lid va n h e t wer kelijk alge m e ne, h e t georga nisee r de, leeft.” Maar die “vervaag d e alge me e n h ei d” is juis t h e t volk e n ee n m e n s p a s d e “in zic h z elf be slo te n ges t alte.” Het o n p e r s o o nlijke va n d a tge ne, wa t m e n “volk, n a tie” n o e m t, is o o k d ui d elijk, d o o r d a t ee n volk, d a t zij n ik z o goe d m ogelijk t evo o r sc hijn wil late n k o m e n, ee n willoos h ee r s er a a n h e t h o of d s telt. Het h eeft he t alte r n a tief, óf a a n ee n vor s t o n d e rwo r p e n t e zij n, die allee n m a a r zich z elf, zijn individ ueel goe d d u n k e n verwe z e nlijkt, d a n ke n t h e t aa n d e “abs ol u te h ee r se r” nie t d e eige n, z o ge n a a m d e volkswil t oe, óf ee n vor s t o p d e t r o o n t e z e t te n, die gee n eige n wil d oe t gelde n, d a n h e eft h e t ee n willoze vor s t, wie n s pla a t s m i s sc hie n eve ngoe d d o o r ee n goe d lo pe n d u u rwe r k verv ul d z o u k u n n e n wo r de n - . Daar o m m a g h e t in zic h t m a a r éé n s t a p ver d e r ga a n; d a n blijkt va n z elf, d a t h e t volk s - ik ee n o n p e r s o o nlijke, “gees telijke” m a c h t is, d e wet. Het ik va n h e t volk, volgt hier uit, is ee n s p o ok, niet ee n ik. Ik be n allee n m a a r ee n ik, d o o r d a t ik mij z elf m a a k, d.w. z. d a t niet ee n a n d e r m ij m a a k t, m a a r ik mij n eige n werk m o e t zij n. Maar h o e s t a a t h e t eige nlijk m e t h e t volks - ik? Het toev al s p e elt h e t h e t volk in d e h a n d, h e t t o eval geeft
133
h e t d e ee n of a n d e re gebo re n m e e s t e r, t oevallighe d e n versc h affe n h e t d e gek o z e n e; h e t is nie t h e t p r o d u k t va n h e t “soeverein e” volk, z o als ik mij n p r o d u k t be n. Stel je voor d a t m e n je z o u willen wijs m a ke n, d a t jij nie t jo uw ik b e n t, m a a r d a t Ha n s af Koen jo uw ik z o u zij n! Zo gaa t h e t ec h te r m e t h e t volk e n t e rec h t. Wan t h e t volk b e zit n e t z o mi n ee n ik, als d e elf pla ne te n s a m e n gereke n d ee n ik h e b be n, ofsc h o o n z e o m ee n ge m ee n sc ha p p elijk m i d delpu nt h ee n walse n. Teke ne n d is d e uit s p r a a k va n Bailly voor d e slave n m e n t aliteit, die m e n z o wel voor h e t s oeverei ne volk, als voor d e vor s t h eeft. “Ik be zit, z eg t hij, gee n ex tr a - vers t a n d m e e r, als h e t alge m e ne ver s t a n d zic h uitge s p r o ke n h eef t. Mijn eer s te wet wa s d e wil van d e n a tie: z o d r a die zic h ver z a m el d h a d, h e b ik ver d e r niet s m e e k u n n e n d o e n, d a n h a a r s oeverei ne wil.” Hij wil gee n “extr a - vers t a n d” b e zit te n e n t oc h is h e t j uis t d a t ext ra vers t a n d, d a t alles t o t s t a n d b re ng t. Zo d o e t Mirabea u zij n b e s t m e t zij n wo o r d e n: “Gee n m a c h t te r werel d h eef t h e t r ec h t, t o t d e ver tege nwo o r diger s va n d e n a tie t e z egge n: ik wil!” Zoals bij d e Grieke n, z o u m e n t ege nwo o r dig gr aag va n d e m e n s ee n “zoo n p olitico n” willen m a ke n, ee n s t a a t s b u rge r of p olitiek m e n s. Zo b e sc h o u w d e m e n h e m la nge tij d als “he m elb u rge r”. De Griek wer d ec h te r tegelijker tij d m e t zij n sta at ver n e d e r d, d e h e m elb u rge r wor d t h e t m e t d e h e m el; wij d a a re n t ege n wille n nie t tegelijke r tij d m e t h e t volk, d e n a tie e n n a tio naliteit o n d e rg aa n, wille n nie t lo u te r politieke m e n s e n of p olitici zij n. Naar “volksgel uk” s t r eef de m e n s e d e r t d e revolu tie e n te rwijl m e n h e t volk gelukkig, groo t e n d e rgelijke m a a k t, m a a k t m e n o n s o n gelu k kig: h e t volksgelu k is m ij n o ngeluk! Wat ee n lege p r a a tje s verko n dige n m e t e m p a t hisc h vert o o n d e p olitieke liberale n; d a t zie t m e n juis t weer in Nauwerk’s “Over d e d e el n a m e a a n d e s t a a t’. Daa ri n wor d t over d e o nve r sc hillige n e n a p a t hisc he n geklaag d, die nie t in d e volle dige zi n va n h e t wo o r d s t a a t s b u rger zij n e n d e sc h rijver s p r eek t, alsof m e n in h e t ge h eel gee n m e n s z o u k u n n e n zij n, als m e n niet actief a a n h e t s t a a t swe z e n d e el nee m t, d.w.z. wa n n ee r m e n gee n p oliticu s is. Daa ri n h e ef t hij gelijk; wa n t als d e s t a a t als h o e d e r van al h e t “me n s elijke” geld t, d a n k u n n e n wij niet s m e n s elijk s b e zit te n, z o n d e r aa n h e m d e el t e n e m e n. Maar wa t z egt d a t over d e egoïs te n? In h e t ge h eel niet s, o m d a t d e egoïs t voo r zic h z elf d e h oe de r va n h e t m e n s elijke is e n t o t d e s t a a t allee n d e woo r d e n s p ree k t: ga uit mij n z o n. Allee n m a a r wa n n ee r d e s t a a t m e t zij n eige n - a a r d in a a n r a king k o m t, s t elt d e egoïs t d a a dwer kelijk bela ng in h e m. Wan n ee r d e ka m e rgeleer d e d e t o e s t a n d va n d e s t a a t nie t p u bliceer t, z o u hij zic h d a n m e t h e m m o e t e n b e m o eie n, o m d a t h e t zij n “heiligs te plich t” is? Waaro m z o u hij, z ola ng d e s t a a t h e t h e m n a a r we n s m a a k t, va n zij n s t u die m o e t e n af zie n? Late n t oc h zij, die d e t oe s t a n d in h u n eige n b ela ng a n de r s z o u d e n willen zie n, zic h d a a r m e e b e zig h o u d e n. De “heilige plich t” z al n o oit e n t e ni m m e r die lie de n e r t oe b re nge n, over d e s t a a t n a te d e n k e n, n e t z o mi n als z e uit “heilige plic h t” discipele n va n d e we te n sc h a p, k u n s t e n a a r s e n z. wo r d e n. Allee n h e t egoïs m e ka n z e d a a r t oe a a n z e t te n e n d a t z al h e t, z o d r a h e t veel b e r o er d e r is gewor d e n. Laat je die m e n s e n zie n, d a t h u n egoïs m e b e m o eie nis m e t h e t s t a a t swe z e n eis t, d a n z ul je he n nie t dikwijls h oeve n o p t e r o e p e n; a p p eleer je d a a r e n t ege n o p h u n va de rla n d slief de e n d e rgelijke, d a n z ult je d e z e “lief de s die n s t” la ng voo r d ove n p r e dike n. Nat u u rlijk z ulle n d e egoïst e n, o p h u n m a nie r, h ele m a al niet a a n d e s t a a t d eelne m e n. Een ec h te liberale uit s p r a a k geeft Na uwe rk, (blz. 1 6): “De m e n s verv ult p a s d a n zij n r oe pi ng volko m e n, als hij zic h m e d elid van d e m e n s h ei d voelt e n weet, e n als z o d a nig werk z a a m is. De ee nling ka n d e idee va n h e t m e n s do m niet verwe z e nlijke n, als hij nie t o p d e h ele m e n s h ei d s t e u n t, e n nie t z o als Anä o s uit h a a r zij n k r ac h t e n p u t.”
134
En o p d e z elf de pla a t s h e e t h e t: “De ver h o u di ng va n d e m e n s t o t d e “res p u blica” wo r d t uit t he ologisc he oog p u n t t ot ee n z uivere p rivé - z a a k o n twaa r d t e n d e r h alve weg verlooc he n d”. Alsof d e p olitieke o pva t ti ng h e t m e t d e religie a n d e r s ge d a a n h eef t. Daar is d e religie ee n “privé - z a a k”. Wan nee r d e m e n s e n, in plaa t s va n d e h eilige plich t”, d e “bes te m mi ng va n d e m e n s”, d e “roe pi ng t o t h e t volle m e n s d o m ” e n d e rgelijke geb o d e n, voo rge h o u d e n z o u wo r d e n, d a t h u n eige n bela ng verko m m e r t , als z e d e s t a a t in alles zij n ga ng late n gaa n, d a n z o u d e n z e z o n d e r tira de s z o t oege s p r oke n m o e t e n wo r d e n, als m e n h e n in ee n b e slis se n d oge n blik z o u m o e t e n t oe s p re ke n, als m e n zij n d o el wil b e reike n. In d e plaa t s d a a rva n z eg t d e t he oloogvija n dige sc h rijver: “Zo e r o oit ee n tij d is gewee s t, d a n is h e t z e k e r d e o n z e, waa ri n d e staat o p al d e zijne n a a n s p r a a k m a a k t. De d e n k e n d e m e n s zie t ee n plicht in d e d e el na m e a a n d e t h e o rie e n p r a k tijk va n d e s t a a t, ee n va n d e h eiligste plic ht e n, die o p h e m r u s t e n,” e n n ee m t d a n d e “onvo o rwaa r d elijke n o o d z a k elijk hei d, d a t ie de ree n a a n d e s t a a t d eelnee m t”, in overweging. Politic us is e n blijf in alle ee uwigh ei d hij, bij wie d e sta at in h o of d of h a r t of in b ei de n zit, d e d o o r d e s t a a t be z e te ne of sta atsgelovige. “De s t a a t is h e t m e e s t n o o d z a kelijke m i d d el voo r d e volle dige o n t wikkeling va n d e m e n s h ei d.” Hij is he t o nge twijfel d gewee s t, z ola ng wij d e m e n s h ei d wilde n o n twikkele n ; m a a r wa n nee r wij o n s z elf wille n o n twikkele n, ka n hij voo r o n s allee n m a a r ee n bele m m e ri ng zij n. Kan m e n n u n og s t a a t e n volk h e rvo r m e n e n ver be te re n? Net z o mi n als d e a d el, d e gee s t elijkh ei d, d e ke rk, e n z.: m e n k a n z e o p h effe n, ver nietige n, af sc h affe n, nie t h e rvor m e n. Kan ik d a n o n zi n d o o r h e rvo r mi ng in zi n vera n d e re n, of m o e t ik d a t gewoo n late n valle n? Het is voo r t a a n niet m ee r o m d e sta at (de gro n d we t e n z.) te d o e n, m a a r o m m ij. Daar m e e ver zi nke n alle vrage n over vor s te n m a c h t, co n s tit u tie e n z. in h u n ware afgr o n d e n h u n ware niet s. Ik, d a t niet s, z al mij n schep pin ge n uit mij z elf t e voo r sc hij n d rijve n. Tot h e t h o of d s t u k va n d e m a a t sc h a p pij h o o r t o o k “de p a r tij”, wier lof m e n o nla ng s gez o nge n h eeft. In d e s t a a t gel d t d e p artij. “Partij, p a r tij, wie z o u z e niet n e m e n!” Maar d e ee nling is u niek, gee n lid va n d e p a r tij. Hij vere nigt zic h vrijwillig e n sc h ei d t zic h weer vrijwillig af. De p a r tij is niet s a n d e r s d a n ee n s t a a t in d e s t a a t e n in d e z e kleine re bije n s t a a t, m o e t d a n ook weer “vre de” h ee r se n, n e t als in d e gro te re. Juis t zij, die h e t h a r d s te sc h ree uwe n, d a t in d e s t a a t ee n oppositie m o e t b e s t a a n, ijvere n t ege n elke o n e nig heid in d e p a r tij. Een bewijs, d a t ook zij allee n m a a r éé n s t a a t wille n. Niet o p d e s t a a t, m a a r o p d e u nieke, s t r a n d e n alle p a r tije n. Niets h o o r t m e n tege nwoor dig vaker d a n d e ver m a ni ng, zij n p a r tij t r o u w t e blijve n; niet s verac h t e n p a r tij - m e n s e n z o z ee r als ee n p a r tijga nger. Men m o e t voor zij n p a r tij d o o r dik e n d u n gaa n e n h a a r voor n a a m s t e p ri ncipe s o nvo o rwa ar d elijk goe d k e u re n e n vertege nwoor dige n. Net z o e rg als m e t geslo te n ge zelsc h a p p e n, is h e t hie r ec h te r nie t, o m d a t d e z e h u n m e d ele de n aa n vas te regels of s t a t u te n bi n d e n (b.v. d e o r d e n, d e Je z uiete n e n z.) Maar d e p a r tij h o u d t t oc h o p h e t z elf d e oge n blik o p, vere niging te zij n, waa r z e be p a al de p ri nci pe s bi n d e n d m a a k t e n die t ege n a a nvallen ver z e ke r d wil zie n; d a t oge n blik is ec h t er juist d e geb o o r te d a a d va n d e p a r tij. Ze is als p a r tij al ee n
135
gebore n m a a tscha p pij, ee n d o d e vere niging, ee n fixe gewor d e n idée. Als p a r tij va n h e t a b s ol u tis m e, ka n z e niet willen, d a t h a a r le de n aa n d e o n o m s t o t elijke waa r h ei d va n h a a r p ri nci pe s twijfele n; z e z o u d e n d e z e twijfel allee n k u n n e n k oe s t e re n, als z e egoïs tisc h ge noeg z o u d e n zij n, n og iet s b uite n h u n p a r tij te wille n zij n, d.w. z. o n p a r tij dig. On pa r tij dig k u n n e n z e als p a r tij m e n s e n nie t zij n, m a a r allee n als egoïste n. Ben je p r o t e s t a n t e n h o o r je d u s t o t d e z e p a r tij, d a n m a g je allee n m a a r h e t p r o t e s t a n tis m e rec h tvaa r dige n, in elk geval “reinige n”, nie t verwer p e n; be n je ch ris te n e n h o o r je t o t d e m e n s e n va n d e c h rist elijke p a r tij, d a n k a n jij je als m e d elid va n d e z e p a r tij, m a a r allee n als je egoïs m e, d.w. z. o n p a r tij dig hei d, jo u d a a r t o e aa n z e t, nie t d a a r bove n ver heffe n. Wat ee n ins p a n ni nge n h e b be n d e ch ris te n e n t o t a a n Hegel e n d e co m m u nis te n t oe, zic h ge tr oo s t, o m h u n p a r tij s t e r k te m a k e n; z e bleve n e r bij, d a t h e t c hris te n d o m d e ee uwige waa r hei d m o e s t b eva t te n e n m e n die allee n n og m o e s t vin d e n, vas t s t elle n e n rec h tvaa r dige n. Kor to m, d e p a r tij ver d r a agt gee n o n p a r tij dig hei d e n j uist hieri n d uik t h e t egoïs m e o p. Wat ka n mij d e p a r tij sc hele n. Ik z al t oc h ge n oeg m e n s e n vin d e n, die zic h m e t mij vere nige n , z o n d e r o p m ij n vlag t e z we re n. Wie va n d e e ne p a r tij n a a r d e a n de re overgaa t, sc h el d t m e n m e t ee n voo r “overlo p e r” uit. De z e delijk heid eis t ec h te r, d a t m e n bij zij n p a r tij blijft, e n h a a r afvallig wo r d e n, be te ke n t zic h m e t d e sc h a n dvlek va n d e “on t r o uwe” b e z o e d ele n; allee n d e eige n - a a r d ke n t gee n gebo d va n “tro uw, a a n h a n k elijk hei d, e n z.”, d e eige n - aa r d s t a a t alles t o e, o o k d e afvallighei d, d e over s t a p. Onb ew u s t late n z elf s o o k d e z e d elijke n zic h d o o r d a t gro n d begi nsel leide n, wa n nee r he t er o m gaa t, ee n n a a r h u n p a r tij ove rgelo p e n e te be oor d ele n, ja, z e m a ke n wel p r o s eliete n; zij z o u d e n zic h er tegelijker tij d va n b ew u s t m o e t e n wo r d e n, d a t m e n wel on ze delijk z o u m o e te n h a n d ele n, o m uit zic h z elf te h a n d ele n, d a t wil hie r z e gge n, d a t m e n d e t r o u w, ja z elfs zij n ee d m o e t b reke n, o m zic h z elf t e beve s tige n, in plaa t s va n d o o r z e d elijke co n si d er a ties b e p a al d t e wo r d e n. In d e oge n va n d e lie de n va n ee n s t re ng z e d elijk o o r d e el, wis selt ee n afvallige s te e d s t u s s e n twee ver sc hille n de kle ure n e n hij z al nie t ge m a k k elijk jo uw vert r o u we n win n e n; a a n h e m kleeft d e vlek va n d e “o n t r o uw,” d.w.z. ee n o n z e d elijk h eid. Bij d e m a a t sc h a p p elijke lage m a n vin d t m e n d a t in zic h t bijn a alge m e e n; d e verlich te n r a ke n, z o als altij d, ook hie r in o n z e ke r h ei d e n verwar ri ng e n d e, in h e t p ri ncipe va n d e z e d elijk hei d n o o d z a kelijke rwijs a a n we zige, t ege n s t rij dig heid k o m t bij h e n wege n s d e verwa r ring van h u n begri p pe n nie t t o t ee n d ui d elijk be sef. De afvallige n gewoo nweg o n z e d elijk n oe m e n, d u rve n z e niet, o m d a t z e z elf t o t afvallig heid, t o t overlo p e n va n d e e ne religie n a a r d e a n d e re e n z., verleide n e n h e t s t a n d p u n t va n d e z e d elijk h ei d, k u n n e n z e t oc h ook nie t o pgeve n. En t oc h z o u hier d e gelege n h ei d ligge n, o m d e z e d elijk h ei d te verlate n. Zijn s o m s d e zic h z elf - zij n d e n, of d e u nieke n ee n p a r tij? Hoe z o u d e n z e zic h z elf k u n n e n zij n, als z e bij ee n p a r tij h o re n d e n z o u d e n zij n? Of m o e t m e n h e t m e t gee n e n kele p a r tij h o u d e n? Juist als m e n zic h bij h a a r a a n sl uit e n h a a r kring be t r ee d t, k n o o p t m e n ee n vere niging m e t h a a r a a n, die z o la ng d u u r t, als p a r tij e n ik ee n e n h e t z elf de d oel n a s t r eve n. Maar va n d a ag d e el ik n og d e t e n d e n s va n d e p a r tij e n m o r ge n ka n ik h e t al nie t m e e r e n wo r d h a a r “o n t r o u w”. De p a r tij h eef t niet s binde n ds (ver plich te n d s) voor m ij z elf e n ik re s p ec tee r h a a r nie t; bevalt zij mij nie t m e e r, d a n z al ik h a a r vija n dig bejege n e n. In elke p a r tij, die ee n gevoel va n eige nwa a r d e a a n zic h z elf e n h a a r b e s t a a n o n tlee n t, zij n d e m e d ele de n in die m a t e o nvrij of b e t er o n eige n, z e mi s se n in die m a t e egoïs m e,
136
n a a r m a t e z e he t verla nge n va n d e p a r tij die ne n. De z elfs t a n dig hei d va n d e p a r tij be p a alt d e o n z elfs t a n dig heid va n d e p a r tijle de n. Een p a r tij ka n, va n wa t voor s oo r t z e o o k is, n o oit ee n geloofs b elijde nis mi s s e n. Wan t in h e t p ri ncipe va n d e p a r tij m o e te n d e aa nge slo te n e n gelove n , h e t m ag d o o r h e n niet in twijfel get rokke n e n t e r disc u s sie ges tel d wo r d e n, h e t m o e t h e t z e ke re, o n be twijfelba re voor h e t p a r tijlid zij n. Dat wil z egge n: m e n m o e t ee n p a r tij m e t lijf e n ziel t oe be h o re n, a n d e r s is m e n nie t waa rac h tig p a r tij m a n, m a a r mi n of m e e r ee n egoïs t. Koes te r ee n twijfel aa n he t christ e n d o m e n je be n t al gee n ch ris te n m e e r, je h e b t je t o t d e “onbe sc ha a m d h ei d” ver heve n, d a a r over ee n vraag t e s telle n e n h e t ch ris te n d o m voo r jo uw egoïs tisc he rec h te r s t oel t e d a ge n. Jij h e b t je aa n h e t ch ris te n d o m, d e z e p a r tij z a a k (wa n t b.v. z a a k va n d e jo de n, van ee n a n d e re p a r tij, is h e t im m e r s nie t) be zo n digd . Maar h e t ga je goe d, als jij je nie t laa t afsc h rikke n: jo uw o n b e sc h a a m d h ei d h el p t je a a n d e eige n - aa r d. Da n z o u d u s ee n egoïs t n o oit p a r tij k u n n e n kie ze n of n e m e n? Toc h wel, allee n k a n hij zic h nie t d o o r d e p a r tij late n p a kk e n e n in ne m e n. De p a r tij blijft voo r h e m altij d nie t s m e e r d a n ee n p artij: hij is va n d e p a r tij, hij n e e m t d eel. De be s te s t a a t z al blijkbaa r diege ne zij n, die d e loyaals te b u rge r s h e eft e n h o e m e e r d e o n d e r d a nige m e n t aliteit va n w etsgetro u w h eid verlo re n gaa t, d e s te m e e r z al d e s t a a t d a t sys t ee m va n d e z e d elijkheid, d a t z e d elijk leve n z elf, a a n k r ac h t e n d e u g d elijkh eid verkleine n. Met d e “goe de b u rger s” vergaa t o o k d e goe d e s t a a t e n los t zic h in a n a rc hie e n we t teloos hei d o p. “Achting voor d e wet”. Doo r d e z e s t o pverf wor d t h e t s t a a t sge h eel s a m e n ge h o u d e n. “De wet is h eilig e n wie d a a r t ege n z o n digt is ee n m isd a diger”. Zon d e r m i s d a a d gee n s t a a t: d e z e d elijke werel d —— e n d a t is d e s t a a t — zi t vol sc h el m e n, be d rieger s, le uge na a r s, dieve n e n z. O m d a t d e s t aa t d e “h eersch a p pij v a n de w et”, d e hiër arc hie erva n is, ka n d e egoïst zic h in elk geval, waa r zij n bela n g tege n d a t va n d e s t a a t in d r uis t, allee n via d e m i s d a a d bevre dige n. De s t a a t ka n nie t n ala te n te eise n, d a t zij n we t te n e n vero r d e ni nge n h eilig zij n. Daa r bij geld t d a n d e ee nling n e t als d e on h eilige (bar h a a r, n a t u u r m e n s, “egoïs t”) voo r d e s t a a t, z o als hij d o o r d e ke r k ook ooit be sc h o uw d wer d; voor d e ee nling n e e m t d e s t a a t d e ni m b u s va n ee n h eilige a a n. Dus s t elt hij ee n d u elleerwe t o p. Twee m e n s e n die h e t er over ee n s zij n, d a t zij voor ee n z a a k (maak t nie t uit wa t voo r) h u n leve n o p h e t s p el willen z e t t e n, z ulle n d a t nie t m oge n, o m d a t d e s t aa t h e t nie t wil h e b b e n: hij z e t er ee n s t r af o p. Waar blijft d a n d e vrijhei d va n d e z elfbe sc hikking? Het is iet s h e el a n d e r s, wa n ne er, z o als bv. in Noor d - Ame rika, d e m a a t sc h a p pij b e p a alt, d e d u ella n te n d e m ogelijke o n a a nge n a m e gevolge n va n h u n d a a d z elf t e late n d r age n, bv. o n t t re k king va n h e t t o t n u t oe ge n o te n k re diet. Kre diet weigere n, d a t is ie de r s eige n z a a k e n wa n ne er ee n s ociëteit h e n, o p d e z e of ge ne gro n d, d a t wil o n t t re k ke n, d a n k a n d e be t r okke ne zic h niet be klage n over d e be p e r ki ng va n zij n vrijheid: d e s ociëteit d o e t hie r j uis t h a a r vrijhei d gelde n. Da t is gee n z o n d a a r s s t r af, gee n s t r af voo r ee n m isd a a d . Het d u el is d a a r gee n mi s d a a d, m a a r allee n ee n d a a d, waa r d e s ociëteit t ege n m a a t r egele n t ege n n e e m t, ee n ver weer ins telt. De s t aa t d a a re n t ege n b e s te m p elt h e t d u el t o t ee n m i s d a a d, d.w.z. t o t ee n bele diging va n zij n h eilige we t: hij m a a k t h e t t o t ee n cri mi nele z a a k. Laat die s ociëteit h e t a a n h e t b e sl uit va n d e ee nling ove r, of hij zic h d e o n a a nge n a m e gevolge n e n d e o nge m a k kelijk h e d e n va n zij n m a nier va n h a n d ele n o p d e h als wil h ale n e n erke n t hij d a a r d o o r zij n vrije b e slis sing, d a n h a n d elt d e s t a a t juis t o m gekee r d, o m d a t hij h e t be sl uit va n d e ee nling be twist e n d a a rvoo r zij n eige n b e sluit, d e s t a a t swe t, h e t allee n rec h t t oeke n t, z o d a t, wie h e t geb o d va n d e s t a a t over t ree d t, be sc h o uw d wor d t, als h a n d el de hij t ege n h e t go d d elijk geb o d; ee n m e ni ng, die t eve n s d o o r d e ke rk in ac h t ge no m e n wor d t. Go d is d a a r h e t h eilige o p zic h z elf e n d e geb o d e n
137
va n d e ke r k, eve nals va n d e s t a a t, zij n d e geb o d e n va n d a t h eilige, d a t h e t d o o r mi d d el va n zij n ge z alf de n e n God sge na dige h e r e n a a n d e we reld d o e t t o e k o m e n. Ha d d e ke r k dood zo n de n , d e s t a a t h e eft m isda de n, w a a r de doodstra f op sta at , h a d d e ke rk ketters, d a n h eef t hij hoogverr aders, d e ke r k ker kstraf fe n , hij stra frec htelijke s t r affe n, d e ee n inq uisitie- p r oce s s e n, hij fiscale, ko r t o m d a a r z o n d e n, hie r mi s d a d e n, d a a r z o n d a a r s, hier m i s d a dige rs, d a a r inq uisitie e n hier in q uisitie. Zal d e h eilig heid va n d e s t a a t nie t, n e t als die va n d e ke r k, valle n? De h uiver voo r zij n we t te n, d e ee r bie d voo r zij n h o og hei d, d e d e e m oe d va n zij n “o n d e r d a n e n”, z al d a t blijve n? Zal zij n “heilige nge zich t” nie t o n t sier d wor d e n? Wat ee n d wa a s hei d, va n d e s t a a t s m ac h t t e verla nge n, d a t z e m e t d e ee nling ee n ee rlijke s t rij d z o u aa nga a n e n, z o als m e n zic h bij d e p e r svrijheid uit d r u k t, z o n e n win d eerlijk z o u d ele n. Wan nee r d e s t a a t, d e z e idee, ee n gelde n d e m a c h t z al zij n , d a n m o e t hij juist ee n h oge re m a c h t te n o p zic h t e va n d e ee nling zij n. De s t aa t is “heilig” e n m a g zic h d e “sc ha a m t elo z e aa n tijginge n” va n d e ee nling nie t late n welgevalle n. Is d e s t aa t h eilig, d a n m o e t er ce n s u u r zij n. De p olitieke liberale n geve n h e t eer s te e n b e s t rij d e n d e co n s e q ue n tie. In iede r geval verle ne n z e h e m r e p r e s sieve m a a t regele n, wa n t z e blijven er bij, d a t d e s t a a t m e e r is d a n d e ee nling e n ee n rec h tvaa r dige wra ak uit oefe n t, s t r af ge na a m d. Straf h eef t allee n d a n ee n be t eke nis, als z e d e b oe te d o e ni ng voo r d e b ele diging va n iet s h eiligs z al ver sc haffe n. Is iet s voor ie m a n d h eilig, d a n ver die n t hij z e k e r s t r af, als hij d a t vija n dig bejege n t. Een m e n s, die ee n m e n s e nleve n laa t be s t a a n, o m d a t h e t h e m h eilig is e n ee n sc h r oo m voor h e t a a n t a s te n erva n k oe s te r t, is j uis t ee n religie u s m e n s. Weitling legt d e mi s d a a d d e “ma a t sc h a p p elijke wa n o r d e” t e n las te e n leeft in d e verwac h ti ng, d a t o n d e r co m m u nis tisc h e voo r zie ninge n d e mi s d a d e n o n m o gelijk wor de n, o m d a t d e verleidi nge n er t oe, b.v. h e t geld, wegvallen. O m d a t ec h te r zij n georga nisee r de m a a t sc ha p pij ook t o t iet s h eiligs e n o n sc h e n d b a a r s ver h eve n wo r d t, verreke n t hij zic h m e t d e z e goe d h a r tige m e ni ng. Men se n, die zic h m e t d e m o n d t o t d e co m m u nis tisc he m a a t sc ha p pij be ke n n e n e n o n d e r h a n d s a a n h a a r o n d e rga ng wer ke n, z ulle n niet fale n. In “Genee s mi d d ele n tege n d e n a t u u rlijke re s t va n m e n s elijke kwale n e n z w a k he de n”, m o e t Weitling t oc h al be r u s t e n e n “gen ee s mi d d ele n” b ewij ze n altij d al, d a t m e n d e ee nlinge n als t o t ee n b e p a al de “heil geroe p e n” b e sc h o u w d e n z e int u s se n n a a r d e m a a t s t af va n d e z e “me n s elijke r o e pi ng” z al be h a n d ele n. Het ge nees mid del of d e ge ne zi ng is allee n m a a r d e keer zij d e va n d e stra f; d e ge ne zi n gst heorie loo p t p a r allel m e t d e straft heorie; zie t d e ee n in h a n d eling ee n zic h b e z o n dige n tege n h e t rec h t, d a n be sc h o uw t d e a n d e r z e als ee n zic h b e z o n dige n va n d e m e n s tege n zic h z elf, als ee n af dwaling va n zij n ge z o n d h ei d. Het j uis te ec h te r is, d a t ik z e nie t b e sc h o u w als ee n h a n d eling, die volge ns m ij juist, of volge ns m ij onj uist is, voor mij vija n dig of vrie n d elijk, d.w. z. d a t ik die als mij n eige n do m b e h a n d el, d a t ik ver z o rg of ver nietig. “Mis daa d” of “ziekte” is bei de gee n egoïstische o pva t ti ng va n d e z a a k, d.w.z. gee n be oor d eling v a n m ij z elf uit, m a a r va n uit iets a n d ers, n a m elijk of h e t óf h e t recht, h e t alge m e ne, óf d e ge z o n d h ei d, d e els va n d e ee nling (va n d e zieke), d e els va n h e t alge m e ne (de m a a t sc h a p pij), kwe t s t. De “mis d a a d” wo r d t m e t o nver bi d d elijk h ei d be h a n d el d, d e “ziekte” m e t “liefelijke mil d h ei d, m e d elijd e n”e n d e rgelijke. De mi s d a a d wor d t gevolgd d o o r d e s t r af. Valt d e m i s d a a d, d o o r d a t h e t h eilige ver dwijn t, d a n ka n h e t nie t a n d e r s, d a n d a t d e s t r af in d e z e val m e ege slee p t m o e t wor de n; wa n t ook zij h eef t allee n m a a r b e te ke nis tege n over iets h eiligs. Men h eef t d e ke rk s t r affe n afge sc h af t. Waar o m? O m d a t h e t, h o e ie m a n d zic h t ege n over d e “heilige n go d” z al ge d r age n, ie de r s eige n z a a k is. Zoals ec h te r ee n s t r af, d e z e ke r k s t r af, gevalle n is, z o m o e te n alle s t r affe n valle n. Zoals d e z o n d e tege n d e z o ge n a a m d e Go d d e eige n
138
z a a k va n d e m e n s is, is d a t ook tege n elke s o o r t z o ge n a a m d e h eiligheid. Volge n s o n z e s t r afrec h t t he o rieë n, waa r m e n zic h m e t d e “eige n tij d s e ver be te ri ng” e rva n vr uc h t elo o s af t ob t, wil m e n d e m e n s e n voor d e z e of ge ne “o n m e n s elijk h ei d” stra ffe n e n m a a k t m e n, d o o r h a a r inco n s e q ue n tie, h e t dw a z e va n d e z e t h e o rieë n bij z o n d e r d ui delijk, o m d a t m e n d e kleine dieve n h a ng t e n d e gro te laa t lo p e n. Voor h e t sc h e n d e n va n d e eige n d o m h eeft m e n h e t t uc h t h uis e n voo r “ge d ac h t e dw a ng”, h e t o n d e r d r u k ke n va n d e “na t u u rlijke m e n s e n r ec h te n”, slec h t ver m a ni nge n e n ver z o e ke n. De s t r afco dex be s t aa t allee n d o o r h e t h eilige e n ver d wijn t va n z elf, als m e n d e s t r af o pgeeft. Overal wil m e n tege nwoo r dig ee n nie uwe s t r afwe t m a k e n, z o n d e r over h e t s t r affe n z elf n a te d e n ke n. Toc h is h e t j uis t d e s t r af, die voo r d e ge n oeg d o e ni ng plaa t s m o e t m a ke n, die o p nie uw niet t e n d o el ka n h e b b e n, h e t rec h t of d e gerec h tighei d ge noeg d oe ni ng te d oe n, m a a r ons vol d oe ni ng te versc h affe n. Doe t ie m a n d o n s iets, d a t we o n s niet willen late n w elgev allen, d a n b re ke n we zij n geweld e n d o e n h e t o n z e gelde n: wij bevre dige n ons z elf aa n h e m e n vervalle n nie t in d e d w aa s h ei d, h e t r ec h t (het s p o ok) t e willen bevre dige n. Niet h e t h eilige m o e t zic h t ege n d e m e n s e n verwere n, m a a r d e m e n s t ege n d e m e n s, z o als ook God zic h nie t m e e r tege n d e m e n s e n verweer t, die vroeger e n d e els n u n og s tee d s alle “die n a re n va n God” d e h a n d b o d e n, o m d e las te ra a r t e s t r affe n, z o als z e z elfs n u n og a a n h e t h eilige d e h a n d lene n. Iedere t o ewij di ng aa n h e t h eilige h eeft d a n ook als re s ulta a t, d a t m e n, z o n d e r er werkelijk z elf d e el a a n te h e b be n, d e kwa a d d oe ne r allee n in h a n d e n va n d e p olitie e n h e t gerec h t overlever t: ee n o nver sc hillig t oever t r o uwe n in d e over h ei d, “die im m e r s h e t h eilige o p z’n b e s t z al be he re n.” Het volk is e r hele m a al d ol o p, d e p olitie t ege n alles o p te hit s e n, wa t h e m o n z e d elijk, vaak allee n m a a r o n be t a m elijk lijk t t e zij n e n d e z e volk swoe d e voo r h e t z e d elijke be sc h u t h e t p olitie - ins tit u u t m e e r, d a n d e regering d a t o oit z o u k u n n e n be sc he r m e n. In d e m i s d a a d h eef t d e egoïs t zic h si n d s die n ge h a n d h a af d e n h e ef t h e t h eilige b e s p o t; d e b re u k m e t h e t h eilige, of liever va n h e t h eilige ka n alge m ee n wo r d e n. Een revolu tie kee r t niet weer, m a a r wel ee n geweldig, m e e d oge nloo s, sc h a a m t eloo s, gewete nloo s, t r o t s m isdoe n; r o m m elt nie t in d e verte d e d o n d e r e n zie je niet, h o e d e h e m el vol voorgevoel z wijgt e n zic h ver d uis te r t? Wie weiger t zij n kr ac h te n voor z o’n be k r o m p e n m a a t sc h a p pije n, z o als fa milie, p a r tij of n a tie, aa n te we n d e n. verla ngt n og s t ee d s n a a r ee n wa ar diger m a a t sc h a p pij e n d e n k t d a n in d e “me n selijke m a a t sc ha p pij” of d e “me n s h ei d” h e t ware lief d e s o bject gevo n d e n t e h e b be n, waa r h e t, zic h aa n o p offe re n, zij n eer uit m a a k t: va n n u af a a n “leeft hij voo r e n die n t hij d e m e ns heid”. Volk h ee t h e t licha a m, staat d e gee s t va n die h eerse n de persoo n , die mij si n d s die n h e ef t o n d e r d r u k t. Men he ef t volke re n e n s t a te n willen verlich te n, d o o r z e t o t “me n s h ei d” e n d e “alge m e ne re de” uit t e b rei de n; m a a r d e k n ec h t sc h a p z al bij d e z e uit b r ei di ng allee n n og inte n siever wor d e n e n d e filan t r o p e n e n h u m a n e n zij n n e t z o’n a b s ol u te m e e s te r s als d e p olitici e n di plo m a t e n. Nieuwere critici z e t t e n zic h t ege n d e go d s die n s t in, o m d a t die Go d, h e t go d d elijke, z e d elijke e n z. b uite n d e m e n s plaa t s t of t o t iet s o bjec tiefs m a a k t, wa ar tege n ove r zij j uis t d a t s u bject veel m e e r in d e m e n s plaa t s e n. Allee n in d e eige nlijke fo u t va n d e go d s die n s t, d e m e n s ee n “bes te m mi ng” t e geve n, vervalle n die critici nie t mi n d e r, o m d a t ook zij h e m go d delijk, m e n s elijk, of iets d e rgelijk s willen zie n: z e d elijk h ei d, vrijheid e n h u m a ni teit e n z., zij n zij n we z e n. En z o als d e go d s die n s t, wil o o k d e p olitiek d e m e n s “opvoede n ”, h e m t o t verwe z e nlijking va n zij n “we ze n”, zij n “be s te m mi ng” b r e nge n, iets va n h e m m a k e n , n a m elijk ee n “waarac h tig m e n s”, d e e n e in d e vor m va n
139
d e “ware gelovige” d e a n de re in die va n “ware b u rger of o n d e r d a a n”. In de r d a a d k o m t h e t o p h e t z elf de n ee r, of m e n d e be s te m mi ng h e t go d d elijke of m e n s elijke n o e m t. On de r religie e n p olitiek bevin d t zic h d e m e n s o p h e t s t a n d p u n t va n h et m o ete n : hij m o et dit e n d a t wor de n, z u s of z o zij n. Met d a t p o s t ula a t, d a t geb o d, d o e t zic h nie t allee n d e ee n a a n d e a n d e r voor, m a a r o o k a a n zic h z elf. Die critici z egge n: je m o e t ee n h eel m e n s, ee n vrij m e n s zij n. Zo zij n o o k zij in d e verleidi ng, ee n nie uwe religie te verko n dige n, ee n nie uw a bs olu u t s, ee n ideaal o p te s tellen, n a m elijk d e vrijhei d. De m e n s e n m o ete n vrij wor de n. Er z o u d e n z elfs z e n d elinge n va n d e vrijhei d k u n n e n ko m e n, z o als in h e t c hriste n d o m, d e over t uiging h e e r s t e, d a t alle n er eige nlijk t o e be s t e m d ware n, ch ris te ne n t e wo r d e n, e n z e n d elinge n va n h e t geloof ui t z o n d. De vrijheid z o u zic h d a n, z o als t o t d u sver h e t geloof als ke r k, d e z e d elijk hei d, als s t a a t, d u s als ee n nie uwe ge m e e nsc ha p in s telle n e n van d a a r uit ee n z elf d e “pro p aga n d a” voere n. Inde r d a a d is er t ege n ee n zic h vere nige n gee n b e z wa a r in te b re n ge n; d e s t e m e e r ec h te r m o e t m e n ie de re ver nie uwing va n d e o u d e voor zorgs m a a tregelen, d e h e r o pvoe di ng, kor t o m h e t p ri ncip e, uit o n s iets te m a k e n , of d a t n o u ee n ch ris te n, o n d e r d a a n of vrije e n m e n s is, be s t rij de n. Wel ka n m e n m e t Feue r bac h e n a n d e re n z egge n, d a t d e r eligie h e t m e n s elijke uit d e m e n s he ef t ger uk t e n d a t n a a r h e t hie r n a m a als h e eft ver plaa t s t, d a t h e t d a a r als iets o n be reikba a r s, als ee n voor zic h z elf p e r s o o nlijk s, als ee n “Go d,” zij n eige n be s t a a n leidt; allee n is d e d w aling va n d e religie d a a r d o o r in gee n geval uitge p u t. Men z o u h e el goe d d e p e r s oo nlijk hei d van h e t o n t r u k te m e n s elijke k u n n e n late n valle n, z o u d e God in h e t go d delijk k u n n e n vera n d e re n e n t oc h z o u m e n religieu s blijven. Wan t h e t religie u z e be s t a a t in d e o n t evre d e n h ei d m e t d e h uidige m e n s, d.w. z. in ie m a n d s o p s t elling t e n o p zic h te va n h e t s t reve n n a a r “vol m a a k t heid”, in d e “naa r zij n vervol m a ki ng wor s tele n de m e n s”. (“Daar o m m o et gij vol m a a k t zij n, gelijk u we va d e r in d e he m el vol m a a k t is”. Matt h. 5:48): h e t b e s t aa t in d e fixering va n ee n idea al, iet s a b s ol u u t s. De vol m a a k t h ei d is h e t “hoog s te goe d,” d e fin u s b o n o r u m; h e t ideaal is voo r ie de ree n d e vol m a a k te m e n s, d e ware, d e vrije m e n s, e n z. Het s t reve n va n d e nie uwe tij d h eeft t o t d o el, h e t ideaal va n d e “vrije m e n s” t o t s t a n d t e b r e nge n. Zou m e n h e t vin de n, d a n z o u m e n ee n nie uwe religie h e b b e n, o m d a t h e t ee n nie uw idea al is, z o u m e n ee n nie uw vu rig verla nge n h e b b e n, ee n nie uw zic h af be ule n, ee n nie uwe vroo m h ei d, ee n nie uwe go d h ei d, ee n nie uw b e r o uw. Met h e t ide aal va n d e “abs ol ute vrijheid” wor d t o p d e z elf de m a nie r te kee r gegaa n als m e t al h e t a b s ol u te, e n volge n s Hes s b.v. z al d a t “in d e a b s ol u u t m e n s elijke m a a t sc h a p pij realiseer b aa r zij n.” Ja, d e z e verwe z e nlijking wo r d t m e t e e n d a a r n a “roe pi ng” ge noe m d; o p d e z elf de wij ze be p a alt hij d a n d e vrijhei d als “ze d elijk h eid”: h e t rijk va n d e “gerec h tighei d” (d.w.z. gelijk hei d) e n “ze d elijk hei d” (d.w.z. vrij hei d) m o e t begin ne n, e n z. Belachelijk is hij die, t erwijl zij n s t a m g e n o te n. fa milie, n a tie e n z. veel b e te ke n e n, nie t s a n de r s d a n s n oef t over d e ver die n s te n va n zij n s t a m ge n o t e n; verblin d is o o k d ege n e, die ui t sluite n d “me n s” wil zij n. Gee n van bei de n legt zij n waa r d e in d e exclusiviteit, m a a r in d e verbo nde n heid, of in d e “ba n d,” die h e m m e t a n d e re n s a m e n k et e n t, in d e bloe d ba n d, n a tio n ale ba n d, m e n s hei d s b a n d. Door d e tege nwoo r dige “na tio nalis te n” is d e s t rij d weer actief gewo r d e n t u s s e n h e n, die lou te r m e n s elijk bloe d e n m e n s elijke bloe d b a n d e n d e n k e n t e h e b b e n e n d e a n d e re n, die o p h u n s peciale bloe d e n s p eciale bloe d b a n d e n p oc he n.
140
Late n we b uite n be sc ho uwi ng, d a t t r o t s ee n over sc h a t ti ng z o u k u n n e n uit d r u k k e n e n we d a t allee n voor ke n nisgeving a a n n e m e n, d a n blijk t er ee n e n o r m ver sc hil te b e s t a a n t u s s e n d e t r o t s t o t ee n n a tie “te be h o re n”, d u s h a a r eige n d o m te zij n e n die ee n n a tio n aliteit zij n eige n d o m t e n oe m e n. De n a tio n aliteit is m ij n eige n sc h a p, d e n a tie ec h te r m ij n eige na re s e n m e e s te re s. Heb je licha m elijke k r ac h t, d a n k u n je die t e j uiste r plekke a a nwe n de n e n d a a r ee n gevoel va n eige nwaa r d e of t r o t s a a n o n tle n e n; b e zit d a a re n t ege n jo uw s t e r ke lichaa m jo u, d a n je u k t h e t je o m overal e n o p d e mi n s t geëige n de plek, zij n kr ac h te n te t o n e n: je k u n t nie m a n d d e h a n d geve n, z o n d e r h e m die t e k nelle n. Het in zich t, d a t m e n m e e r d a n fa milielid, m e e r d a n s t a m ge n o o t, m e e r d a n volksi n divid u e n z. is, h eeft er uitein d elijk t o e geleid t e z egge n: m e n is m e e r d a n d a t alles, o m d a t m e n m e n s is, of: d e m e n s is m e e r d a n d e joo d, Duitse r, e n z. “Daar o m m o e t ie de ree n h ele m a al m e n s zij n!” Zou m e n niet b e te r k u n n e n z egge n: o m d a t we m e e r zij n d a n h e t ge noe m d e, willen we z owel d a t als o o k d a t a n d e re “mee r” zij n? Du s m e n s e n Duit se r, m e n s e n Welf, e n z? De n a tio n alis te n h e b b e n gelijk; m e n k a n zij n n a tio n aliteit niet verlooc he ne n e n d e h u m a nis te n h e b b e n gelijk; m e n m o e t nie t bij d e be kr o m p e n h ei d va n h e t n a tio nale blijve n s te ke n. In h e t u niek - zij n los t d e t ege n s telling: h e t n a tio nale is mij n eige n sc h a p, zic h o p. Maar ik ga nie t in mij n eige n sc h a p o p, o m d a t ook h e t m e n s elijke mij n eige n sc h a p is, m a a r ik d e m e n s p a s d o o r mij n u niek - h ei d be s t a a n geef. De gesc hie de ni s z o e k t de m e n s: hij is ec h te r ik, jij, wij. Ge z oc h t als ee n m y s te rie u s w e z e n , als h e t go d d elijke, ee r s t als de God, d a n p a s als de m e ns (de m e n s elijk h eid, d e h u m a niteit e n m e n s h ei d), wor d t hij gevo n d e n als d e ee nling, d e uitein d elijke, d e u nieke. Ik be n eige na a r va n d e m e n s hei d, b e n d e m e n s h ei d e n d o e nie t s voo r h e t wel zij n va n ee n a n d e re m e n s h ei d. Dwaa s die je b e n t, jij die ee n af z o n d e rlijke m e n s h ei d b e n t, d a t jij ee n h oge b o r s t o p z e t, d a t je ee n a n d e r, d a n je z elf be n t, wil leve n. De t o t n u t oe be sc ho uw de ver ho u di ng van m ij z elf t o t d e m e n s e nwerel d bie d t ee n z o grote rijk d o m a a n ver sc hijn s ele n, d a t h e t bij alle a n d e r e gelege n h e d e n m e e r e n m e e r geacce p tee r d m o e t wor d e n, m a a r hie r, o m d a t h e t hier allee n m a a r in h e t gro o t a a n sc h o uwelijk ge m a a k t z al wor d e n, weer m o e t wo r d e n afgeb ro k e n, o m voor ee n o pva t ting va n t wee a n d e re ka n t e n, waa r h e t n a a r t o e uit s t r aalt, pla a t s te m a k e n. O m d a t ik n a m elijk nie t allee n t o t d e m e n s e n, voo r z ove r z e h e t b egri p “me n s” voo r s t elle n of m e n s e n kin de r e n zij n (kin der e n v a n de m e n s, z o als ove r kin d e re n va n Go d ges p r o ke n wor d t), in be t re kking s t a, m a a r oo k t o t d a tge n e, wa t z e va n d e m e n s h e b be n e n h u n eige n n oe m e n, d u s nie t allee n m e t d a tge n e, wat z e d o o r d e m e n s zijn , m a a r o o k m e t h u n m e n s elijke h ebbe n , be t re k: z o m o e t b uite n d e m e n s e n we rel d o o k d e zi n n e n - e n ideeë nwe rel d in d e kri ng va n d e b e s p re ki ng b e t r o k ke n wo r d e n e n valt er z o wel ove r h e tgee n d e m e n s e n aa n zi n nelijke, als wat z e a a n gee s telijke z a k e n h u n eige n n o e m e n, iet s t e z egge n. Naa r m a t e m e n he t begri p va n d e m e n s o n twikkel de e n zic h d a a r ee n be el d va n h a d ge m a a k t, liet m e n o n s he t z elf de als d e z e of gen e eerbied w a a r dige persoon ac h te n, e n uit h e t m e e s t uitge breid in zic h t va n d a t begrip o n t s t o n d te n slo t te h e t geb o d: “in ie de ree n d e m e n s te re s pecte re n.” Res pec tee r ik ec h t er d e m e n s, d a n m o e t m ij n re s p ec t zic h eve nee n s t o t h e t m e n s elijke of d a tge n e, wa t d e s m e n s e n is, ui t s t re k ke n. De m e n s e n h e b be n iets eige ns e n ik m o e t d a t eige n e acce p t e re n e n h eilig h o u d e n. Hu n eige ne be s t a a t d e els uit uite rlijke, d e els uit in n e rlijke h a ve . Het e ne zij n di nge n, d e gee s t elijkh e d e n, ge dac h t e n, ove r t uiginge n, e d ele gevoele n s, e n z. Maar altij d m o e t ik
141
allee n m a a r d e rechtelijke of m e nselijke h ave re s p ec te re n; d e o n r ec h t m a tige e n o n m e n s elijke h oef ik niet te o n t zie n, wa n t allee n wa t d e m e n s werkelijk eige n is, allee n m a a r h e t eige ne v a n de m e n s. Inne rlijk b e zit va n d a t s o o r t is b.v. d e religie; o m d a t d e religie vrij, d.w.z. a a n d e m e n s t oe be h o o r t, d a a r o m m a g ik die niet a a n t a s t e n. Evenee n s is d e eer ee n in ne rlijke be zi t; z e is vrij e n m a g d o o r mij nie t a a nge ta s t wor d e n. (bele diging, ka rikat u re n, e n z). Religie e n eer zij n “gees telijk eige n d o m.” In h e t z a k elijke eige n d o m s t a a t d e p e r s o o n b ove na a n: m ij n p e r s o o n is m ij n eer s te eige n d o m. Daar o m vrijheid va n d e p e r s o o n; m a a r allee n d e rechtelijke of m e n s elijke p e r s o o n is vrij, d e a n de re wor d t o pge slote n. Jouw leve n is jo uw eige n d o m; h e t is ec h te r voo r d e m e n s allee n heilig, als h e t gee n o n m e n s is. Wat d e m e n s als z o d a nig a a n licha m elijke goe d e re n nie t ka n h a n d h ave n, m o g e n we h e m o n t n e m e n: d a t is d e be te ke nis va n d e co nc u r r e n tie, va n d e h a n d elsvrij hei d. Wat hij a a n gee s telijke goe de re n nie t ka n h a n d h ave n, vervalt eve nee n s a a n o n s: z over gaa t d e disc u s sievrijheid, d e vrijhei d va n d e wete n sc h a p, k ritiek e n z. Maar o n a a n t a s t b aa r zij n d e ge heilig de z a k e n. Geheilig d e n gega ra n d e e r d d o o r wie? In d e ee r s t e pla a t s d o o r d e s t a a t, d e m a a t sc h a p pij, m a a r eige nlijk d o o r d e m e n s e n of h e t “begrip”, h e t “begri p va n d e z a a k”: wa n t h e t b egri p va n d e ge h eilig de goe d e re n is d a t z e waa rac h tig m e n s elijk zij n, of liever, d a t z e d e b e zit te r als m e n s e n niet als o n m e n s be zit te n. Gees telijker zij d s is z o’n be zit h e t geloof va n d e m e n s, zij n ee r, zij n z e d elijk hei d, ja zij n fa t s oe n s - , sc ha a m t egevoel, e n z. Kre n ke n d e h a n d elinge n (re d evoeringe n, gesc h rifte n) zij n s t r afba a r; aa nvalle n o p “de gro n d slage n va n d e h ele go d s die n s t”; a a nvalle n o p h e t p olitieke geloof, ko r t o m aa nvalle n o p alle s, wa t ee n m e n s “terec h t” b e zit. Welke uit b reidi ng h e t begri p “me n s” bevat, e n wa t d a a r d o o r d e af z o n d e rlijke m e n s t oe ko m t, wat d u s d e m e n s e n h e t m e n s elijke is, d a a r over ligge n d e ver sc hillen d e t r a p p e n va n h e t liberalis m e ui tee n, e n d e p olitieke, d e s ociale, d e h u m a n e m e n s n ee m t, d e ee n s t ee d s m e e r als d e a n d e r, “de m e n s” in be slag. Wie d a t b egrip h e t b e s t begre p e n h eeft, die weet h e t be s t wa t “de m e n s” t o e b e h o o r t. De s t a a t vat d a t b eg ri p n og in d e p olitieke, d e m a a t sc ha p pij in d e s ociale b e p e r k t h ei d o p, d e m e n s h ei d p a s, z o h ee t h e t, o n twikkelt d a t volle dig of “de gesc hie d e nis va n d e m e n s h ei d o n twikkelt d a t.” Is ec h te r “de m e n s gevo n d e n”, d a n ke n n e n wij o o k h e t m e n s - eige n e, h e t eige n d o m van d e m e n s, h e t m e n s elijke. Maar al m a g d e af z o n d e rlijke m e n s, o m d a t voo r h e m d e m e n s of h e t b egri p m e n s, d.w.z. o m d a t zij n m e n s - zij n h e m d a a r t o e h e t “rec h t geeft”, o p n o g z oveel rec h t e n a a n s p r a a k m a ke n: wat m a a k t m ij zij n rec h t e n a a n s p r a a k uit? Heeft hij zij n rec h t allee n va n d e m e n s e n he ef t hij he t nie t va n m ij, d a n h eef t hij voor m ij gee n rec h t. Zijn leve n b.v. geld t voor m ij in z ove rre h e t voor m ij z elf w a a r de h eef t. Ik re s p ectee r n oc h zij n z oge n a a m d eige n d o m s rec h t, of zij n rec h t o p z a k elijke goe d e re n, n oc h zij n rec h t o p zij n “inne rlijke h eiligdo m”, of zij n rec h t o p h e t o nge sc h o n d e n blijve n va n gees telijke e n go d d elijke z a ke n, zij n go de n. Zijn goe d e re n, d e zi n n elijke z o wel als d e gees telijke, zij n d e m ij ne e n ik regee r d a a r m e e als eige n a a r, n a a r m a t e va n mij n m a c h t. Het eige ndo m s vr aa gst u k be rgt ee n gro te re b e te ke nis in zic h, d a n d e b e p e r k te vraags telling laat blijke n. Allee n in b e t re k king t o t d a tge ne, wa t m e n o n s b e zi t n o e m t, is h e t o n o plos ba a r; d e be slis sing bevin d t zic h p a s bij h e m “va n wie we alles h e b b e n.” Van d e eige na ar h a ng t he t eige n d o m af. De revolu tie ric ht t e h a a r wa pe n s tege n alles, wa t “van Go d s ge n a d e” afk o m s tig wa s, b.v.
142
t ege n h e t go d d elijke rec h t, waa r h e t m e n s elijke a a n beve s tig d wer d. Tege n ove r h e t “door Gods ge na d e” verlee n d e, wer d h e t “uit h e t we ze n va n d e m e n s” afgeleide, ge plaa t s t. Toe n n u h e t o n d e rling ver ba n d va n d e m e n s e n, in tege n s telling t o t h e t religie u z e d og m a, d a t ee n “be mi n t elka n d e r o m God s wil” gebie d t, zij n m e n s elijke pla a t s d o o r ee n “be mi n t elka n d e r o m d e s m e n s e n wil” m o e s t h a n d h ave n, k o n d e r evolu tio n aire leer niet a n de r s d a n, voor als n og he t d e be t r ek ki ng va n d e m e n s e n t o t d e di nge n va n d e werel d be t r ef t, vas t s t elle n, d a t d e we reld, die t o t d u sver n a a r d e wil va n Go d wa s ingeric h t, voor t a a n “aa n d e m e n s” t oe be h o or d e. De werel d h o o r t “de m e n s” t oe e n m o e t d o o r mij als zij n eige n d o m gere s p ect ee r d wor de n. Eigen d o m is h e t m ij ne! Eigen d o m in d e b u rge rlijke be te ke nis be d ui d t h eilig eige n d o m, va n h e t s o o r t, d a t ik jo uw eige n d o m m o e t respectere n . “Res p ect voo r h e t eige n d o m!” Daar o m wilde n d e p olitici, d a t ie de ree n ee n s t u kje eige n d o m b e z a t e n z e h e b b e n d o o r d a t s t reve n d eels ee n o ngelooflijke verkaveling ver oo r z a a k t. ide ree n m o e s t zij n b o t h e b b e n, waa r a a n hij iet s t e kluive n h a d. An de r s is h e t m e t d e z a a k in h e t egoïs tisc h e ge s tel d. Voor jo uw e n jullie eige n d o m t ree d ik nie t sc h uw t e r ug, m a a r be sc h o u w h e t s tee d s als m ij n eige n d o m, waar ik nie t s a a n h oef te “res pec te re n”. Doe t oc h n e t z o m e t d a tge ne, wa t jij m ij n eige n d o m n o e m t! Zo be sc h o uw d z ulle n wij h e t h e t ge m a k kelijk s t m e t elkaa r ee n s wor d e n. De p olitieke libe rale n z o rge n e r voor, d a t waa r m o g elijk alle e rf die n s t b aa r h e d e n afge sc h af t wor de n e n ie de ree n ee n vrije m e e s te r o p zij n gro n d is, als die gro n d t e n mi n s te ook allee n m a a r z oveel gro n d ge h alte h e ef t, d a t die zic h d o o r d e m e s t van ee n m e n s voldoe n d e laa t ver z a dige n. (Elke b o e r h u w d e n o g in d e o u d h ei d “zo d a t hij d a n va n d e s t r o n t va n zij n vro uw k o n p r ofite re n”). Al is h e t o o k n og z o klein, als m e n allee n m a a r h e t eige ne, n a m elijk ee n gerespecteerd eige n do m . h e eft. Hoe m e e r va n z ulke eige n a a r s, z ulke s t r o n t - a z e r s, d e s te m e e r “vrije m e n s e n e n goe d e p a t rio t te n” h eeft d e s t a a t. Het p olitieke liberalis m e re ke n t, n e t als al h e t religie u z e, o p h e t respect, d e h u m a niteit, d e lief de de ug de n. Daa ro m leeft h e t o o k in ee n o n o p h o u d elijke e rger nis. Wan t in d e p r a k tijk re s p ec te re n d e m e n s e n j uis t niet s e n alle d a ge n wo r d e n d e kleine be zit ti nge n wee r d o o r grot er e eige na r e n o pgek oc h t e n uit d e “vrije b u rger s” o n t s t a a n d a glo ne r s. Ha d d e n d a a re n tege n d e “kleine eige n a a r s” b e d ac h t, d a t o o k h e t gro te eige n d o m va n h e n is, d a n h a d d e n z e zic h d a a r niet r e s p ectvol va n uitge slo te n, e n z o u d e n nie t uitge slote n zij n. Het eige n d o m, z o als d e b u rge rlijke liberale n h e t o pva t te n, ver die n t d e aa nvallen va n d e co m m u nis te n e n Pro u d h o n: h e t is o n h o u d b a a r, o m d a t d e b u rgerlijke eige n a a r wer kelijk niet s d a n ee n eige n d o mlo z e, ee n over al uitgeslote ne is. In plaa t s va n d a t h e m d e wereld z o u k u n n e n t oe be h or e n, be h oo r t he m nie t ee n s ee n ar m z alige p u n t t o e, waar o p hij zic h ka n r o n d d r a aie n.
143
Pro u d h o n wil niet d e “pro p riétaire,” m a a r d e “po s se s s e u r” of d e “us ufr uitier”. Wat be te ke n t d a t? Hij wil nie t, d a t d e gro n d a a n ie m a n d t oe b e h o o r t, m a a r wel d e o p b re n g s t d a a rva n e n al z o u m e n h e m ook m a a r ee n h o n d e r d s t e d e el va n d e z e o p b r e ng s t, va n d e z e vr uc h t, t oeke n ne n, d a n is d a t t oc h zij n eige n d o m, waa r m e e hij n a a r b elieve n ka n d oe n e n late n wa t hij wil. Wie allee n d e o p b r e ng s t va n ee n a k ker h eef t, is d a a r z e k e r gee n eige na a r va n; n og mi n d e r, hij, die z o als Pro u d h o n wil, die va n die o p b r e ng s t z oveel af m o e t geve n, als hij voor zij n b e h oefte n niet n o o d z a kelijk n o dig h eef t; hij is allee n m a a r d e eige na a r va n h e t he m over blijve n d e aa n d eel. Zo n egeer t Pro u d h o n e n k el dit of d a t eige n d o m, niet h et eige n d o m. Wan n ee r wij d e gro n d nie t la nger aa n d e gro n d eige n a a r s ove rla te n, m a a r die o ns wille n t oe - eige ne n, d a n vere nige n we o n s t o t d a t d oel, vor m e n ee n vere niging. ee n “société,” die zic h z elf t o t eige n a re s m a a k t; luk t h e t o n s, d a n h o u d e n zij o p, gr o n d eige n a re n te zij n. En z o als va n gro n d e n b o d e m, k u n n e n we h e n n og uit m e nig a n d e r eige n d o m verjage n, o m d a t vervolge n s t o t o ns eige n d o m te m a ke n, t o t eige n d o m van d e vero vera ars. De verovera a r s vor m e n ee n s ociëteit, die m e n zic h z o groo t k a n voo r s tellen, d a t z e la ng z a m e r h a n d d e h ele m e n s h ei d o mva t; m a a r ook die z o ge n a a m d e m e n s h ei d is als z o d a nig niet a n d e r s d a n ee n ge dac h t e, ee n s p o o k; h a a r werkelijk h eid zij n d e ee nlinge n. En d e z e ee nlinge n z ulle n als éé n ge z a m e nlijke m a s s a nie t m i n d e r willeke u rig m e t gro n d e n b o d e m o m s p ri nge n, d a n ee n af z o n d e rlijke ee nling, of z o ge n a a m d e “pr o p riét aire”. Ook z o blijft d u s h e t eige ndo m be s t a a n, e n weliswaa r als “uit sl uite n d”, o m d a t d e m e ns h eid, d e z e grote s ociëteit, d e ee nling va n h u n eige n d o m uit sl uit, (he m wellich t allee n m a a r ee n s t u k d a a rva n ver p ac h t, t e lee n geeft), z o als z e t oc h al alles, alle s wa t nie t t o t d e m e n s h ei d be h o or t, uit sluit, b.v. d e diere nwe rel d niet t o t eige n d o m laa t k o m e n. Zo z al h e t ook blijve n e n wor de n. Datge n e, waar allen a a n deel a a n willen h e b b e n, wor d t aa n die ee nling, die h e t allee n voor zic h z elf wil h e b b e n, o n t t r o k ke n, h e t wo r d t ge m ee n goed ge m a a k t. Zoals a a n ee n ge m e e n goe d h eeft ideree n d a a r zij n a a n d eel a a n e n d a t a a n d e el is zij n eige n do m . Zo is ook in o n z e o u d e ver h o u di nge n ee n h uis, d a t a a n vijf erfge na m e n t oe be h oo r t, h u n ge m ee ng oe d; h e t vijf de d e el va n h e t be d r ag ec h te r is ie de r s eige n d o m. Pro u d h o n h a d zic h zij n b r ee dvoe rige p a t h o s k u n n e n be s p a re n, als hij ge z eg d h a d: e r zij n ee n p a a r di nge n, die allee n m a a r a a n weinige n t o e b e h o re n e n waa ro p wij ove rige n va n n u af aa n a a n s p r a a k of jac h t z ulle n m a k e n. Late n wij z e n e m e n, o m d a t m e n d o o r h e t n e m e n t o t eige n d o m k o m t e n d a t t o t n u t o e n og aa n o n s o n t h o u d e n eige n d o m, ook allee n m a a r d o o r h e t n e m e n aa n d e eige n a re n, t o egek o m e n is. Het z al va n grote r n u t zij n, als h e t in o ns aller h a n d e n is, d a n wa n n ee r d e weinige n d a a r ove r be sc hikke n. Late n wij o n s d a a r o m vere nige n m e t d e z e r o of t o t d o el (vol). Daar o m liegt hij o n s voor, d a t d e m a a t sc h a p pij d e o o r s p r o n k elijke b e zit s te r e n d e e nige eige n a re s m e t o nverja a r ba re rec h t is; t e n o p zic h te va n h a a r is d e z o ge n a a m d e eige na a r t o t dief gewor d e n (la p r o p rié té c’es t le vol, eige n d o m is dief s tal); als z e n u d e h ui dige eige na a r zij n eige n d o m o n t t re k t, d a n b e r o of t z e h e m va n nie t s, o m d a t z e allee n m a a r h a a r o nverja ar ba r e r ec h t d oe t gel de n. Zover k o m t m e n m e t h e t s p o o k va n d e s ociëteit als m o rele persoon . De m e n s be h o o r t in tege n d e el wat hij wee t te k rijge n t o e: m ij be h o o r t d e wereld t oe. Zeg jij d a n iet s a n d e r s m e t d e t ege n ove rge s tel d zi n: “de wereld be h oo r t allen t oe?” Allen b e n ik e n n og ee n s ik, e n z. Maar jij m a a k t va n d a t “alle n” ee n s p o o k e n m a a k t d a t h eilig, z o d a t d a n die “allen” t o t ee n a ng s t a a nj age n d e m e ester voor d e ee nling wor de n. Aan jo uw zij d e plaa t s t zic h d a n h e t s p o o k va n h e t “rec h t.” Pro u d h o n, vec ht n e t als d e co m m u nis te n tege n h e t egoïs m e . Daa ro m zij n zij d e gevolge n e n co n s e q ue n ties va n h e t c h ristelijke p ri nci pe, h e t p ri nci pe va n d e lief de, d e o p offering voor iets alge m ee n s, iet s vree m d s. Ze volto oie n b.v. in h e t eige n d o m allee n, wa t al la ng voor d e z a a k be sc hik ba a r wa s, n a m elijk d e eige n d o mlo o s h ei d va n d e ee nling. Wan nee r h e t in d e wet h ee t “a d rege s p o t e s t a s o m ni u m p e r tin e t, a d si ng ulo s p r o p rieta s; o m nia r ex i m p e rio p o s si d e t si ng uli d o mi nio,” d a n wil d a t z egge n: d e k o ning
144
is eige na a r, wa n t allee n hij ka n over “alles” be sc hikke n, d a a r m ee d o e n e n late n wat hij wil, hij h eeft d a a r p o t e s t a s e n “im p e ri u m” over. De co m m u nis t e n m a k e n d a t d ui delijke r, d o o r d a t z e d a t i m pe ri u m o p d e “ma a t sc h a p pij va n alle n” over d r age n. Du s: o m d a t z e vija n de n va n he t egoïs m e zij n, zij n z e ch ris te n e n, of alge m e n e r: religie u z e m e n s e n, gelover s in s p o ke n, af ha n kelijke n, die n a re n va n iets alge m e e n s (va n God, d e m a a t sc h a p pij, e n z.). Ook d a a rin lijk t Pro u d h o n o p d e ch ris te n e n, d a t hij d a tge n e, wa t hij a a n d e m e n s e n o n t z egt, a a n Go d t o evoegt. He m n o e m t hij (b.v. bl z. 9 0) d e p r o p riétaire va n d e a a r d e. Hier m ee b ewijst hij, d a t hij d e eige n a ar als z o d a nig niet k a n weg de n ke n: hij la n d t uitei n delijk bij éé n eige n a a r a a n, m a a r ver plaa t s t die voo r bij d e wereld. Eigenaa r ec h te r is n oc h God, n oc h d e m e n s (de “me n s elijke m a a t sc h a p pij”), m a a r d e ee nling. Pro u d h o n (en ook Weitling) gelooft h e t e rg s te va n h e t eige n d o m te z egge n, als hij h e t diefs t al (vol) n o e m t. Hele m a al afge zie n va n d e ne t elige vraag, wa t voo r a rg u m e n t tege n diefs t al ingeb rac h t z o u k u n n e n wor d e n, vrage n we allee n m a a r: is h e t b egrip “diefs t al” a n d e r s eige nlijk m ogelijk, d a n wa n ne er m e n h e t begri p “eige n d o m” laa t gel de n? Hoe ka n m e n s tele n, als er gee n eige n d o m be s t a a t? Wat a a n nie m a n d t o e b e h o o r t, k a n nie t ges t ole n wo r d e n; h e t wa te r d a t ie m a n d ui t d e z e e sc he p t, steelt hij niet. Daa ro m is nie t h e t eige n d o m diefs t al, m a a r d o o r h e t eige n d o m wor d t p a s ee n diefs t al m o gelijk. Ook m o e t Weitling t o egeve n, d a t hij alles als h e t eige ndo m v a n allen b e sc h o uw t: is iet s h e t “eige n d o m va n alle n”, d a n s te elt d e ee nling, die h e t zic h t oeeige n t z e ke r. Het p rivé - eige n d o m leeft va n d e ge n a d e va n h e t rec h t. Allee n in h e t r ec h t h eeft h e t zij n waa r bo rg. - Bezit is im m e r s n og gee n eige n d o m, h e t wo r d t p a s “het mij ne” d o o r t oe s t e m mi ng va n h e t rec h t - ; he t is gee n gegeve n, nie t “u n fait”, z o als Pro u d h o n d e n k t, m a a r ee n fictie, ee n ge d ac h te. Dat is h e t rec h t s eige n d o m, rec h te rlijk eige n d o m, gega ra n d ee r d eige n d o m. Niet d o o r m ij is h e t m ij n , m a a r d o o r h e t recht. Toc h is eige n d o m d e uit d r u kking voo r d e o nbeperkte h eersch a p pij over iets (ding, dier, m e n s,) waar m ee “ik ka n d o e n e n late n wat ik wil, n a a r eige n goe d d u n k e n,” Volge n s h e t Ro mei ns e rec h t ec h te r “ius u t e n di e t a b u te n di re s u a, q u a te n u s iuris ra tio p a tit u r,” ee n uitsluite n d e n onbeperkt rec h t; m a a r eige n d o m wor d t d o o r m a c h t b e d o nge n. Wat ik in m ij n m ac h t h e b, d a t is mij n eige n. Zola ng ik m e als b e zit te r h a n d h a af, b e n ik d e eige na a r va n d e z a a k; o n tgaa t h e t m e weer, m a a k t nie t uit d o o r welke m a c h t, b.v. d o o r m ij n e rke n ni ng va n ie m a n d a n d e r s aa n s p r a a k o p d e z a a k - , d a n h eef t h e t eige n d o m o pge h o u de n te be s t a a n. Zo valt eige n d o m e n be zit in éé n s a m e n. Niet ee n b uite n mij n m ac h t be s t aa n d rec h t legiti m ee r t mij, m a a r allee n mij n m a c h t; h e b ik die nie t m e e r, d a n ver dwijn t voor m ij d e z a a k. Toe n d e Ro mei ne n gee n m a c h t m e e r over d e Ger m a n e n be z a t e n, be h o o r de h e t werel drijk Ro m e aa n h e n t oe e n h e t z o u b elac helijk klin ke n, als m e n z o u wille n volho u d e n, d a t d e Ro m eine n d e s o n d a n k s d e eige nlijke eige n a a r s gebleve n ware n . Wie in s t a a t is d e z a a k t e n e m e n e n te b e h o u d e n, h e m b e h o o r t d e z a a k t oe, t o t d a t die h e m weer wor d t afge n o m e n, z o als d e vrijhei d a a n h e m b e h o o r t, die h a a r n ee m t . Over h e t eige n d o m be slis t allee n d e m a c h t e n d a a r d e s t a a t, h e t m a a k t niet uit of d a t n u d e b u rgerlijke s t a a t of d e lo m p e n s t a a t of gewoo nweg die va n d e m e n s e n is, die allee n d e m a c h tig is, is hij allee n eige n a a r; ik, d e u nieke, be zit niet s e n k rijg allee n m a a r t e lee n, ik be n lee n m a n e n als z o d a nig die n a a r. On d e r d e h ee r sc h a p pij va n d e s t a a t be s t a a t gee n eige n d o m v a n m ij.
145
Wil ik d e waa r d e va n h e t m ij ne ver h oge n, d e waa r d e va n d e eige n - aa r d, z o u d a n die va n he t eige n d o m verlage n? Nee, z o al s ik si n d s die n nie t geac h t wer d, o m d a t m e n volk, m e n s h ei d e n d ui z e n d a n d e r e alge m e e n h e d e n b ove n m ij s t el d e, is o o k h e t eige n d o m t o t o p d e d ag va n va n d a ag n og niet in zij n volle waa r d e e rke n d. Ook h e t eige n d o m wa s allee n m a a r h e t eige n d o m va n ee n s p o o k, bijvoo r b eel d volkseige n d o m; m ij n h ele be s t a a n “be hoo r de h e t va de rla n d t o e”: ik b e h o o r d e h e t va d e rla n d, h e t volk, d e s t a a t t o e e n d a a r o m ook alles, wa t ik m ij n eige n n o e m d e. Men eis t va n d e s t a te n, d a t z e h e t p a u p e ris m e uit d e weg m o e te n r ui m e n. Het lijk t m ij, d a t d a t verla ng t, d a t d e s t a a t zic h z elf d e ko p af z o u m o e t e n s nij de n e n voo r d e voete n legge n; wa n t z ola ng d e s t aa t h e t ik is, m o e t d a t af z o n d e rlijke ik ee n ar m e d uivel, ee n nie t - ik zij n. De s t a a t h e ef t er allee n bela ng bij, z elf rijk t e zij n; of Michel rijk e n Pete r a r m is, m a a k t voor h e m nie t s uit; h e t z o u ook k u n n e n zij n d a t Pete r rijk e n Michel a r m is. Hij kijk t o nver sc hillig t o e, h oe d e ee n vera r m t e n d e a n d e re zic h verrijk t, o n b e k o m m e r d o m d a t wis sels p el. Als ee nlinge n zij n z e in zij n oge n ec h t gelijk, d a a ri n h eef t hij gelijk: voo r h e m zij n z e bei de n nie t s, n e t z o als we voor Go d “alle m a al z o n d a a r s zij n”; d a a r e n tege n h e eft hij e r z e e r veel bela ng bij, d a t die ee nlinge n, die h e m t o t h u n ik m a k e n, d eel aa n zij n rijk d o m h e b be n: hij m a a k t he n t o t d e el he bb e r s a a n zij n eige n do m . Doo r eige n d o m, waa r m e e hij d e ee nlinge n beloo n t, t e m t hij h e n; h e t blijft ec h te r zij n eige n d o m e n ie der ee n h eef t er m a a r z ola ng h e t vr uc h tgebr uik va n, als hij h e t ik va n d e s t a a t in zic h d r a ag t, of ee n “loyaal lid va n d e m a a t sc h a p pij” is; in h e t t ege n overge s tel de geval wor d t h e t eige n d o m verbe u r d verklaa r d, of d o o r pij nlijke p r oce s se n in nie t s o m ge z e t. Het eige n d o m is e n blijft d u s staatseige n do m , niet h e t eige n d o m va n h e t ik. Dat d e s t a a t nie t willeke u rig d e ee nling o n t t re kt wa t hij va n d e s t a a t h eeft, is allee n h e t z elf de, als d a t d e s t a a t zic h nie t z elf be r ooft. Wie ee n s t a a t s - ik, d.w. z. ee n goe d e b u rge r of o n d e r d a a n is, die laa t als z o’n ik, niet als eige n, h e t lene n o nge s t o o r d. Dat n o e m t d e co d ex d a n als volgt: eige n d o m is, wat ik va n “Gods - e n rec h t swege” h e t m ij ne n o e m. Van Go d s - e n rec h t swege is h e t ec h te r m a a r h e t m ij ne, z ola ng d e s t a a t e r nie t s tege n h e ef t. Bij d e o n t eige ni nge n, wa pe nlevera n ties, e n d e rgelijke (zoals b.v. d e fisc u s erfe niss e n int rek t, wa n nee r d e erve n zic h nie t tij dig ge n o eg m el d e n) s p ri ng t d a t a n d e r s ver d e k te p ri nci pe, d a t allee n h e t volk, “de s t a a t”, eige n a a r is, d e ee nling d a a re n t ege n lee n m a n, d ui delijk in he t oog. Wat ik wil z egge n is, d a t d e s t a a t nie t k a n t o elate n, d a t ie m a n d ter wille v a n zich z elf eige n d o m h e eft, of z elfs rijk, of allee n m a a r welvare n d is; hij k a n mij als m ij z elf niet s t oe ke n ne n, late n t oe ko m e n, nie t s ver sc h affe n. De s t a a t k a n h e t p a u p e ris m e nie t t ege nga a n, o m d a t p ove r hei d va n be zit ee n p ove r h ei d va n mij z elf is. Wie nie t s is, d a n wa t h e t t oeval of iet s a n d e r s, n a m elijk d e s t a a t, va n h e m m a a k t, h ee ft h eel te rec h t niet s, d a n wa t ee n a n d e r h e m geeft. En d e z e a n d e r e z al h e m allee n m a a r geve n , wa t hij ver die n t, d.w.z. wa t hij d o o r die ne n waa r d is. Niet hij z elf m a a k t zic h waa r d evol, m a a r d e s t a a t ke n t he m waar d e t oe. De n a tio nale eco n o mie h o u d t zic h veel be zig m e t d a t o n d e rwe r p. Het gaa t d a a r o m ver b ove n h e t “natio nale” uit e n bove n h e t begri p e n d e h o ri z o n va n d e s t a a t, die e n kel s t a a t seige n d o m ke n t e n d a t ka n ver d ele n. Daa ro m k n o o p t hij h e t b e zit va n eige n d o m a a n voor w aar de n , z o als hij d a a r alles aa n vas t k n o o p t. b.v. h e t h u welijk, o m d a t hij allee n he t d o o r h e m ges a nc tio nee r d e h u welijk laa t gel d e n e n d a t aa n mij n m ac h t o n t t re kt. Eigen d o m is ec h te r allee n m ij n eige n d o m, wa n n ee r ik h e t z elf onvoor w a ar delijk in mij z elf h e b: allee n ik, als o n voor w a a r delijk ik, b e zit eige n d o m, k n oo p ee n lief de s be t rekki ng aa n, d rijf vrije h a n d el, e n z.
146
De s t a a t be ko m m e r t zic h nie t o m m ij e n h e t mij n e, m a a r o m zic h e n h e t zij n e; ik geld t voor h e m allee n m a a r als z oiet s als zij n kin d , “la n d s ki n d”; als ik b e n ik h ele m a al niet s voor h e m. Wat m ij z elf als ik ove rk o m t, is voo r h e t b eg ri p va n d e s t aa t iets toev alligs: m ij n rijk d o m z owel als m ij n a r m oe d e. Wan n ee r ik ec h te r m e t al h e t mij n e voo r h e m ee n t oeval be n, d a n bewijs t d a t, d a t hij m ij niet k a n b egrij pe n; ik ga zij n beva t ti ngsver m oge n te b ove n, of zij n b egri p sc hie t t e k o r t o m mij t e k u n n e n b egrij pe n. Daar o m ka n hij ook nie t s voor mij d o e n. Het p a u p e ris m e be te ke n t m ij n w a a r deloosheid; h e t versc hijn s el, d a t ik mij z elf z elf niet t e gelde ka n m a ke n. Daar o m zij n s t a a t e n p a u p e ris m e ee n e n h e t z elf de. De s t a a t laat m ij nie t t o t mij n waa r de ko m e n e n be s t a a t allee n d o o r mij n waa r d elo o s h ei d: hij is er altij d o p uit, va n mij gebr uik te m a k e n , d.w.z. m e te ex ploitere n, uit te b uite n, te verbr uike n, al z o u d a t ver br uik allee n m a a r be s t a a n uit h e t feit d a t ik voo r ee n p r oles (proleta riaat) z o rg; hij wil, d a t ik “zijn sc h e p s el” be n. Allee n d a n ka n h e t p a u p e ris m e o p ge h eve n wo r d e n, wa n n ee r ik m e als mij z elf w a ar de toeke n , wa n ne er ik m e z elf waa r d e geef e n mij n p rijs z elf m a a k. Ik m o e t m e z elf ver heffe n, o m o m h o og t e ko m e n. Wat ik voor t b re ng, m e el, lin ne n, of ij ze r e n k ole n, die ik m e t m o eite a a n d e a a r d e o n t t re k, e n z., is m ij n a r beid, die ik in waa r d e wil o m z e t t e n. Ik z o u e r ec h te r la ng over k u n n e n klage n, d a t mij n a r bei d mij nie t n a a r waa r d e be t a al d wor d t; d e b e t aler z al m e niet h o re n e n d e s t a a t z al zic h n e t z ola ng a p a t hie s ge d r age n, t o t hij geloof t mij t e m o e t e n “su s s e n”, o p d a t ik niet m e t m ij n gevree s d geweld z o u los b a r s te n. Maar bij d a t “s u s s e n” z al h e t ec h te r blijve n e n sc hiet mij nie t s m e e r t e verla nge n bi n n e n, d a n kee r t d e s t a a t zic h weer t ege n m ij m e t alle k rac h t va n zij n lee uwe n p o t e n e n a d elaa r s kla uwe n: wa n t hij is d e ko ni ng va n d e diere n, is lee uw e n a d elaa r. Nee m ik gee n ge n o ege n m e t d e p rijs, die hij voor mij n a r bei d e n ware n vas t s t elt, p r o b ee r ik ee r d e r d e p rijs va n mij n ware n z elf t e be p ale n, d.w.z. “mij t e late n be p ale n”, d a n r aa k ik in d e ee r s te pla a t s m e t d e af ne m e r s va n d e ware n in co nflict. Zo u d a t d o o r ee n we de r zij d se ove ree n k o m s t o pgelos t wor de n, d a n z al d e s t a a t nie t ga uw b e z wa r e n m a k e n; wa n t h o e d e ee nlinge n h e t m e t elkaa r ui t m a ke n, m a a k t h e m weinig ui t, z ola ng z e h e m d a a r bij m a a r nie t in d e weg lo pe n. Zijn sc h a d e e n gevaar b egin t p a s d a n, als z e er niet m e t elkaa r uitk o m e n, m a a r z e, o m d a t er gee n co m p r o mis t o t s t a n d k o m t, elkaa r bij d e k o p vat te n. De s t a a t ka n h e t niet d ul de n, d a t d e m e n s t o t d e m e n s in direc te b e t r e kki ng s t a a t: hij m o e t als be mi d delaa r t u s se n bei de n ko m e n, m o e t in terve niëre n. Wat Chris t u s wa s, d e h eilige, d e ke rk, d a t is d e s t a a t gewor d e n, n a m elijk “be mi d d ela ar”. Hij r u k t d e m e n s va n d e m e n s af, o m zic h als ee n “gee s t’ in h u n m i d d e n te plaa t s e n. De a r bei de r s, die h oge r loo n verla nge n, wor d e n als m i s d a dige r s b e h a n d el d, z o d r a z e d a t wille n af dwinge n. Wat m o e t e n z e d a n d oe n? Zon d e r d w a n g k rijge n h e t niet e n m e t d w a ng zie t d e s t a a t ee n z elf h ul p, ee n d o o r h e t ik be p a al de p rij s, ee n werkelijke, vrije waa r d e ring va n zij n eige n d o m, d a t hij nie t ka n t olere re n. Wat m o e te n d e ar b ei d er s d a n b egi n n e n? Zelfs ta n dig blijve n e n d e s t a a t nie t s vrage n? Zoals h e t ec h te r m e t mij n z a kelijke a r b eid gaa t, z o gaa t h e t o o k m e t mij n gee s telijke. De s t a a t s t a a t mij t oe al mij n ge dac h t e n te geld e t e m a k e n e n a a n d e m a n t e b re nge n. (Dit in waar d e o m z e t t e n gebe u r t al b.v. d o o r d a t h e t m e wa ar d e ring va n mij n t oe h o or d e r s ver sc haft, e n z.); m a a r allee n m a a r z ola ng als m ij n ge d ac h te n, zij n ge d ac h t e n zij n. Koes te r ik d a a re n t ege n ge d ac h t e n, die hij niet o p p rijs s t elt, d.w. z. t o t d e zij ne ka n m a ke n, d a n s t a a t hij m e d o o rga a n s niet t oe, z e waa r d e te geve n, z e t e r uilen, in o mloop t e br e nge n. Mijn ge d ac h te n zij n allee n vrij, als z e mij d o o r d e ge n a d e va n d e s t a a t vergu n d zij n, d.w.z. wa n n e er z e ge d ac h te n va n d e s t a a t zij n. Hij laat m e allee n m a a r vrij filosofere n, voor z over ik “staa t sfilos o of” bewijs t e zij n; tege n d e s t a a t
147
m ag ik niet filos ofere n, h oe gra ag hij o o k zie t, d a t ik h e m va n zij n “geb re ke n” af h el p, h e m “ste u n”. Dus o m d a t ik m ij z elf allee n m a a r als ee n d o o r d e s t a a t aller mi n z a a m s t t oegela te n, als ee n va n zij n legiti miteit bewijs e n p olitie p a s voo r zie n ik, m o e t ge d r age n, is h e t m ij ook niet verg u n d, aa n h e t mij ne waa r d e t oe te k e n n e n, b e h alve wa n n ee r h e t zic h als h e t zij ne voor d oe t, d a t ik d a n va n h e m t e lee n h e b. Mijn wege n m o e t e n zij n wege n zij n, a n d e r s legt hij be slag o p m e; mij n ge d ac h t e n, zij n zij n ge d ac h te n, a n d e r s s n oe r t hij mij d e m o n d. Voor niet s h eeft d e s t a a t m e e r te vre z e n, d a n voo r mij n waa r d e e n nie t s m o e t hij z o rgvul diger p r o be re n t e voor ko m e n, d a n elke zic h voor mij zic h voo r d o e n d e gelege n hei d o m m e z elf t e d oe n geld e n. Ik b e n d e d o o d svija n d va n d e s t a a t, die s t ee d s in d e t wee s t rij d z weeft: hij of ik. Daar o m h o u d t hij e r zic h s t re n g a a n, nie t allee n nie t m ij m e z elf te d o e n gel de n, m a a r o o k h e t mij n e te verij dele n. In d e s t a a t b e s t a a t gee n eige n d o m, d.w.z. gee n eige n d o m va n d e ee nlinge n, allee n m a a r s t a a t s eige n d o m. Allee n d o o r d e s t a a t h e b ik, wa t ik h e b, z o als ik allee n d o o r h e m b e n, wa t ik b e n. Mijn p rivé eige n d o m is allee n m a a r d a tge ne, wa t d e s t a a t m ij va n d e zijne n overlaa t, t e rwijl hij a n de re s t a a t sle de n d a a r o m inkort (priveer t): h e t is s t aa t s eige n d o m. In tege n s t elling ec h te r t o t d e s t a a t, voel ik s t ee d s d ui d elijker, d a t mij n og ee n gro te m ac h t ove rblijft, d e m a c h t over m e z elf, d.w.z. over alles, wat allee n mij z elf t oe be h o o r t e n allee n m a a r is, o m d a t h e t mij n z elf is. Wat m o e t ik begin ne n, als mij n wege n nie t m e e r zij n wege n, mij n ge d ac h te n nie t m e e r zij n ge d ac h t e n zij n? Ik blijf bij m e z elf e n vraag nie t s a a n h e m! Aan m ij n ge d ac h t e n, die ik d o o r gee n t oe s te m mi ng, verg u n ni ng of ge n a d e laa t s a nc tio n e re n, h e b ik mij n werkelijk eige n d o m, ee n eige n d o m, waa r m ee ik h a n d el k a n d rijve n. Wan t als h e t mij n e, zij n z e mij n schep pinge n e n ik be n in s t a a t, z e weg t e geve n t ege n a n d ere ge d ac h t e n; ik geef z e o p e n r uil a n de re d a a rvoor in, die d a n mij n nie uw gekoc h te eige n d o m zij n. Wat is d u s m ij n eige n d o m? Niet s d a n wat in m ij n m a c h t is? Op welk eige n d o m h e b ik rec h t? Op elk eige n d o m, waa r t oe ik m ij z elf m a c h tig. Het eige n d o m s r ec h t geef ik m ij z elf, o m d a t ik voor mij zelf in eige n d o m n e e m, of m ij z elf d e m a c h t va n d e eige n a a r, d e vol m ac h t, d e m a c h tiging geef. Waarover m e n mij d e m a c h t nie t ka n o n t n e m e n, d a t blijft mij n eige n d o m; welaa n, d u s d e m ac h t be slis t ove r h e t eige n d o m e n ik wil alles va n mij n m a c h t verwac h t e n! Vree m d e m a c h t, m ac h t, die ik aa n ee n a n d e r overlaa t, m a a k t mij t o t lijfeige ne; m o ge z o m ij n eige n m ac h t mij t o t eige n aa r m a k e n. Laat ik d a n d e m a c h t te r ug t re kke n, die ik a a n a n de re n uit o n k u n d e over d e kr ac h t va n mij n eige n m a c h t h e b afge s t a a n! Laat ik t o t m e z elf z egge n: wa t mij n m ac h t ka n n e m e n, is mij n eige n d o m e n ik m a a k o p alles als eige n d o m aa n s p r a a k, waa r ik m e s te r k ge n oeg t o e voel h e t te b er eike n e n laa t ik mij n werkelijk eige n d o m z over reike n, als ik m e h e t rec h t geef, d.w. z. m ij z elf m a c h tig, te n e m e n, Hier m o e t h e t egoïs m e, h e t eige nbela ng b e slis se n, niet h e t p ri ncipe va n d e liefde, niet d e lief de s m o tieve n, z o als ba r m h a r tig h ei d, mil d d a dig h ei d, goe d h a r tig h ei d of z elfs gerec h tighei d e n billijk hei d (wan t o o k d e j u s titia is ee n fe n o m ee n va n d e lief de, ee n lief de s p r o d uc t): d e lief de ke n t allee n m a a r offers e n eis t “zelfverlooc h e ni ng”. Het egoïs m e d e n k t e r niet a a n iet s o p t e offere n, zic h in iets te k o r t te d o e n; h e t b e slist gewoo n: wa t ik n o dig h e b, m o e t ik h e b b e n e n wil ik m e versc h affe n, Alle p ogi nge n, over h e t eige n d o m re d elijke wet te n t e m a k e n, lie pe n va n d e b o e z e m va n
148
d e lief de in ee n woe s te z e e va n vero r d e ni nge n uit. Ook h e t s ocialis m e e n co m m u nis m e m a ke n hier o p gee n ui t z o n d e ri ng. Iederee n m o e t va n t o er eike n d e mi d d ele n voo r zie n wor de n, waar bij he t e r weinig o p aa n k o m t, of m e n z e n og s ocialistisc h in ee n p e r s o o nlijk eige n d o m vin d t, of co m m u nis tisc h uit d e goe d e r e nge m ee n sc h a p sc h e p t. De m e n t aliteit va n de ee nling blijft d a a r bij d e z elf de, het blijft ee n af ha n kelijkheid s m e n t aliteit. De ver d ele n d e billijk heidsinsta n tie, geeft mij allee n m a a r z oveel, wa t d e billijkhei d s m e n t aliteit, h a a r lief d evolle z o rg voo r alle n, voo r sc h rijft. Voor mij, d e ee nling, ligt e r nie t mi n d e r a a n s t o o t in h e t tota alver m o ge n , d a n d a t va n d e a f zo n derlijke a n dere; n oc h h e t e ne, n oc h h e t a n d e r e is h e t m ij ne; of h e t ver m oge n a a n d e ge me e n sc h a p t oe be ho o r t, die mij d a a r ee n d e el va n laat t oe k o m e n, of aa n af z o n d e rlijke be zit te r s, is voor mij z elf d e z elf de d w a ng, o m d a t ik over gee n va n b ei de n ka n be sc hikke n. Intege n d eel, h e t co m m u nis m e d r u k t mij d o o r o p h effing va n alle p e r s o o nlijke eige n d o m n og m e e r in d e af h a n kelijk hei d va n ee n a n d e r, n a m elijk va n d e alge m e e n h ei d of ge z a m e nlijkheid, te r ug e n h o e h a r d h e t o o k s tee d s d e “sta a t” a a ngrij p t, wa t he t be oogt, h e t is z elf wee r ee n s t a a t, ee n s t a t u s, ee n mij n vrije beweging bele m m e re n d e t oe s t a n d, ee n o p p e r h ee r sc h a p pij over mij. Tege n d e ver d r u k king, die ik va n d e af z o n d e rlijke eige na a r h e b t e ver d u r e n, ver z e t h e t co m m u ni s m e zic h t e rec h t; m a a r h uiveringwekke n d e r n og is d e m ac h t, die h e t d e ge me e n sc h a p in h a n d e n geeft. Het egoïs m e slaa t ee n h eel a n d e re weg in, o m h e t b e zitlo z e ge p e u p el uit t e r o eie n. Het z eg t nie t: wac h t af, wa t d e billijk hei d sin s t a n tie in n a a m va n d e ge m ee n sc h a p z al sc he n ke n (wa n t z o’n ee n sc he n ki ng gesc hie d d e va n o u d s h e r in d e “sta a t”, waa r “naa r ver die n s te,” d u s n a a r m a t e ie de ree n h e t wis t te ver diene n , wist t e die ne n , aa n ie de ree n gegeve n wer d), m a a r: grij p t oe e n n ee m, wa t je n o dig h e b t! Daar m ee is d e o o rlog va n allen t ege n alle n verklaa r d. Ik allee n b e p a al, wa t ik wil h e b b e n. “Nou, d a t is ec h t gee n nie uwe wijs h ei d, wa n t z o h e b be n h e t d e z elf z u c h tige n te n alle n tij de ge d a a n!” Het is d a n ook h ele m a al nie t n o dig, d a t ee n z a a k nie uw is, als allee n m a a r h e t besef d a a rva n m a a r aa nwe zig is. Dat z al ec h te r j uis t niet o p ee n h oge o u d e r d o m a a n s p r a a k k u n n e n m a k e n, wa n n e er m e n d e Egyp tisc he e n Spar t aa n s e wet te n t e n mi n s te niet m e e re ke n t; wa n t h o e weinig geb r uikelijk h e t is, volgt al ui t b ove nge noe m d verwijt, d a t m e t ver ac h ting ove r d e “zelf z uc h tige” s p re ek t. Men m o e t j uis t we te n, d a t z o’n d a a dwe r kelijk ingrij pe n niet verac h telijk is, m a a r d e z uivere d a a d, va n d e m e t zic h z elf ee n s zij n de egoïst, t o t ui t d r u k ki ng b re ng t. Pas wa n nee r ik niet va n d e af z o n d e rlijke n, n oc h va n ee n ge m ee n sc h a p verwac h t, wa t ik m e z elf ka n geve n, p a s d a n o n tglip ik d e s t rikke n va n d e lief de; p a s d a n h o u d t h e t ge pe u p el o p, ge pe u pel te zij n, wa n n e e r h e t toeslaat. Allee n o m d a t h e t t o e slaa n z o n de, m i s d a a d is, allee n die be p aling sc he p t ee n ge p e u p el e n d a t h e t blijft, wa t h e t is, d a a r a a n is h e t z owel z elf sc h ul dig, o m d a t h e t die be p aling laa t gelde n, als diege ne n, die “zelf z uc h tig” (om h e n h u n gelief de wo o r d te r u g te geve n) eise n, d a t z e gere s p ec tee r d wor d t. Korto m, allee n h e t o n t b re ke n va n besef o m t r e n t die “nieuwe wijs h ei d”, h e t o u d e z o n d e bew u s t zij n, d r a agt d e sc h ul d. Rake n d e m e n s e n z over, d a t z e h e t re s p ec t voo r h e t eige n d o m verlie ze n, d a n z al ie de ree n eige n d o m h e b be n, z o als alle slave n vrij z o u d e n zij n, z o d r a z e d e m e e s t e r nie t m e e r als m e e s te r e rke n n e n. Vere niginge n z ulle n d a n o o k in d e z e z a a k d e mi d d ele n va n d e ee nling ver m e nigvul dige n e n zij n a a ngevoc h te n eige n d o m z e ke r s t elle n. Volge n s d e m e ni ng va n d e co m m u nis te n m o e t d e ge me e n sc h a p eige n a r e s zij n. O mgekee r d, ik be n eige na a r e n h e b h e t allee n m e t a n d e r e n ove r mij n eige n d o m. Doet d e ge me e n sc h a p mij gee n rec h t, d a n k o m ik t ege n h a a r in o p s t a n d e n ver d e dig mij n eige n d o m. Ik be n eige n aa r, m a a r mij n eige n d o m is niet h eilig. Zo u ik d a n allee n m a a r
149
be zit te r zij n? Nee, voor hee n was m e n allee n m a a r be zit ter, ver ze k e r d va n h e t b e zit va n ee n p e rceel, d o o r d a t m e n a n d e r e n o o k in h e t be zit va n ee n p e rceel liet; n u ec h te r be h o o r t m ij alles t oe, ik be n eige n a a r va n alles w at ik no dig h e b e n te p a k k e n k a n k rijge n. Heet he t s ocialistisc h: d e m a a t sc h a p pij geeft m e, wat ik n o dig h e b, z o z eg t d e egoïs t: ik n e e m wat ik n o dig he b. Ge d ro ege n d e co m m u ni s te n zic h als lo m p e n, d e egoïs t ge d r a agt zic h als eige na a r. Alle ge pe u p el - gel ukkig - m a a k - p oginge n e n z w a n e nver b r oe d e ringe n, die uit h e t p ri nci pe va n d e lief de voor t ko m e n, m o e t e n sc hi p b re u k lijde n. Allee n uit h e t egoïs m e ka n h e t gep e u p el h ul p krijge n, e n d e z e h ul p m o e t h e t zic h z elf ver sc h affe n e n z al h e t zic h versc h affe n . Laat h e t zic h nie t t o t vree s d wi nge n, d a n is h e t ee n m ac h t. “De m e n s e n z o u d e n alle re s p ec t verlie ze n, als m e n z e niet t o t vree s d w o ng,” z e g t d e we t va n Popa n z in d e Gelaar s de Kate r Dus, h e t eige n d o m m o e t e n ka n nie t o pge h eve n wor d e n, h e t m o e t ee r d e r uit s p o okac h tige h a n d e n o n t r u k t wor d e n e n mij n eige n d o m wo r d e n, d a n z al h e t valse bew u s t zij n ver dwij ne n, d a t ik niet t o t z oveel, als ik n o dig h e b, gerec h tig d z o u k u n n e n zij n. “Maar wa t ka n d e m e n s d a n nie t alle m a al geb r uike n!” Weln u, wie veel n o dig h eeft e n h e t wee t t e krijge n, h eeft h e t t e n alle n tij d e ge p a k t, z o als Na p oleo n h e t co n ti ne n t e n d e Fra n se n Algier s. Het ko m t e r hie r d u s o p a a n, d a t h e t re s p ectvolle “ge p e u p el” ein d elijk leer t, t e p a k ke n wa t he t n o dig h e eft. Pakt h e t volge n s jullie t eveel, oei, verweer je d a n. Jullie h e b be n h e t h ele m a al niet n o dig, h e t b er ei dwillig iets t e sc h e n k e n e n als h e t zic h z elf leer t ke n ne n, of liever wie va n h e t ge p e u p el zic h z elf leer t ke n n e n, o n t d o e t zic h va n d e ge pe u p elac h tighei d, o m d a t h e t voo r jullie a al m o e z e n b e d a n k t. Belac helijk blijft h e t, d a t jullie h e t voor “zo n dig e n m i s d a dig” uit m a k e n, als h e t nie t va n j ullie goe d d oe n m a g leve n, o m d a t h e t zic h z elf iet s goe d ka n d o e n. Jullie sc he n ki nge n b e d riege n h e t e n h o u d e n h e t aa n h e t lijn tje. Ver d e dig je eige n d o m, d a n z ulle n j ullie s te r k zij n; willen j ullie d a a re n tege n j ullie sc h e n kvaa r dig hei d h o u d e n e n s o m s o m d e s t e m e e r p olitieke rec h t e n te h e b be n, n a a r m a t e jullie m e e r j ullie a al m o e z e n (ste u n aa n d e a r m e n) k u n n e n geve n, d a n gaa t d a t juist z ola ng, als d e be d eel de n jullie je ga ng late n gaa n. Genoeg, h e t eige n d o m svra ags t u k is nie t z o mi n n elijk t e sc hikke n, als d e s ocialiste n, ja z elfs d e co m m u nis te n d r o m e n. Dat wor d t allee n o pgelos t d o o r d e o o rlog va n alle n t ege n alle n. De a r m e n wor de n allee n vrij e n eige n a a r, wa n n ee r z e in o p s t a n d k o m e n, zic h o pwe r ke n, zic h ver heffe n. Al sc h e n k t je h e n n og z oveel, z e z ulle n t oc h altijd m e e r willen h e b be n; wa n t z e willen nie t s mi n d e r, d a n d a t e r uitein d elijk nie t s m e e r gesc h o n ke n wor d t. Men z al vrage n: m a a r h oe z al h e t d a n wo r d e n, als d e be zi tlo z e n zic h ver m a n n e n? Hoe z ulle n d e z a ke n d a n vereffe n d wor d e n? Men z o u n e t z o goe d k u n n e n willen, d a t ik ee n h o r o sc oo p voor ee n ki n d z o u t re k ke n. Wat ee n slaaf z al d o e n, z o d r a hij d e ke te n s verbr oke n h eeft, d a t m o e t m e n afwac h te n. Kaiser h o o p t in zij n n a a r vor m e n in h o u d waa r d elo z e b r oc h u r e (“De p e r s o o nlijk hei d va n d e eige na a r s in be t re kking t o t h e t s ocialis m e e n co m m u ni s m e, e n z,”) va n d e sta at, d a t hij ee n ver m oge n sve reffe ni ng z al bewe rke n. Altij d d e s t a a t! d e h ee r p a p a! Zoals d e ke rk voor d e “moe de r” va n d e gelovige n uitgegeve n e n a a nge zie n wer d, z o h eeft d e s t a a t h ele m a al h e t ge zic h t va n d e be z o rg d e va de r. Als te n n a uw s te verbo n d e n m e t h e t p ri nci pe va n d e b u rge rlijk hei d t o o n t d e conc urre ntie zic h. Is d a t iets a n d e r s d a n d e gelijk hei d (egalité)? En is d e egaliteit nie t
150
ook ee n p r o d uc t va n die z elf de revolu tie, die d o o r h e t b u rge r d o m of d e mi d d e n kla s se, voor tge brac h t is? O m d a t h e t nie m a n d verb o d e n is, m e t alle n in d e s t a a t (de vor s t, o m d a t die z elf d e s t a a t voor s telt, uitge z o n d e r d) te we dijvere n e n zic h t o t h u n nivea u o p t e we rke n, je z e te n eige n b a te t e n val te b re n ge n of uit t e b uite n, z e te overvle ugele n e n d o o r s t e r ke ins p a n ni ng va n h u n wels t a n d te be r ove n, d a n die n t d a t als d ui delijk bewijs, d a t voor d e rec h te r s t o el van d e s t a a t ie de ree n allee n m a a r d e waa r de va n ee n ee nvo u dig in divid u h eeft e n nie t o p ee n g u n s t k a n re ke n e n. Ren elkaa r o mver e n over t ref elkaa r, z oveel je wil e n ka n, d a t m a a k t mij, d e s t a a t, niet s uit! On d e r elkaa r zij n jullie vrij te co nc u r r er e n, wees co nc u r re n te n; d a t is j ullie m a a tsc h a p pelijke f u nctie. Voor mij, d e s t a a t, zij n jullie nie t s a n d e r s d a n “si m p ele in divid u e n!” Wat in p ri nci piële of t h e ore tisc he vor m als d e gelijk h eid va n allen o pge s tel d we r d, h eef t j uis t in d e co nc u r re n tie zij n verwerkelijking e n p r a k tisc h e uitvoering gevo n d e n; wa n t d e “égalité” is d e vrije co nc u r re n tie. Allen zij n voo r d e s t a a t, si m p ele in divid u e n, in d e m a a t sc h a p pij of in be t rekki ng t o t elka ar, co nc u r re n te n. Ik h oef nie t s m e e r d a n ee n si m pel in divid u te zij n, o m m e t die a n d e r, b e h alve d e vor s t e n zij n fa milie, t e k u n n e n co nc u r re re n, ee n vrijhei d, die vroeger o n m o gelijk wa s, d o o r d a t m e n h a a r allee n d o o r be mi d d eling va n zij n co r p o r a tie e n d a a r bi n n e n ee n vrijheid va n s t r eve n, ge noo t. In gilde e n feo d aliteit ge d r a agt d e s t a a t zic h int olera n t e n kieske u rig, o m d a t hij privilegieert; in d e co nc u r re n tie e n h e t liberalis m e is hij t oler a n t e n t o egeeflijk, o m d a t hij allee n p ate nteert (aa n d e ka n di d a a t sc h riftelijk verklaar t, d a t voo r h e m d e pla a t s o pe n, p a t e n t, s t a a t) of “conce s sio n ee r t”. O m d a t n u d e s t a a t z o alles a a n d e sollicita nt h eeft overgelate n, m o e t hij m e t alle n in co nflict k o m e n, o m d a t im m e r s allen e n ie de ree n h e t rec h t h e eft o m t e s ollicite re n. Hij z al “bes t o r m d” wo r d e n e n in d e z e s t o r m t e gro n de gaa n. Is d e vrije co nc u r re n tie” d a n werkelijk “vrij”, ja is h e t werk elijk ee n “co nc u r re n tie”, n a m elijk van d e persone n, waa rvoo r z e zic h uitgeeft, o m d a t z e o p d e z e titel h a a r rec h t b a s ee r t ? Ze ging er i m m e r s va n uit, d a t d e p e r s o n e n va n alle p e r s o o nlijke h e e r sc h a p pij vrij m o e s t e n wor de n. Is ee n co nc u r re n tie “vrij’, die d e s t a a t, d e z e h ee r s er volge n s h e t b u rgerlijk p ri nci pe, d o o r d ui z e n d e n gre n z e n in pe rk t? Daa r d o e t ee n rijke fa b rika n t sc hit te re n d e z a ke n e n ik z o u m e t h e m m o e te n co nc u r re re n? “Te n slo t te, z eg t d e s t a a t, h e b ik niet s tege n jo uw p e r s o o n als co nc u r re n t in t e b re n ge n”. Ja, a n two o r d ik, m a a r d a a r h e b ik r ui m t e voor ee n gebo uw, gel d voor n o dig! “Dat is erg, m a a r als je gee n geld h e b t, k u n je nie t co nc u r rer e n. Je m a g nie m a n d iet s af p a k k e n , wa n t ik be sc h e r m e n p rivilegieer h e t eige n d o m”. De vrije co nc u r r e n tie is nie t “vrij”, o m d a t mij d e z a a k o m te co nc u r re re n o n t b reek t. Tege n mij n persoon valt niet s in te b re nge n, m a a r o m d a t ik d e z a a k niet h e b, m o e t mij n p e r s o o n o o k te r ug t re d e n. En wie h eeft d e b e n o dig d e z a k e n? Die fa b rika n t d a a r? Da n z o u ik z e h e m af p ak k e n! Nee, d e s t a a t h eeft z e als eige n d o m, d e fa brika n t allee n m a a r te lee n, als b e zit ting. O m d a t h e t d u s m e t d e fabrika n t niet gaa t, wil ik m e t die p r ofe s s o r in d e rec h t e n d a a r co nc u r re re n; d e m a n is ee n s t u m p e r d e n ik, die h o n d e r d m a al m e e r wee t d a n hij, z al z e ke r zij n a u di to riu m leeg m a ke n. “Heb t u ges t u d e e r d e n b e n t u ge p r o m ovee r d, vrie n d!” Nee n, m a a r wa t geeft d a t? Ik begrij p, wa t voo r h e t leervak n o dig is, in r ui m e m a t e. “Spijt m e, m a a r d e co nc u r re n tie is hier nie t “vrij”. Tege n u w p e r s o o n valt nie t s t e z egge n, m a a r d e z a a k o n t b r eekt, h e t d oc t o r a al di plo m a. En d a t di plo m a verla ng ik, d e s t a a t. Smeek mij m e d a a r o p z’n mi n s t o m, d a n z ulle n we zie n, wa t er te d o e n valt.”
151
Dit is d u s d e “vrijhei d” va n d e co nc u r r e n tie. De s t a a t, mij n h ee r, be kwaa m t m e ee r s t in h e t co nc u r re re n. Conc u r re re n d e persone n n u werkelijk? Nee, o p nie uw allee n d e z a k e n! Het gel d in d e ee r s te plaa t s, e n z. In d e we d s t rij d z al s t ee d s d e e ne ac h te r d e a n d e re blijve n (b.v. ee n rij melaa r bij ee n dic ht e r). Allee n m a a k t h e t niet s uit, of d e o n t b re ke n d e mi d d ele n va n d e o n gelu k kige co nc u r re re n d e n p e r s o o nlijke of z a k elijke zij n, e n eve n z o, of d e z a k elijke mi d d ele n o p persoonlijke k r ac ht verkr ege n k u n n e n wor d e n of allee n m a a r d o o r ge n a de te verk rijge n zij n, allee n als ge sc he n k e n wel, d o o r d a t b.v. d e a r m e d e rijke zij n rijk d o m laa t, d.w.z. m o e t sc he n ke n. Moet ik ec h te r eige nlijk o p d e goed ke u rin g v a n de sta at wac h te n, o m d e m i d dele n t e k rijge n of t e gebr uike n (b.v. bij d e p r o m o tie), d a n h e b ik d e z e mi d d ele n d o o r d e ge n a de v a n de staat. Vrije co nc u r re n tie h eef t d u s allee n m a a r d e volge n d e be tek e nis : voo r d e s t a a t zij n allen zij n gelijke ki n d e re n e n ie deree n ka n lo p e n e n re n n e n, o m d e goedere n e n gen a de gifte n v a n de staat te ver die ne n Daa ro m jage n o o k allen n a a r h ave, h e t h e b be n, h e t b e zit (zij h e t va n gel d of a m b te n, ere titels, e n z.) n a a r de z a a k. Volge n s h e t b u rge r d o m is ie de ree n b e zit te r of “eige n a a r.” Hoe k o m t h e t d a n, d a t t oc h d e m e e s te n z ogoe d als niet s be zi t te n? Dat k o m t, d o o r d a t d e m e e s t e n er zic h al over ver he uge n, allee n m a a r be zit te r t e zij n, al is h e t m a a r va n e nige la p p e n, z o al s ki n d e r e n zic h ver he uge n ove r h u n ee r s t e b r oe kje of z elf s over h u n eer s te gek rege n m u n tje . Na uwke u riger ec h te r is d e z a a k als volgt o p te vatt e n. Het liberalis m e kwa m m e t ee n m e t d e verkla ring, d a t h e t t o t h e t we z e n va n d e m e n s b e h o o r t, gee n eige n d o m, m a a r eige na a r t e zij n. Daa r h e t hier bij o m “de m e n s” e n niet o m d e ee nling was te d o e n , bleef d e vraag hoe veel, d a t j uis t h e t s p eciale b ela ng va n d e ee nling uit m a a k t, a a n h e m overgela te n m o e s t wor de n. Daar o m hield h e t egoïs m e va n d e ee nling, in d a t h oe veel, d e m e e s t vrije s p eelr ui m t e e n d r eef ee n o nver m o eiba re co nc u r re n tie o p. Int u s se n m o e s t h e t gelukkige egoïs m e d e m i n d e r gel uk kig ge m a a k te a a n s t o o t geve n, e n dit, altij d n og o p h e t p ri nci pe va n h e t m e n s d o m s t o ele n d, s t el d e d e vraag n a a r h e t h oeveel va n he t be zit e n be a n twoo r d d e die m e t “de m e n s m o e t z oveel h e b b e n, als hij n o dig h eef t”. Zal m ij n egoïs m e d a a r ge n oege n m e e k u n n e n n e m e n? Wat “de m e n s” n o dig h eeft, geeft in gee n geval voor mij z elf e n m ij n be h o ef te n ee n m a a t s t af; wa n t ik k a n m i n d e r of m e e r n o dig h e b be n. Ik m o e t eer d e r z oveel h e b b e n, als ik in s t a a t b e n mij z elf t oe t e eige ne n. De conc u r re n tie leidt aa n d e kwaal, d a t nie t ie de ree n d e m i d d elen o m te co nc u r re re n te r be sc hikking h eef t, o m d a t z e nie t a a n d e p e r s o o nlijk h eid zij n o n t n o m e n, m a a r a a n d e t oevallighei d. De m e e s te n zij n onbe mid deld e n d a a r o m o nbegoederd . De s ocialiste n eise n d a a r o m d e m i d dele n voo r alle n e n b e oge n ee n m i d dele nver sc h affe n d e m a a t sc ha p pij. Jullie gel dwa a r d e, z e gge n z e, be sc h o uwe n wij niet m e e r d a n jullie ver m oge n, j ullie m o e t e n ee n a n d e r ver m oge n a a n k u n n e n t o n e n, n a m elijk je arbeidskr acht. In h e t b e zit va n ee n h ave of als “heb be r” laa t d e m e n s zic h wel als m e n s zie n, d a a r o m liete n wij o o k d e be zi t te r, die wij “eige n a a r” n o e m d e n, z ola ng gelde n. Allee n h e b jij d e di nge n t oc h m a a r n e t z ola ng, als je nie t “uit d a t eige n d o m ge z e t wor d t.”
152
De be zit te r is ver m oge n d, m a a r allee n m a a r in z over re, als d e a n d e r e n o nve r m oge n d zij n. O m d a t jo uw goe de re n m a a r n e t z ola ng jo uw ver m oge n vor m t, als je in s t a a t b e n t z e te be h o u d e n, d.w.z. als wij d a a r nie t s over te z egge n h e b b e n, kijk d a n d u s m a a r n a a r ee n a n d e r ver m oge n o m, wa n t wij over t r effe n o p d a t oge n blik d o o r o n z e m a c h t jo uw voorgewe n d e ver m oge n. Er z o u b uite ngewoo n veel gewo n n e n zij n, als m e n h e t z o u d o o r d rijve n, als b e zit ter be sc h o uw d t e wor d e n. De lijfeige n sc h a p z o u d a a r d o o r o p ge h eve n wo r d e n e n ie de ree n, die t o t d a n t oe d e m e e s te r die n s t plich tig, e n mi n of m e e r zij n eige n d o m was gewee s t, z o u d a n ee n “mee s te r” wor d e n. Maar voo rlo pig is jo uw h e b b e n e n h ave niet m e e r t oe reike n d e n wor d t nie t m e e r t oeges t a a n; d a a re n t ege n s tijgt jo uw ar b ei d in waa r d e. We s t elle n n u jo uw be m ac htige n va n d e di nge n, z o als voor h ee n jo uw b e zit, o p p rijs. Jouw a r bei d is jo uw ver m oge n! Jij be n t allee n m a a r m e e s t e r of b e zit te r va n h e t ver wer kte, niet va n h e t vererfde. Daar ec h te r t ege nwo o r dig alles iet s geërf d s is e n ie de re s t uiver, die je be zit, nie t ee n a r bei d s s t e m p el, m a a r ee n erf s te m p el d r a ag t, m o e t alles o m ge s m ol te n wor d e n. Maar is d a n werkelijk, z o al s d e co m m u ni s te n d e n k e n, mij n a r bei d mij n e nige ver m oge n, of be s t a a t d a t nie t veel m e e r uit alles wa t ik k a n? En m o e t nie t d e a r bei de r s m a a t sc h a p pij d a t niet z elf t o e s t a a n, o m d a t z e b.v. o o k zieke n, kin de re n, grijsaa r d s, ko r t o m d e a r bei d s o nge sc hik te n o n d e r h o u d t? De ze k u n n e n n og altij d h e el veel, b.v. zic h in leven h o u d e n, in plaa t s va n zic h e rva n te be rove n. Zijn zij in s t a a t j ullie n a a r h u n voor t be s t a a n t e d o e n verla nge n, d a n h e b b e n z e m a c h t over jullie. Wie ee nvo u digweg gee n m a c h t o p jullie z o u uitoefe n e n, die z o u d e n j ullie nie t s t oe s t a a n, hij z o u a a n lager wal r a ke n. Dus wa t jij k a n , is jo uw ver m oge n ! Ben je in s t a a t d ui ze n d e n ple zier te be z o rge n, d a n z o u d e n d ui z e n d e n je d a a rvoor h o n o re re n, h e t z o u d u s in jo uw m a c h t ligge n, d a t n a te late n, d a a r o m z o u d e n zij jo uw d a a d d a n m o e te n be t ale n. Ben je nie t in s t aa t, ie m a n d voor je in t e ne m e n, d a n k u n je z elfs ver h o n gere n. Moet ik d a n nie t, d e veelver m oge n d e, o p d e o nver m oge n d e n iet s voo r h e b b e n? We zit te n alle m a al in d e volte; m o e t ik m e z elf n u niet b e die n e n, z o goe d ik k a n, of allee n m a a r afwac h te n, h o eveel e r bij ee n gelijke ver d eling voo r mij ove r blijft? Tege n d e co nc u r re n tie ver heft zic h h e t p ri ncipe va n d e lo m p e n - m a a t sc h a p pij, d e ver deling Voor lou te r ee n deel, d e el va n d e m a a t sc h a p pij, a a n ge zie n t e wor d e n, ver d r a ag t d e ee nling nie t, o m d a t hij m e er is; zij n u niek h ei d ver z e t zic h tege n d e z e b e k r o m p e n o pva t ting. Daar o m verwac h t hij zij n ver m oge n nie t va n ee n b e d eling d o o r a n d e re n e n in d e a r bei de r s m a a t sc h a p pij o n t s t a a t al h e t be z wa a r, d a t bij ee n gelijke ver d eling, d e s t e r ke d o o r d e z w a kke uitgeb uit wor d t; hij verwac h t zij n ver m oge n eer d e r va n zic h z elf e n z eg t d u s: wat ik ka n h e b be n, d a t is mij n ver m oge n. Wat ee n ver m oge n b e zit ee n kin d niet in zij n lac hje, zij n s p ele n, zij n ge h uil, k o r t o m lo u te r in zij n be s t a a n? b e n jij in s t a a t, zij n verla nge n te weer s t a a n of reikt je h e t als m o e d e r nie t d e b o r s t, als va de r z oveel van je be zit, als h e t n o dig h eef t? Het d wing t je, d a a r o m h e eft h e t d a tge n e, wa t jij h e t jo uwe n oe m t.
153
Is mij a a n jo uw p e r s oo n iet s gelege n, d a n b e ta al jij mij al m e t jo uw be s t a a n; is h e t mij allee n o m ee n va n jo uw eige n sc h a p p e n te d o e n, d a n h e ef t mi s sc hie n jo uw be reidwillighei d of jo uw h ul p ee n waa r d e (geldwa a r d e) voo r mij, e n koop ik d a t. Kun je gee n a n d e re, d a n ee n gel d swaa r d e in mij n sc h a t ti ng geve n, d a n k a n zic h h e t geval voor d oe n, waa r d e ge sc hie d e nis o n s over ver telt, d a t n a m elijk Duits e la n d s kin d e re n a a n Ame rika verkoc h t wer d e n. Zou d e n zij, die zic h liete n verk o p e n, d e verko pe r m e e r waa r d zij n? He m wa s h e t b a a r gel d liever d a n d e z e leve n d e waar, die zic h voor h e m nie t kos t ba a r ko n m a k e n. Dat hij in h e n nie t s waa r d evoller s o n t d e k te, wa s bij h e m ec h te r ee n gebrek in zij n ver m oge n; m a a r ee n sc h el m geeft m e e r d a n hij h eeft. Hoe z o u hij ac h ting k u n n e n t o n e n, o m d a t hij d a t nie t h a d, ja voo r z ulk ges p uis n a uwelijks ko n h e b be n? Jullie h a n d ele n egoïs tisc h, als j ullie elka ar n oc h als b e zit t er, n oc h als lo m p of a r bei de r be sc h o uwe n, m a a r als ee n d e el va n jullie ver m oge n, als “br uikb are subjecte n ” Da n z ulle n j ullie nie t d e be zit te r (“eigen a a r”) iets voo r zij n h ave geve n, n oc h h e m, die a r bei d t, m a a r allee n h e m, die jullie no dig h eeft. Heb be n wij ee n k o ning n o dig? vrage n d e Noor d - Ame rika ne n zic h af e n a n two o r d e n: hij e n zij n a r b eid is o n s gee n ce n t wa ar d. Zegt m e n: d e co nc u r re n tie s t elt alles voo r alle n o p e n, d a n is d e z e uit d r u k ki ng nie t n a uw ke u rig e n m e n ka n h e t be te r als volgt o pva t te n: z e m a a k t alles koop b a ar . O m d a t zij h e t he n prijsgeeft, laa t z e h e t over a a n h u n p rijs of sc h a t ti ng e n eis t er ee n p rijs voor. Allee n d e koo pl u s tige n h e b be n m e e s t al ge b re k a a n h e t mi d d el, o m zic h z elf t o t k o p e r s t e m a ke n; z e h e b be n gee n geld. Voor geld zij n d u s weliswaa r d e k o o p b a re z a ke n te k rijge n (“voor geld is alles t e koo p”), m a a r juist aa n gel d m a n k ee r t h e t. Waar d a n geld, d a t ga ngba ar of circ ulere n d eige n d o m va n d a a n te h ale n? Weet d a n, d a t je voo r z oveel geld, als je m a c h t h e b t; wa n t je gel d t voo r z oveel, als waa rvo o r jij je z elf laa t gelde n. Men be t aalt nie t m e t geld, waa r geb rek a a n k a n o n t s t a a n, m a a r m e t zij n ver m oge n, waa r d o o r wij allee n “ver m oge n d” zij n; wa n t m e n is allee n m a a r in z over re eige n aa r, als d e a r m va n o n z e m a c h t reikt. Weitling h eeft ee n nie uw be t a al mi d d el be d ac h t, d e a r bei d. Het wa re b e t a al mi d d el blijft ec h te r, als altij d, h e t ver m oge n . Met d a tge n e, wa t je “in jo uw ver m o ge n” h e b t, b e t a al je. De nk d a a r o m a a n d e vergro ting va n je ver m oge n. Terwijl m e n d a t t oegeeft, h e eft m e n t oc h m e te e n d e lijfs p r e u k bij d e h a n d: “ie de r n a a r zij n ver m oge n”. Wie z al mij n a a r mij n ver m oge n geve n ? De m a a t sc h a p pij? Da n m o e t ik m ij z elf d e sc h a t ting late n welgevalle n. Veel liever z al ik n a a r mij n ver m oge n n e m e n . “Alles be h o or t a a n alle n!” De ze s t elling s t a m t uit d e z elf de in h o u d slo z e t h e o rie. Aan ie de ree n be h o or t allee n waar hij t o e in s t aa t is, t oe. Wan ne er ik z eg: mij b e h o o r t d e wereld t oe, d a n is d a t eige nlijk oo k h olle p r a a t, die m a a r in z ove rr e zi n h eef t, als ik gee n vree m d eige n d o m re s pec tee r. Mij b e h o o r t ec h te r m a a r z oveel t o e, als ik k a n of in m ij n ver m oge n h e b. Men is niet waa r d te h e b be n, wa t m e n zic h uit z w a k h ei d laa t af n e m e n; m e n is h e t nie t waa r d, o m d a t m e n er nie t gesc hikt voor is. Een gewel dig ka ba al h ef t m e n a a n over h e t “d ui ze n d ja rig o n rec h t”, d a t d o o r d e rijke n
154
t ege n d e a r m e n wor d t begaa n. Alsof d e rijke n aa n d e ar m o e d e sc h ul d z o u d e n h e b b e n e n he b be n niet d e a r m e n o p d e z elf de m a nie r sc h ul d aa n d e rijk d o m? Besta a t er t u s s e n bei de n ee n a n de r o n d e r sc hei d, d a n d a t va n h e t ver m oge n e n o nver m oge n, va n d e ver m oge n d e n e n o nver m oge n de n? Waar uit be s t a a t d a n d e mi s d a a d va n d e rijke n? “In h u n h a r dvoc h tigheid”. Maar wie he eft d e a r m e n d a n o n d e r h o u d e n, wie h e ef t voo r h u n voe ding ge z o rg d, t oe n z e nie t m e e r k o n d e n ar b ei d e n, wie h eeft aal m oe z e n gegeve n, die a al m oe z e n, die z elfs h u n n a a m a a n d e b a r m h a r tig heid (elee m o sy ne) o n tle ne n? Zijn d e rijke n niet altij d “bar m h a r tig” gewee s t, zij n z e nie t t o t o p d e h ui dige d ag “mild d a dig”, z o als a r m e n bela s tinge n, zieke n h ui z e n, s tic h tinge n van allerlei s o o r t, e n z. b ewij ze n? Maat d a t is voor j ullie alle m a al nie t ge n o eg! Ze m o e t e n o o k n o g m e t d e a r m e n d ele n? Dus j ullie eise n, d a t zij d e a r m o e d e z ulle n o p h effe n. Afge zie n va n h e t feit, d a t n a uwelijks ie m a n d va n j ullie z o z o u k u n n e n d o e n, e n d a t d e z e e ne d a n j uis t ee n d w a a s z o u zij n, vraag je d a n ee n s af: waa r o m z o u d e n d e rijke n ee n veer m o e t e n late n e n zich z elf m o e t e n o pgeve n, t erwijl voo r d e a r m e n die z elf d e h a n d eling veel n u t tiger z o u zij n? Jullie, die d agelijks je d a al de r h e b t, b e n t rijk, vergeleke n bij d ui z e n d e n, die va n vijf s t uiver s m o e t e n leve n. Is h e t j ullie b ela ng, m e t die d ui z e n d e n t e d ele n, of is h e t niet veel m e e r h e t h u n n e? Met d e co nc u r re n tie is die be d oeling m i n d e r ver b o n d e n, iet s z o goed m o g elijk te d o e n, d a n wel h e t z o winstge ve n d , vr uc h t b aa r m o gelijk te m a k e n. Men s t u d e er t er d a a r o m voor ee n b a a n o p los (broo d s t u die), m e n oefe n t d e k a t te n r u g m a k e n, vleierij, r o u ti ne e n “zake n ke n nis”, m e n a r beid t “voor d e sc hijn”. Terwijl h e t d a a r sc hijn b a a r o m ee n “goe d e p r e s t a tie” te d oe n is, wor d t in werkelijk hei d allee n m a a r n a a r ee n “goe d b e d rijf” e n geldver die n s te gekeke n. Men verrich t d e z a a k allee n m a a r in sc hij n t e rwille va n d e z a a k, in de r d a a d ec h te r t erwille va n d e win s t, die h e t afwer p t. Men z o u weliswa a r, nie t graag ce n s o r wille n zij n, m a a r m e n wil bevor d e r d wo r d e n; m e n z o u o o k gr aag n a a r be s t e over t uiging rec h t s p r eke n, a d mi nis t re re n, e n z., m a a r m e n vrees t over plaa t sing of z elfs o n t slag: voor alles m o e t m e n t oc h leven. Zo is d a t ge d oe ee n s t rij d o m h e t lieve leve n, e n, in t r a p sgewij ze s tijging, o m m e e r of m i n de r “welzij n.” En d a a r bij lever t d e m e e s t e n al d a t h u n b e s t d o e n e n z o rg nie t s a n d e r s d a n h e t “bitte re leve n” e n “bitte re a r m oe de” o p. En d a a rvo o r al die bit te re er n s t! Da t r u s t elo z e werve n laat o n s nie t bij a d e m k o m e n, t o t ee n r u s tig ge niete n: wij wor d e n niet vrolijk d o o r o n s be zit. De o rga nisa tie va n d e a r bei d ec h te r be t ref t allee n die a r b eid, die a n d e r e n voo r o n s k u n n e n d oe n, b.v. slac h te n, h e t lan d be b o u we n, e n z.; h e t overige blijft egoïstisc h, o m d a t b.v. nie m a n d in jo uw pl aa t s jo uw m u zi kale co m p o sitie k a n m a k e n, jo uw sc hilde r o n twe r pe n ka n uitvoere n, e n z.: Ra p h aels werke n k a n nie m a n d verva nge n. Die laa t s te n zij n we rke n va n ee n u nieke, die allee n d e z e u nieke in s t a a t wa s t e volto oie n, t e rwijl die a n d e re “me n s elijk” ver die n d e n ge n oe m d te wor d e n, o m d a t h e t eige n e d a a r a a n va n geringe r bela ng is, e n vrijwel “iede r m e n s” d a a r t o e afgerich t z o u k u n n e n wor de n. O m d a t d e m a a t sc h a p pij allee n m e t d e a r bei d voo r h e t alge m ee n n u t of m e n selijke a r bei d r eke ni ng ka n h o u d e n, blijft wie iets u niek s p r e s t ee r t, z o n d e r h a a r z o rg, ja, ka n zic h z elfs d o o r h a a r t u s s e n k o m s t ge hin d e r d voele n. De u nieke z al zic h z elf wel uit d e m a a t sc h a p pij t evoor sc hijn werke n, m a a r d e m a a t sc h a p pij b re ng t gee n u nieke n voor t.
155
Het is d a a r o m altij d bevor d e rlijk, o n s voo r m e nselijke a r b eid te vere nige n, z o d a t niet, z o als bij d e co nc u r re n tie, al o n z e tij d e n m o eite in b e slag ge n o m e n wor d t. In z ove rr e z al h e t co m m u ni s m e zij n vr uc h t e n d r age n. Zelfs d a tge n e, waa r alle m e n s e n t o e in s t a a t zij n of in be kwaa m d k u n n e n wor d e n, we r d voo r d e h e e r sc h a p pij va n h e t b u rger d o m a a n weinige n vas tgek n oo p t e n aa n d e overige n o n t t r o k ke n: h e t wa s ee n p rivilege. Het b u rger d o m wa s va n m e ni ng d a t h e t r ec h tva ar dig was, alle s vrij te geve n, wa t voor ie de re “me n s” ber eikbaa r leek. Maar d o o r h e t vrij t e geve n, was h e t n og nie m a n d gegeve n, m a a r ee r de r a a n ie de ree n overgela te n, h e t d o o r zij n m e n selijke k r ac h te n te p a k ke n t e krijge n. Daa r d o o r wer de n d e zi n n e n o p h e t verwe rve n van h e t m e n s elijke, d a t voor t a a n ideree n t oewe nk te, geric h t e n er o n t s t o n d ee n ric h ting, die m e n o n d e r d e n a a m va n “m a te rialis m e” z o lui d h o o r t b e t re u r e n. Haa r loo p p r o bee r t h e t co m m u ni s m e ee n h alt t o e t e r oe p e n, d o o r h e t geloof t e vers p rei de n, d a t h e t m e n s elijke z oveel plage n nie t waa r d is e n bij ee n vers t a n dige o rga nisa tie z o n d e r die gro te in z e t va n tij d e n k r ac h te n, z o als si n d s die n vereis t leek, tij d gewo n ne n z o u k u n ne n wor de n. Voor wie m o e t ec h te r tij d gewo n n e n wor d e n? Waar to e h e ef t d e m e n s m e e r tij d n o dig, d a n n o dig is, o m zij n ove rs p a n n e n a r bei d s k r ac h t e n t e verfris s e n? Hier z wijgt h e t co m m u nis m e. Waar t oe? O m zic h z elf als d e u nieke te k u n n e n ver h e uge n, n a d a t hij als m e n s h e t zij ne h eeft ge da a n! In d e ee r s te vre ug de d a a r over, n a a r al h e t m e n s elijke d e h a n d te m o g e n uit s t r ek ke n, verga t m e n n og iets a n d e r s t e wille n e n co nc u r ree r d e er lu s tig o p los, als of h e t be zit va n h e t m e n s elijke h e t d oel va n al o n z e we n se n z o u zij n. Men h eeft zic h ec h t er m o e gere n d e n gelukkig m a a k t,” Daa ro m d e n k t m e n verkrijge n e n m a a r z oveel tij d e n m o eite vereis t. De rijk do m d a alt in p rijs e n d e h e t verleidelijke ideaal.
m e r k te lang z a m e r h a n d, d a t h e t “be zit niet e ra a n, o m h e t n o dige voor ee n k o o pje t e d a a rvo o r aa n t e we n d e n, als o n o n t b ee rlijk h eid t evre d e n a r m o e d e, d e z o rgelo z e lo m p, wo r d t
Zo’n m e n s elijke be zighe de n, die ie de ree n zic h t oever t r o uw t, m o e t e n d u s d u u r ge ho n o r ee r d wor de n e n m e t m o eite e n m e t in z e t van alle leve n s k rac h te n ge z oc h t wor de n? Al in d e alle da agse re de n ering: “als ik m a a r mi nis te r of z elfs d e……zo u zij n, d a n z o u he t h e el a n de r s gaa n,” wo r d t d a t ver t r o uwe n uitge d r u k t, d a t m e n b e kwaa m d e n k t t e zij n, z o’n wa ar dighei d s be kle d e r t e k u n n e n voo r s t elle n; m e n b e s p e u r t wel, d a t voor z oie t s nie t d e u niek hei d, m a a r allee n m a a r ee n, zij h e t d a n o o k nie t juist voor allen, d a n t oc h voor vele n be reikb a re, o n twikkeling h o o r t, d.w. z. d a t m e n voo r z oiet s m a a r ee n gewoo n m e n s h oef t t e zij n. Ne me n we aa n, d a t eve nals d e orga nisatie t o t h e t we z e n va n d e s t a a t be h o o r t, o o k d e o n d e rwe r pi ng in zij n n a t u u r gegro n dves t is, d a n zie n we, d a t va n d e o n d e rge sc hik te n of bevoor rec h te n d e ac h te rge s t el de n o n eve n re dig overvr a a g d e n overbevoordeeld wor de n. Maar d e z e laa t s te n ver m a n n e n zic h, alleree r s t va n uit h e t s ocialis tisc h e s t a n d p u n t, late r ec h te r o nge twijfel d m e t egoïs tisc h b ew u s t zij n, va n waa r uit wij d a n h u n woor d e n m e t ee n wa t kle u r willen geve n, d o o r d e vraag: waa r d o o r is d a n j ullie eige n d o m z e ke r, j ullie bevoor rec h t e n? e n z e geve n t e n a n two o r d: d o o r d a t wij o n s va n h e t ingrij pe n o n t h o u d e n! Du s d o o r o n ze b e sc h e r mi ng! En wa t geve n j ullie o n s d a a rvoor? Scho p p e n e n geringsc ha t ti ng geve n jullie h e t ”ge m e n e volk”; p olitiebewaking e n ee n ca tec his m u s m e t als h o of d zi n: re s p ectee r, wa t niet h et jou we is, wa t a n d ere n
156
t oe be h o or t! re s p ec tee r d e a n d e r e n e n in h e t bij z o n d e r d e m e e r d e re n! Wij ec h te r a n twoo r de n: willen jullie o n s re s p ec t, koop h e t je d a n voo r d e d o o r o n s vas tge s tel de p rijs. Wij willen jullie je eige n d o m late n, wa n n ee r d a t late n e r b e h o o rlijk tege n o pweeg t. Waar weegt d a n d e ge ne ra al in vre d e s tij d, die vele d ui z e n d e n va n zij n jaarwe d d e, d a n t ege n o p, waa r ee n a n d e r, ja, die jaa rlijk se h o n d e r d d ui ze n d e n e n miljoe n e n? Waar weegt h e t voor j ullie tege n o p, d a t wij a a r d a p p ele n m o e te n k a u we n e n j ullie oe s t er slor p e n r u s tig m o e te n aa n zie n? Verkoo p o n s die oe s t e r s m a a r z o d u u r, als wij j ullie die a a r d a p p ele n m o e t e n verko pe n, d a n k u n n e n j ullie z e ver d e r o p e te n. Of d e n k e n jullie s o m s d a t d e z e oe s te r s o n s niet eve n goe d t oe be h o re n als j ullie? Jullie z ulle n over ge weld sc h ree uwe n, als wij t oegrij p e n e n z e m e e ver te re n, e n j ullie h e b b e n gelijk. Zon de r geweld krijge n we z e nie t, t e rwijl jullie je z elf er nie t mi n d e r d o o r h e b t, d a t j ullie o n s gewel d aa n d oe n. Maar n ee m die oe s te r s m a a r e n late n we h e t ee n s h e b b e n ove r o n s eige nlijke eige n d o m (wa n t d a t d a a r, is allee n m a a r be zit s - d o m), d e a r bei d. Wij b e ule n o n s twa alf u r e n in h e t z w eet o n s a a n sc hijn s af e n jullie bie d e n o n s d a a r ee n p a a r s t uiver s voo r. Nee m d a n o o k voor jullie a r beid h e t z elf de. Bevalt jullie d a t nie t? Jullie n e m e n a a n, d a t o n z e a r bei d rijkelijk m e t d a t loo n be t a al d is, die va n jullie d a a r e n t ege n is ee n loo n va n vele d ui ze n de n waa r d. Zou de n j ullie ec h te r je a r bei d nie t z o h o og aa n slaa n e n z o u d e n jullie o n s be te r belo ne n, d a n z o u d e n wij in die n n o dig n og wel bela ng rijker di nge n t o t s t a n d k u n n e n b re nge n, d a n j ullie voor die vele d ui ze n d e n e u r o’s e n z o u d e n j ullie allee n m a a r ee n loo n als h e t o n z e krijge n, d a n z o u d e n jullie wel d r a vlijtiger wor d e n, o m m e e r t e k rijge n. Pre st e re n jullie ec h te r iet s, wa t o n s tie n of h o n d e r d m a al m e e r waa r d lijkt d a n o n z e eige n a r bei d, ai, d a n z o u d e n jullie d a a r o o k h o n d e r d m a al m e e r voo r k rijge n; wij d a a re n t ege n d e n ke n ook voor j ullie di nge n t e fab ricere n , die jullie o n s h o ge r d a n m e t h e t gewo ne d agloo n z ulle n be t ale n. Wij z ulle n h e t wel m e t elkaa r ee n s wo r d e n, als we m a a r ee r s t ove ree ngeko m e n zij n, d a t nie m a n d m e e r a a n ee n a n d e r iet s h o eft t e geve n . Da n gaa n we z elfs z ove r, d a t we z elfs d e k re u p ele n, zieke n, e n d e o u d e n va n d age n ee n vol doe n d e p rijs be t ale n, z o d a t z e niet m e e r d o o r h o n ge r e n n o o d va n o n s sc h ei d e n; wa n t willen we d a t z e leve n, d a n b e t a a m t h e t o o k, d a t wij die verv ulling va n o n z e wil ko pe n, ik z e g “ko pe n”, be d oel d u s gee n elle n dige “aal m o e z e n”. Jullie leve n is o o k h e t eige n d o m va n h e n die niet k u n n e n a r bei de n; willen wij (maa k t nie t ui t o m wa t voo r re de n), d a t z e d a t leve n nie t a a n o n s o n t t re k k e n, d a n k u n n e n we d a t allee n d o o r k o o p bewe rks t ellige n; ja, wij z ulle n wellich t, o m d a t we bijvoo r b eel d graag vrie n d elijke ge zic h te n o m o n s he e n zie n, h e n z elf s welvare n d wille n zie n. Korto m, wij willen niet s va n jullie ca de a u , m a a r we wille n jullie o o k nie t s ca d ea u geve n. Eeuwe n la ng h e b be n we j ullie a al m oe z e n gegeve n uit goe d h a r tige d o m h ei d, h e b b e n d e d uit a a n d e a r m e gesc h o n ke n e n d e h e re n gegeve n, wat niet d e s h e r e n is; d o e n u éé n kee r jullie be u r s o pe n, wa n t va n n u af a a n s tijgt o n z e waa r e n o r m in p rijs. Wij wille n jullie niet s, h ele m a al nie t s af ne m e n, m a a r jullie m o e te n o n s b e te r b e t ale n voo r h e tgee n j ullie wille n h e b be n . Wat h e b be n jullie d a n? “Ik h e b ee n la n d g oe d va n d ui z e n d m o rge n”. En ik b e n jou w boe re n k nec h t e n z al jo uw a k ke r voo r t a a n allee n m a a r voo r éé n d a al d e r d agloo n bewe rke n. “Da n n e e m ik ee n a n d e r.” Jullie vin d e n er gee n, wa n t wij b o e re n k n ec h te n d oe n h e t nie t m e e r a n d e r s e n wa n n ee r zic h ie m a n d m el d t, die m i n d e r n ee m t, d a n m o e t hij voor o n s o p p a s s e n. Daar is d e die n s t b o d e, die n u o o k z oveel eis t e n j ullie vin d e n gee n a n d e re m ee r o n de r die p rij s. “O, d a n m o e t ik te n gr o n d e gaa n.” Niet z o h a a s tig! Zoveel als wij z ulle n jullie wel o n tva nge n e n als d a t niet z o z o u zij n, d a n z o u d e n wij n og z oveel k u n n e n afgeve n, z o d a t j ullie n e t als wij k u n n e n leve n. “Maar ik b e n gewe n d be te r te leve n.” Daar h e b be n wij nie t s o p tege n, m a a r d a t is nie t o n z e z o r g; k u n je in ie de r geval m e e r s p a r e n. Moete n wij o n s o n d e r d e p rijs ver h u re n, z o d a t j ullie in weel d e k u n n e n leve n? De rijke sc hee p t d e a r m e altij d af m e t d e woo r d e n: wa t ik m e t jo uw n o o d t e m a ke n? Kijk h oe jij je d o o r d e wereld slaa t, d a t is nie t mij n m a a r jou w z a a k .” Weln u, late n we d a t d a n o n z e z a a k zij n e n late n we d e rijke n nie t m e e r o n z e mi d d ele n
157
late n ga p pe n, die wij be zit te n, o m o n s t e d o e n gelde n. “Maar j ullie o n b e sc h aaf d e lie de n h e b be n t oc h niet z oveel n o dig.” No u, d a n n e m e n we iet s m e e r, z o d a t we o n s d a a r m ee d e vor mi ng, die we n og n o dig h e b be n, k u n n e n ver sc h afte n.” Maar, als j ullie z o d e rijke n o mlaag hale n, wie z al d a n n og d e k u n s t e n e n wete n sc h a p p e n o n d e r s t e u n e n?” O n o u, d e m a s s a m o e t h e t d a n d o e n; we b re nge n gel d bij elkaa r, d a t geeft ee n a a r dig s o m m e tje, j ullie rijke n ko pe n n u bove n die n allee n m a a r d e m e e s t s m a k elo z e b o ek e n, e n h uilerige m o e d e rgo d s beel de n of ee n p a a r flin ke d a n s e re s s e n b e n e n. “O, die o n z alige gelijk heid!” Nee n, mij n be s te o uwe h e e r, niet s va n gelijk h eid. Wij wille n allee n d o e n gel d e n, wa t we waa r d zij n e n als jij m e e r waa r d be n t, d a n z ul je in elk geval o o k voo r m e e r gel de n. Wij willen allee n m a a r o n s geld waa r d zij n e n d e n k e n d e p rijs, die jij z al be t ale n, waa r d te t o ne n. Kan d e s t a a t wel z o’n vas t be r a de n m o e d e n z o’n k r ac h tig gevoel va n eige nwaa r d e bij d e h uis k nec h t wakke r m a ke n? Kan hij ervoo r z o rge n, d a t d e m e n s zic h van zic h z elf bew u s t wo r d t, ja, m a g hij zic h d a n o o k z oie t s t e n d o el s telle n? Kan hij willen, d a t d e ee nling zij n waar d e be s ef t e n te gel de m a a k t? Late n we d e z e d u b b ele vraag uit elka ar h o u d e n e n late n we eer s t kijke n, of d e s t a a t z oiet s ka n b ewe rk s t ellige n. O m d a t d e ee n sge zi n d hei d va n d e b oe re n k n ec h t e n wor d t vereist, k a n allee n d e z e ee n sge zi n d h ei d h e t t o t s t a n d b re nge n e n ee n s t a a t s we t z o u d ui z e n dvo u dig d o o r d e co nc u r re n tie o n t d o ke n wor de n e n in h e t ge hei m. Kan hij d a t d a n t oela te n? Dat ka n hij o n m ogelijk d ul de n: d a t d e m e n s e n d o o r iet s a n d e r s, d a n d o o r h e m ge dwo ng e n wo r d e n; hij z o u d u s d e z elf h ul p va n d e ee n sge zi n de b oe re n k n ec h t e n t ege n diege n e n, die zic h voo r mi n d e r loo n willen co n t r ac te re n, niet t oe s t a a n. Stelle n we n o u, d a t d e s t a a t d e we t z o u uitvaa r dige n e n alle b oer e nk n ec h t s h e t d a a r m ee ee n s z o u d e n zij n, z o u hij h e t d a n k u n n e n t oe s t aa n? In ee n af z o n d e rlijk geval, ja; allee n is h e t af z o n d e rlijke geval m e e r d a n d a t, h e t is ee n principieel geval. Het gaa t d a a r bij o m h e t h ele t o o n b eel d va n d e z elf w a ar derin g v a n h et ik, d u s ook o m zij n gevoel va n eige nwaa r d e tege no ver d e s t a a t. Zover gaa n d e co m m u nis te n m e e; m a a r d e z elfwa ar d e ri ng ric h t zic h n o o d z a k elijkerwijs, niet allee n t ege n d e s t a a t, m a a r ook tege n d e m a a tsc h a p pij e n grij p t d a a r o m, uit egoïs m e, b ove n d e co m m u n e e n h e t co m m u ni s tisc h e uit. Het co m m u ni s m e m a a k t t o t b a sisge d ac h te van h e t b u rger d o m, d a t ie de ree n b e zit te r (“eige na a r”) is, t o t ee n o n o m s t o telijke waa r h ei d, t o t ee n werkelijk hei d, o m d a t n u d e z o rg o m h e t t e verkrijge n o p h o u d t e n ie de ree n va n h uis ui t h eeft, wa t hij n o dig h eef t. In zij n ar bei d s k r ac h t h ee ft hij zij n ver m oge n e n als hij d a a r gee n geb r uik va n m a a k t, d a n is d a t zij n sc h ul d. Het grij pe n e n jage n n e e m t ee n ein d e e n d e co nc u r re n tie blijft niet, z o als tege nwoo r dig z o vaak, z o n d e r gevolg, o m d a t d o o r a r b eid s h a n d eling vol doe n d e leve n s be n o dig d he d e n t h ui s geb rac h t k u n n e n wor d e n. Nu p a s is m e n werkelijk be zitter, o m d a t wa t m e n in zij n a r b ei d s k r ac h t h eeft, ie m a n d nie t m e e r z o k a n o n tgaa n , z o als d a t o n de r co nc u r re n tie - eco n o mie, ie der oge n blik d r eig de te ge be u r e n. Men is ee n z orgeloze e n ver z e ke r d e b e zit te r. En m e n is d a t j uis t, d o o r d a t m e n zij n ver m oge n niet m e e r in goe de re n, m a a r in zij n eige n a r bei d, zij n ar b ei d sve r m oge n, z oe k t, d u s d o o r d a t m e n ee n lo m p , ee n m e n s m e t lo u te r ideale rijk d o m is. Ik int u s s e n ka n mij zelf m e t h e t weinige nie t tevre d e n late n s tellen, m e t wa t ik d o o r mij n a r bei d sver m oge n be t a al, o m d a t mij n ver m oge n nie t lo u te r uit mij n a r b eid b e s t aa t. Door a r bei d ka n ik h e t a m b t va n p r e si de n t, m i nis te r e n z. verv ulle n; d e z e a m b t e n vereise n allee n m a a r ee n alge m e ne o n twikkeling, n a m elijk ee n z o d a nige, die alge m e e n be reikba a r is (wan t alge m e ne o n twikkeling is niet allee n die ie de ree n be reikt h eeft, m a a r eige nlijk die ie de ree n be reike n k a n, d u s elke s p eciale, b.v. m e disc h e, militaire,
158
filologisc he vor mi ng, waa r gee n e n kel “be sc h a af d m e n s” va n gelooft, d a t z e zij n k rac h te n t e b ove n gaa n), of eige nlijk allee n m a a r ee n voo r alle n m o gelijke gesc hik t h ei d. Maar al ka n ie de ree n d e z e a m b t e n b e kle d e n, d a n geef t t oc h p a s d e u nieke, h e n allee n d e eige n kr ac h t va n d e ee nling, h e n bij wij ze va n s p r e ke n leven e n be tek e nis. Dat hij zij n a m b t niet als “gewoo n m e n s” uit oefe n t, m a a r er h e t ver m oge n va n zij n u niek - h ei d in legt, d a t be t a alt m e n h e m n og niet, als m e n h e m allee n m a a r als b e a m b t e of m i nis te r be t a alt. Heeft hij h e t jo u t o t d a n k ge m a a k t e n wilt jij d e z e d a n k wa a r dige k rac h t va n d e ee nling voo r jo u be h o u d e n, d a n m o e t jij h e m nie t als ee n gewo o n m e n s b e t ale n, die allee n m a a r iet s m e n s elijks ver rich t, m a a r als ie m a n d, die iet s u niek s volb re ng t. Doe m e t je eige n a r bei d m a a r h e t z elf de! Voor m ij n u niek - h ei d is gee n alge m ee n t a rief vas t te s t elle n, z o als voo r d a tge n e, wa t ik als m e n s d o e. Allee n voor he t laa t s te k a n ee n t a rief b e p a al d wo r d e n. Stel d u s in ie de r geval ee n alge m e n e sc h a t ti ng voo r m e n s elijke a r bei d o p, m a a r ver nietig je u niek - h ei d nie t d o o r je eige n ver die n s t e. Menselijke of alge m e ne be h oef te n k u n n e n allee n d o o r d e m a a t sc h a p pij bevre digt wor de n; voor a f zo n derlijke be h oef te n m o e t je d e bevre diging z elf z o e ke n. Een vrie n d e n ee n vrie n d sc h a p s die n s t, z elfs ee n die n s t va n ee n ee nling k a n d e m a a t sc h a p pij je niet versc haffe n. En t oc h z ul je ie de r oge n blik z o’n die n s t n o dig h e b b e n e n bij d e m e e s t o n be d ui de n d e gelege n hei d ie m a n d n o dig h e b b e n, die je b e h ul p z a a m is. Vert ro u w d a a r o m nie t o p d e m a a t sc h a p pij, m a a r z o rg d a t je h e b t, o m d e verv ulling va n je we n s e n t e ko p e n. Of h e t geld o n de r egoïs te n t e h a n d h ave n is? Aan o u d e s te m p els kleeft ee n geërf d be zit. Laat je d a a r nie t m e e r m e e be t ale n, d a n is h e t ger uï neer d, d o e je nie t s m e e r voo r d a t geld, d a n verlies t h e t alle m ac h t. Sch ra p d e erfe nis e n je h e b t d e rec h t s z egel va n d e exec u te u r afgebr oke n. Tege nwoor dig is alles ee n erfe nis, is h e t al geëe rf d of wac h t h e t n og o p z’n erve n. Is h e t h e t jo uwe, waa r o m laa t je h e t d a n ver z egele n, waa r o m re s pect ee r t je die z egel? Waaro m z o u d e n jullie gee n nie uw gel d m a k e n? Ver nietigt h e t d a n d e waa r, als je er h e t erf s te m p el af ha alt? Weln u. h e t gel d is ee n waa r, e n wel ee n we z e nlijk m i d d el of ver m oge n. Want h e t be sc he r m t h e t ver m oge n tege n vers t a r ring, h o u d t h e t in beweging e n bewerk t zij n o m z e t. Wete n j ullie d a n ee n b e ter r uilm i d d el? Toc h z al h e t wee r ee n “geld” zij n. Niet h e t gel d d oe t j ullie sc h a d e, m a a r jullie o nver m oge n o m h e t te n e m e n. Laat je ver m oge n werke n, be hee r s je e n h e t z al jullie a a n gel d, a a n j ullie geld, h e t geld va n j ullie s t e m p el, niet o n t b re ke n. Ar bei de n, d a t n o e m ik niet “je ver m oge n late n werke n.” Dege ne n die allee n m a a r “ar bei d z o e ke n” e n “har d wille n werke n”. werke n z elf a a n d e o nve r mij delijke we rkeloo s h ei d. Van h e t geld h a ngt geluk e n o ngelu k af. Daar o m is h e t in d e b u rge r p e rio de ee n m ac h t, o m d a t h e t allee n als ee n m eisje h e t h of ge m a a k t wo r d t, m a a r d o o r nie m a n d ec h te r o n he r r oe p elijk wor d t ge h uw d. Alle r o m a n tiek e n ri d d e rlijk h ei d voo r h e t ver wer ve n va n ee n ko s t b aa r voorwe r p, leeft in d e co nc u r re n tie weer o p. Het gel d, h e t voo rwer p va n vurig verla nge n, wor d t d o o r d e koe n e “in d u s t rieri d d e r s” o n tvoe r d. Wie h e t geluk h eef t, voe rt d e br ui d h uiswa a r t s. De lo m p h e ef t h e t geluk; hij voe rt h a a r zij n h ui s - we z e n bi n ne n, d e “maa t sc h a p pij” e n ver nietigt d e m a ag d. In zij n h ui s is z e gee n b r ui d m e e r, m a a r vro uw e n m e t d e m a ag d elijk h eid gaa t o o k d e geslac h t s n a a m
159
verlore n. Als h uisvro uw h e e t die geld - m a a g d “ar bei d,” wa n t “arbei d” is d e n a a m va n d e m a n. Ze is ee n be zit va n d e m a n. O m d a t beel d t e vol m a ke n, is h e t ki n d van a r bei d e n gel d weer ee n m eisje, ee n niet h uw ba a r, d u s geld, m a a r ee n o n mis ke n b a re afs t a m mi ng va n d e a r b ei d, h a a r va d e r. De gelaa t svor m, h e t “beel d”, d r a agt n u ee n a n d e r ke n m e r k. Wat t o t slo t n og ee n kee r d e co nc u r re n tie b e t r ef t, die h eeft j uist allee n be s t a a n s rec h t, o m d a t niet alle n zic h over h u n eige n z a a k o n tfe r m e n e n h e t d a a r over m e t elkaa r niet ee ns zijn . Broo d is b.v. ee n be h oefte va n alle inwo n e r s va n ee n s t a d; d a a r o m z o u d e n z e ge m a kkelijk m e t elka ar overee n k u n n e n k o m e n o m ee n o p e n b a r e b a k ke rij in t e rich te n. In pla a t s d a a rva n, late n z e d e levering va n die b e h o ef te a a n d e co nc u r re re n d e b a kke r s over. Net z o vlees a a n d e slage r s, wijn a a n d e wijn h a n d elare n, e n z. De co nc u r re n tie o p heffe n be te ke n t niet m e e r d a n h e t gilde b evoo r d ele n. Het o n d e r sc hei d is di t: in h e t gilde is h e t b a k k e n e n z., z a a k va n d e gilde n b r oe d e r s; in d e conc urre ntie z a a k va n d e co nc u r re re n d e n; in d e vere nigin g va n d ege n e n, die h e t geb ak gebr uike n, d u s mij n, jo uw z a a k, n oc h d e z a a k va n d e gilde n b r oe d e r s, n oc h va n d e vergu n ni ng verlee n de ba kke r s, m a a r d e z a a k va n d e vere nig d e n. Wan nee r ik m ij nie t o m m ij n z a a k b ek o m m e r, d a n m o e t ik voor lief n e m e n, wa t a n d e re n m ij believen t oe t e s t a a n. Broo d t e h e b b e n, is m ij n z a a k, mij n we n s e n verla nge n, e n t oc h laa t m e n d a t aa n d e b a kke r s ove r e n h o o p t h o og s te n s d o o r h u n r u zie, p o sitieverlies, h u n we dijver, ko r t o m co nc u r re n tie ee n voor d e el te verk rijge n, waa r o p m e n bij d e gilde n b r oe d e r s, die h ele m a al alleen in h e t eige n d o m va n d e b a kke r s rec h tva a r dig heid vas t z a t e n, niet k o n reke ne n. Wat ie de ree n n o dig h eeft, a a n h e t versc haffe n e n p r o d uc tie erva n, m o e t o o k ie d eree n bij d r age n; d a t is zij n z a a k, zij n eige n d o m, nie t he t eige n d o m va n d e gilde n - of verg u n ni ng h e b b e n d e m e e s te r s. Late n we n og ee n kee r te r ugkijke n. De ki n d e r e n va n d e z e wereld, d e m e n s e n ki n d e re n, be h o o r t d e wereld t oe; die is niet m e e r va n go d, m a a r d e werel d va n d e m e n s e n. Zoveel elk m e n s zic h va n h a a r ka n versc h affe n, laa t hij d a t h e t zij n e n o e m e n; allee n z al d e ware m e n s, d e s t a a t, d e m e n s elijke m a a t sc h a p pij of m e n s h ei d er o p t oe zie n, d a t ie de ree n niet s a n d e r s t o t h e t zij ne m a a k t, d a n wa t hij zic h als m e n s, d.w. z. o p m e n s elijke wij ze, t oeeige n t. De o n m e n s elijke t o e - eige ni ng is d e d o o r d e m e n s nie t t oege s t a ne, d.w. z. z e is ee n “mis d a dige”, z o als o mg ekee r d d e m e n s elijke ee n “wet tige”, ee n “va n rec h t swege” verkrege ne is. Zo s p r a k m e n si n d s d e revolu tie. Maar m ij n eige n d o m is gee n di ng, o m d a t d a t ee n va n mij z elf o n af h a n kelijk b e s t a a n h eeft; m ij n eige n is allee n m ij n m ac h t. Niet d e z e b o o m, m a a r m ij n m ac h t of be sc hikking d a a r over is d e m ij ne. Hoe d r u k t m e n d e z e m ac h t n u o nj uis t uit? Men z eg t: ik h e b recht o p d e z e b o o m, of hij is mij n w ettig eige n d o m. Ik he m h e m d u s d o o r m a c h t gekrege n . Da t d e z e m ac h t voor t d u r e n m o e t, waa r d o or hij ook ge h a n d h a a f d blijft, of b e te r: d a t d e m a c h t niet ee n o p zic h z elf be s t a a n d iet s is, m a a r allee n m a a r in h e t m a c h tige ik, in m ij, d e m ac h tige, be s t a a n vin d t, d a t wor d t verge te n. De m a c h t wo r d t, n e t als a n d e re van m ij n eige nsch ap pe n , b.v. d e m e n s elijk hei d, m a je s teit, e n z. t o t ee n op zich z elf bestaa n de ver heve n, z o d a t h e t n og be s t aa t, als h e t al lang niet m e e r m ij n m a c h t is. Op die m a nier in ee n s p o o k vera n d e r d, is d e m a c h t h e t recht. De z e veree u wig de m ac h t, vergaa t z elfs niet m e t m ij n d o o d, m a a r wor d t overge d r age n of “geërf d.”
160
De di nge n be h o re n n u werkelijk niet a a n m ij t oe, m a a r a a n h e t rec h t. An de r zij d s is d a t niet s m e e r d a n ee n verblin ding. Wan t d e m a c h t va n d e ee nling wo r d t allee n p e r m a n e n t e n ee n rec h t, d o o r d a t a n d e re n h u n m a c h t m e t d e zij ne verbi n d e n. De waa n be s t a a t in h e t feit, d a t zij gelove n, d a t zij h u n m ac h t niet m e e r t e r ug k u n n e n t re kke n. Weer h e t z elf de ver sc hijn s el, d a t d e m a c h t va n mij z elf ge sc hei de n wo r d t. Ik ka n d e m ac h t, die ik d e be zit te r gaf, nie t m e e r te r ug ne m e n. Men h e ef t “gevol m ac h tig d,” h eeft d e m ac h t weggegeve n, m e n h eef t die zic h z elf o n t z eg d, zic h ove r iets b e te r s be z o n n e n. De eige na a r ka n zij n m a c h t e n zij n rec h t o p ee n z a a k o p geve n, d o o r d a t hij die weggeeft, verkwis t, e n d e rgelijke. En wij z o u d e n d e m ac h t, die wij h e m verlee n d e n, nie t eve nee n s k u n n e n late n sc hiete n? De wet sge t r o uwe m e n s, d e gerec htigde, wil nie t s zij n eige n n o e m e n, wa t hij nie t “terec h t’ of waa r t oe hij nie t h e t rec h t t o e h eeft, d u s allee n recht m a tig eige n do m . Wie z al n u rec h t e r zij n e n ove r he m zij n rec h t s p r e ke n? Uitein d elijk t oc h d e m e n s, die h e m d e m e n s e n r ec h t e n h eef t gegeve n: d a n ka n hij in ee n o n ei n dig uitgeb rei de re zi n d a n Tere n ti u s z egge n: “hu m a ni ni hil a m e alie n u m p u t o, d.w.z. h et m e nselijke is m ij n eige n do m . Hij m a g h e t d oe n, z o als hij wil, va n ee n rec h te r k o m t hij va n d a t s t a n d p u n t niet los e n in o n z e tij d zij n d e ver sc hillen d e rec h te r s. die m e n zic h geko z e n h e ef t, als twee d o o d svija n dige p e r s o ne n t ege n elkaa r o p ge t re d e n, n a m elijk in d e go d e n d e m e n s. De ee n be r oe p t zic h o p h e t go d d elijke, d e a n d e r e o p h e t m e n s elijke r ec h t of d e m e n s e n rec h te n. Het is in ie de r geval d ui delijk, d a t in b ei de gevalle n d e ee nling nie t zic h z elf rec h tva a r digt. Noe m mij t ege nwoor dig m a a r éé n d a a d, die nie t ee n rec h t s sc h e n di ng is! Elk oge n blik wor de n aa n d e e ne ka n t d e m e n s e n r ec h t e n m e t voete n get re d e n, t e rwijl d e t ege n s t a n d e r s d e m o n d nie t o pe n k u n n e n d o e n, z o n d e r ee n bla sfe mie tege n h e t go d d elijke r ec h t uit t e s p r e ke n. Geef ee n a al m o e s, d a n m a a k je ee n m e n s e n r ec h t belac helijk, o m d a t d e ver ho u di ng van be d elaa r e n weld oe n e r ee n o n m e n s elijke is; s p re ek t ee n twijfel uit, d a n z o n dig je wee r tege n ee n go d d elijke r ec h t. Eet d r o og b r o o d m e t t evre de n h ei d, d a n sc he n d je h e t m e n s e n rec h t d o o r je ge m o e d s r u s t; ee t je h e t m e t o n tevre de n h ei d, d a n s m a a d t je h e t go d d elijke rec h t d o o r je weer zi n. Er is e r nie t éé n o n d e r j ullie, die niet elk oge n blik ee n m i s d a a d b egaa t: j ullie ges p re k ke n zij n mi s d a dig e n elke bele m m e ri ng va n j ullie vrijhei d va n s p r e ke n is nie t mi n d e r ee n mi s d a a d. Jullie zij n alle m a al mi s d a diger s. Maar j ullie zij n d a t allee n, o m d a t jullie alle m a al o p d e rec h t sg r o n d s t a a n, d.w.z. o m d a t j ullie h e t nie t ee n s wete n e n k u n n e n waa r d e re n, d a t jullie mi s d a diger zij n. Het o n sc h e n d b a re of h eilige eige n d o m is o p d e z e gro n d gegroei d: h e t is ee n rechtsbegrip. Een h o n d m e r k t d a t zij n bo t in d e m a c h t va n ee n a n d e re is e n s t a a t h e t p a s af, als hij zic h te z wa k voelt. De m e n s ec ht e r re s p ectee r t h e t recht va n d e a n d e r o p zij n b o t. Dat geld t d u s voor m e nselijk, h e t a n de re voo r b r u t a al of egoïs tisc h. En z o als hier, h e e t d a t z elfs “m e nselijk,” als m e n in alles iets gee s telijk s zie t (hier in h e t
161
rec h t), d.w.z. alles t o t ee n s p o ok m a a k t e n zic h d a a r tege n over als s p o o k ge d r a ag t, d a t m e n weliswaa r bij zij n ver sc hij ning ka n verjage n, m a a r nie t ka n d o d e n. Men selijk is h e t, h e t af z o n d e rlijke nie t als h e t af z o n d e rlijke, m a a r als iet s alge m e e n s te be sc h o uwe n. In d e n a t u u r o p zic h, re s p ec teer ik nie t s m e e r, m a a r voel mij z elf d a a r tege n ove r t o t alles gerec h tig d; d a a re n t ege n a a n d e b o o m in die t ui n m o e t ik d e vree m d h eid re s pect ere n (een zij dig z eg t m e n: “he t eige n d o m”), m o e t mij n h a n d e n erva n af h o u d e n. Da t h o u d t p a s o p, als ik die b oo m wel a a n ee n a n d e r k a n overla te n, z o als ik m ij n s t o k e n z., a a n ee n a n de r overlaa t, m a a r va n tevo re n h e m als a a n mij z elf vree m d, d.w.z. h eilig be sc ho uw. Eer de r be sc h o uw ik h e t niet als ee n m isd a a d , h e m t e velle n, wa n n ee r ik wil, hij blijft m ij n eige n d o m, z ola ng ik h e m o o k aa n a n d e r e n af s t a: hij is e n blijft m ij n . In h e t ver m oge n va n d e ba n kier, zie ik n e t z o mi n iets vree m d s als Na p oleo n in d e la n de n va n d e ko ni nge n: we h e b be n gee n schroo m , h e t t e “vero vere n,” e n kijke n d a n ook uit n a a r d e m i d d ele n d a a rvoo r. Wij s t r o p e n h e t d a a r d o o r va n d e geest va n de vree m d heid, af, waa rvoor we ba ng gewees t zij n. Daar o m is h e t n o o d z a kelijk, d a t ik n e rge n s m e e r als m e n s a a n s p r a a k o p m a a k, m a a r o p alles als ik, d a t ik, d a a r o m niet s m e n s elijks, m a a r h e t m ij ne, d.w. z. nie t s, wa t mij als m e n s t oe ko m t, m a a r wat ik wil e n o m d a t ik h e t wil. Rech telijk of rec h t m a tig eige n d o m va n ee n a n d e r z al allee n d a tge ne zij n, waa rva n h e t jo uw rec h t is, d a t h e t zij n eige n d o m is. Ho u d t h e t o p, voo r jo u rec h t te zij n, d a n h e eft h e t voor jo u d e rec h t m a tigheid ingeb oe t e n o m h e t a b s ol u te rec h t d a a r o p, z ul je lache n. Buite n h e t t ot n u t oe be s p r oke n eige n d o m in b e p e r k te zi n, wor d t o n s eer bie dig ge m oe d ee n a n d e r eige n d o m voorge ho u d e n, waa ra a n we o n s n og veel mi n d e r “moge n be z o n dige n”, d a t eige n d o m be s t a a t uit d e gees telijke goe d e re n, uit h e t “in n e rlijke h eiligdo m,” Wat ee n m e n s als h eilig b e sc h o u w t, d a a r m e e m a g nie m a n d d e s p o t d rijve n, o m d a t, h oe o nwa ar h e t ook altij d is e n h o e z ee r m e n d e d a a r a a n h a n ge n d e n e n gelove n de n “op lief devolle e n be sc h eid e n e wij z e”, va n iet s ec h t s h eiligs p r o b ee r t te over t uige n, m a a r d a t h et heilige z elf d a a r a a n altij d geëe r d ka n wor d e n: d e d w a a s gelooft t oc h in h e t h eilige, al is d a t o o k ee n o n j uis t h eilge e n d a a r o m m o e t zij n geloof in h e t h eilige t e n mi n s te gere s pectee r d wor d e n. In r oe riger tij de n als d e o n z e, plac h t m e n ee n b e p a al d geloof e n d e t o ewij di ng a a n iets be p a al d s h eiligs t e vrage n e n ging m e t d e a n d e r sgelove n d e n nie t o p d e m e e s t z ac h t zi n nige m a nie r o m; m a a r va naf n e t m o m e n t d a t d e “geloofsvrijh eid” zic h m e e r e n wee r uit b reid de, vervloog d e “naijverige God e n alle ne h e e r”, alle ng s in ee n t a m elijk alge m e e n “hoogs te we z e n,” e n wa s h e t vold oe n d e voo r d e h u m a n e ver d r a ag z a a m h ei d, wa n ne er ie de ree n m a a r “iets h eiligs” veree r d e. Op d e m e e s t m e n s elijke m a nier ui tge d r u k t, is d a t h eilige “de m e n s z elf” e n “he t m e n s elijke”. Bij d e be d rieglijke sc hijn, als z o u h e t m e n s elijke h ele m a al o n s eige ne e n vrij va n al h e t hier n a m a alse, waa r m ee h e t go d d elijke be h e p t is zij n, ja, als ware d e m e n s z oveel als ik of jij is, ka n z elf s d e ijdele waa n o n t s t a a n, d a t nie t la nge r s p r a k e is va n iets “heiligs” e n d a t we o n s n u overal t h ui s e n nie t m e e r in h e t ge h ei m zi n nige, d.w.z. in h e t h eilige e n d e h eilige sc h r o o m voele n: in d e verr u k king over d e “ein delijk gevo n de n m e n s” wor d t d e egoïstisc h e s m a r te n k ree t nie t ge h o o r d e n h e t z o vert r o uwelijk gewor d e n s p o o k voo r o n s werkelijke ik ge h o u d e n. Maar “Hu m a n u s h ee t d e h eilige” (zie Goet h e) e n h e t h u m a n e is allee n m a a r h e t z uiver s te h eilige.
162
De egoïst s p r eek t zic h o m gekee r d uit. Daar o m j uis t, o m d a t jij iets voo r h eilig h o u d t, d rijf ik m e t jo u d e s p o t e n al ac h t ik o o k alles aa n jo u, juis t jo uw h eilig d o m, ac h t ik niet. Bij d e z e tege nove rge s tel de in zic h te n m o e t o o k tege n s t rij dige ver h o u di ng t ege n over d e gee s t elijke goe de re n ge no m e n wor d e n: d e egoïs t bele dig d z e, d e religie u z e (d.w.z. ie de ree n, die b ove n zic h z elf zij n “we ze n” pla a t s t) m o e t z e logisc he rwij z e b e sc h er m e n. Welke gee s telijke z a ke n ec h te r b e sc h e r m d e n welke o n b e sc he r m d gela te n m o e t e n wor de n, d a t h a ng t h ele m a al va n h e t b eg ri p af, d a t m e n zic h va n h e t “hoog s te we z e n” m a a k t e n d e go d svr uc h tige b.v. h e ef t m e e r te b e sc h e r m e n d a n d e m e n svr uc h tige (de liber aal). Wat be t reft d e gees telijke goe de re n, wo r d e n wij, in tege n s t elling t o t d e zi n n elijke, o p ee n gees telijke m a nier gekre n k t, e n d e z o n d e er tege n b e s t a a t in ee n directe ont heiliging, t e rwijl te n o p zic h te va n d e zi n n elijke ee n o n tv ree m di ng of vervree m di ng plaa t svin d t: d e goe der e n z elf wor d e n o n tw aa r d e n o n twij d, nie t allee n o n t t r o k ke n, h e t h eilige wor d t o n mi d d ellijk in gevaar geb r ac h t. Met h e t woo r d “oneer bie dig h ei d” of “br u t aliteit” is alles aa nge d ui d, wa t tege n d e gee s telijke goe d e re n, d.w. z. tege n alles, wa t o n s h eilig is, m isdreve n ka n wo r d e n, e n s p o t, s m a a d, verac h ti ng, twijfel e n z., zij n m a a r ver sc hille n d e sc h ake ri nge n voor d e m isd a dige br utaliteit. Da t d e o n t heiliging o p d e m e e s t ver sc hille n d e m a nie r bega a n k a n wo r d e n, z al hier niet be s p r o ke n wor de n e n e r z al voor n a m elijk allee n a a n die o n t h eiliging wo r d e n h e rin n e r d, die d o o r ee n ongebreidelde pers h e t h eilige in gevaar b re n g t. Zola ng ook n og m a a r voor éé n gee s telijk we z e n re s p ect geëist wo r d t, m o e te n d e re devoering e n p e r s in n a a m va n d a t we z e n wo r d e n gek n eveld; wa n t d e egoïs t z o u zic h er d o o r zij n uitinge n aa n k u n ne n “vergrij pe n”, wa t h e m j uis t o p zij n m i n s t d o o r ee n p a s se n d e s t r af ver hin de r d m o e t wor d e n, als m e n d a a r niet liever h e t j uist e mi d d el voo r wil gebr uike n, d e ver h oe d e n de p olitie m ac h t, b.v. d e ce n s u u r. Wat ee n ge z uc h t over d r u k p e r svrij hei d. Waar m o e t d e p e r s d a n va n b evrij d wor d e n? Op zij n mi n s t va n af ha n kelijk hei d, t oe be h o re n e n die n s t b a a r h ei d! Maar zic h d a a rva n bevrij de n is juis t ee n z a a k va n ie de ree n, e n m e n ka n m e t z e ke r h ei d a a n n e m e n d a t, als jij je uit d e die n s t b a a r hei d verlos t h e b t, o o k h e tgee n je sc h rijft e n o p s telt, aa n je zelf z al t oe be h o re n, in pla a t s va n in die n s t va n ee n of a n d e r e m ac h t be d ac h t e n o p ge s tel d te zij n. Wat ka n ee n c hris te ngelovige z egge n e n late n d r u k k e n, d a t vrijer va n die c hris te ngelovigheid z o u zij n, d a n hij zelf is? Wan nee r ik iet s nie t sc h rijve n k a n e n m ag, d a n ligt d e n a a s te sc h ul d mi s sc hie n bij m ij. Zo weinig als d a t d e z a a k z elf sc hijn t t e r a ke n, z o n a uw blijkt h e t e r ec h te r bij h e t geb r uik o p a a n te k o m e n. Doo r ee n p e r swe t t re k of laat ik a a n mij n uiti nge n ee n gre n s t re k ke n, waa r over h ee n h e t o n rec h t d e straf erva n volgt, ik be pe rk m e z elf. Zou d e d r u k p e r s vrij zij n, d a n z o u j uis t nie t s z o bela ng rijk zij n, als d e bevrij ding erva n va n ie de re d wa ng, die h a a r in n a a m v a n ee n w et wo r d t a a nge d a a n. En o m z over te ko m e n, m o e t ik juist m e z elf hele m a al va n d e ge h o o r z a a m h ei d aa n d e wet o n t d a a n h e b be n. De a b s ol ut e vrijhei d va n d e p e r s is ec h te r, z o als elke a b s ol u te vrijheid, ee n o n di ng. Van h eel veel ka n z e vrij wor d e n, m a a r s tee d s m a a r allee n van d a tge n e, waa r o o k ik vrij va n be n. Bevrijde n we o n s va n h e t h eilige, d a n zij n we h eilloos e n w etteloos gewor d e n, d a n z ulle n ook o n z e woor d e n d a t wor de n.
163
Zo weinig wij in d e we reld va n ie de re d w a ng o n t slage n k u n n e n wo r d e n, z o weinig laat o n s sc hrijve n zic h d a a r aa n o n t t r ekke n. Maar z o vrij als we z elf zij n, z o vrij z ulle n o o k o n z e woor de n wor de n. Het m o e t o n s d u s eige n wor d e n, in pl aa t s va n, z o als t o t n u t o e, ee n s p o o k te die ne n Men blijft in h e t o ngewis se bij d e r oe p o m p e r sv rijheid. Wat m e n ke n n elijk wil, is d a t d e s t a a t d e p e r svrij heid z al vrijgeve n; wa t m e n ec h ter eige nlijk, e n z o n d e r h e t z elf te we te n, wil h e b be n, is d a t d e p e r s vrij of los va n d e s t a a t is. Het e n e is ee n petitie a a n d e s t a a t, h e t a n d e re ee n ver zet tege n d e s t a a t. Als ee n “be d e o m rec h t”, z elfs als ee n er n s tig eise n va n h e t rec h t o p p e r svrij hei d, s t elt z e d e s t a a t als d e gever voo r e n k a n allee n o p ee n gesche n k , ee n t oe s t a a n, ee n oc t ro oiere n h o p e n. Best m o gelijk, d a t ee n s t a a t z o o n zi n nig h a n d elt, h e t geëis te gesc h e n k te geve n; m e n k a n e r ec h te r alles o m verwe d de n, d a t d e gesc h o n ke ne n h e t gesc h e n k niet wete n te ge b r uike n, z ola ng z e d e s t a a t als ee n werkelijk hei d be sc ho u we n: z e z ulle n zic h nie t aa n d a t “heilige” verg rij p e n e n voor ie de ree n, die h e t z o u d u rve n, ee n s t r affe n d e p e r swe t vrage n. In éé n woor d, d e p e r s wor d t niet vrij va n d a tge n e, waar ik nie t vrij va n be n. Blijk ik hier d oo r mi s sc hie n ee n t ege n s t a n d e r va n d e p e r svrijheid? Intege n d e el, ik beweer allee n, d a t m e n d a t n o oit z al k rijge n, als m e n allee n d a t, d e p e r svrijheid, wil, d.w.z. wa n n ee r m e n allee n va n ee n o n b e p e r k t verlof uitgaa t. Bedel m a a r d o o r o m d a t verlof: je z ult e r ee uwig o p k u n n e n blijve n wac h te n, wa n t er is nie m a n d in d e werel d, die h e t je ka n gegeve n. Zola ng jij je voor h e t ge b r uik va n d e p e r s ee n t o e s te m mi ng, d.w.z. p e r svrijheid, he t “rec h t, laa t geve n”, leeft je in ijdele h o o p e n klac h t. “On zi n! Jij, die z ulke ge dac h t e n, als in jo uw b o e k s t a a n, k o e s te r t, k u n t z e h elaa s z elf allee n m a a r d o o r ee n gelukkig t oeval of la ng s sl ui pwege n o p e n b a a r m a k e n; wil je er d e s o n d a n k s tege n o p k o m e n, d a t m e n d e s t a a t z ola ng d wi ng t e n las tig valt, t o t hij h e t geweiger de t oe s te m mi ng o m t e d r u k k e n geeft?” Een z o a a n ge s p r o k e n sc h rijver z al ec h te r wellicht - wa n t d e b r u t aliteit va n z ul ke lie de n ga a t ver - h e t volge n d e a n twoo r de n: ”de nk goe d n a ove r je re d e n e ri ng!” Wat d o e ik d a n, o m mij z elf voo r m ij n b oek p e r svrijhei d te versc haffe n? Vraag ik t o e s te m mi ng, of z o e k ik niet veel liever z o n d e r alle vrage n n a a r we t tigheid n a a r ee n g u n s tige gelege n h ei d, e n grij p die z o n d e r e nige reke ning t e h o u d e n m e t d e s t a a t e n zij n we n s e n? Ik - h e t a ng s t a a njage n d e wo o r d m o e t uitge s p r o ke n wor de n - ik be d rieg d e s t a a t. On bew u s t d o e jij h e t z elf de. Jij r oe p t h e m va n je t rib u ne t oe, d a t hij zij n h eilig hei d e n o n sc h e n d b a a r h ei d m o e t o p geve n, zic h a a n d e a a nvalle n va n d e sc h rijve n d e n p rijs m o e t geve n, z o n d e r d a t hij d a a r o m gevaar h eeft te d uc h te n. Maar je mi sleid t h e m; wa n t h e t is m e t h e m ge d a a n, z o d r a hij zij n o nge n a a kb aa r h ei d inboe t. Jullie ec h te r z o u hij wel d e vrijheid va n sc h rijve n k u n n e n verle ne n, z o als Engela n d h e t h e ef t ge d a a n; j ullie zij n sta atsgelovige n e n nie t hij m a c h t e, t ege n d e s t a a t te sc h rijve n, h oeveel je o o k s te e d s a a n h e m te h e rvo r m e n e n va n zij n gebreke n af te h el pe n h e b t. Maar wa t, als d e tege n s t a n d e r s va n d e s t a a t zic h h e t vrije woor d t e n n u t t e m a ke n e n t ege n ke r k, s t a a t, z e d e n e n alle “heilighe d e n” m e t o nver bi d d elijke a rg u m e n t e n los s t o r m e n? Jullie ware n t oc h o o k d e eer s te n, die o n d e r versc h rikkelijke a ngs te n d e Septe m ber wet in h e t leve n h e b b e n geroe p e n. Te laat he b je s pijt ge h a d va n d e d o m h ei d, die j ullie ee r d e r z o b e reid vo n d, o m d e s t a a t of d e s t a a t s r egering o m t e p r a t e n e n in t e p al m e n. Ik ec h te r bewijs d o o r mij n d a a d twee di nge n. Ten eer s t e d a t d e p e r svrijheid altij d a a n “gu n s tige o m s t a n dig h e d e n” geb o n d e n is, e n d a a r o m n o oit ee n a b s ol u te vrijheid z al zij n; te n twee d e ec h te r d a t, wie er va n wil ge nie te n, die gu n s tige gelege n hei d m o e t z o e ke n e n z o m o gelijk m o e t sc he p p e n, te rwijl hij tege n d e s t a a t zij n eige n bela n g d o e t gel de n e n zic h z elf e n zij n wil voo r m e e r
164
a a n ziet d a n d e s t a a t e n die “hoge re m a c h t.” Niet m e t, m a a r allee n tege n d e s t a a t k a n d e p e r svrij hei d d o o rgevoer d wor de n; z e is, als z e t o t s t a n d geb rac h t is, nie t h e t gevolg va n ee n ver zoe k , m a a r allee n als h e t wer k va n ee n o p s t a n d te b e reike n. Elk ver z o ek of ie de re a a nvr aag o m p e r svrijheid is al, zij h e t b ew u s t of o n b ew u s t, ee n o p s t a n d, wa t h e t is allee n d e filister ac h tige h alf hei d zic h niet k a n e n wil p e r mit t er e n, t o t o p h e t oge n blik d a t z e s a m e n h uivere n d, aa n h e t gevolg d ui d elijk e n o nwee rlegb a ar z al zie n. Wan t d e afge s m e ek te p e r svrijheid h eef t weliswa ar a a nva n kelijk ee n vrie n d elijk e n goe d be d oele n d ge zic h t, o m d a t z e in d e vers t e ver te nie t va n pla n is, o oit d e “pe r s b r u t aliteit” t e late n o p t re d e n; la ng z a m e r h a n d ec h te r wor d t h a a r h a r t ver h a r d e n d e concl usie vleit zic h bij h a a r bi n n e n, d a t ee n vrijhei d, als die in die nst va n ee n s t a a t d e z e d e of d e we t s t a a t, t oc h gee n vrijhei d is. Weliswaa r vrij va n ce n s u u r d wa ng, is h e t t oc h nie t vrij va n we t s dw a ng. De p e r s wil, ee n m a al d o o r vrijhei d s zi n a a ngegre p e n, s t ee d s vrijer wor d e n, t o t d a t d e sc h rijver ein d elijk z eg t: Ik b e n t oc h p a s d a n ec h t h ele m a al vrij, als ik n a a r niet s m e e r vraag; h e t sc h rijve n is p a s vrij als h e t mij n eige ne is, d a t m ij d o o r gee n m a c h t of a u t o riteit, d o o r gee n geloof, gee n a ng s t ge dicteer d wor d t; d e p e r s m o e t nie t vrij zij n, — d a t is te weinig —. z e m o e t m ij n zij n: — perseige n heid of perseige n do m, d a t is h e t, wat ik mij wil n e m e n. “Persvrij hei d is nie t s a n d e r s d a n persverlof, e n d e s t a a t z al e n k a n m ij z elf n o oit vrijwillig t oe s t a a n, d a t ik h e m d o o r d e p e r s ver plet ter .” “Late n we h e t n u t e n slot te, t e rwijl we d e hie r voo rafgaa n d e, d o o r h e t wo o r d “pe r svrijheid” n og wis sele n d e re d e n e ri ng verbe te re n, liever als volgt o pva t te n: persvrijheid, die luide eis va n d e liberale n, is in ie d er geval m o gelijk in d e s t a a t, ja z e is allee n in de s t a a t m ogelijk, o m d a t h e t ee n verg u n ni ng is, die d e verg u n n e n d e, d e s t a a t, niet m a g o n t b r eke n. Als verg u n ni ng h eeft z e ec h te r h a a r gre n z e n j uis t a a n d e z e s t a a t, die t oc h re delijkerwij z e niet s m e e r z al verg u n n e n , als m e t h e m e n zij n welvaa r t overee nk o m t: hij sc h rijft d e z e gre n z e n voo r als d e we t va n zij n b e s t a a n e n ui t b r ei di ng. Da t d e e n e s t a a t m ee r d a n d e a n d e re ver d r aag t, is allee n m a a r ee n kwa n tit a tief o n d e r sc hei d, d a t m a a r allee n d e p olitieke liber ale n a a n h e t h a r t ligt: z e wille n in Duit sla n d b.v. e n kel ee n “uitgebreider, ver der t o e s t a a n va n h e t vrije woo r d” De p e r svrij hei d, die m e n z o e kt, is ee n z a a k va n h e t volk e n z ola ng h e t volk (de s t a a t) d a t niet be zit, z ola ng m a g ik d a a r gee n geb r uik va n m a k e n. Van uit h e t o og p u n t va n h e t p e r s eige n d o m ligt d e z a a k h e el a n d e r s. Wil m ij n volk graag d e p e r sv rijh ei d m i s se n, d a n z oe k ik mij zelf ee n list of m a c h t, o m te d r u k ke n, d e verg u n ni ng t o t d r u k ke n, k rijg ik uit sl uite n d va n m ij zelf e n mij n krac h t. “Is d e p e r s m ij n eige n , d a n h e b ik voo r h e t geb r uik erva n n e t z o mi n d e t o e s te m mi ng va n d e s t a a t n o dig, als ik die t r ac h t t e verk rijge n o m m ij n n e u s te s n uite n. De p e r s is m ij n eige ndo m va naf h e t oge n blik, waa r o p voo r mij z elf niet s m e e r b ove n mij z elf gaa t: wa n t va naf d a t m o m e n t h o u d e n s t a a t, k er k, volk, m a a t sc h a p pij e n z. o p, o m d a t z e allee n a a n d e geringsc ha t ti ng, die ik voo r m e z elf h e b, h u n be s t a a n t e d a n ke n h e b b e n e n z ulle n m e t d e ver dwij ning va n d e z e geringsc h a t ti ng z elf o p h o u d e n te b e s t a a n: z e be s t a a n allee n, als z e bove n m ij s t a a n, allee n m a a r als m a c hte n e n m a c h tige n . Of k u n jij je ee n s t a a t voor s telle n, waa r d e inwo n e r s zic h ge z a m e nlijk nie t s va n aa n t re k ke n? d a t z o u o nge twijfeld ee n d r o o m, ee n sc hij n be s t a a n, z o als d a t “éne Duitsla n d,” zij n. “De p e r s is mij n eige n, z o d r a ik z elf m ij n eige n, ee n eige n a a r b e n: a a n d e egoïst be h o o r t d e werel d t oe, o m d a t hij a a n gee n m a c h t t e r werel d t o e b e h o o r t “Daar bij z o u mij n p e r s altij d n og z ee r o n vrij k u n n e n zij n, z o als b.v. o p d a t oge n blik. Maar d e werel d is groo t e n m e n be h el p t zic h n u ee n m a al, z o goe d als h e t k a n. Zo u ik va n h e t eige n do m va n mij n p e r s af zie n, d a n z o u ik ge m a k k elijk k u n n e n b e reike n, d a t ik
165
overal z oveel z o u k u n ne n late n d r u k ke n, als m ij n vinger s p r o d uceer d e n. Maar o m d a t ik liever m ij n eige n d o m wil be h o u d e n, m o e t ik n o o d z a k elijkerwijs mij n vija n d e n ee n o o r a a n n a aie n. “ Zou jij h u n t oe s te m mi ng niet p a k k e n, als die je gegeve n z o u wo r d e n?” Zeker, m e t ple zier; wa n t die t oe s te m mi ng z o u voo r mij z elf ee n b ewijs zij n, d a t ik h e n bela z e r d h e b e n h e n o p d e weg te n ver d e rve ge b rac h t h e b. O m h u n t oe s t e m mi ng is h e t m e nie t t e d oe n, d e s te m e e r ec h te r o m h u n d w a a s h ei d e n h u n n e d e rlaag. Ik d o e gee n m o eite o m h u n t oe s t e m mi ng t e krijge n e n vlei m e z elf nie t m e t d e h o o p, z o als d e p olitieke liber ale n, d a t wij bei de n, zij e n ik, n a a s t e n m e t elka a r vree d z a a m z o u d e n k u n n e n o p t r ekke n, ja z elfs d e ee n d e a n d e r z o u k u n n e n ver h effe n e n b e sc h e r m e n, m a a r ik d oe e r m o eite voor, o m h e n a a n zic h z elf te late n d o o d bloe d e n, waa r d o o r t e n slo t te d e t oe s t e m m e n d e z elf o p h o u d t. Ik h a n d el als b ew u s te vija n d, o m d a t ik h e n m e e r d a n bevoor de el e n va n h u n o n be d ac h t z a a m h ei d gebr uik m a a k .” ”A a n m ij is d e p e r s, wa n ne er ik voo r wa t h e t geb r uikm a k e n erva n, vols t rek t gee n rechter b uite n m ij z elf er ke n, d.w.z. wa n n ee r mij niet m e e r d o o r d e z e d elijk h ei d of d e religie of he t re s pec t voor d e s t a a t s we t te n e n d e rgelijke b e p a al d wor d t te sc h rijve n, m a a r d o o r mij z elf e n m ij n egoïs m e. Wat h e b be n j ullie n o u h e m, die jullie z o’n b r u t a al a n two o r d geeft, te a n two o r d e n? We b r e nge n d e z e vraag wellicht h e t m e e s t s p r e ke n d in d e volge n d e fo r m ulering: va n wie is d e p e r s, va n h e t volk (de s t a a t) of va n mij? De p olitici be oge n va n h u n k a n t niet s m e e r d a n d e p e r s va n p e r s oo nlijk e n willeke u rig ingrij p e n va n d e m a c h t h e b b e r s wille n te bevrij de n, z o n d e r e r a a n t e d e n ke n, d a t z e, o m wer kelijk voo r ie de ree n t o ega n kelijk te zij n, ook va n d e wet te n, d.w.z. va n d e volk swil (staa t swil) vrij m o e t zij n. Ze wille n va n h a a r ee n “volks z a a k” m a ke n. Het eige n d o m va n h e t volk gewor de n, is z e e r ec h te r n og verre va n, h e t mij n e t e zij n, z e h o u d t eer d e r voor mij z elf d e o n d e rge sc hikte be te ke nis va n ee n toeste m mi n g . Het volk s p eelt rec h t e r over mij n ge d ac h te n, waa rvoo r ik h e t reke n sc h a p ver sc h ul dig d of vera n twoo r delijk be n. De ge zw ore n e n h e b b e n, als h u n idée fixe n wor d e n aa nge ta s t, n e t z o’n h a r de ko p p e n e n h a r t e n, als d e s t a r s t e d e s p o te n e n h u n sla af se b ea m b t e n. In “Liberale n Best re b u nge n” bewee r t B. Baue r, d a t d e p e r svrij hei d in d e a b s olu tis tisc h e e n con s tit u tio nele s t a a t o n m ogelijk is. In d e “vrije s t a a t” d a a r e n t ege n wel h a a r pla a t s vin d t. “Hier,” z egt hij, “wor d t erke n d, d a t d e ee nling, o m d a t hij nie t m e e r ee n ee nling, m a a r ee n m e d elid va n ee n waa r ac h tige e n re d elijke alge m ee n h ei d is, h e t rec h t h e ef t, zic h uit te s p re ke n.” Dus niet d e ee nling, m a a r h e t “me d elid” b e zit p e r svrij hei d. Maar als d e ee nling t e n be h oeve va n d e p e r svrij hei d ee r s t ee n bewijs m o e t levere n va n zij n geloof in h e t alge m e ne, h e t volk, h eeft hij d e z e vrijhei d niet door eige n m a c ht , d a n is d a t ee n volksvrij hei d, ee n vrijheid, die h e m, o m zij n geloof, zij n “lid m a a t sc h a p” z al willen verle ne n . Om gekee r d s t a a t j uist als ee nling d e vrij heid o p e n, zic h ui t t e s p r e ke n. Maar hij h eef t d a a r nie t he t “rec h t,” die vrijheid is ec h t er nie t zij n “heilig rec h t.” Hij h eeft allee n m a a r d e m ac ht ; m a a r d e z e m a c h t allee n m a a k t h e m t o t eige n a a r. Ik h o ef gee n conce s sie voor p e r svrijheid, h o ef d a a r niet d e ins te m mi ng va n h e t volk voo r, h o ef niet h e t “rec h t” d a a r t oe e n ook gee n “vol m ac h t”. Ook d e p e r svrij hei d, n e t als elke a n de re vrijhei d, m o e t ik “ne m e n”; h e t volk, als “n u ee n m a al d e e nige r ec h te r” k a n h e t m ij nie t geve n. Het ka n zic h d e vrijheid, die ik n ee m, late n welgevalle n of zic h d a a r tege n ver z e t te n; geve n, sc he n ke n, versc h affe n k a n h e t die nie t. Ik m a a k e r geb r uik va n, onda n ks h e t volk, z uiver als ee nling. d.w.z. ik b e twis t d a t h e t volk, mij n vija n d e n ik verkrijg he t allee n, d oo r d a t h e t volk werkelijk af h a n dig te m a k e n, d.w.z. d o o r h e t t e n e m e n . Ik n ee m h e t ec h t er, o m d a t h e t mij n eige n d o m is. San de r, die m e t B. Baue r s p ree kt, eist (blz. 9 9) d e p e r svrijhei d “als h e t rec h t e n d e
166
vrijheid va n d e b urgers in de staat o p. Wat d o e t B. Bauer a n d e r s? Ook voo r h e m is h e t e nkel h e t rec h t van d e vrije b u rge r s. Ook o n d e r d e n a a m va n “alge m ee n m e n s elijk rec h t’ wo r d t d e p e r sv rijh eid o pgeëis t. Daar wer d he t be zw aa r tege n geo p p e r d: d a t niet elk m e n s h a a r goe d weet t e geb r uike n; wa n t niet elke ee nling is wa ar ac h tig m e n s. De m e n s als z o d a nig h eeft n o g n o oit ee n rege ri ng geweiger d: m a a r de m e n s sc h rijft j uis t niet s, o m d a t h e t ee n s p o o k is. Zij weiger de h a a r s tee d s allee n a a n ee nlinge n e n gaf z e aa n a n d e re n, bv. h a a r o rg a n e n. Zou m e n h e t d u s voor alle n wille n h e b b e n, d a n z o u m e n j uis t m o e te n b ewere n, d a t h e t d e ee nling t oe be h oo r t, mij, nie t d e m e n s of d e ee nling, voo r z ove r hij m e n s is. Een a n de re, als ee n m e n s (b.v. ee n dier) ka n t oc h al gee n geb r uik va n h a a r m a k e n. De Fra n se rege ri ng b.v. be s t rij d t d e p e r svrijheid nie t als m e n s e n rec h t, m a a r z e eis t va n d e ee nling ee n waa r bo rg, d a t hij wer kelijk m e n s is; wa n t nie t d e ee nling, m a a r d e m e n s geeft z e d e p e r svrij hei d. Juis t o n d e r he t voorwe n d s el, d a t h e t niet m e n s elijk is, o n t t r o k m e n mij h e t m ij ne: h e t m e n s elijke liet m e n mij o nve r mi n d e r d. De p e r svrijhei d ka n allee n m a a r ee n ver a n t woordelijke p e r s t eweeg b r e nge n, d e onvera nt woordelijke ko m t slec h t s uit h e t p e r seige n d o m voo r t. Voor d e o mga ng m e t m e n s e n wor d t voo r alle n, die religieu s leve n, ee n uit d r u k kelijke we t o pge s tel d , wier n avolging m e n wel o p z o n dige wij ze s o m s d u rf d e t e verge te n, m a a r d e a b s ol u t e waa r de erva n n o oit d u rf d e t e looc he n e n : d a t is d e we t va n d e liefde, die o o k diege ne n, die t ege n h a a r p ri ncipe sc hijne n t e vec h te n e n h a a r h a te n, n og nie t o n t r o uw gewor de n zij n,; wa n t ook zij be zit te n n og lief d e, ja z e b e mi n n e n in niger e n z uiver d e r, z e be mi n n e n “de m e n s e n d e m e n s h ei d”. Wan nee r we d e be t eke nis va n d e z e we t for m ulere n, d a n k rijge n we o ngeveer h e t volge n de: ie de r m e n s m o e t ee n iets h e b b e n, d a t hij als h oge r d a n zic h z elf b e sc h o uw t . Jij m o e t jou w “privé - bela nge n” vero n ac h t z a m e n, als h e t d e welvaa r t va n a n d e re n, h e t h eil va n h e t va de rla n d, d e m a a t sc h a p pij, h e t alge m e e n wel zijn, h e t wel zijn va n d e m e n s h ei d, d e goe de z a a k e n d e rgelijke m e e r, gel d t! Vade rla n d, m a a t sc h a p pij, m e n s h ei d e n z., m o e te n je bove n jo u s t a a n e n voo r h u n b ela ng m o e t jo uw p rivé - bela ng” ac h te rge s tel d wor de n; wa n t je m ag gee n egoïst zij n. De lief de is ee n verga a n d e religie u z e eis, die zic h nie t allee n t o t d e lief d e voo r Go d e n d e m e n s e n be pe rk t, m a a r in ie de re ver h o u di ng b ove n a a n m o e t s t a a n. Wat wij o o k d o e n, d e n ke n, wille n, s t ee d s m o e t d e b a sis d a a rva n d e lief de zij n. Zo m o ge n we wel o o r d ele n, m a a r allee n “me t lief de.” De bijbel m ag weliswa ar b e k ritiseer d wo r d e n e n wel z e e r gro n dig, m a a r d e criticu s m o e t h e m voo r alle s lief he b b e n e n h e t h eilige b o ek erin zie n. Beteke n t d a t iet s a n d e r s d a n: hij m ag h e t nie t t e n d o d e be k ritise re n, hij m o e t h e t late n be s t a a n e n wel als iet s h eilig”, o n o m s t o t elijk s? Ook in o n z e k ritiek o p d e m e n s e n m o e t d e lief de o nvera n d e r d d e gro n d t o o n blijve n. Zeker is ee n o o r d eel, d a t d e h a a t ingeeft, h ele m a al nie t o n s eige n oor d eel, m a a r ee n o o r d eel va n d e o n s b e h e er se n d e h a a t, ee n “ha telijk oo r de el.” Maar is ee n oo r d e el, d a t d e lief de o n s ingeeft, m e e r o n s eige n ? Het is ee n oor d eel va n d e o n s be hee r se n d e lief d e, is ee n “lief devol, t o egeeflijk” o o r d e el, is niet o n s eige n e n d a a r o m h ele m a al gee n werkelijk o o r d eel. Wie va n lief de voo r gerec h tighei d b r a n d t, r oe p t uit: “fiat ius titia, p e re a t m u n d u s!” Hij k a n wel vrage n e n n avor se n, wat gerec h tighei d d a n eige nlijk is e n eist of w a ar uit z e be s t a a t, m a a r niet, of z e iets is.
167
Het is z e ke r waa r d a t: “wie in d e lief de blijft, die blijft in Go d e n God in h e m”, (Joh. 4: 1 6) De God blijft in h e m, hij ko m t er nie t los va n, wor d t niet go d d eloo s e n hij blijft in God, ko m t nie t t o t zic h z elf e n in zij n eige n t h uis, blijft in d e lief de t o t Go d e n wor d t niet lief deloos “God is d e lief de! Elke tij d e n alle geslac h te n er ke n n e n in d e z e wo o r d e n h e t m i d d el p u n t va n h e t ch ris te n d o m.” God, die d e lief de is, is ee n in d ringe n d e Go d: hij k a n d e werel d niet m e t r u s t late n, m a a r wil die z alig m a k e n . “Go d is m e n s gewo r d e n, o m d e m e n s e n go d d elijk te m a ke n”. Hij h e eft zij n vinger overal in d e p a p e n nie t s gesc hie d t z o n d e r die vinger; over al h eef t hij zij n “bes te be d o elinge n”, in “on b egrij p elijke pla n n e n e n r a a d s be sl uite n.” Het ver s t a n d, d a t hij z elf is, m o e t o o k over d e h ele werel d vers p rei d e n verwe z e nlijkt wor de n. Zijn va de rlijke z o rg ver nie tig d al o n z e z elfs ta n dig h ei d. We k u n n e n nie t s ver s ta n digs d oe n z o n d e r d a t m e n z eg t; d a t h e ef t God ge d a a n! e n k u n n e n o n s gee n o ngeluk o p d e h als h ale n, z o n d e r t e m o e te n h o r e n: d a t h eef t Go d z o b e sc hikt; we he b be n niet s, d a t we nie t va n h e m h e b b e n: hij h eeft alles “gegeve n”. Maar n e t z o als God, d oe t o ok d e m e n s. De ee n wil “pa r t o u t” d e we rel d z alig m a k e n , e n d e m e n s wil d e wereld begeluk ke n , wil alle m e n s e n gelu k kig m a k e n . Daar o m wil ie de r “me n s” h e t vers t a n d, d a t hij z elf d e n k t t e be zit te n, in alle n o pwek ke n: alles m o e t a b s olu u t vers t a n dig zij n. God plaagt zic h m e t d e d uivel e n d e filos o of m e t h e t o nve r s t a n d e n h e t t oevallige. God laat gee n we ze n zijn eige n ga ng gaa n e n d e m e n s wil o n s eve n ee n s allee n ee n m e n s elijk ge dr ag t o ne n. Wie ec h te r vol h eilige (religie u z e, z e d elijke, h u m a n e) lief de is be mi n t allee n h e t s p o o k, d e “ware m e n s” e n vervolgt m e t b e k r o m p e n o n b a r m h a r tighei d d e ee nling, d e wer kelijke m e n s, o n d e r d e fleg m a tieke rec h t s titel va n d e h a n d elswij z e tege n d e “on m e n s”. Hij vin d t h e t love n swaa r d e n o nve r mij d elijk, d e er ba r m eloos hei d o p d e m e e s t s t r e nge wij z e uit te o efe n e n ; wa n t d e lief d e t o t h e t s p o o k of h e t alge m e ne gebie d t h e m, d e nie t s p o o k ac h tige, d.w. z. d e egoïs t of ee nling te h a t e n; d a t is d e be teke nis va n d a t be r oe m d e lief d e sver sc hij n sel, d a t m e n “gerec h tig heid” n oe m t. De z o rgv ul dig a a ngeklaag de h eeft gee n vero n t sc h ul diging te verwac h t e n e n nie m a n d legt vrie n delijk ee n d e k over zij n o n gel uk kige n a a k t h ei d. Onger oe r d r u k t d e s t r e nge rec h te r d e a r m e aa ngeklaag de d e laa t s te flar d e n va n d e vero n t sc h ul diging va n h e t lijf, z o n d e r m e d elij de n slee p t d e cipier h e m in zij n b e d o m p t e wo ning, o nve r z o e nlijk s t o o t hij d e gebr a n d m e r k te n a d e afgelo p e n s t r af tij d wee r o n d e r, d e h e m verac h telijk s p uwe n d e m e n s e n, zij n goe de, c hrist elijke, loyale m e d e b r oe d e r s! Ja, z o n d e r ge n a d e wor d t ee n “doo dver die ne n d e” mi s d a diger n a a r h e t sc h avo t gevoe r d e n voo r d e oge n va n ee n ju bele n de m e nigte vier t d e vold a n e z e d e nwe t h a a r ver h eve n wra ak. Eén k a n er m a a r leve n: d e z e d e nwe t of d e mi s d a dige r. Waar d e mi s d a diger s o nge s t r af t leve n, d a a r is z e d e nwe t te n o n d e r gegaa n e n waa r d e z e h e e r s t, m o e te n d e a n d e re n valle n. Hu n vija n d sc h a p is o nve r nietigbaa r. Het is juis t h e t ch ris telijke tij d pe r k va n d e b ar m h a rtig heid, va n d e liefde, va n d e z o rg, d e m e n s e n t e late n t oeko m e n, wa t h e n t oe k o m t, ja z e er t o e te b r e nge n, d a t z e h u n m e n s elijke (go d d elijke) r oe pi ng verv ulle n. Men h eef t d u s voo r o m g a ng b ove n a a n ges tel d: dit e n d a t is h e t we z e n va n d e m e n s e n d a a r o m zij n r o e pi ng, waa r t oe h e m, h e t zij God ger oe p e n h eef t, of (naa r h ui dige begrip p e n) zij n m e n s - zij n (de s o o r t) h e m geroe pe n h eeft. Van d a a r die beke ring sijver. Dat d e co m m u ni s te n e n h u m a nis te n m e e r d a n d e c h ris te ne n va n d e m e n s e n verwac h te n, b re ng t h e n in gee n geval va n d a t s t a n d p u n t af. De m e n s m o e t h e t m e n s elijke wo r d e n! Was h e t d e vro m e ge n oeg, d a t h e m h e t go d d elijke t e n d e el viel, d e h u m a nis te n verla nge n, d a t in h e m h e t m e n s elijke nie t d o o d gaa t. Tege n h e t egoïs m e ver z e t t e n z e zic h bei de n. Nat u u rlijk, wa n t h e t egoïs tisc h e
168
ka n he m nie t t oege s ta a n of verlee n d wor d e n (lene n), m a a r hij m o e t h e t zic h z elf versc haffe n. Dat geeft d e lief de, d a t k a n mij allee n d o o r m ij z elf gegeve n wor d e n. De t o t n u t oe gel de n d e o m ga ng be r u s t t e o p d e lief d e, h e t fijn ge voelige ge d r ag, h e t voor - elka n d e r - d o e n. Zoals m e n h e t te n o p zic h te va n zic h z elf ver sc h ul dig d wa s, zic h z elf z alig t e m a ke n, of d e z alighei d, h e t h o og s te we z e n, in zic h o p t e n e m e n e n t o t ee n vérité (een waa r hei d e n werkelijk h eid) t e b re n ge n, z o wa s m e n a n d ere n versc h ul dig d, h e n h u n we z e n e n h u n r oe pi ng t e h el pe n re alisere n: m e n wa s h e t juis t in bei de gevalle n aa n h e t we z e n va n d e m e n s versc h ul dig d, t o t zij n verwe ze nlijking bij te d r age n. Maar m e n is n oc h a a n zic h z elf ver sc h ul dig d, iet s uit zic h z elf, n oc h a a n a n d e re n, iet s ui t h e n z elf te m a k e n: wa n t m e n is zij n e n h e t we z e n va n d e a n d e r niet s ver sc h ul digd. De o p h e t we z e n s te u n e n d e o m ga ng is ee n o m g a a n m e t h e t s p o o k, nie t m e t h e t werkelijke. Heb ik o m ga ng m e t h e t h o ogs t e we ze n, d a n ga ik nie t m e t m ij z elf o m e n h e b ik o m g a ng m e t h e t we z e n va n d e m e n s, d a n ga ik niet m e t d e m e n s o m. De lief de va n d e n a t u u rlijke m e n s wor d t d o o r d e be sc h aving ee n gebod . Als geb o d be h o o r t h e t de m e n s als z o d a nig, nie t m ij zelf t oe; h e t is m ij n w e z e n , waa r m e n veel we z e n s va n m a a k t, niet mij n eige n d o m. De m e n s, d.w. z. d e m e n s elijk h eid, s telt m ij die eis; d e lief de wor d t geëist, is mij n plicht. In plaa t s d u s werkelijk d o o r mij z elf verwo rve n t e zij n, h eef t h e t alge m e n e h a a r verwo rve n, de m e n s, als die n s eige n d o m of eige n - aa r d: “de m e n s be h oo r t lief te h e b be n: lief he b be n is d e plic h t e n d e r oe pi ng va n d e m e n s, e n z.” Daar o m m o e t ik mij z elf d e lief de weer t er u gvor d e re n e n h a a r uit d e m ac h t v a n de m e n s verlos se n. Wat oor s p r o n kelijk h e t m ij ne wa s, m a a r toev allig, in s ti nct m a tig, d a t wer d m e als eige n d o m va n d e m e n s verlee n d; ik wer d lee n m a n, d o o r d a t ik liefh a d, d e lee n m a n va n d e m e n s h ei d, lou te r ee n exe m plaa r va n d e z e s o o r t e n h a n d el d e liefhe b be n d, nie t als ik, m a a r als m e ns , als m e n s e nexe m plaa r, d.w.z. m e n s elijk. De h ele t o e s t a n d va n d e c ult u u r is h e t leenstelsel, o m d a t h e t eige n d o m d a t va n d e m e n s of va n d e m e n s h ei d is, nie t h e t m ij ne. Een e n or m e lee n s t a a t wer d gegro n dve s t, d e ee nling wer d alles o n t r o of d, alles a a n “de m e n s” gegeve n. De ee nling m o e s t uitein d elijk als “dó ó r e n d ó ó r z o n d a a r” versc hij ne n. Moet ik n u m e t d e p e r s o o n va n d e a n d e r gee n ac tief co n t ac t h e b b e n, m o e t zij n vre ug d e e n zijn geluk m ij nie t n a a a n h e t h a r t ligge n, m o e t h e t ge n o t d a t ik h e m b e z o rg, m ij z elf niet b ove n ee n a n de r, eige n ge n o t ga a n? Intege n d eel, ik k a n h e m o n telb a re ge nietinge n m e t vre ug de offere n, h e t o n t elba re k a n ik m e te r ver h oging va n zij n ge n o t o n t z egge n e n wa t mij z elf z o n d e r h e m he t ko s t b a a r s t e wa s, k a n ik voo r h e m o p h e t s p el z e t te n: m ij n leve n, m ij n welvaa r t, m ij n vrij hei d. Het m a a k t im m e r s mij n geluk e n mij n ple zie r uit, m ij z elf a a n zij n geluk e n zij n ple zier t e lave n. Maar m ij, m e z elf offer ik h e m niet, m a a r blijf egoïs t e n ge niet va n h e m. Wan n eer ik h e m alles offe r, wa t ik z o n d e r d e lief d e h e m z o u o n t h o u d e n, d a n is d a t z ee r ee nvo u dig e n z elfs n o r m aler in h e t leve n, d a n h e t sc hijn t; m a a r h e t bewijs t niet s m ee r, d a n d a t d e z e é ne h a r t s t oc h t in mij z elf m a c h tiger is, d a n al d e ove rige. De ze h a r t s t oc h t a a n alle a n d e re o p te offe re n, leer t h e t c hris te n d o m ook. Offer ik d e e ne h a r t s t oc h t a a n alle a n d e re o p, d a n offe r ik m ij zelf n og niet o p e n offer niet s va n d a tge ne o p, waar d o o r ik wa ar ac h tig m e z elf b e n, nie t m ij n eige nlijke waa r d e, mij n eige n - a ar d. Waar d a t pij nlijk geval o p t ree d t, d a a r zie t h e t er m e t d e lief de al nie t be te r uit, d a n m e t welke a n d e r e n h a r t s t oc h t d a n o o k, die ik blin delings ge h oor z a a m. De eer z u c h tige, die d o o r eer z u c h t voo r tge sle u r d wo r d t e n
169
voor elke waa r sc h uwing, die ee n r u s tig oge n blik in h e m o p r o e p t, d o of blijft, h e eft d e z e h a r t s t oc h t t o t ee n d wingela n d late n a a ng r o eie n, wa ar hij alle o n h effe n d e m ac h t t ege n verlore n h eeft: hij h eeft zic h z elf o pgegeve n, o m d a t hij zic h er niet va n los ko n m a k e n , zic h d a a r o m nie t va n h e m ka n verlo s se n: hij is b e z e te n. Ik h e b d e m e n s e n ook lief, nie t allee n d e e n k eling, m a a r ie de ree n. m a a r ik h e b z e lief m e t h e t bew u s t zij n va n d e egoïs t; ik h o u va n z e, o m d a t d e lief d e mij geluk kig m a a k t, ik h e b lief, o m d a t voor mij z elf he t lief he b be n n a t u u rlijk is, o m d a t ik e r va n h o u. Ik ke n gee n “gebo d va n d e lief de”. Ik h e b m e d e gevoel m e t iede r voele n d we z e n e n zij n kwelling kwelt, h u n verkwikking verkwikt o o k mij: d o d e n k a n ik h e n, m a r t ele n o o k niet. Daare n tege n zi n t d e h o og h a r tige, d e u g d z a m e filis te rvo r s t Ru d olf in d e Myste rië n va n Parijs, o m d a t h e m d e b o z e n “vero n t r u s t e n”, o p h u n m a r t eling. Dat m e d egevoel b ewijs t allee n, d a t h e t gevoel va n d e voele n d e o o k h e t m ij ne, mij n eige n d o m is, waa r d e m e e d oge nlo z e m a nie r va n d oe n va n d e “rec h te rlijke n” (b.v. t ege n n o t a ris Ferra n d), d e gevoelloos h ei d va n die r over o p lijkt, die n a a r d e m a a t va n zij n b e d d e geva nge n e n d e be ne n afs nee d of h e n uit rek te ; Ru d olfs b e d waar n a a r hij d e m e n s e n o p m a a t s nij d t, is h e t begri p va n he t “goe de.” Het gevoel voor rec h t, d e u g d e n z., m a a k t h a r dvoc h tig e n o nver d r a ag z a a m. Ru dolf voelt nie t z o als d e n o t a ris, m a a r o m ge kee r d, hij voelt d a t “de b oo swich t rec h t gesc hie d t”; d a t is gee n m e d egevoel. Jullie be mi n ne n d e m e n s, d a a r o m pij nige n jullie d a n d e af z o n d e rlijke m e n s., d e egoïs t; j ullie m e n s e nlief de is m e n s e n - m a r teling. Zie ik d e gelief de lijde n, d a n lijd ik m e e e n d a t laat m e nie t m e t r u s t, t o t d a t ik alles ge p r o bee r d h e b, o m h e m t e t r oo s t e n e n o p te b e u r e n; zie ik h e m vrolijk, d a n wo r d t o o k ik over zij n vrolijkheid vrolijk. Daa r uit volgt nie t, d a t bij mij z elf d e z elf d e z a a k lijde n of vre ug de veroo r z a a k t, die in h e m d e z e werki ng o p r o e p t, z o als ie de re licha m elijke pij n al bewijs t, die ik nie t z o al s hij voel: h e m pij nigt zij n t a n d, m a a r m ij z elf pij nigt zij n pij n. O m d a t ik n u die ko m m e rvolle ri m p els o p h e t gelief d e voo r h o of d niet k a n ver d r age n, d a a r o m, d u s t e rwille va n mij z elf, k u s ik z e weg. Zo u ik niet va n d e z e m e n s h o u d e n, e n z o u hij t oc h ri m p els t re kke n, h e t z o u m e niet s d o e n; ik verjaag e n k el mij n k o m m e r. Hoe n u d a n, he ef t ie m a n d of iet s, die e n d a t ik nie t b e mi n, er recht ero p, d o o r m ij be mi n d t e wor d e n? Is m ij n lief de h e t voor n a a m s t e of zij n rec h t h e t voo r n a a m s t e? Ou de r s, verwa n te n, va de rla n d, volk, geb o o r te s t a d, e n z” uit ein d elijk eige nlijk mij n m e d e m e n se n (“broe de r s, b r oe de rlijk hei d”), b ewe re n rec h t o p mij n lief de t e h e b b e n e n eise n h a a r z o n d e r m ee r o p. Ze be sc h o uwe n h e t als h u n eige n do m e n mij, als ik d a t niet re s pect ee r, als r over, die h e n o n t t re k t, wat h e n t o ek o m t e n h e t h u n n e is. Ik m o et lief he b be n. Is d e lief de ee n gebo d e n wet, d a n m o e t ik d a a rin o p gevoe d, d a a rin gevor m d wor de n e n , als ik m e d a a r a a n t e b uite n ga, ges t r af t wor d e n. Men z al d a a r t o e ee n z o s t e r k m o gelijke “morelei invloe d” o p mij t r ac h te n uit te oefe n e n, o m m e t o t lief de te b r e nge n. En he t laa t gee n twijfel, d a t m e n d e m e n s e n t o t lief d e k a n kietele n e n ka n verleide n, n e t als t o t a n de re h a r t s t oc h t e n, b.v. t o t h a a t. De h a a t d o o r t re k t h ele geslac h te n, allee n o m d a t d e voor o u d e r s va n d e ee n t o t d e Guelfe n, die va n d e a n d e r t o t d e Ghibellijne n be h oo r d e n. Maar d e lief de is gee n ge bo d, m a a r als elk va n m ij n gevoele n s, m ij n eige n do m . Ver werf d.w.z. koo p m ij n eige n d o m, d a n d o e ik h e t aa n je over. Een ker k, ee n volk, ee n va de rla n d, ee n fa milie, e n z., die zic h mij n lief de niet wee t t e verwerve n, h o ef ik nie t lief t e h e b be n e n ik be p a al d e koo p p rijs va n mij n lief de ge heel n a a r h e t m ij z elf b elieft. De b a a t z uc h tige lief de s t a a t ver va n d e o n b a a t z u c h tige, m y s tieke of r o m a n tisc he lief de,
170
af. Liefhe b be n ka n m e n al h e t m o g elijke, niet allee n m e n s e n, m a a r eige nlijk elk “voorwer p,” (de wijn, zij n va derla n d, e n z.) Blin d e n d ol wor d t d e lief d e, d o o r d a t ee n m o ete n h a a r a a n m ij n m a c h t o n t t re k t (ver z o t h ei d), r o m a n tisc h, d o o r d a t ee n m o ete n h a a r innee m t, d.w. z. d o o r d a t “het voo rwe r p” voo r m ij z elf h eilig wo r d t, of d a t ik d o o r plic ht, gewe te n, ee d e n z., er aa n geb o n d e n b e n. Nu is h e t voo rwe r p va n mij n lief de er n iet m e e r voor mij, m a a r ik be n er voor h e t voo rwer p. Niet als mij n ervaring is d e lief de ee n be z e te n h ei d - als z o d a nig h o u d ik h a a r veel m e e r in be zit, d a n als eige n d o m –maa r d o o r d e vree m d h ei d va n h e t voo rwe r p. De religie u z e lief de be s t a a t n a m elijk ui t h e t geb o d, in d e gelief de iet s “heiligs” lief t e h e b b e n of a a n ee n h eilige t e h a nge n; voor d e bela ngelo z e lief d e b e s t a a n e r a b s ol u u t be mi n n e n sw aa r dige voorwe r p e n, waa r mij n h a r t voo r m o e t klo p p e n, b.v. d e m e d e m e n se n, of d e ec h tge no t e, d e bloe dverwa n te n e n z. De h eilige lief de b e mi n t h e t h eilige aa n d e gelief de e n d o e t d a n o o k m o eite o m uit d e gelief de s t ee d s m e e r ee n h eilige (bv. ee n “me n s”) t e m a ke n. De gelief de is ee n voorwe r p, die d o o r m ij be mi n d m o et wor d e n. Het is d a a r o m nie t voorwer p va n mij n lief de, waa r o m of o m d a t ik h a a r liefh eb, m a a r is voorwe r p va n d e lief de aa n e n voor zic h z elf. Niet ik m a a k h a a r t o t ee n voo rwe r p va n d e lief d e, m a a r d a t h e t va n h uis uit m e e r ee n z o d a nige is, d a n d a t h e t mi s sc hie n d o o r mij n ke u z e is gewor de n, z o als b r ui d, ec h tge n o te, e n d e rgelijke, d o e t hier nie t te r z a k e, o m d a t h e t d u s ook altijd, als ee n ee n m a al uitverko re n e eige n, “rec h t o p mij n lief de” gekrege n h e ef t, e n ik, o m d a t ik h a a r be mi n d he b, voor ee uwig ver plich t b e n h a a r t e b e mi n n e n. Het is d u s niet ee n voorwe r p va n m ij n lief de, m a a r d e lief de h ele m a al ec h t: ee n voo rwer p, d a t be mi n d m oet wor de n. De lief de ko m t h e t t o e, b e h o o r t h e t, of is zij n recht, ik ec h te r be n verplicht, h e t t e be mi n ne n. Mijn lief de, d.w.z. d e lief de, die ik h e m be t uig, is in waa r h ei d zij n lief de, die hij allee n m a a r als ee n b ela s ti ng va n mij vor d e r t. Elke lief de, waa r ook m a a r d e klein s te vlek va n ver plich ting a a n kleeft, is ee n o n b aa t z uc h tige e n z over d e z e vlek reikt, is z e b e z e te n h ei d. Wie h e t voo rwe r p va n zij n lief de iets ver sc h ul dig d gelooft t e zij n, die be mi n t r o m a n tisc h of religie u s. Fa milielief de b.v., z o als gewoo nlijk d e “piëteit” o p geva t wo r d t, is ee n religie u z e lief de; va de rla n d slief de, als “pa triot tis m e” ge p re dik t, eve n ee n s. Al o n z e r o m a n tisc he lief d e beweegt zic h in d e z elf de vor m: overal die h uic helarij of liever z elfbe d r og va n ee n “onba a t z uc h tige lief de”, ee n bela ng s telling in h e t voorwer p t erwille va n h e t voo rwer p z elf, nie t te rwille va n m ij z elf e n wel allee n te rwille va n m ij. De religie u z e of r o m a n tisc he lief de o n d e r sc h ei d t zic h va n d e zi n n elijke lief d e weliswaa r d o o r d e ver sc hei de n h ei d va n d e voo rwer p e n, m a a r nie t d o o r d e af ha n kelijkheid va n d e ver ho u di ng er t o e. In laa t s tge n o e m d e ver h o u di ng zij n b ei de n be z e te n h ei d, in h e t ee r s te ec h te r is h e t e n e voo rwer p p r ofaa n, h e t a n d e re h eilig. De h ee r sc h a p pij va n h e t voorwer p over mij, is in bei d e gevalle n h e t z elf de, allee n d a t h e t in h e t e ne geval ee n zi n nelijke, in h e t a n d e re ee n gee s telijke (sp o o k ac h tig) is. Mij eige n is m ij n lief de p a s, wa n n ee r z e volle dig uit ee n b a a t z u c h tig e n egoïs tisc h bela ng be s t a a t, z o d a t h e t voorwer p va n mij n lief de we rkelijk m ij n voo rwer p of mij n eige n d o m is. Mijn eige n d o m be n ik nie t s sc h ul dig e n ik h e b er gee n ver plich tinge n a a n, n e t z o mi n als ik bijvoor beel d ee n plic ht t e n o p zic ht e va n mij n oge n h e b; be sc h e r m ik z e t oc h m e t gro te z o rg z a a m h ei d, d a n gebe u r t he t te rwille va n m e z elf. Aan lief de o n t b r a k h e t d e o u d h ei d n e t z o mi n als d e c h ris telijke tij d. De lief de sg o d is o u d e r, d a n d e God van d e lief de. Maar d e m y s tieke b e z e te n h ei d h o o r t t o t d e nie uwe tij d.
171
De be z e te n h ei d va n d e lief de ligt in d e vervree m di ng va n h e t voorwe r p of in mij n o n m ac h t tege n over zij n vree m d h ei d e n ove r m ac h t. Voor d e egoïs t is nie t s h o og ge n oeg, d a n d a t hij zic h ervoor ver ne d e r t, nie t s z o z elfs t a n dig, d a t hij z o u leve n o m d a t t e be mi n n e n, niet s z o h eilig, d a t hij zic h d a a r a a n o p offer t. De lief d e va n d e egoïst, vloeit in d e be d di ng va n h e t eige n bela ng e n m o n d t weer uit in h e t eige n bela ng. Of d a t n og lief de ka n h e t e n? Weet je er ee n a n d e r woo r d voo r, kies t d a a r te n mi n s te vrij in; d a n m a g d a t z o e te woor d va n d e lief de s a m e n m e t d e afge s t o rve n werel d verwelke n; ik te n mi n s t e vin d voor h e t oge n blik gee n a n d e r in o n z e christelijke t a al e n blijf d a a r o m bij d e o u d e kla n k e n “be mi n” m ij n voo rwer p, mij n eige n d o m. Allee n m a a r als ee n va n mij n gevoele n s k o e s te r ik lief de, m a a r als ee n m a c h t over mij, als ee n go d d elijke m a c h t (Feue r b ac h), als ee n h a r t s t oc h t, waar a a n ik m e nie t z al o n t t re kke n, als ee n religieu z e e n z e d elijke plic h t ver s m a a d ik h a a r. Als mij n gevoel be h o o r t h e t m ij z elf t oe; als ba sis, waar ik mij n ziel a a n wij d e n “af zwee r”, is z e ee n gebie d s te r e n goddelijk, z o als d e ba sis va n d e h a a t d uivels is: h e t e ne is niet b e te r d a n h e t a n d e re. Kor to m, d e egoïs tisc he lief d e, d.w.z. mij n lief d e is n oc h h eilig, n oc h o n heilig, n oc h go d d elijk, n oc h d uivels. “Een lief de, die d o o r h e t geloof inge p e r k t is, is ee n o nwa re lief de. De e nige, h e t we z e n va n d e lief de nie t tege n s t rij dige be p e r king, is d e z elfbe p e r king va n d e lief de d o o r h e t vers t a n d, d e intellige n tie. Liefde, die d e ge s t re ng h ei d, d e we t va n d e intellige n tie vers m a a d t, is t h e ore tisc h ee n valse, p r a k ti sc h ee n ver d e rfelijke lief d e. Du s d e lief de is n a a r h a a r a a r d versta n dig? Dat d e n k t Feuer b ac h; d e gelovige d a a re n tege n d e n k t: d a t d e lief de, in h a a r we ze n gelovig is. De ee n ijvert t ege n d e redelo ze, d e a n d e r t ege n d e ongelovige lief de. Beide n ka n z e h o og s te n s als ee n s ple n di d u m vitiu m be sc h o uwe n. Late n bei de n nie t d e lief de be s t a a n, o o k in d e vor m van r e d eloo s h ei d e n o ngeloof? Ze d u rve n niet t e z egge n: re delo z e of o n gelovige lief d e is o n zi n, is gee n lief de, n e t z o mi n als je z o u k u n n e n z egge n: r e delo z e e n o ngelovige t r a n e n zij n gee n t r a n e n. Zou ec h ter ook d e re delo z e e n z. lief de als lief d e gel de n e n z o u die t egelijker tij d d e m e n s o nwa a r dig zij n, d a n volgt d a a r ee nvo u dig h e t volge n d e uit: lief d e is niet h e t h o og s te, m a a r ver s t a n d of geloof; ook d e re d elo z e e n o n gelovige k a n lief he b b e n; lief de h eeft ec h te r allee n waa r d e, als z e die va n ee n re d elijke of gelovige is. Het is verblin di ng, als Feue r bac h d e re delijk hei d va n d e lief de, h a a r “zelfbe p e r ki ng” n o e m t; d e gelovige z o u m e t h e t z elf de rec h t, d e gelovigheid h a a r “zelfbe p e r king” k u n n e n n o e m e n. Redelo z e lief de is n oc h “vals”, n oc h “ver de rfelijk;” z e d o e t als lief de h a a r die n s t. Tege n over d e werel d e n in h e t bij z o n d e r tege n over d e m e n s e n, m o e t ik ee n bep a ald ge voel a a n ne m e n e n he n va n begin af a a n, m e t h e t gevoel va n d e lief de, “me t lief d e t ege m oe t t re de n.” Weliswaa r o p e n b a a r t zic h hie rin veel m e e r willeke u r e n z elfbe sc hikki ng, d a n wa n n ee r ik mij z elf d o o r d e werel d, m e t alle m o gelijke gewaa rwor di nge n, laa t be s t o r m e n e n aa n d e m e e s t verwa r d e, d e m e e s t wis selvallige in d r u kke n blootge s tel d blijf. Ik ga er liever o p af m e t ee n voo ro p ge z e t gevoel, ee n vooroo r de el als h e t ware e n ee n voor o p ge z e t te m e ni ng; ik h e b mij n ge d r ag tege n ove r h a a r vooraf al uitge s ti p p el d e n voel e n d e n k, o n d a n k s al h a a r a a nvec h tinge n, allee n m a a r z o over h a a r, als ik n u ee n m a al b e slo te n h e b t e voele n. Tege n d e h ee r sc h a p pij va n d e werel d b e sc her m ik m e d o o r d e b a sis van d e lief de; wa n t wat er o o k m o g e gebe u re n, ik be mi n. Het h a telijke b.v. m a a k t o p mij ee n o n a a n ge n a m e in d r u k; m a a r, be slo te n lief t e h e b be n, be dwing ik d e z e in d r u k, n e t z o als elke a n ti p a t hie. Maar d a t gevoel, waar t oe ik m e va n h uis uit be s t e m d e n vero o r d eel d h e b, is j uist ee n bekro m pe n gevoel, o m d a t he t ee n ge p re d e s ti nee r d is, waa rva n ik z elf nie t va n lo s ka n
172
ko m e n of af s t a n d va n ka n d oe n. O m d a t h e t voo r o p ge z e t is, is h e t ee n vooroordeel. Ik vert oo n mij z elf nie t m e e r t ege n over d e werel d, m a a r mij n lief de ver to o n t zic h. Weliswaa r be hee r s t d e w ereld m e nie t, m a a r d e s t e m e e r o n afwe n d b a a r be h ee r s t m e ec h te r d e gees t va n d e liefde. Ik h e b d e werel d overwo n n e n, o m ee n slaaf va n d e z e gee s t te wor de n. Zei ik eer s t: ik h e b d e werel d lief, n u voeg ik d a a r a a n t o e: ik h e b h a a r nie t lief, wa n t ik ver nietig h a a r, z o al s ik m e z elf ver nie tig: ik liq ui dee r h a a r. Ik b e p e r k m e nie t t o t éé n erva ring bij d e m e n s e n, m a a r geef a a n alle, waa r t o e ik in s t a a t b e n, vrije s p e elr ui m t e. Waaro m z o u ik h e t niet in alle sc h rilheid d u rve n uit te s p re k e n? Ja, ik gebr uik d e wereld e n d e m e n s e n! Daar bij ka n ik m e voo r alle in d r u k k e n o p e n s telle n, z o n d e r d o o r ee n erva n a a n m ij z elf o n t r u k t te wor d e n. Ik ka n liefhe b b e n, m e t h eel mij n ziel lief he b be n e n d e m e e s t ver te re n de gloe d va n d e h a r t s t oc h te n in mij n h a r t late n b r a n d e n, z o n d e r d e geliefd e als iet s a n de r s t e be sc h o uwe n, d a n als voedsel voo r mij n h a r t s t oc h t, waa ra a n hij zic h s tee d s o p nie uw verfris t. Al mij n z o rg o m h e m geld t allee n h e t voor wer p v a n m ij n liefde, allee n h e m, die mij n e lief de n odig h eeft, allee n h e m, d e “vurig gelief de.” Hoe o nver sc hillig z o u hij m ij zij n, z o n d e r d e z e, m ij n lief d e? Enkel m ij n lief de s pij zig ik m e t he m, d a a r t oe ec h te r gebr uik ik h e m: ik ge niet h e m. Late n we ee n a n de r voor d e h a n dligge n d voor b eel d kie ze n. Ik zie, h o e d e m e n s e n, d o o r ee n z we r m s p oke n in d ui s t er bijgeloof, b ea ng s tig d wo r d e n. Laat ik mi s sc hie n d a a r o m, n a a r ver m oge n, ee n d a glich t over h e t n ac h t elijk s p o o k valle n, o m d a t d a t m e b.v. d e lief de t o t j ullie ingeeft? Schrijf ik uit lief de voo r d e m e n s e n? Nee, ik sc h rijf, o m d a t ik m ij n ge dac h te n ee n be s t a a n in d e we reld wil ver sc h affe n e n al z o u ik o o k voo r uit zie n, d a t d e z e ge dac h t e n jullie va n d e r u s t e n vre d e z o u d e n b er ove n, al z o u ik o ok d e bloe digs te oo rloge n e n d e o n d e rga ng va n vele ge ne ra tie s uit d a t ge d ac h te z a a d zie n o n t kie m e n: d a n z a ai de he t t oc h uit. Doe er m ee, wa t jullie willen e n k u n n e n, d a t is jullie z a a k e n m a a k t mij niet s uit. Jullie z ulle n wellich t d a a r nie t s d a n k o m m e r, s t rij d e n d o o d d o o r k rijge n, d e mi n s te n z ulle n hie r vre ug d e ui t h ale n. Zou mij j ullie wel zij n wel n a a a n h e t h a r t ligge n, d a n z o u ik als d e ke rk d o e n, t o e n z e d e leek d e bijbel o n t n a m, of z o als d e ch ris telijke rege ringe n, die h e t zic h als h u n h eilige plic h t m a k e n, d e “gewo n e m a n voor slec h te b oe ke n te be h oe d e n.” Doc h nie t allee n niet t e rwille va n j ullie, o o k nie t ee n s t erwille va n d e waa r h ei d s p re ek ik uit, wa t ik d e n k. Nee: Ik zi ng, z o als d e vogel zi ngt. Die in d e twijge n woo n t: Het lie d, d a t ui t d e keel d ri ngt, Is h e t loo n, d a t rijkelijk loo n t. Ik zi ng, o m d a t ik ee n z a nge r be n. Jullie ec h te r gebr uik ik d a a rvo o r, o m d a t ik o re n n o dig h e b. Waar d e werel d m e in d e weg loo p t — e n die loo p t m e overal in d e weg — d a a r ver tee r ik h a a r, o m d e h o nge r va n mij n egoïs m e t e s tillen. Jij be n t voo r mij nie t s d a n mij n s pijs, z o al s ik ook d o o r jo u ver s pij s t e n ver b r uik t wo r d t. We h e b b e n m e t elkaa r m a a r éé n be t re kki ng, die va n d e br uikb a ar heid, va n d e n u t tig hei d, va n h e t n u t. We zij n elkaar niet s sc h ul dig, wa n t wa t ik jo u sc h ul dig lijk t e zij n, be n ik h o og s te n s m e z elf sc h ul dig. Too n ik jo u ee n vrolijk ge zic h t, o m jo u eve n ee n s o p t e vrolijke n, d a n is h e t
173
m ij o m jo uw vrolijkheid te d oe n e n mij n ge zic h t die n t m ij n we n s e n; d ui ze n d e n a n de re n, die ik nie t va n pla n be n o p t e vrolijke n ik, t o o n ik h e t niet. Tot die lief de, die zic h o p h e t “we ze n va n d e m e n s” b a see r t of in d e ke rkelijke e n z e d elijke p e rio de als ee n “gebo d” o p o n s d r u k t, m o e t m e n o pgevoe d wor d e n. Op welke wij ze d e m o r ele invloe d, h e t h o of di ng re dië n t va n o n z e o pvoe di ng, d e o mg a ng va n d e m e n s e n p r o beer t te regele n, m o e t hier mi n s t e n s m e t éé n voo r b eel d d o o r egoïs tisc he oge n be sc h o uw d wor de n. Zij, die o n s o pvoe de n, z o rge n ervo o r, o n s vroegtij dig h e t liege n af t e we n n e n e n d e gro n d r egel in t e p r e n t e n, d a t m e n s t ee d s d e waa r h ei d m o e t z e gge n. Zo u m e n voo r d e z e regel h e t eige n bela ng t o t b a sis m a ke n, d a n z o u iede ree n ge m a k kelijk k u n n e n b eg rij pe n, h oe hij h e t ver tr o uwe n, d a t hij a n d e re n wil wek ke n, in h e m d o o r liege n verlies t e n h o e j uis t d e zi n blijkt: wie ee n m a al liegt, ver t r o uw t m e n nie t, o o k als hij t oc h d e waa r h ei d s p re ek t. Tegelijke r tij d z o u hij oo k voele n, d a t hij allee n diege n e n m e t d e waa r h ei d t ege m oe t m o e t t r e de n, die hij bevoeg d ac h t, d e waar h ei d te h o re n. Zwerft ee n s pio n verklee d d o o r h e t vija n delijke ka m p e n wo r d t h e m gevra ag d, wie hij is, d a n zij n d e vrage r s weliswaa r bevoeg d, n a a r zij n n a a m t e vrage n, d e verkle d e geeft h e n ec h te r h e t rec h t nie t, d e waa r hei d va n h e m te ver ne m e n; hij z eg t h e n, wa t hij wil, m a a r nie t h e t j uis te. En t oc h leer t d e m o r a al: “ge z ul t niet liege n”! Doo r d e m o r a al h e b b e n zij h e t rec h t, d e waa r hei d t e verwac h te n; m a a r voor mij z elf zij n z e zij d a a r t oe nie t gerec h tig d e n ik erke n allee n h e t rec h t, d a t ik deel. In ee n verga d e ring va n revolu tio n aire n d ri ng t d e p olitie bin n e n e n vraagt d e re d e n a a r n a a r zij n n a a m; ie de ree n weet, d a t d e p olitie d a a r h e t rec h t t oe h eef t, allee n va n d e revolu tio n air h e eft zij h e t nie t, d a a r hij h a a r vija n d is; hij geeft ee n valse n a a m o p e n liegt tege n z e. Ook d o e t d e p olitie niet z o d w a a s, o p d e waa r hei d slief de va n h a a r vija n d e n te reke n e n; z e geloof t in tege n d e el nie t z o n d e r m e e r, m a a r “recog no s see r t” (zoek t h e t uit), als z e k a n, h e t in divid u in kwe s tie. Ja, d e s t a a t ge d r aagt zic h overal o ngelovig t ege n over d e in divid u e n, o m d a t hij in h u n egoïs m e zij n n a t u u rlijke vija n d e rke n t: hij verla ng t gewo o n ee n “legiti m a tie’’ e n wie d a t niet ka n levere n, die valt zij n s p e u r e n d e in q uisitie in h a n d e n. De s t a a t gelooft e n vert r o uw t d e ee nling nie t, e n pla a t s t zic h z o z elf m e t h e m in h e t leu ge n verbo n d : hij vert r o uw t m ij allee n als hij zic h va n d e waa r h ei d va n mij n verkla ring overt uigd h eeft, waa rvoo r he m vaak gee n a n d e r m i d d el over blijft d a n d e ee d. Hoe d ui d elijk b ewijs t o o k dit, d a t d e s t a a t niet o p o n z e waa r h ei d slief d e e n geloofwaa r dig h ei d re ke n t, m a a r o p o n s bela ng, o n s eige n bela ng: hij ver t r o u w t er o p d a t wij nie t d o o r ee n m ei n ee d o ne nig heid m e t God z o u d e n willen k rijge n. De nk m a a r a a n ee n Fra n se revolu tio n air in h e t jaa r 1 7 8 8, die o n d e r ka m e r a d e n d e be ke n d gewor de n uit s p r a a k d e e d: d e wereld is nie t eer d e r r u s tig, d a n wa n n ee r d e laa t s te ko ni ng aa n d e d a r m va n d e laa t s te p ries te r h a n g t. Des tij d s h a d d e k o ni ng n og alle m a c h t e n als d e uit s p r a a k d o o r ee n t oeval verr a d e n z o u zij n, z o n d e r d a t m e n d a a r get uige n va n h a d, d a n eis te m e n va n d e a a n ge klaag d e d e b eke n te nis. Zal hij b e ke n n e n of nie t? On t ke n t hij, d a n liegt hij e n blijft s t r affeloo s; be k e n t hij, d a n is hij eerlijk e n wor d t o n t h o of d. Gaat h e m d e waar h ei d b ove n alles, welaa n, d a t hij d a n s t e rve. Allee n ee n be r oe r de dic h te r z o u k u n n e n p r o b e re n, uit h e t leven s ein d e ee n t r age die t e m a k e n; wa n t wa t voor n u t h eef t h e t, t e zie n, d a t ee n m e n s uit laf heid be z wijk t? Zo u hij ec h t er d e m o e d h e b be n ge ha d, gee n sla af va n d e waa r h ei d e n eerlijk h ei d te zij n, d a n z o u hij wellicht h e t volge n de vrage n: waa r o m is h e t n o dig, d a t die rec h te r s wete n, wa t ik o n d e r vrie n d e n ge z eg d h e b? Wan nee r ik z o u willen, d a t z e h e t wis te n, z o u ik h e t h e n ge z eg d h e b be n, z o als ik h e t mij n vrie n d e n ge z eg d h e b. Ik wil niet d a t z e h e t wete n. Ze d ri nge n zic h in mij n ver t ro uwe n, z o n d e r d a t ik z e d a a r t oe geroe p e n e n t o t mij n vert r o uwelinge n ge m a a k t h e b: zij willen wete n, wat ik wil ge h ei m h o u d e n. Ko m d a n hier, j ullie, die mij n wil d o o r jullie wil willen b re ke n e n b e p r oef je k u n s t e n. Jullie k u n n e n m e
174
d o o r folte ri nge n pij nige n, k u n n e n m e m e t h el e n ee uwige ver d oe m e nis d r eige n, k u n n e n m e z o m u r w m a ke n, d a t ik ee n valse ee d afleg, m a a r d e waa r h ei d z ulle n jullie nie t uit m e p e r se n, wa n t ik wil t ege n j ullie liege n, o m d a t ik j ullie gee n a a n s p r a ak e n gee n rec h t o p mij n o p r ec h t hei d h e b gegeve n. Al m a g Go d “die d e waar h ei d is”, n og z o d r eige n d o p m e n ee r zie n, al m a g h e t liege n m e n og z o z u u r wor d e n, t oc h h e b ik d e m o e d te liege n e n z elfs als ik mij n leve n z a t z o u zij n, z elfs wa n n ee r mij nie t s z o welko m z o u zij n als j ullie sc he r pe be uls z wa a r d, d a n n og z ulle n jullie d e vre ug d e nie t h e b b e n, in mij z elf ee n slaaf va n d e waar hei d te vin de n, die j ullie d o o r je p rie s te r k u n s t e n t o t ee n verr a d e r va n zij n wil m a a k t. Toe n ik die h o ogver ra a d wo o r d e n uit s p r a k, wilde ik, d a t j ullie d a a r niet s va n wete n z o u d e n; die z elf de wil h e b ik n u n og be h o u d e n e n ik laa t m e nie t d o o r d e vloek va n d e leuge n t e r ugsc h rikke n. Sigis m u n d is niet ee n ja m m e rlijk sc h u r k, o m d a t hij zij n vor s telijk wo o r d b r a k, m a a r hij b r a k zij n woor d, o m d a t hij ee n sc h u r k wa s; hij h a d zij n wo o r d k u n n e n h o u d e n e n z o u t oc h ee n sc h u r k, ee n p rie s te rk nec h t zij n gewee s t. Lut h e r wer d, d o o r ee n h oge re m a c h t ge d r eve n, zij n m o n niksgelofte o n t r o u w: hij wer d d a t o m go d swil. Beide n b r a k e n h u n ee d als be z e t e ne n: Sigis m u n d, o m d a t hij als ee n oprechte b elij der va n d e go d delijke w a ar heid, d.w. z. h e t ware geloof, z uiver k a t h oliek wilde blijke n; Lut he r, o m o p r ec h t e n m e t d e h ele waa r hei d, m e t lijf e n ziel, ge t uige nis van h e t eva ngelie af te wille n legge n; bei de n we r de n m ei ne dig, o m t ege n ove r d e “hogere waa r h ei d” o p r ec h t te zij n. Allee n o n t hief d e p rie s te r d e ee n, d e a n d e r o n t hief zic h z elf. Wat b eo og d e n b eid e a n d e r s, d a n wa t in d a t a p o s t olisc he woor d s t a a t: “Gij h e b t nie t tege n d e m e n s e n, m a a r tege n Go d geloge n?” Ze loge n tege n d e m e n s e n, b r a ke n voo r h e t o og va n d e wereld h u n ee d, o m niet tege n God t e liege n, m a a r h e m te die n e n. Zij t o n e n o n s ee n weg, die m e n m e t d e waa r hei d t ege n over d e m e n s e n m o e t va s t h o u d e n. Ter ere va n Go d e n zij n wil, ee n m ei nee d. ee n le uge n, ee n verb roke n vor s te n wo o r d! Wat z o u h e t, of we d e z a a k ee n bee tje z o u d e n vera n d e re n e n z o u d e n sc h rijve n: ee n m ei nee d e n leuge n te rwille v a n m ij! Zo u d a t ee n plei d o oi voo r ie der e laag h ei d zij n? Het lijkt ec h t z o, m a a r d a n lijkt he t d a a ri n h ele m a al o p h e t “o m Go d s wil.” Wan t wo r d t nie t elke laaghei d o m God s wil ge da a n, alle bloe dgeric h t e n t e rwille va n h e m uitgevoer d, alle a u t o d afé’s voor h e m ge ho u d e n, alle ver d o e mi ng voo r h e m ingevoe r d e n bi n d t m e n niet n u n og, al bij d e n og t e d e re ki n de r tje s, d o o r religie u z e o pvoe di ng d e gees t o m Go d s wil? Brak m e n gee n heilige gelofte n te rwille va n h e m e n t r ek ke n niet alle d age n n og m i s sio n a ris se n e n p rie s te r s r o n d, o m jo d e n, h ei de n e n, p r o te s t a n te n of ka t h olieke n, e n z., t o t verra a d a a n he t geloof va n h u n va d e re n t e b re nge n? te rwille va n h e m? En d a t z o u bij d a t t e rwille v a n m ij erger zij n? Wat b e te ke n t d a n o m m ij? Da n d e n k t m e n m e t ee n a a n “snoo d gewin”. Wie ec h te r uit lief de voo r s n o d e win s t h a n d elt, d o e t d a t wel voor zic h z elf, o m d a t e r eige nlijk h ele m a al nie t s is, d a t m e n niet voo r zic h z elf d o e t, o n d e r a n d e re ook alles, wa t te r ere va n Go d gesc hie d t; t oc h is hij, voo r wie hij win s t z oe k t, ee n slaaf va n die win s t, nie t ver heve n b ove n d e win s t, is ie m a n d, die d e win s t, d e geld z a k t oe be h o o r t, niet zic h z elf, is nie t zij n eige n. Moet ee n m e n s, die d o o r d e h a r t s t oc h t va n d e h e b z uc h t be hee r s t wor d t, nie t d e geb o d e n va n d e z e m e esteres volge n e n wa n nee r h e m ee n s ee n z w a kke goe d m o e dig hei d be k r ui p t, is d a t d a n niet j uist ee n uit z o n d e ri ng va n p r ecies d e z elf de aa r d, z o al s vro m e gelovige n s o m s d o o r d e leiding va n h u n m e e s t e r verla te n e n d o o r d e k u n s te n va n d e “d uivel” in verr u k king geb r ac h t wor de n? Dus ee n h e b z uc h tige is gee n eige n a a r, m a a r ee n slaaf e n hij k a n nie t s te rwille va n zic h z elf d o e n, z o n d e r h e t t egelijker tij d t e rwille va n zij n m e e s te r t e d o e n, - n e t z o als d e go d svr uc h tige. Beroe m d is d e ee d b r e u k, die Fra n s II tege n ove r kei ze r Karel V b eging. Niet wa t later, t oe n hij zij n belofte rij pelijk overwoge n h a d, m a a r m e te e n, t o e n hij d e ee d afleg de, n a m ko ni ng Fra n s h e m z owel in ge d ac h te n, als d o o r ee n h ei m elijk, d o o r zij n ra a d s h e re n
175
ge d oc u m e n te e r d o n d e r t eke n d p r o te s t, te r u g: hij s p r a k ee n voo r b e d ac h t e m ei n ee d uit. Zijn vrijlating te ko pe n, d a a r t oo n d e Fra n s zic h wel t o e ge neig d, allee n leek h e m d e p rijs, die Karel d a a r o p z e t t e, te h o og e n o n billijk. Al ge d r oeg Karel zic h o o k k re n te rig, t oe n hij er z oveel m ogelijk uit p r o b ee r d e te p e r s e n, t oc h wa s h e t sc h of terig va n Fra n s, zij n vrij hei d voor ee n geri ng losgeld t e willen in r uile n e n zij n late re h a n d elinge n, waa ro n de r n og ee n twee de woo r d b r e u k voor k o m t, b ewij ze n vold oe n d e, h oe d e sjac hergee s t h e m gek nec h t hield e n ee n sc h ofte rige be d rieger va n h e m m a a k te. Wat m o e t e n we d a a r o m als verwijt o p zij n m ei nee d z egge n? Alleree r s t weer d a t nie t d e m ei nee d h e m te sc ha n d e m a a k te, m a a r zij n gierig h eid; d a t hij gee n verac h ti ng voo r zij n m ei nee d ver die n d e, m a a r d a t hij zic h sc h ul dig m a a k te a a n m ei n ee d, o m d a t hij ee n verac h t elijk m e n s wa s. De m ei nee d va n Fra n s ec h t er o p zic h z elf b e sc h o u w d, vereis t ee n a n de re be o or deling. Men z o u k u n n e n z egge n d a t Fra n s nie t a a n h e t vert r o u we n, d a t Karel bij d e vrijla ting in h e m s t el de, h e ef t be a n two o r d. Allee n als Karel h e m werkelijk zij n vert r o uwe n gesc ho n ke n z o u h e b b e n, d a n z o u hij h e m d e p rijs ge n oe m d h e b b e n, die hij d e vrijla ting waar d ac h t t e, m a a r d a n z o u hij h e m in vrijheid ges tel d e n afgewac h t h e b be n, t o t Fra n s d e los p rijs b e t a al d e. Karel k oe s ter d e z o’n vert r o u we n nie t, m a a r geloof de allee n m a a r in d e m a c h t elo o s h ei d e n lich tgelovigheid va n Fra n s, die h e m niet z o u d e n t oe s t a a n, tege n zij n ee d te h a n d ele n; Fra n s ec h te r leid d e d e z e lich tgelovige be reke ni ng allee n m a a r o m d e t ui n. Toe n Karel zic h d o o r ee n ee d va n zij n vija n d ver z e ker d waa n de, bevrij d de hij h e m juis t va n elke ver plic h ting. Karel h a d d e k o ni ng ee n d o m h ei d, ee n e ng gewe te n t oever t r o uw d e n rek e n d e, z o n d e r ver t r o uwe n o p Fra n s, allee n o p d e d o m h ei d va n Fra n s, d.w.z. gewete n s n o o d; hij o n t sloeg h e m allee n ui t d e Madrilee n s e geva nge nis, o m h e m d e s te z e k e r d e r in d e geva nge nis va n d e gewe te n s n o o d, d e grote, d o o r d e religie, o m d e m e n s e n gee s t h e e n, o p ge t r o k ke n ke rke r, vas t te h o u d e n: hij s t u u r d e h e m, vas tgeklo n k e n in o n zic h t b a re ke te n e n, n a a r Fra n k rijk t e r ug, wa t ee n wo n d e r, d a t Fra n s p r o bee r d e t e o n t k o m e n e n d e ke te n e n ver b r a k. Gee n m e n s z o u h e t h e m kwalijk h e b be n ge n o m e n, als hij h ei melijk uit Mad ri d gevluc h t z o u zij n, wa n t hij wa s in d e m ac h t va n d e vija n d; ie de re goe d e ch ris te n ec h t e r r o e p t wee over h e m, o m d a t hij zic h ook uit go d s b a n d e n wilde los m a k e n. (De p a u s o n t sloeg h e m p a s later va n zij n ee d.) Het is verac h telijk, ee n vert r o uwe n, d a t we vrijwillig o p r o e p e n, te sc h e n d e n; m a a r ie de ree n, die o n s d o o r ee n ee d in zij n m ac h t wil k rijge n, a a n d e vergeefs h ei d va n zij n t r o uwelo ze list te late n d o o d bloe d e n, m a a k t h e t egoïs m e nie t te sc h a n d e. Heb je mij willen bi n d e n, m e r k d a n, d a t ik jo uw b a n d k a n late n k n a p p e n. Het ko m t er o p a a n, of ik d e vert r o u we n d e h e t rec h t o p h e t vert r o u we n geef. Wan ne er d e vervolger va n m ij n vrien d m ij vraagt, waa r die h e e n gevluc h t is, z al ik h e m o nge twijfel d o p ee n dw a als p oo r b re nge n. Waaro m vraag t hij h e t j uis t aa n m ij, d e vrie n d va n d e vervolg de? O m niet ee n valse, verr a d e rlijke vrie n d te zij n, geef ik e r d e voor ke u r a a n, tege nove r d e vija n d vals t e zij n. Ik z o u wel uit m o e dige gewe te n svolhei d k u n n e n a n twoo r de n: ik wil h e t niet z egge n (zo be sluit Fich te in d a t geval); d a a r d o o r z o u ik mij n waa r hei d slief de r e d d e n e n z o u voor d e vrien d vrijwel niet s d o e n, wa n t als ik d e vija n d niet o p ee n d w aals p o o r z o u b re nge n, d a n k a n hij t oevallig d e j uis te s t r a a t in slaa n e n m ij n waa r hei d slief de z o u ee n vrie n d p rijsgegeve n h e b b e n, o m d a t mij d e m o e d o m te liege n o n t b r a k. Wie in d e waa r hei d ee n ido ol, iet s h eiligs zie t, m o e t zic h voor h a a r ver ne dere n , m a g h a a r eise n niet t r o t se re n, nie t m o e dig weer s t a a n, k o r t o m hij m o e t zic h d e h elde n m oe d v a n de leuge n o n t z egge n. Wan t voo r d e le uge n is nie t mi n d e r m o e d n o dig d a n voor d e waar hei d, ee n m o e d, waa r h e t d e m e e s te jo nge m e n s e n aa n pleeg t t e o n t b re ke n, die liever d e waa r hei d belijde n e n d a a r h e t sc h avo t voo r be s tijge n, d a n d o o r d e ver m e tel hei d va n ee n le uge n d e m a c h t va n d e vija n d te sc h a n d e t e m a k e n. Voor h e n is d e waa r hei d “heilig” e n he t h eilige eis t altij d blin d e vere ri ng. On d e rwer pi ng e n o p offering! Ben jij nie t br u t a al, gee n b e s p o t t e r va n h e t h eilige, d a n be n je gete m d e n
176
ee n die n a a r. Als m e n voor j ullie allee n m a a r éé n k o r reltje waar h ei d in d e val s t r o oit, pik je e r vas t n a a r e n m e n h eeft d e d wa a s geva nge n. Jullie wille n niet liege n? Val d a n m a a r t e n offer aa n d e waa r hei d e n wor d t m a r t elaa r! Martelaa r waa rvo o r? Voor je zelf, voo r d e eige n - aa r d? Nee n, voor jullie go di n, d e waa r h ei d. Jullie ke n n e n m a a r twee s o o r te n dien are n :: die n a re n va n d e waa r hei d e n die n a re n va n d e leuge n. Die n d a n in go d s n a a m d e wa ar hei d! Weer a n d e re n die ne n ook d e waa r h ei d, m a a r z e die n e n h a a r “met m a t e” e n m a k e n b.v. ee n groot o n d e r sc hei d t u s s e n ee n ee nvo u dige e n ee n ge zw o re n le uge n. En t oc h valt d a t h ele h o of d s t u k va n d e ee d, m e t d a t va n d e le uge n s a m e n, o m d a t ee n ee d allee n m a a r ee n s t e r k beloof de verkla ring is. Jullie d e n k e n, d a t je h e t rec h t h e b t o m te liege n, als je er m a a r nie t o p z w ee r t? Wie h e t n a u w n e e m t, m o e t ee n leuge n eve n h a r d vero o r d ele n e n ver d oe m e n, als ee n valse ee d. Er h eeft zic h ec h te r ee n o er o u d gesc hilp u n t in d e m o r a al in s t a n d we te n t e h o u d e n, d a t o n d e r d e n a a m va n “no o dle uge n” afge h a n d el d pleegt te wor d e n. Nie m a n d va n h e n, die d a t wo o r d d u rve n uit te s p r e ke n, ka n logisc he rwijs, ee n “noo d ee d” va n d e h a n d wij z e n. Rec h tvaa r dig ik mij n leuge n als ee n n o o dle uge n, d a n m o e t ik niet z o klein zielig zij n, d e gerec h tvaa r dig d e le uge n van d e s t e r k s te beves tiging te be rove n. Waaro m z o u ik, wa t ik o o k d o e, nie t h ele m a al e n z o n d e r voo r be h o u d (reserva tio m e n t alis) d o e n? Als ik n u t oc h ee n m a al lieg, waa r o m d a n niet volko m e n, m e t mij n h ele bew u s t zij n, e n alle k r ac h t liege n? Als s pio n z o u ik d e vija n d al m ij n valse verkla ringe n n a a r we n s b e z were n; b e slo te n, tege n h e n te liege n, z o u ik d a n plo t s eling laf ha r tig e n be sluiteloo s te n o p zic h t e va n m ij n ee d m o e te n s t a a n? Da n z o u ik va n begin af a a n, als le uge n a a r e n s pio n, ver d o rve n gewee s t zij n; wa n t d a n z o u ik d e vija n d vrijwillig ee n mi d d el aa n d e h a n d d o e n, mij t e va nge n. Ook d e s t a a t vree s t d e n o o d ee d e n laa t d a a r o m d e a a n ge klaag d e nie t z we re n. Jullie ec h te r rec h tva a r dige n d e a ngs t va n d e s t a a t niet; j ullie liege n , m a a r z we re n nie t vals. Bewijs t ie m a n d j ullie b.v. ee n die n s t, z o n d e r d a t hij h e t m a g wete n, m a a r hij ver m o e d t h e t e n hij z eg t h e t jullie o p d e m a n af, d a n o n t k e n n e n j ullie h e t; volh ar d t hij, d a n z egge n j ullie: “ech t nie t”! Zou h e t o p z we re n aa n k o m e n, d a n z o u d e n jullie weigere n, wa n t j ullie blijve n uit a ngs t voor h e t h eilige s tee d s h alverwege s t ek e n. Te ge no ver h e t h eilige h e b be n j ullie gee n eige n wil. Jullie liege n m e t - m a t e, z o als jullie “me t m a t e” vrij zij n, “me t m a t e” religie u s (de gee s telijk hei d m a g nie t “aa nge t a s t” wor d e n, z o als t ege nwoo r dig hier d e m e e s t s m a kelo z e twis t over gevoer d wor d t t u s s e n u niver siteit e n ke rk), “me t m a t e” m o n a rc his tisc h ge zi n d, (jullie wille n ee n d o o r d e gro n d we t, ee n s t a a t sgr o n d we t, be p e r k te m o n a rc h), alles n e tje s ge m a tig d, la uw e n fla uw, h alf go d d elijk, h alf d uivels. Ooit wa s h e t o p ee n u niversiteit d e gewo o n te, d a t d o o r d e s t u d e n t e n elk e rewoo r d, d a t a a n d e u niver siteit s rec h te r gegeve n m o e s t wor d e n, va n n ul e n ge n e rlei waa r d e we r d be sc h o uw d. De s t u d e n te n z age n n a m elijk in d e eis e rva n allee n m a a r ee n vals t rik, die z e nie t a n d e r s ko n d e n o n tlo pe n, d a n d o o r er alle be teke nis aa n te o n t t re k ke n. Wie ec h te r o p p r ecies d e z elf de pla a t s t ege n ove r ee n s t u diege n o o t zij n erewoo r d b r ak, wa s infa a m; wie h e t d e u niver siteits r ec h te r gaf, lac h te j uis t s a m e n m e t die s t u diege n o te n d e be d r oge ne uit, die zic h inbeel d de, d a t ee n woo r d o n d e r vrien d e n e n o n d e r vija n d e n d e z elf de waa r de h eeft. Minde r ee n j uis te t h e o rie, d a n d e n o o d z a a k va n d e p r a k tijk, h a d d a a r die s t u d e n t e n z o lere n h a n d ele n, o m d a t z e z o n d e r di t h ul p mi d d el ge n a d elo o s t o t verr aa d a a n h u n vrie n de n ge d reve n z o u d e n zij n. Zoals d a t mi d d el zic h ec h te r in d e p r a k tijk bewee s, h a d h e t ook zij n t h e o re tisc h b ewijs. Een erewo o r d, ee n ee d is allee n m a a r voor d e ee n, d e ik gerec h tig d e, t e k rijge n; wie m ij d a a r t o e d wingt, k rijgt allee n m a a r ee n afge dwo nge n, d.w. z. ee n vija n dig wo o r d, h e t wo o r d va n ee n vija n d, die m e n niet h e t rec h t h eef t te ver t r o uwe n; wa n t d e vija n d geeft o n s d a t rec h t nie t. Overige n s er ke n n e n d e gerec h t s h ove n va n d e s t a a t nie t ee n s d e o nver b re kelijk h ei d va n
177
ee n ee d. Want h e b ik ie m a n d, die ver h o o r d m o e t wor d e n, ge zw o re n, nie t s tege n h e m in t e b r e nge n, d a n z al he t gerec h t, o n d a n k s h e t feit d a t ee n ee d m ij z elf bin d t, mij n verklaringe n eise n e n in geval va n weigering, mij z ola ng o p sl uite n, t o t ik b e slo te n h e b m ij n ee d t e b re ke n. Het gerec h t “on t slaa t m ij va n mij n ee d”; wat gro o t m o e dig! Als e r erge n s ee n m a c h t is die mij va n m ij n ee d z o u k u n n e n o n t slaa n, be n ik z elf t oc h wel d e allereer s t e m a c h t, die d a a r a a n s p r a ak o p h eef t. Als c uriositeit e n o m a a n allerlei geb r uikelijke e d e n te h e rin n e re n, m a g hier die ee d wel ee n pla a t sje vin de n, die kei ze r Pa ul d e geva nge n Pole n (Kosciu s z k o, Potocki, Nie mcewic z, e n z.), t oe n hij h e n vrij liet, b eval af te legge n: “wij z we r e n nie t allee n t r o u w e n ge hoo r z a a m h ei d aa n d e kei z er, m a a r belove n b ove n die n, o n s bloe d voo r zij n r oe m t e vergiete n; we ver plich te n o n s, alles be ke n d te m a k e n, wa t we o oit voo r z o wel zij n p e r s o o n als zij n rijk gevaa rlijk m o c h t e n vin d e n; t e n slo t te verkla re n we, d a t, in welk d eel va n h e t a a r d rijk we o n s ook b evin d e n, ee n e n kel wo o r d d e s k ei ze r s vold o e n de z al zij n, o m alles te verla te n e n o n s te r s t o n d n a a r h e m t oe t e b egeve n.” In éé n gebie d sc hij n t h e t p ri ncipe va n d e lief d e al la ng d o o r h e t egoïs m e overvleugel d t e zij n e n n og allee n m a a r h e t z e ke re b ew u s t zij n, als h e t wa re d e z ege p r a al m e t goe d gewe te n, n o dig t e h e b be n . Dat gebie d is d e s p ec ula tie in h a a r tweevo u dig versc hijni ng: als d e n ke n e n als h a n d ele n. Men d e n k t er flink o p los, wa t er o o k uit m o ge voor t s p r uite n e n m e n s p ec uleer t, h o e vele n er o o k o n d e r o n s s p ec ula tieve o n d e r n e m e n m oge n lijde n. Maar als h e t ein delijk t o t ee n uit b a r s ti ng k o m t, als o o k d e laa t s t e re s t va n religiositeit, r o m a n tiek of “me n s elijk h eid” afge sc h aft z al wo r d e n, d a n klo p t h e t religie u z e gewete n e n m e n beke n t zic h o p zij n mi n s t t o t m e n s elijk h ei d. De h e b z u c h tige s p ec ula n t wer p t ee n p a a r s t uiver s in d e ar m e n b u s e n “doe t goe d,” d e k oe n e d e n ke r t r o o s t zic h er m ee, d a t hij aa n d e voo r uitga ng va n h e t m e n s elijk ge slac h t werk t e n d a t verwoe s ting e rva n, d e m e n s h ei d “te n goe d e m o e t k o m e n”, of o o k wel, d a t hij “de idee die n t”; d e m e n s h ei d, d e idee is voo r h e m ee n iet s, waar hij va n m o e t z e gge n: d a t gaa t b ove n mij n p e t. Tot o p d e d ag va n va n d a ag is er o m go d s wil ge d ac h t e n ge h a n d el d. Zij, die z e s d age n voor h u n z elf z uc h tige d o elein de n alles ver t r a p t e n, offer d e n d e z eve n d e d a g a a n d e Heer, e n zij die h o n d e r d “goe de z a k e n,” d o o r h u n m e e d oge nlo ze d e n k e n vers t o o r d e n, d e d e n d a t t oc h in die n s t va n ee n a n d e re “goe d e z a a k” e n m o e s t e n - b e h alve aa n zic h z elf - ook n og a a n iet s a n d e r s d e n k e n, d a t h u n z elfbevre diging te n goe d e kwa m, a a n h e t volk, d e m e n s hei d e n d e rgelijke. Dat a n d e r e is ec h t e r ee n we z e n b ove n h e n, ee n h oge r of h o og s te we z e n e n d a a r o m z e g ik: z e d o e n m o eite o m go d swil. Ik ka n d a a r o m ook z egge n, d a t d e uitein d elijke b a sis va n h u n h a n d ele n d e liefde is. Maar nie t ee n vrijwillige, nie t h u n eige n, m a a r ee n r e n t e plich tige, of ee n h oge r we z e n, (d.w.z. God, die d e lief de z elf is) eige n lief de, k o r t o m niet d e egoïs tisc he, m a a r d e religie u z e, ee n lief de, die uit h u n waa n o n t s p ri ng t, d a t z e ee n t ol a a n d e lief d e m o ete n be t ale n, d.w. z. d a t z e gee n “egoïs te n” m o ge n zij n. Willen wij d e werel d uit allerlei o nvrij heid verlo s s e n, d a n wille n we d a t niet t erwille va n j ullie – m a a r t e rwille va n o n s z elf: wa n t o m d a t we gee n werel dverlo s se r s va n b e r oe p e n uit “lief de” zij n, willen we h a a r allee n m a a r a n d e re n af h a n dig m a k e n. We wille n h a a r ons eige n m a ke n; nie t la nger z al zij d e lijfeige ne va n Go d (de ke rk), d e wet (de s t a a t) zij n, m a a r ons eige n; d a a r o m p r o b e re n we h a a r voo r o n s te “win ne n”, voo r o n s “in te n e m e n,” e n d e m ac h t, die z e tege n o n s keer t, te d o e n ein dige n e n over t ollig t e m a k e n, d o o r d e z e t ege n te gaa n e n h a a r, z o d r a z e o n s t o e be h o o r t, d a d elijk aa n o n s te “on de rwer pe n.” Is d e wereld va n o n s, d a n waag t z e gee n m ac h t m e e r tege n o n s, m a a r
178
allee n m e t o n s. Mijn eige n bela ng h eef t b ela ng bij d e bevrij ding va n d e we rel d, waar d o o r z e mij n eige n d o m wor d t. Niet d e af z o n d e ri ng of h e t allee n zij n is d e o o r s p r o n k elijke t oe s t a n d va n d e m e n s, m a a r d e ge me e n sc h a p. Met d e in nigs te verbin di ng begin t o n s be s t a a n, o m d a t we al, voo r we a de m e n, m e t o n z e m o e d e r s a m e nleef d e n; h e b b e n we vervolge n s h e t lich t va n d e we rel d a a n sc h o uw d, d a n ligge n we m e t ee n weer a a n d e b o r s t va n ee n m e n s, zij n lief de wiegt o n s in zij n sc h o o t, leid t a a n d e leiba n d e n ke te n t o n s m e t d ui z e n d b a n d e n a a n zij n p e r s o o n. De m a a t sc h a p pij is o n z e n a t u u rlijke toesta n d. Daa ro m wo r d t o o k, h o e m e e r we o n s lere n voele n, d e vroeger m e e s t in nige b a n d s t ee d s los se r e n d e o n t bi n di ng va n d e oo r s p r o n kelijke m a a t sc h a p pij o n mis ke n b aa r d e r. De m o e d e r m o e t h a a r kin d, d a t ee n s o n de r h a a r h a r t lag, va n d e s t r a a t e n uit h e t m i d d e n va n zij n s p eelge n o te n h ale n, o m h e t wee r ee n s voor zic h z elf t e h e b b e n. Het ki n d geeft d e voor ke u r a a n d e o m g a n g , die h e t m e t zij nsgelijke n aa nga a t, in plaa t s va n a a n d e m a a tsc h a p pij, die h e t nie t is bin n e ngegaa n, of be te r ge z eg d allee n m a a r in geb o r e n is. De o n t bi n di ng va n d e m a atsc hap pij wor d t vero o r z a a k t d o o r d e o m g a ng of vere niging. Weliswaa r o n t s t a a t ook uit d e vere niging ee n m a a t sc h a p pij, m a a r allee n z o al s d o o r ee n ge d ac h t e ee n idée fixe o n t s t a a t, n a m elijk d o o r d a t uit d e ge d ac h t e, d e e n e rgie va n d e ge d ac h t e, h e t d e n ke n z elf, die r u s telo z e h e r r oe pi ng va n alle geves tig d e ge d ac h te n, ver dwijn t. Heeft ee n vere niging zic h t o t ee n m a a t sc h a p pij uitgek ris t allisee r d, d a n h eeft z e o pge h o u d e n, ee n vere niging t e zij n; wa n t vere niging is ee n o n o p h o u d elijk zic h vere nige n; h e t is t o t ee n vere nig d - zij n gewo r d e n, t o t s tils ta n d gek o m e n, in ee n vers t a r ri ng o n t a a r d, zij is - als vere niging dood, is h e t lijk va n d e vere niging. d.w.z. is m a a t sc h a p pij, ge m ee n sc ha p. Een s p r eke n d voo r beel d va n d e z e s o o r t levert d e p artij. Da t ee n m a a t sc ha p pij, b.v. d e s t a a t s m a a t sc h a p pij, voo r mij z elf d e vrijheid verklein t, d a t m a a k t m e n a uwelijks bo o s. Moet ik m e d a n t oc h d o o r allerlei m a c h t e n e n d o o r ie de re s te r ke re, ja d o o r ie de re m e d e m e n s, d e vrijhei d late n b e p e rk e n e n al z o u ik d e m e e s t z elve va n alle r….., d a n z o u ik t oc h n og nie t d e a b s olu te vrijhei d ge niete n. Maar d e eige n - a ar d, die wil ik m e niet late n af ne m e n. En j uis t o p d e eige n - a a r d h e eft elke m a a t sc h a p pij he t ge m u n t, juis t hij m o e t aa n h a a r m ac h t o n d e rge sc hik t wo r d e n ge m a a k t. Weliswaa r o n t ne e m t ee n m a a t sc ha p pij, waa r t o e ik be h o o r, mij m e nige vrijheid, m a a r d a a r versc haft z e m e wee r a n d e r e vrijhe d e n voo r in d e plaa t s; o o k b e t eke n t h e t nie t s, als ik m e z elf ee n of a n de re vrijhei d o n t z eg (b.v. d o o r ee n co n t r ac t). Ik wil d a a re n tege n jaloer s o p mij n eige n - aa r d s t aa n. Iede re ge m ee n sc h a p h eeft, n a a r m a t e z e ove r m a c h t be sc hikt, d e s te rke re of z w a kke re n eiging, voo r h a a r le de n ee n a u toriteit t e wor d e n e n beper kinge n in te s t elle n; z e verla ng t e n m o e t ee n “be p e r k t o n d e r d a n e n - vers t a n d” verla nge n, z e verla ngt, d a t d e h a a r t o e be h o re n d e n h a a r o n d e r d a nig, h a a r “on d e r d a n e n” zij n, z e be s t a a t allee n d o o r o nderd a nig heid. Daar bij h o eft ee n z e ke re ver d r a ag z a a m h ei d in gee n geval uitge slo te n te zij n, d e m a a t sc h a p pij z al in tege n d eel verbe te ringe n, t e rec h twij zi nge n e n verwijt, voo r z ove r d e z e o p h a a r win s t b e reke n d zij n, welko m h e te n; m e t m o e t d e s u b s t a n tie van d e m a a t sc h a p pij o nge sc h o n d e n late n e n h eilig h o u d e n. De m a a t sc ha p pij eis t, d a t d e h a a r t oe be h o re n d e n zic h nie t b ove n h a a r plaa t s e n e n zic h ver heffe n, m a a r “bin n e n d e gre n z e n va n d e wet tig hei d” blijven, d.w.z. zic h m a a r z oveel veroorlove n als d e m a a t sc h a p pij e n h a a r wet te n h e n t oe s t aa n. Het m a a k t ver sc hil, of d o o r ee n m a a t sc h a p pij mij n vrijhei d of m ij n eige n - aa r d b e p e rk t wor d t. Is allee n m a a r h e t ee r s te h e t geval, d a n is h e t ee n vere nigin g, ee n overee n k o m e n; wor d t ec h te r d e eige n - aa r d m e t o n d e rg a ng be d reig d, d a n is z e ee n m a c h t op zic h z elf, ee n m a c h t bove n m ij, ee n voor mij o n b e r eik ba re, d a t ik wel ver b aa s d k a n a a n kijke n,
179
a a n bi d de n, verere n, re s pec te re n, m a a r nie t k a n b e m ac h tige n e n verb r uike n e n wel d a a r o m nie t, o m d a t ik af s t a n d d o e. Ze b e s t a a t d o o r m ij n resig n atie, mij n z elf verlooche ning , m ij n m o e deloos h ei d, n e d erigh eid ge n a a m d. Mijn n e d e rig heid geeft h a a r m o e d, mij n o n d e rwor p e n h ei d geef t h a a r d e h ee r sc h a p pij. In be t rekki ng ec h te r t o t d e vrijheid, zij n s t a a t e n vere niging nie t a a n ee n we ze nlijk versc hil o n d e r h evig. De laa t s t e ka n eve n mi n o n t s t a a n of b e s t a a n, z o n d e r d a t d e vrijheid o p allerlei wij z e inge pe r k t wo r d t, als d e s t a a t zic h m e t m a t elo z e vrijheid ge d r a agt. Bepe rking va n d e vrijheid is overal o n afwe n d b a a r, wa n t m e n k a n nie t va n alles los wor d e n; m e n ka n nie t als ee n vogel vliege n, allee n o m d a t m e n z o z o u wille n vliege n, wa n t m e n ko m t nie t va n zij n eige n z w a a r t e vrij; m e n k a n nie t ee n willeke u rige tij d o n de r wate r leve n, z o al s ee n vis, o m d a t m e n d e luc h t nie t k a n m i s se n e n va n d e z e n o o d z a kelijke be h oef te niet vrij k a n k o m e n, e n z. Zoals d e religie e n, h e t m e e s t uitge s p r o ke n, h e t c hris te n d o m d e m e n s e n kweld e n d o o r te eise n, h e t o n n a t u u rlijke e n o n zi n nige t e realisere n, is he t allee n m a a r, als d e z uivere co n s e q u e n tie va n die religie u z e over s p a n ne n h ei d e n ove r d r eve n h ei d, t e b e sc h o uwe n, d a t te n slo t te d e vrijheid z elf, d e absolute v rijheid t o t ide aal wer d ver heve n e n z o d e o n zi n va n h e t o n m ogelijke sc h ril aa n h e t licht m o e s t k o m e n. — Weliswaa r z al d e vere niging o n s z owel ee n grot er e m a t e va n vrij hei d bie d e n, als n a m elijk o o k als ee n “nieuwe vrijhei d” be sc h o uw d k u n n e n wor d e n, o m d a t m e n d o o r h a a r, alle n a a n d e, s t a a t s - e n m a a t sc h a p p elijk leve n eige n, dw a ng, o n t k o m t; m a a r d e o nvrij hei d e n o nvrijwillighei d z al z e t oc h n og ge n oeg h o u d e n, Wan t h a a r d o el is juis t nie t - d e vrij hei d, waa r zij intege n d eel d e eige n - a a r d a a n o p offer t, m a a r o o k allee n d e eige n - a ar d . Met be t re k king hier o p is h e t o n de r sc hei d t u s s e n s t a a t e n vere niging gro o t ge n oeg. De ee n is ee n vija n d e n m o o r de n a a r va n d e eige n - a ar d, d e a n d e r ee n z o o n e n m e d ewe r ke r erva n, d e ee n ee n gee s t, die als gees t e n in waa r hei d aa n b e d e n wil wor d e n, d e a n d e r mij n werk, m ij n voortbre n gsel; d e s t a a t is d e m e e s te r va n mij n gees t, die geloof eis t e n mij geloof sa r tikele n voor sc hrijft, d e geloofsa r tikele n van d e wet sge t r o u w h ei d; hij oefe n t ee n m o rele invloe d uit, be hee r s t mij n gee s t, ver d rijft m ij n ik, o m zic h als “mij n waa rac h tig ik” in d e pla a t s t e s telle n, k o r t o m d e s t a a t is h eilig e n in pl aa t s van mij, d e af z o n d e rlijke m e n s, is hij d e wa re m e n s, d e gees t, h e t s p o o k; d e vere niging ec h t er is m ij n eige n sc he p pi ng, m ij n sc he p s el, niet h eilig, niet ee n gees telijke m a c h t over mij n gee s t, n e t z o mi n als welke a s s ociatie d a n o o k. Zoals ik nie t ee n slaaf va n m ij n m axi me n m ag zij n, m a a r d e z e z o n d e r elke g ar a n tie a a n m ij n ge s t age k ritiek blo o t s t el e n h ele m a al gee n wa ar bo rg voor h u n be s t a a n t oe s t a, z o e n n o g mi n d e r ver plich t ik mij z elf voor d e t oe ko m s t aa n d e vere niging e n verko o p ik o o k h a a r mij n ziel niet, z o als d a t bij d e d uivel h ee t te zij n e n bij d e s t a a t e n elke gees telijke a u t o riteit ec h t h e t geval is, m a a r ik be n e n blijf m e e r d a n s t a a t, ke rk, God, m e n s h ei d e n d e rgelijke, d a a r o m o o k o n ein dig veel m e e r d a n d e vere niging. Die m a a t sc ha p pij, die h e t co m m u nis m e wil s tic h te n, sc hij n t h e t m e e s t o p d e vere nigin g t e lijke n. Ze h eeft n a m elijk he t “wel zij n va n alle n” t e n d o el, m a a r va n allen, r oe p t Weitling o n telbare ke re n uit, va n alle n! Het zie t er werkelijk n a a r uit, alsof d a a r bij nie m a n d te n ac h t e r z o u s t a a n. Wat is d a n d a t wel zij n? Heb be n d a n alle n ee n e n h e t z elf de wel zijn? Zijn alle n bij ee n h e t z elf de eve n gelu k kig? Is d a t z o, d a n is er s p r a ke va n h e t “ware wel zijn”. Kom e n we d a n nie t j uis t o p h e t z elf de p u n t, waa r d e m ac h t s hee r sc ha p pij va n d e religie b egin t? Het ch ris te n d o m z eg t: kijk niet n a a r a a r d s e r o m m el, m a a r z o e k je waa r ac h tige gelu k; wor d t - vro m e c h ris te n e n: h e t c h ris te n - zij n is h e t ware geluk. Het is h e t ware gelu k “van alle n”, o m d a t h e t h e t gelu k v a n de m e n s als z o d a nig (dit s p o ok) is. Moet d a n h e t gelu k va n alle n t oc h o o k m ij n e n jou w gelu k zij n? Maar als jij e n ik ec h te r d a t gelu k niet als o ns gelu k b e sc h o u we n, z al d a n voo r d a tge ne, waa r bij wij o n s geluk kig voele n, ge z o rg d wor d e n? Intege n d eel, d e m a a t sc h a p pij he ef t ee n geluk als h e t “ware geluk” ge d ecre tee r d e n n o e m t d a t geluk b.v.
180
h e t re delijk d o o r a r bei d verkrege n gelu k; als jij ec h t er d e voo rk e u r a a n d e ge n o tvolle luihei d, h e t ge no t z o n d e r a r beid, geeft, d a n z al d e m a a t sc h a p pij, die voo r h e t “geluk va n alle n” z o rgt, zic h wijselijk h oe d e n t e z o rge n voo r d a tge n e, waa r bij jij je geluk kig voelt. O m d a t h e t co m m u nis m e he t geluk van alle n p r ocla m e er t, ver nie tigt h e t j uis t h e t geluk va n he n, die si n d s la ng va n h u n r e n t e n leef de n e n zic h d a a r waa r sc hijnlijk gelukkiger bij voel de n, d a n bij h e t voo r uit zic h t o p d e s t re nge a r b eid s u re n va n Weitling. De ze beweer t d a a r o m, d a t bij h e t geluk va n d ui z e n d e n h e t geluk va n m iljoe ne n niet z o u k u n n e n be s t a a n e n d a t zij d u s h u n bij z o n d e r e wel zij n z o u d e n m o e te n o pgeve n “terwille va n h e t alge m e e n wel zij n”. Nee, m e n z al die lie d e n nie t o p r o e p e n, h u n bij z o n d e re welvaa r t o p te offere n voo r h e t alge m e e n wel zijn, wa n t m e t d e z e c hris telijke eis re d t m e n h e t nie t; d e t ege n overge s tel de a a n m a ni ng h u n eige n wel zijn zic h d o o r nie m a n d af t e late n p a k k e n, m a a r h e t d u u r z a a m te vas t te legge n, z ulle n z e be te r begrij pe n. Ze wor de n e r d a n van z elf t o e geleid, o p z’n b e s t voo r h u n eige n wel zij n t e z o rge n, wa n n ee r z e zic h m e t a n d e r e n m e t d e z e be d o eling verbin de n , d.w. z. “ee n d e el va n h u n vrijhei d o p offere n”, m a a r niet voo r h e t wel zijn va n alle n, m a a r voo r h u n eige n. Een ber oe p o p d e o p offeri ngsge zi n d h ei d e n z elfverlooc he n e n d e lief de va n d e m e n s e n m o e t ein delijk h a a r be d rieglijke sc hij n verlore n h e b be n, o m d a t zij bij ee n werk z a a m h ei d va n d ui z e n d e n jare n nie t s d a n d e h e d e n d a ag se mi s è re h eef t ac h te rgelate n. Waaro m d a n n og altijd vr uc h teloo s verwac h t e n, d a t d e o p offe ring o n s be te re tij de n z al b re nge n; waa ro m h e t nie t liever va n d e u s u r p a tie verwac h te n? Niet m e e r va n d e geve n d e n, sc he n ke n d e n, lief devolle n k o m t d a n h e t h eil, m a a r va n d e n e m e n d e n, d e t oeeige n d e n (us u r p a t o r e n), d e eige n aa r s. Het co m m u ni s m e e n, bew u s t of o n bew u s t, h e t egoïs m e las te re n d e h u m a nis m e re ke n e n n og altij d o p d e lief d e. Is ee n m a al d e m a a t sc ha p pij voor d e m e n s ee n m a al ee n b e h o eft e e n d e n k t hij d o o r h a a r in zij n d oel s tellinge n ges t e u n d t e wo r d e n, d a n sc h rijft z e h e m o o k, o m d a t z e zij n p ri nci pe zij n gewor d e n, z ee r s p oe dig h a a r we t te n voo r, d e wet t e n va n d e m a a t sc h a p pij. Het p ri nci pe va n d e m e n s e n ver heft zic h t o t ee n s oevereine m ac h t b ove n h e n, wor d t h u n h o ogs te we z e n, h u n go d e n als z o d a nig wetgever. Het co m m u ni s m e geeft a a n d a t p ri nci pe h e t s t re ng s te re s ulta a t e n h e t c h ris te n d o m is d e r eligie va n d e m a a t sc h a p pij, wa n t lief de is, z o als Feuer bac h te rec h t z eg t, h o ewel hij h e t niet ec h t m e e n t, h e t we z e n va n d e m e n s, d.w.z. h e t we z e n va n d e m a a t sc h a p pij, of va n d e m a a t sc h a p p elijke (co m m u nis tisc he) m e n s. Alle religie is ee n c ult u s va n d e m a a t sc h a p pij, d a t p ri ncipe, waa r d e m a a t sc ha p p elijke (gecultiveer d e) m e n s d o o r be h ee r s t wo r d t; o o k is gee n go d d e uit sl uite n de go d va n ee n ik, m a a r altij d die va n ee n m a a t sc h a p pij of ge me e n sc h a p, zij h e t va n d e m a a t sc h a p pij “fa milie” (Lar, p e n a t e n) of va n ee n “volk” (“natio n ale Go d”) of “va n alle m e n s e n” (“hij is ee n va d er va n alle m e n s e n”). Daar o m h e ef t m e n allee n d a n h e t voor uit zic h t, d e religie t o t o p d e b o d e m uit h e t r oeie n, als m e n d e m a a tscha p pij e n alle s, wa t uit d a t p ri nci pe voo r tvloeit, ac h te r h a al d m a a k t. Juis t in h e t co m m u nis m e ec h te r t r ac h t d a t p ri nci pe h e t h o og s te p u n t t e late n be reike n, o m d a t in he m alles ge m e e nsc h a p pelijk z al wor d e n, voo r d e t o t s t a n d b r e nging va n d e - “gelijk heid”. Is d e z e gelijk heid verk rege n, d a n o n t b re ek t o o k d e “vrijheid” niet. Maar wie n s vrij heid? die va n d e m a a t sc h a p pij! De m a a t sc h a p pij is d a n alles in alles e n d e m e n s e n be s t a a n allee n m a a r “voor elkaa r”. Het z o u d e glorie va n d e lief d e s s t a a t zij n. Ik wil ec h te r liever o p h e t eige n bela ng va n d e m e n s e n a a ngewe z e n zij n, d a n o p h u n “lief de die n s t e n”, h u n b a r m h a r tighei d, er b a r m e n e n z. Dat eis t w e der kerig heid (zo jij mij, z o ik jo u), d oe t niet s “voor niet s” e n laa t zic h verwerve n e n - ko pe n . Waar m e e verwe rf ik m e ec h te r d e lief de die n s t? Het h a n g t va n h e t t o eval af, of ik j uis t m e t ee n “lief devolle” h e b t e m a ke n. De die n s t va n d e lief d erijke n laa t zic h allee n m a a r a fbedele n, zij h e t d o o r mij n h ele b eklage n swaa r dig uite rlijk, d o o r m ij n h ul p be h oeve n d h ei d, mij n elle n d e, m ij n - lijde n . Wat ka n ik h e m voo r zij n
181
h ul pvaa r dig heid aa n bie de n? Niets! Ik m o e t d a t als - gesche n k a a n n e m e n. Liefde is o n be t a alba a r, of liever: lief de ka n wel b e t a al d wor d e n, m a a r allee n d o o r tege nlief d e (“de e ne die n s t is d e a n d e re waar d”). Wat ee n a r m z alig hei d e n b e d elac h tig hei d h o o r t er al niet t oe, jaa r in jaa r uit gifte n aa n t e n e m e n, z o n d e r tege n die n s t, z o als bv. d o o r a r m e d aglo ne r s regel m a tig geïn d wor d e n? Wat k a n d e o n tva nge r voo r h e m e n zij n gesc h o n ke n p e n ni nge n, waa r uit zij n h ele rijk d o m b e s t a a t, d o e n? De d aglo n e r z o u e r ec h t m e e r ple zier aa n h e b be n, als d e o n tva nge r m e t al zij n wet te n e n ins tellinge n e n z., die die d a glo ne r te n slot te t oc h alle m a al z elf m o e t b e t ale n, h ele m a al nie t z o u b e s t a a n. En d a a r bij be mi n t d a t a r m z alig wich t zij n m e e s te r o o k n og. Nee, d e ge m ee n sc h a p, als d a t “doel” va n d e h ui dige tij d, is o n m o gelijk. Late n we o n s liever va n elke h uic helarij va n d e ge m ee n sc h a p o n t d o e n e n late n we er ke n n e n, d a t, als we als m e n s e n gelijk zij n, we juis t nie t gelijk zij n, o m d a t we niet m e n s zij n. We zij n allee n in ge dac h t e n gelijk, allee n wa n n e er “wij” ged ac ht wo r d e n, nie t z o als we werkelijk e n lijfelijk zij n. Ik be n ik e n jij be n t ik, m a a r ik b e n nie t d a t ge d ac h te ik, m a a r h e t ik, waa ri n we alle n gelijk zij n, h e t is allee n m a a r m ij n ged ac hte. Ik b e n m e n s e n jij b e n t m e n s, m a a r “me n s” is allee n m a a r ee n ge d ac h te, ee n alge m ee n h ei d; n oc h ik n oc h jij zij n z egba a r, we zij n on uitspre kelijk, o m d a t e n k el ged ac hte n uit s p r ek elijk zij n, uit s p re ke n be s t a a n. Late n we d a a r o m niet m e e r n a a r d e ge m ee n sc h a p s t reve n, m a a r wel n a a r d e ee n zijdigheid. Late n we nie t n a a r d e m e e s t o mv a t te n d e ge m ee n sc h a p, d e “me n selijke m a a t sc h a p pij” z o eke n, m a a r late n we in d e a n d e re n allee n mi d d ele n e n o rga n e n z oe ke n, die we als o n s eige n d o m geb r uike n! Zoals we in b o m e n, in die re n nie t o n z e gelijke zie n, z o o n t s t a a t ook h e t voo ro o r d e el, d a t d e a n d e re n o n z e gelijke n zij n, uit ee n h uic hela rij. Er be s t aa t gee n m ij nsgelijke, m a a r n e t als al d e a n d e re we z e n s b e sc h o u w ik h e n als m ij n eige n d o m. Daar tege n z eg t m e n mij, d a t ik m e n s o n d e r “me d e m e n s e n” m o e t zij n (Jude nf r age bl d z. 60); ik m o e t in h e n d e m e d e m e n s “res p ec tere n”. Nie m a n d is voor m ij ee n r e s p ec ta bel p e r s o o n, o o k d e m e d e m e n s nie t, m a a r allee n m a a r als a n de re we z e n s ee n voorwer p, waa r ik d e el aa n h e b of nie t, ee n in tere s s a n t of niet inte re s s a n t voorwer p, ee n b r uikba a r of o n b r uik b a a r s u bject. En wa n nee r ik h e m ka n gebr uike n, d a n wor d t ik h e t wel m e t h e m ee n s e n vere nig ik m e m e t h e m, o m d o o r die overee n ko m s t m ij n m a c h t t e ver s te r ke n e n d o o r ge z a m e nlijke k rac h t m e e r te be reike n, d a n d e af z o n d e rlijke z o u k u n n e n b e reike n. In d e z e ge m ee n sc ha p p elijkhei d zie ik vols t rek t nie t a n d e r s, d a n ee n ver m e nigv ul diging va n m ij n k rac h t e n allee n m a a r z ola ng z e m ij n verveelvo u dig d e k rac h t is, h a n d h a af ik h a a r. Maar z o is h e t ee n - vere niging. De vere niging wor d t n oc h d o o r ee n n a t u u rlijke, n oc h d o o r ee n gees telijke b a n d s a m e nge h o u d e n e n h e t is gee n n a t u u rlijk, gee n gee s t elijk verb o n d. Gee n bloe d, gee n geloof (d.w.z. gee s t) b re ng t h a a r t o t s t a n d. In ee n n a t u u rlijk ver b o n d — z o als ee n fa milie, ee n s t a m, ee n n a tie, ja d e m e n s h ei d — h e b b e n d e ee nlinge n allee n m a a r d e waa r de va n exe m plare n va n d e z elf d e s o o r t of geslac h t; in ee n gees telijk ver b o n d — z o als ee n ge m ee n te, ee n ke r k — gel d t d e ee nling allee n m a a r als ee n lid va n die z elf d e gee s t; wa t jij in bei de gevalle n als u nieke b e n t, d a t m o e t - o n d e r d r u k t wo r d e n. Als ee nling k u n t jij je allee n in ee n vere niging h a n d h ave n, o m d a t d e vere niging je nie t be zit, m a a r jij h a a r be zit of h a a r je t e n n u t t e m a a k t, In d e vere niging e n allee n in d e vere niging, wor d t h e t eige n d o m erke n d, o m d a t m e n h e t zij ne va n nie t s of nie m a n d m e e r te lee n h eef t. De co m m u nis te n voere n allee n m a a r co n s e q ue n te r d o o r, wa t tij de n s d e religie u z e o n twikkeling e n m e t n a m e in d e s t a a t al la ng a a nwe zig was, n a m elijk d e eige n d o mlo o s h ei d, d.w.z. h e t feo d ale we z e n.
182
De s t a a t d o e t m o eite d e begerige t e te m m e n, m e t a n d e re wo o r d e n, hij p r o bee r t d e begeer te n va n h e m o p h e m t e ric h te n e n z e, m e t h e tgee n hij h e m a a n bie d t, t e bevredige n. De begeerte te rwille van h e t begeerlijke b evre dige n, k o m t niet in h e m o p; hij sc hel d t intege n d eel d ege ne n, die d e m e e s t te ugello z e begeer te n ina d e m e n, voo r “egoïs t” uit e n d e “egoïstisc he m e n s” is zij n vija n d. Hij is d a t voo r h e m, o m d a t d e gesc hikt hei d, m e t die egoïs tisc he m e n s overweg t e k u n n e n, d e s t a a t, die d e egoïst e n niet ka n “begrij pe n”, o n t b reek t. O m d a t h e t d e s t aa t e n d a t k a n nie t a n d e r s, h e t e n kel e n allee n o m zic h z elf t e d oe n is, z o r g t hij nie t voo r mij n b e h o efte n, m a a r z o rg t er allee n m a a r voor, h oe hij mij ver nie tigt, d.w. z. ee n a n d e r ik uit mij z elf m a a k t, ee n goe d e b u rger. Hij m a a k t aa n s t alte n t o t “ze d e nver be te ri ng.” — En waa r win t hij d e ee nlinge n voor zic h m e e? Met zic h z elf, d.w.z. m e t d a t ge n e, wat d e s s t a a t s is, m e t sta atseige n do m . Hij z al o n o p h o u d elijk be zig zij n, alle n zij n “goe de re n” d e elac h tig te m a k e n, alle n m e t d e “goe de re n va n d e c ult u u r” t e be d e n k e n: hij sc h e n k t h e n zij n o pvoe di ng, o p e n t h e n d e t oega ng t o t zij n cult u u rin s t ellinge n, s telt z e in s t a a t via d e in d u s t rie t o t eige n d o m, d.w.z. t o t lene n te ko m e n, e n z. Voor al di t le ne n eist hij va n alle n allee n m a a r d e juis te re n t e, va n ee n voor t d u re n d e d a n k b a ar h eid. Maar d e “on d a n k b a r e n” verge te n d e z e d a n k af t e d r age n. — Weze nlijk a n d e r s d a n d e s t a a t, k a n d e “maa t sc h a p pij” h e t o o k nie t m a ke n. In d e vere niging br e ng t jij je h ele m ac h t, je ver m oge n in, e n m a a k t je te gelde; in d e m a a t sc h a p pij wor d je m e t jo uw a r bei d s k rac h t gebr uikt; in d e ee n leef je egoïs tisc h, in d e a n de r m e n s elijk, d.w. z. religie us, als ee n “lid aa n h e t lich aa m va n d e z e m e e s te r”: d e m a a t sc h a p pij is jo u ver sc h ul digd, wa t jij h e b t, e n jij be n t a a n h a a r ver plic h t, be n t d o o r “sociale plic hte n” - be z e te n, d e vere niging geb r uik t jo u e n geeft jo u “plic h t - e n t r o uweloos” o p, z o d r a je ver de r gee n n u t m e e r uit h a a r weet t e t re k ke n. Is d e m a a t sc h a p pij m e e r d a n jij, d a n gaa t z e je b ove n jo u; d e vere niging is allee n m a a r ee n werk t uig of h e t z w a a r d, waa r d oo r jij je n a t u u rlijke k rac h t sc he r p t e n vergro o t; d e vere niging be s t a a t allee n m a a r voo r e n d o o r jo u, d e m a a t sc h a p pij eis t o m ge keer d jo u voor zic h o p e n be s t a a t ook z o n d e r jo u; k o r t o m d e m a a t sc h a p pij is h eilig, d e vere niging jo uw eige n , d e m a a t sc ha p pij ver br uik t jou, d e vere niging ver b r uik jij. Men z al ec h te r d e t ege nwer pi ng m a k e n, d a t d e ge slo te n overee n k o m s t voor o n s weer las tig z o u k u n n e n wor de n e n o n z e vrijheid z o u k u n n e n be p e r ke n; m e n z al z egge n: we z o u d e n er uitein delijk ook o p uit k o m e n, d a t “ie de ree n t e rwille va n h e t alge m e e n ee n d eel va n zij n vrijhei d z o u m o e t e n o p offe re n.” Allee n t e rwille va n h e t “alge m ee n” wille n vele n d a t offe r nie t, n e t z o mi n als ik d e overee n k o m s t te rwille va n h e t “alge m e n e” of ook allee n m a a r va n ee n of a n d e r m e n s, sloo t; veeleer ging ik hier te rwille va n m ij n eige n n u t, uit eige nbelan g, o p in. Wat n u d a t “o p offe re n” b e t r ef t, d a n “offer” ik t oc h wel allee n d a tge ne, wa t nie t in m ij n m ac h t is, d.w.z. ik “offer” h ele m a al niet s. O m o p h e t eige n d o m te r ug t e ko m e n, is d e eige n a a r, d e m e e s t er. Kies d a n, of je m e e s te r wil zij n, of d a t d e m a a t sc h a p pij jo uw m e e s t e re s m o e t zij n! Daar h a n g t h e t va n af, of jij ee n eige na ar of ee n lo m p z al zij n: d e egoïst is eige n aa r, d e s ociale ee n lo m p. Lom p e rij of eige n d o ml oo s hei d is d e be te ke nis va n d e feo d aliteit, va n h e t lee nwe z e n, d a t sin d s d e vorige ee uw allee n m a a r va n lee n h ee r is vera n d e r d, o m d a t h e t “de m e n s” o p d e pla a t s va n God s t el de e n va n d e m e n s in lee n n a m, wa t voo r h ee n ee n lee n uit Go d s ge n a d e wa s gewee s t. Dat d e lo m pe rij va n h e t co m m u nis m e d o o r h e t h u m a n e p ri nci pe t o t d e a b s ol u te of m e e s t lo m pige lo m p e rij d o o rgevoe r d wo r d t, is hie r b ove n al aa nge t o o n d, t egelijk ec h te r ook, h oe allee n z o d e lo m p e rij in eige n - a a r d k a n o m sla a n. Het o u d e feo d ale we z e n wer d in d e revol u tie z o gr o n dig inee nge t ra p t, d a t sin d s die n alle re actio n aire list vr uc h teloos bleef e n altij d vr uc h teloo s z al blijve n, o m d a t h e t d o d e d o o d is; m a a r ook d e o p s t a n di ng m o e s t zic h in d e ch ris telijke gesc hie de nis als ee n
183
waa r hei d bewij ze n e n h eeft zic h bewe z e n: wa n t in ee n hie r n a m a als is m e t ee n ver hee rlijkt lichaa m, d e feo d aliteit weer o p ge s ta a n, d e nieu we feo d aliteit o n d e r d e o p p e r s te lee n hee rlijk hei d va n “de m e n s” Het c hris te n d o m is niet ver nietigd, m a a r d e gelovige n h e b b e n gelijk, als z e t o t n u t oe va n ie de r gevec h t d a a r t ege n vol ver t r o uwe n a a n n a m e n, d a t h e t allee n t o t lo u te ri ng e n beve s tiging erva n ko n die ne n; wa n t h e t is n u ec h t d ui delijk gewo r d e n, e n h e t “o n t d e k te c hris te n d o m” is h e t – m e nselijke. We leve n n o g h ele m a al in h e t c h ristelijke tij d p e r k e n zij, die zic h d a a r h e t m e e s t aa n e rge re n, d r age n juis t h e t ijverigs t e r t oe bij, h e t t e “voltooie n.” Hoe m e n s elijke r, d e s t e liever is d e feo d aliteit o n s gewor d e n; wa n t d e s t e m i n de r we gelove n, d a t h e t n og feo d aliteit is, d e s te ge tr o o s t e r h o u d e n we h a a r voo r eige n - aa r dig heid e n d e n ke n o n s m e e s t “eige n s te” gevo n d e n t e h e b be n, als we “he t m e n s elijke” o n t de kke n. Het liberalis m e wil mij h e t m ij ne geve n, m a a r niet o n d e r d e titel van h e t mij n e, m a a r o n d e r die va n h e t “me n s elijke” d e n k t h e t mij d a t t e ver sc h affe n. Alsof h e t o n d e r d a t m a s ke r te be reike n z o u zij n! De m e n s e n rec h t e n, d a t k o s t b a r e we rk va n d e revol u tie, be te ke ne n, d a t d e m e n s in mij, m e h e t recht o p di t e n d a t geeft: ik als ee nling, d.w. z. als d e z e, be n nie t gerec h tig d, m a a r d e m e n s h eeft h e t r ec h t e n geeft mij h e t rec h t. Als m e n s ka n ik d e r h alve wel gerec h tig d zij n, m a a r o m d a t ik m e e r d a n m e n s, n a m elijk ee n a f zo n derlijk m e n s be n, ka n he t juis t m ij, d e af z o n d e rlijke geweiger d wor d e n. Ho u d a a re n t ege n vas t aa n d e waa r de va n j ullie gave n, h o u z e o p p rijs, laat je niet d winge n, o n d e r d e p rijs te d u m p e n, laat je nie t wijs m a k e n, d a t j ullie ware n d e p rijs nie t waar d zij n, m a a k je nie t be s p o t t elijk d o o r ee n “s p o t p rijs”, m a a r d o e t als d e d a p p e re, die z eg t: ik wil mij n leve n (eige n d o m) d u u r ver kope n , d e vija n d e n z ulle n niet ee n goe d k o p e koop h e b be n: z o h e b be n jullie h e t o m gekee r d e va n h e t co m m u ni s m e als h e t j uis te erke n d e n h e t h ee t d a n niet: geef je eige n d o m o p? m a a r: m a a k je eige n d o m p r o d uc tief! Bove n d e p o o r t va n o n z e tij d s t a a t nie t h e t a p ollinisc he: “ke n u z elf”, m a a r: b ewijs je z elf! Pro u d h o n n oe m t h e t eige n d o m “roof,” (1e vol.). Het is ec h t er h e t vree m d e eige n d o m — e n d a a r allee n s p r eek t hij over — nie t mi n d e r d o o r o n t h o u di ng, af s t a n d d o e n e n n e de righei d, h e t is ee n gesche n k . Waaro m z o s e n ti m e n teel als ee n a r m e b e r o of d e h e t m e d elij de n inr oe pe n, als m e n t oc h m a a r ee n d w a z e, laffe gesc h e n kgever is? Waaro m ook hier weer d e sc h ul d a a n a n d e re n t o e sc h rijve n, alsof z e o n s be r o of d e n, o m d a t we t oc h z elf d e sc h ul d d r age n. o m d a t we d e a n d e re n o n b e r o of d late n. Het is d e sc h ul d va n d e a r m e n, d a t er rijke n be s t a a n. Eigenlijk s p a n t nie m a n d zic h voor zij n eige n d o m in, m a a r voo r h e t vree m d e . Men t a s t in werkelijk heid niet he t eige n d o m a a n, m a a r d e o n tv ree m di ng va n h e t eige n d o m. Men wil m e e r, niet mi n de r, h e t zijne k u n n e n n o e m e n, m e n wil alles h e t zij ne n o e m e n, Men vec h t z o t ege n d e vree m d heid, of o m ee n a a n h e t eige n d o m verwa n t wo o r d te gebr uike n, tege n h e t vree m d e n d o m. En h o e be h el p t m e n zic h d a a r bij? In plaa t s va n h e t vree m d e in h e t eige ne te vera n de re n, s p e elt m e n d e o n p a r tij dige e n verla ng t allee n m a a r, d a t alle eige n d o m a a n ee n d e r d e (b.v. d e m e n s elijke m a a t sc h a p pij) z al wor d e n afge s t a a n. Men m a a k t gee n be z w aa r t ege n h e t vree m d e in eige n n a a m, m a a r in n a a m va n ee n d e r d e. Nu is h e t egoïs tisc h” ver nis afgewis t e n z o alles is z uiver e n – m e n s elijk! Eigen d o mlo os h ei d of lo m p e rij, d a t is o o k h e t “we z e n va n h e t ch ris te n d o m”, z o als h e t h e t we z e n va n alle religiositeit (d.w.z. vro o m h ei d, re d elijk hei d, m e n s elijk h eid) is, e n zic h allee n in d e “abs olu te religie” h e t d ui d elijk s t o p e n b a a r d e e n als blij de b o o d sc h a p t o t h e t o n twikkelings be kwaa m eva ngelie wer d. De m e e s t s p r ek e n d e o n twikkeling
184
vin de n we in h e t tege nwoor dige gevec h t tege n h e t eige n d o m voo r o n s, ee n gevec h t, d a t “de m e n s” n a a r d e overwin ni ng z al voere n e n d e eige n d o mlo o s h ei d volko m e n z al m a ke n: d e z ege p r ale n d e h u m a niteit is d e ove rwin ni ng va n - h e t c h ris te n d o m. Het z o “ont d e k te ch ris te n d o m” is d e voltooi de feo d aliteit, h e t alles o mv a t te n d e lee nwe z e n, d.w.z., d e volko m e n lo m p e rij. Dus t oc h n og ee n keer ee n “revolu tie’ t ege n h e t feo d ale we z e n? Revolutie e n o p s t a n d m o ge n nie t voo r h e t z elf d e wo r d e n aa n ge zie n . De ee n b e s t a a t ui t ee n o m we n teling va n d e t oe s t a n d, va n d e b e s t aa n d e t o e s t a n d of s t a t u s, va n d e s t a a t of d e m a a t sc h a p pij , is d a a r o m ee n politieke of sociale d a a d; d e a n d e r h e ef t weliswaa r, als o nver mij delijk gevolg, vera n d e ri ng va n d e t o e s t a n d e n, m a a r gaa t nie t va n zic h z elf, m a a r va n d e o n t evre de n h ei d va n d e m e n s m e t zic h z elf uit, is gee n b o r d je s o m d r a aie n, m a a r ee n ver heffing va n d e ee nlinge n, ee n zic h o p ric h te n, z o n d e r reke ni ng te h o u d e n m e t d e voor zie ninge n, die d a a r uit voo r t k o m e n. De r evolu tie d o elt o p nie uwe voor zieningen, d e o p s t a n d leid t er t oe, o n s z elf niet m e e r t e late n voo r zie n, m a a r o n s z elf t e voor zie n e n s t elt gee n sc hit te r d e h o o p o p “ins tit u ties“. Het is ee n gevec h t t ege n h e t be s t a a n d e, o m d a t wa n n ee r h e t ge dijt, h e t b e s t a a n d e va n z elf inee n s t o r t, h e t is allee n ee n uitwerke n va n mij z elf, uit he t b e s t a a n d e. Verlaa t ik h e t b e s t a a n d e, d a n is h e t d o o d e n gaa t in verr o t ti ng over. O m d a t n u niet ee n o mve rwer pi ng va n h e t be s t a a n d e mij n d oel is, m a a r mij n ver heffing d a a r b ove n, is m ij n b e d o eling e n h a n d ele n gee n p olitieke of s ociale, m a a r, als allee n o p m ij z elf e n mij n eige n - a ar d geric h t e, ee n egoïs tisc he. Voor zie ninge n m a ke n, gebie d t d e revolu tie, zic h z elf op - of o m hoog richte n eis t d e o p s t a n d. Welke n stat ute n te kie ze n, d e z e vraag hield d e revolu tio n aire h o of d e n b e zig, e n d e h ele p olitieke p e rio de b r uis te va n s t a t u t e ngevec h te n e n s t a t u te nv raag s t u k k e n, z o als ook d e s ociale t ale n t e n in m a a t sc h a p p elijke voor zie ninge n (Phala n s t erieë n e n d e rgelijke) o nge m e e n vin di ngrijk wa re n. Voor zie ningloo s wo r d e n, d a a r s t reef t d e o p s t a n d eling n a a r. (O m mij z elf voo r vervolging t e vrijware n, m a a k ik er uit d r u k kelijk o p m e r k z a a m o p, d a t ik h e t woor d “o p s t a n d” o m zij n e ty m ologisc he b e t eke nis verkies, d u s nie t in e nge re zi n gebr uik, die voo r d e wet s t r afb a a r is., M.S.) Terwijl ik t e r m e e r de re ver d ui delijking o p ee n vergelijking zi n, valt m e o nve rwac h t d e s tic h ting va n he t c hris te n d o m in. Men n ee m t h e t va n liberale zij de d e ee r s te c h ris te n e n kwalijk, d a t z e ge ho or z a a m h ei d aa n d e b e s t a a n d e h ei de n s e s t a a t s o r d e p r e dik te n, bevale n d e h ei de n se ove r heid t e er ke n n e n e n ee n “geeft d e kei z er, wa t d e s kei ze r s is” vol ver t ro uwe n a a n p re z e n. Hoeveel o p r o e r o n t s t o n d er t oc h in die z elf de tij d tege n d e Ro mei ns e o p p e r he e r sc h a p pij, h oe m ui te n d bleke n d e jo d e n e n z elfs d e Ro mein e n t ege n h u n eige n werel d se rege ri ng, ko r t o m, h o e gelief d wa s d e “politieke o n t evre d e n h ei d” t oe n! Daar wilde n d e c hris te ne n nie t s va n wete n; z e wilde n nie t m e t d e “liberale t e n d e n s e n” ins te m m e n. Die tij d wa s p olitiek z ó o pgewo n d e n, d a t m e n, z o als h e t in h e t eva ngelie h ee t, d e s tic h te r va n h e t c h ris te n d o m niet s u cce svoller d ac h t t e k u n n e n a a n klage n, d a n wa n n ee r m e n h e m va n “politieke o m we n t eling” be tic h t te e n t oc h verm el de n die z elf de eva ngelië n, d a t j uis t hij h e t m i n s t a a n d e z e p olitieke d r u k t e d eelna m. Waaro m wa s hij ec h te r gee n revolu tio n air, gee n d e m ag o og, z o als d e jo d e n h e m gr aag gezie n z o u d e n he b be n, waa ro m wa s hij gee n libera al? O m d a t hij gee n h eil va n ee n vera n d e ring va n d e toesta n de n verwac h t te e n d e z e h ele b oel h e m o nver sc hillig liet. Hij was gee n r evolu tio nair, z o als b.v. Cae sa r, m a a r ee n o p s t a n d eling, gee n s t a a t s o m we n t elaar, m a a r ie m a n d, die zic h z elf o p ric h t te. Daar o m wa s h e t h e m o o k allee n m a a r t e d oe n o m ee n “wee s t listig als d e sla nge n”, wat h e t z elf d e b e t eke n t, als m e t n a m e d a t: “geeft d e kei z er, wa t d e s kei ze r s is”. Hij voer d e gee n libera al of p olitiek gevec h t tege n d e be s t a a n d e over h ei d, m a a r wilde, o n b e k o m m e r d e n o n ge s t o o r d d o o r d e z e over heid, zij n eige n weg bewa n d ele n. Niet mi n d e r o nve r sc hillig als d e regering,
185
ware n h e m h a a r vija n d e n, wa n t wa t hij wilde, b egre p e n b eid e n niet e n hij m o e s t h e n allee n m e t sla nge nver n uf t va n zic h af h o u d e n. Als hij d a n gee n volks o p r uier, gee n d e m a goog of revol utio n air wa s, t oc h was hij e n o o k alle a n d e r e o u d e ch ris te n e n, d e s t e m e e r ee n opsta n deling, die zic h b ove n alles ver hief, wat d e regering e n h a a r t ege n s t a n d e r s ver heve n t oe sc hee n e n zic h va n alles los m a a k te, waa r zij aa n geb o n d e n bleve n e n die t egelijker tij d d e leve n s b r o n va n d e h ele h ei d e n s e werel d d r o ogleg de, waa r d o o r d e be s t a a n d e s t a a t t oc h wel m o e s t verwelke n: hij was j uis t d a a r o m, o m d a t hij h e t o mve rwe r p e n va n h e t be s t a a n d e va n zic h af wee s, d e d o o d svija n d e n werkelijke ver nietiger erva n; wa n t hij m e t sel de h e t in, te rwijl hij b ove n die n r u s tig e n z o n d e r erge n s re ke ni ng m e e t e h o u d e n d e b o u w va n zij n te m p el ui tvoer d e, z o n d e r o p d e s m a r t va n d e inge m e t s el de n t e let te n. Zal h e t n u, n e t z o als h e t m e t d e h ei de n s e werel d o r d e gebe u r d e, o o k m e t d e c h ris telijke gaa n? Een revolu tie m a a k t er z e ke r gee n ein d a a n, als niet eer s t ee n o p s t a n d volbrac h t is! Mijn o m ga a n m e t d e we rel d, waa r o p k o m t die n e e r? Geniete n wil ik va n h a a r e n d a a r o m m o e t z e mij n eige n d o m zij n, e n d a a r o m wil ik h a a r voor mij z elf win n e n. Ik wil niet d e vrijheid, nie t d e gelijkhei d va n d e m e n s e n; ik wil allee n m ij n m a c h t over h a a r, wil z e t o t m ij n eige n d o m, d.w. z. ge nietbaar m a k e n. En luk t m e d a t nie t, n o u, d e m a c h t over leve n e n d o o d, die ke r k e n s t a a t zic h voor be hielde n, n o e m ik o o k d e mij n e. Is h e t niet sc h a n d alig, d a t d e officierswe d uwe, die o p d e vluc h t in Rusla n d, n a d a t h a a r h e t b ee n wa s afgesc ho t e n, d e ko u s e n b a n d hierva n af t r o k, h a a r kin d d a a r m ee wu rg de e n vervolge n s n a a s t h e t lijkje d o o d bloe d d e, - wer p ee n s m e t o p d e n age d ac h te nis van die - ki n de r m o o r d e n a re s. Wie wee t, h o e z ee r d a t kin d, als h e t in leve n was ge bleve n, “de wereld va n die n s t h a d k u n n e n zij n”! De m o e d e r ver m o o r d e h e t, o m d a t z e tevrede n e n r u s tig wilde s te rve n. Dat geval s p r eek t jullie se n ti m e n t aliteit m i s sc hie n n o g aa n e n j ullie k u n n e n e r ver de r nie t s va n m a k e n. Het zij z o; ik geb r uik va n m ij n k a n t d a t als voor beel d o m a a n te t o n e n, d a t m ij n tevre d e n h ei d b ove n mij n h o u di ng t ege n over d e m e n s e n be slis t e n d a t ik m e ook d e m a c h t over leve n e n d o o d nie t d o o r ee n b evlieging va n n e de righeid o n t z eg. Wat eige nlijk d e “sociale plich te n” be t ref t, be p a alt nie t ee n a n d e r m ij n h o u di ng te n o p zic h te va n a n d e re n, d u s n oc h Go d, n oc h d e m e n s elijk h eid sc h rijve n mij n h o u di ng t e n o p zic h te va n d e m e n s e n voor, m a a r ik b e p a al die h o u di ng. Ik ka n h e t mi s sc hie n s p re ke n d e r als volgt z e gge n: Ik he b t e n o p zic h te va n a n d e re n gee n plicht, z o als ik o o k allee n m a a r z ola ng tege nover m e z elf ee n plic h t h e b (bv. h e t z elfbe h o u d, d u s gee n z elf m oo r d), als ik mij va n m e z elf o n d e r sc h ei d (mijn o n s te rfelijke ziel va n mij n aa r d s be s t a a n, e n z). Ik ver ne der m e voor gee n e nkele m ac h t m e e r e n s tel, d a t alle m ac h t e n allee n m a a r mij n m ac h t zij n, die ik m e t ee n m o e t o n d e rwe r p e n, als z e ee n m a c h t tege n of over mij d r eige n te wor d e n. Elk va n h e n m a g allee n m a a r ee n va n mij n mi d d ele n zij n, o m m ij n wil d o o r te d rijve n, z o al s ee n jac h t h o n d o n z e m ac h t tege n over h e t wild is, m a a r d o o r o n s ge do o d z o u wor de n, z o d r a hij o n s z elf a a n z o u vallen. Alle m a c h t e n, die mij be hee r se n, sla ik z over n e e r, d a t z e m ij die n e n. De afgo d e n be s t a a n d o o r mij: ik h o ef z e d u s allee n nie t o p nie uw te sc he p p e n, d u s z e b e s t a a n nie t m e e r; “hogere m ac h te n” be s t a a n allee n, d o o r d a t ik z e ver hef e n m e z elf ver n e d e r. Dus mij n h o u di ng t ege n over d e werel d is d e volge n d e: ik d o e voo r h a a r nie t s m e e r “o m Godswil,” ik d o e niet s “terwille va n d e m e n s”, m a a r, wa t ik d o e, d o e ik “ter wille va n m ij z elf”. Zo allee n voldoe t d e werel d m ij, t e rwijl h e t voo r h e t religie u z e s t a n d p u n t, waa r ik oo k d e z e d elijke n e n h u m a n e n t o e re ke n, te k e ne n d is, d a t alles d a a r o p ee n
186
vro m e w e ns (piu m d e si de ri u m). d.w. z. iet s b uite n d e werel d, iets o n b e reik b aa r s blijft. Dus d e alge m e ne z alighei d va n d e m e n s e n, d e z e d elijke we rel d va n ee n alge m e n e lief de, d e ee uwige vre de, h e t ver dwijne n va n h e t egoïs m e e n z. “Niets, in d e z e werel d is vol m a ak t.” Met d e z e h olle s p re u k sc h ei de n d e goe d e n va n h a a r e n vluc h t e n in h u n ka m e r tje t o t God of in h u n t r o t s e “zelfbew u s t zij n.” Wij ec h t er blijve n in d e z e “onvol m aa k te” werel d, o m d a t wij h a a r o o k z o k u n n e n geb r uike n voo r o n s - z elfge n o t. Mijn o m g aa n m e t d e we rel d be s t a a t d a a rin, d a t ik h a a r ge nie t e n o p die wij z e h a a r voo r m ij n z elfge n o t ver b r uik. De o m g a n g is w ereldge not e n be h o o r t bij mij n z elfge n o t.
3. MIJN ZELFGENOT
We s t aa n a a n d e gre n slijn va n ee n p e rio d e. De t o t n u t oe b e s t a a n d e werel d z o n o p niet s a n de r s d a n o p he t zi n va n h e t leve n, z o rg d e voor h e t - leve n. Wan t of m e n alle k rac h te n ins p a n t voor d e z e werel d of voo r d e a n d e re werel d, voo r h e t tij delijke of h e t “ee uwige” leve n, of n a a r h e t “dagelijk s b r o o d” s m a c h t. (“geef o n s o n s d agelijk s b r o o d”) of n a a r h e t “heilige b r oo d” (he t “ware b r o o d d e s h e m els”; h e t “bro o d Go d s, d a t uit d e h e m el ko m t e n d e werel d h e t leve n geeft”; h e t b r o o d d e s leve n s”; Jo h. 6) of m e n voor h e t “lieve leven” z o rgt of voor h e t “leve n in ee uwig hei d:” d a t vera n d e r t h e t d o el va n d e ins p a n ni ng e n z o rge n nie t, d a t in h e t e n e z o wel als in h e t a n d e re geval zic h als h et leve n voor d oe t. Kon dige n d e m o d e r n e t e n d e n s e n zic h a n d e r s a a n? Men wil, d a t nie m a n d m e e r o m d e m e e s t n o o d z a k elijke leve n s b e h o ef te n in verlege n h ei d k o m t, m a a r d a a r ver z eke r d va n is e n a n de r zij d s leer t m e n, d a t d e m e n s zic h o m d e z e wereld m o e t be ko m m e r e n e n zic h aa n d e werkelijke werel d m o e t we n n e n, z o n d e r ijdele z o rge n voo r hier n a m a als. Late n wij d a n d e z a a k ee n s va n ee n a n d e re zij d e b e kijke n. Wie allee n m a a r be z o rg d is, d a t hij leeft, vergee t d o o r d e z e a ng s tig hei d ge m a k k elijk va n h e t leve n t e ge niete n . Is h e t h e m allee n m a a r o m h e t leve n te d o e n e n d e n k t hij, als ik m a a r ee n m a al h e t lieve leve n h e b, d a n we n d t hij nie t zij n h ele k r ac h t aa n, o m h e t leve n te geb r uike n, d.w.z. te ge nie te n. Hoe m o e t m e n ec h te r h e t leve n geb r uike n? Doo r d a t m e n h e t geb r uik t; z o als h e t licht, d a t m e n gebr uikte als m e n h e t b r a n d t. Men geb r uik t h e t leve n e n d a a r o m zic h z elf, d e leve n d e, in die n h e t e n zic h z elf verteert. Leven sge n o t is h e t leve n verbr uike n. Late n we n u h e t ge no t va n h e t leve n z o e ke n! En wa t d e e d d e religie u z e we reld? Ze z oc h t h e t leve n o p. “Waar uit be s t a a t h e t ware leve n, h e t z alige leve n e n z.? Hoe is d a t t e be reike n? Wat m o e t d e m e n s d oe n e n wor d e n, o m werkelijk m e e r leve n d te zij n? Hoe vervult hij d e z e r oe ping?” De ze e n gelijks o o r tige vrage n d ui d e n ero p, d a t d e vrage n d e n ee r s t zic h z elf n og z oc h te n, zic h z elf n a m elijk in d e ware zi n d e s wo o r d s, in d e zi n va n d e wa ar ac h tige leve n d h ei d. “Wat ik b e n, is sc hi m e n sc h a d u w; wa t ik m o e t zij n, is m ij n ware ik.” Dat ik n a t e jage n, h e t t o t s t a n d te b re nge n, h e t te re alisere n, m a a k t d e z w a re t aa k va n d e s te rvelinge n uit, die allee n m a a r s te rve n, o m w eer op te staa n , allee n leven o m te s te rve n, allee n leve n, o m h e t ware leve n te vin d e n. Pas d a n, als ik z e ke r va n m e z elf be n e n mij z elf nie t m ee r z o e k, be n ik werkelijk mij n eige n d o m: ik be zit mij zelf e n d a a r o m geb r uik e n ge niet ik van mij z elf. Daa re n tege n ka n ik mij n o oit m e e r ove r m e z elf ver he uge n, z ola ng ik d e n k, d a t ik mij n wa re ik eer s t n og z o u m o e t vin de n e n h e t m o e t er o p ui tlo p e n. d a t niet ik, m a a r d e Chris t u s in mij leeft, of ee n of a n d e r gees telijk, d.w. z. s p o o k ac h tig ik, b.v. d e ware m e n s, h e t we z e n va n d e m e n s e n d e rgelijke.
187
Een re u s ac h tige af s t a n d sc heid t bei de b e sc h o u winge n: in d e o u d e ga ik n a a r m ij z elf t oe, in d e nie uwe ga ik va n mij z elf uit, in d e ee n verla ng ik z elf n a a r mij z elf, in d e a n d e r h e b ik m ij z elf e n d oe m e t m ij z elf, z o als m e n m e t ie de r a n d e r eige n d o m d o e t, ik ge nie t va n m ij z elf n a a r m ij n welgevalle n. Ik be n niet b a ng voor h e t leve n, m a a r “ver d oe” h e t. Van n u af a a n lui d t d e vraag, nie t h o e m e n h e t leve n verwe rve n, m a a r h o e m e n h e t ver d oe n, h e t ge niete n ka n, of niet h o e m e n h e t wa re ik in zic h t o t s t a n d k a n b r e nge n, m a a r h oe m e n zic h z elf o plo s s e n, zic h uitleve n ka n. Wat z o u h e t idea al d a n a n d e r s, d a n h e t ge z oc h t e, s tee d s veraf zij n d e ik, zij n? Men z oe k t zic h z elf, d a a r o m h eef t m e n zic h n og nie t, m e n s t re ef t n a a r d a tge n e, wa t m e n m o et zij n, d a a r o m is m e n h e t niet. Men leeft in v u rig v erla n ge n e n m e n h eef t d ui z e n d e n jare n in h a a r, in h o o p geleef d. Heel a n d e r s leeft m e n in - ge not. Betreft d a t s o m s allee n m a a r d e z oge n a a m d e vro m e n? Nee, h e t b e t reft alle n, die be h o re n t o t d e s te rve n d e gesc hie de nis p e rio d e, z elfs d e leve n sge niete r s va n d e werel d. Ook voor h e n volgt o p d e we rk d age n ee n z o n d ag e n o p h e t werel dge d o e, d e d r o o m va n ee n be t er e werel d, va n ee n alge m ee n m e n s e n gelu k, k o r t o m ee n idea al. Maar m e t n a m e d e filosofe n wor d e n t ege n over d e vro m e n ge plaa t s t. Weln u, h e b b e n die aa n iet s a n d e r s ge d ac h t, d a n a a n h e t ideaal, o p iet s a n d e r s ge z o n n e n, d a n o p h e t a b s ol u te ik? Smac h t e n e n h o p e n overal, e n niet s a n de r s. Noe m h e t voor mij n p a r t r o m a n tiek. Wil h e t leve nsge not over h e t v u rig n a ar h et leve n verla n ge n of d e leve n h o o p t rio mfe re n, d a n m o e t h e t d a t in d e d u b b ele be teke nis, die Schiller in “ideal u n d d a s lebe n” voor s t elt, be d wi nge n, d e gees telijke e n werel d se a r m o e d e ver plet te re n, h e t idea al ver delge n e n — d e z o rg voor h e t d a gelijks b r o o d. Wie zij n leve n m o e t b e s te d e n, o m h e t leve n te rekke n, ka n h e t nie t ge niete n e n wie zij n leve n n og z o e k t, h eef t h e t nie t e n ka n h e t eve n mi n ge niete n: bei de n zij n a r m, m a a r “zalig zij n d e a r m e n”. Zij, die h u n ke re n n a a r h e t wa re leve n, h e b b e n gee n m a c h t over h u n h ui dige, m a a r m o e t e n h e t t o t he t d o el a a nwe n de n, o m d a a r h e t ware leve n m e e t e verk rijge n e n m o e t e n h e t hele m a al a a n d a t s t r eve n e n d e z e t aa k o p offere n. Wan n ee r aa n die religie u z e n, die o p ee n leve n n a h e t leve n h o p e n e n h e t h ui dige allee n m a a r als ee n voor be rei di ng ervoor be sc ho uwe n, d e die n s t b a a r h ei d va n h u n aa r d s e b e s t a a n, d a t z e lou te r in die n s t va n he t ge ho o p t e leve n geve n, t a m elijk sc he r p d ui d elijk wor d t ge m a a k t, d a n z o u m e n t oc h ver m i sgrij pe n, als m e n d e m e e s t verlich te n e n m e e s t ver hel de r d e n voor mi n d e r o p offere n d h o u d t. Moge t oc h in h e t “ware leve n” ee n veel m e e r o mva t t e n d be te ke nis t e vin de n zij n, d a n h e t wo o r d “he m el” in s t a a t is uit te d r u k k e n. Is s o m s, o m m e t ee n h e t liberale begri p erva n a a n t e h ale n, h e t “me n s elijke” e n “waarlijk m e n s elijke” niet h e t ware leve n? En leidt s o m s ie de ree n al va n h ui s ui t d a t wa re m e n s elijk leven, of m o e t hij zic h d a a r m e t z u r e m o eite eer s t t o e ver h effe n? Heeft hij h e t al als zij n h ui dige, of m o e t hij h e t m e t ins p a n ni ng als zij n t o e k o m s tige leve n verwerve n, d a t h e m p a s te n d eel valt, als hij “doo r gee n egoïs m e m e e r is b evlek t”? Het leven die n t volge n s di t in zic h t allee n m a a r o m h e t leve n te verk rijge n e n m e n leeft allee n m a a r, o m zic h d o o r m i d del erva n h e t ware, va n alle egoïs m e gereinig d e leven t e versc h affe n. Daar o m is m e n b a ng, va n zij n leven n a a r eige n goe d d u n k e n geb r uik te m a k e n: h e t m ag allee n m a a r voor h e t “juiste ge br uik”, die n e n. Kor to m, m e n h eeft ee n leve nroepin g, ee n leve n s t a a k, h e eft d o o r zij n leven iets t e verwe z e nlijke n e n t o t s t a n d te b re nge n, ee n iet s, waarvoo r o n s leve n allee n m a a r m i d del e n werkt uig is, ee n iet s, d a t m e e r wa ar d is, d a n d a t leven, ee n iet s, d a t m e n h e t leve n sch uldig is. Men h eeft ee n God, die ee n leve n d offer verla ng t. Allee n d e
188
b a r ba a r s h ei d va n h e t m e n s e n offer is m e t te r tij d verlo re n gegaa n; h e t m e n s e n offer z elf is o nver mi n d e r d gebleve n; elk u u r vallen mi s d a diger s d e gerec h tig h ei d te n offe r, e n wij “ar m e z o n d a a r s” slac h t e n o n s z elf als offer voo r h e t “me n s elijke we z e n”, d e “idee va n d e m e n s h ei d”, d e “me n s elijk hei d” e n h o e die afgo d e n of Go de n ver d e r n o g m o ge n h e te n. O m d a t wij ec h te r o n s leve n a a n ee n iet s ver sc h ul dig d zij n, h e b b e n wij — d a t h e t m e e s t n a bije — nie t h e t rec h t, h e t o n s te n e m e n. De con se rva tieve t e n d e n s va n h e t ch ris te n d o m s t aa t nie t a n d e r s t oe, d a n a a n d e dood te d e n ke n, d a n m e t d e be d oeling, he m zij n a ngel te o n t n e m e n e n vrolijk voo r t te leve n e n zic h z elf t e be h o u d e n. Alles laa t d e c h ris te n gebe u re n e n r o n d o m zic h bega a n, als hij — d e aa r t sjoo d — zic h m a a r d e h e m el bi n n e n k a n sj ac h e re n e n s m o k k ele n; zic h z elf d o d e n m a g hij niet, hij m a g zic h z elf allee n be h o u d e n e n aa n d e “voo r be rei di ng va n ee n t oe ko m s tige pla a t s” werke n. Cons erva tis m e of “de overwin ni ng va n d e d o o d” ligt h e m n a a a n h e t h a r t: “de laa t s te vija n d, die ver nietig d wo r d t, is d e d o o d”. “Chris t u s h eeft d e d o o d d e m a c h t o n t n o m e n e n h e t leve n e n ee n o n verg a n kelijk we z e n aa n h e t lich t gebrac h t d o o r h e t eva ngelie.” “Onverga n kelijk hei d”, s t a biliteit. De z e d elijke wil h e t goe de, h e t j uis te e n wa n n ee r hij d e mi d d ele n te b a a t n e e m t, die t o t d a t d oel voere n, ec h t voere n, d a n zij n die m i d d ele n nie t zij n mi d d ele n, m a a r die va n h e t goe de, h e t j uis te e n z. z elf. On z e d elijk zij n d e z e mi d d ele n n o oit, o m d a t h e t goe d e d oel zic h z elf hier d oo r t o t s t a n d b re ng t: h e t d o e t h eiligt d e mi d d ele n. De z e gr o n d s t elling n oe m t m e n je z uïtisc h, hij is ec h te r vol m a a k t “ze d elijk”. De z e d elijke h a n d elt in dienst va n ee n d o el of ee n idee: hij m a a k t zic h t o t w er kt uig va n d e idee va n h e t goe d e, z o als d e vro m e zic h e ro p be roe m d ee n werk t uig of s t u k geree d sc h a p va n Go d t e zij n. De d o o d afwac h te n, eis t h e t z e delijke gebe d als h e t goe d e; h e m zic h z elf aa n t e d oe n is o n z e d elijk e n slec h t: d e z elf m oor d vin d t gee n vero n t sc h ul diging voo r d e rec h te r s t oel va n d e z e d elijk hei d. Verbie d t h e t religie u z e h e m, o m d a t “gij die u z elf h e t leve n nie t gegeve n h e b t, m a a r God, die h e t u o o k allee n weer o n t n e m e n k a n” (alsof o o k bij d e z e m a nier va n voor s telle n, God m ij h e t leven nie t eve n goe d z o u o n t n e m e n, als ik m e z elf z o u d o d e n, als wa n n ee r ee n d a k p a n of ee n vija n d elijke k ogel m ij o mve rwer p t: hij z o u i m m e r s h e t be sl uit o m m e z elf te d o d e n o o k in m ij gewek t h e b b e n!): z o verbie d t h e t z e d elijke d a t, o m d a t ik m ij n leve n a a n h e t va de rla n d e n z. ver sc h ul dig d be n, “o m d a t ik niet wee t, of ik d o o r mij n leve n niet n og goe d s z o u k u n n e n verric h te n”. Nat u u rlijk, h e t goe de verlies t in m ij ee n werk t uig, z o als God in mij ee n s t u k geree d sc h a p. Ben ik o n z e d elijk, d a n is h e t goe de m e t mij ne verbeterin g ge die n d, be n ik “go d d elo o s”, d a n sc he p t God vre ug de in mij n boetv a ar dig heid. Zelf m o o r d is d u s z o wel r oe kelo o s als go d d eloo s. Wan nee r ie m a n d, wie n s s t a n d p u n t d e religiositeit is, zic h h e t leve n be nee m t, d a n h a n d elt hij go dverge te n; is ec h te r h e t s t a n d p u n t va n d e z elf m o o r d e n a a r d e z e d elijk hei d, d a n h a n d elt hij plich tverge te n, o n z e d elijk. Men kwel de zic h veel m e t d e vraag, of Emilia Gallot tie’s d o o d zic h d o o r d e z e d elijk h ei d rec h tvaa r dige n liet (me n be sc h o uw t h e t als z elf m oo r d, wat h e t s t rik t ge n o m e n o o k is). Dat z e o p d e k uis h ei d, d e z e z e delijke d e ug d, z o ver z o t wa s, o m z elfs h a a r leve n d a a rvo o r te late n, is in ie d er geval z e d elijk; m a a r d a t z e zic h z elf d e m a c h t over h a a r bloe d nie t t oever t r o uw d e, is wee r o n z e delijk. Zulke t ege n s t rij dig h e d e n vor m e n in h e t z e d elijke t re u r s p el eige nlijk h e t t r agisc he co nflict e n m e n m o e t z e d elijk d e n k e n e n voele n, o m d a a r bela ng in te k u n n e n s telle n, Wat voor d e vroo m h ei d e n z e d elijk h ei d gel d t, z al n o o d z a k elijkerwijs o ok d e m e n s elijk hei d t reffe n, o m d a t m e n a a n d e m e n s, d e m e n s h ei d of d e s o o r t eve n ee n s zij n leve n is ver sc h ul digd. Allee n m a a r d a n, als ik gee n e n kel we z e n iet s m e e r ver plich t be n, is h e t be h o u d va n m ij n leven - m ij n z a a k. Een s p r o n g va n d e z e b r ug m a a k t m e vrij!”
189
Zijn we ec h te r he t we z e n, d a t wij in o n s leven d m o e te n m a k e n, h e t b e h o u d va n o n s leve n ver sc h ul digd, d a n is he t nie t mi n d e r o n z e plich t, d a t leve n nie t n a a r o ns ple zier te leide n, m a a r h e t overee nk o m s tig d a t we ze n te vor m e n. Al mij n voele n, d e n k e n e n willen, al mij n d oe n e n s t reve n be h o o r t - h e m. Wat in overee n s te m mi ng m e t d a t we z e n is, vloeit voor t ui t h e t b egrip erva n e n h o e versc hille n d is d a t begri p begre pe n of h o e ver sc hille n d is d a t we z e n voo rge s tel d? Welke eise n s t elt h e t h o ogs te we z e n aa n d e Moha m m e d a a n e n welke a n d e re gelooft d e Chris t u s weer va n h e m te ver ne m e n; h o e afwijke n d m o e t d a a r o m d e leve ns o n twikkeling van bei de n ui tvalle n! Allee n h o u d e n z e alle m a al vas t, d a t h e t h o og s te we z e n o n s leve n te sture n h eeft. Maar a a n d e vro m e n, die in God h u n rec h te r e n in zij n woo r d ee n leid d r a a d va n h u n leve n h e b b e n, ga ik overal allee n m a a r bij wij ze va n h e rin n e ri ng a a n voo r bij, o m d a t z e t o t ee n uitgeleef de o n twikkelings p e rio d e be h o re n e n als ver s t e ni nge n in ie de r geval o p h u n vas te plaa t s m o ge n blijve n; in o n z e tij d h e b b e n niet m e e r d e vro m e n, m a a r d e liber ale n h e t h o ogs te woor d e n d e vro o m h ei d z elf k a n zic h tege n h e n nie t verwere n: m e t liber ale t ein t h a a r bleek ge zic h t r o o d kle u re n. De liberale n ec h te r verere n nie t in God h u n r ec h te r e n wikkele n h u n leve n nie t aa n d e leid d r a a d va n h e t go d d elijke wo o r d af, m a a r rich te n zic h n a a r d e m e n s: niet “go d d elijk”, m a a r “me n s elijk” wille n z e zij n e n leve n. De m e n s is voor d e liberaal h e t h o og s te we z e n , d e m e n s zij n leve n s richter, d e m e n s elijk hei d zij n leiddra ad of ca tec his m u s. Go d is gee s t, m a a r d e m e n s is d e “vol m aa k t s t e gee s t”, h e t uitein delijke re s ulta a t va n d e la nge gee s te njac h t of h e t “on de r z oek in d e die p t e n va n d e go d h ei d”, d.w.z. in d e die p te n va n d e gee s t. Iede r va n jullie t re kke n m o e t m e n s elijk zij n; jij zelf m o e t h e t va n t o p t o t tee n zij n, innerlijk e n uite rlijk zij n: wa n t d e m e n s elijk h ei d is jo uw r o e ping. Roe ping — Beste m mi ng — Taak! — Wat ie m a n d ka n wor de n, d a t wor d t hij o o k. Een ge bo re n dic h t e r k a n d a n wel d o o r o ng u n s tige o m s t a n dig he d e n ver hi n d e r d wor d e n, o p h e t t o p p u n t va n zij n tij d t e s t a a n e n volge n s d e d a a r t oe n o o d z a kelijke gro te s t u die s o n twikkeld e k u n s twer ke n te sc he p p e n; m a a r dic h t e n z al hij, of hij n o u b o ere n k n ec h t is of z o geluk kig, a a n h e t Weim a r se h of t e leve n. Een ge bo re n m u zik a n t z al m u ziek uitvoe re n, o m h e t eve n of hij d a t d oe t o p alle ins t r u m e n te n of o p rie tfluit. Een geb o re n filos ofisc h e k o p k a n zic h als u niver siteit sfilosoof of als d o r p sfilos o of waa r m a k e n. Tot slo t, ee n geb o r e n o n n o z ele h als, die, wa t z e e r goe d s a m e ngaa t, tegelijke r tij d ee n gla d d e vogel k a n zij n, z al, z o als waa r sc hij nlijk ie de ree n, die d e sc h o ol b e z oc h t h eef t, in s t a a t is zic h m e nig voo r beeld va n m e d eleerlinge n voor d e gees t te k u n n e n h ale n, altij d ee n ver n ageld e k o p blijve n, al m ag hij t o t ee n b u r e a uc hef afgeëxercee r d e n ge d r e s s ee r d zij n, of die z elf de chef als laar z e n p oe t s e r die ne n. Ja, d e gebo re n b e k r o m p e n k o p p e n vor m e n o n t ege n z eggelijk d e m e e s t t alrijke m e n s e n kla s se. Waaro m z o u o o k in d e m e n s e n s o o r t niet d e z elf de versc hei de n h ei d be s t a a n, die bij iede re dier s o o r t o n mi ske n b a a r is? Overal bevin d e n zic h begaaf de n e n m i n de r bega af de n. Zo s t o m p zi n nig zij n int u s se n allee n m a a r weinige n, d a t m e n h e n gee n ideeë n bij z o u k u n n e n b re nge n. Daar o m ac h t m e n gewoo nlijk alle m e n s e n er t oe in s t a a t, ee n religie te h e b be n. In ee n be p a al de m a t e zij n z e o o k n og t o t a n d e re ideeë n af t e ric h te n, b.v. t o t ee n m u zi ka al in zic h t, iet s filosofisc h e n z. Hier k n o o p t d a n h e t p ries te r d o m d e religie,
190
d e z e d elijk hei d, d e be sc having, d e wete n sc h a p e n z. aa n vas t e n d e co m m u ni s te n b.v. willen d o o r h u n “volksc ho ol” alles voo r allen t o ega n kelijk m a k e n. Als ee n ga ngb a re bewe ring h o o r t m e n, d a t “de grote m a s s a” h e t z o n d e r religie nie t re d t; d e co m m u nis te n verr ui me n h e t t o t d e s telling, d a t nie t allee n “de gro te m a s s a”, m a a r d a t ee nvo u digweg allen t o t alles ger oe pe n zij n. Het is niet ge n oeg, d a t m e n d e gro te m a s s a t o t religiositeit afgeric h t h eeft, n u m o e t z e zic h z elf z elf s m e t “al h e t m e n s elijke” b e m o eie n. De d r e s s u u r wo r d t s t ee d s alge m e n e r e n o mva t te n de r. Jullie a r m e we z e n s, die z o geluk kig z o u d e n k u n n e n leve n, als jullie s p r o nge n n a a r je eige n zi n z o u m o ge n m a ke n , j ullie m o e t e n n a a r d e pij p e n va n sc h o ol m ee s te r s e n be re n ba z e n d a n se n, o m k u n s tje s uit te voere n, wa arvoo r j ullie je z elf n o oit z o u d e n gebr uike n. En j ullie slaa n nie t ein d elijk ee n kee r m e t d e vuist o p t afel, o m d a t m e n j ullie a n de r s n ee m t, d a n jullie je z elf willen geve n? Nee, jullie d r age n d e j ullie voo rge z eg d e vraag z elf m ec ha nisc h voor: “waar t o e b e n ik ger o e p e n? Wat m o e t ik?” Zo h o eve n zij allee n m a a r t e vrage n, o m j ullie t e late n z e g ge n e n te bevelen, wa t j ullie m o e t e n, jullie je beroep t e late n voor teke ne n, of o o k, h e t j ullie z elf n a a r h e t voo r sc h rift va n d e gee s t t e bevele n e n o p t e legge n. Da n h e e t m e t b e t re k king t o t d e wil: ik wil, wa t ik m o et. Een m e n s is t o t niet s “geroe pe n” e n h e ef t gee n “taak”, gee n “bes te m mi ng”, n e t z o mi n als ee n pla n t of dier ee n “roe pi ng” h eef t. De bloe m volgt d e r oe pi ng, zic h t e vervol m a ke n, m a a r z e we n d t al h a a r k r ac h te n a a n, o m d e werel d z o goe d zij k a n, te ge nie te n e n te ver te re n, d.w.z. z e z uig t z oveel s a p p e n uit d e a a r d e, z oveel luc h t uit d e e t he r, z oveel licht va n d e z o n in, als z e ka n k rijge n e n ka n b erge n. De vogel leeft niet volge n s zij n r oe pi ng, m a a r gebr uik t zij n k rac h t e n, z o goe d als h e t gaa t: hij grij p t k ever s e n zi ng t n a a r h a r telu s t. De kr ac h te n va n d e vogels e n bloe m e n zij n ec h te r in vergelijking va n die va n ee n m e n s gering e n veel geweldiger z al ee n m e n s, die zij n k rac h t a a nwe n d t, in d e we reld ingrij p e n, d a n bloe m e n dier. Een r o e pi ng h eeft hij nie t, m a a r hij h eef t kr ac h te n, die zic h uite n, waar z e zij n, o m d a t h u n zij n allee n in h u n uite n be s t a a t e n n e t z o mi n o nwer k z a a m z o u d e n k u n n e n blijve n, als h e t leve n, d a t, als h e t ook allee n m a a r éé n s eco n de “stil z o u s t a a n,” gee n leve n m e e r z o u zij n. Nu z o u m e n d e m e n s e n k u n n e n t oe r oe pe n: ge br uik t j ullie k rac h t. Maar in d e z e im p e ra tief z o u d a t d e be te ke nis k rijge n, d a t h e t d e t a a k van d e m e n s is, zij n k r ac h t te geb r uike n. Zo is h e t niet. ideree n gebr uikt werkelijk veel m e e r zij n k r ac h t, z o n d e r d a t eer s t als zij n r o e pi ng t e be sc ho u we n: ie de ree n ge br uikt in elk oge n blik z oveel k rac h t, als hij b e zit. Men z eg t wel ee n s va n ee n overwo n ne ne, d a t hij zij n k r ac h te n veel m e e r h a d m o e t e n in s p a n n e n; m a a r m e n vergeet , d a t, als hij o p h e t m o m e n t va n d e n e d e rlaag d e k r ac h t h a d b e z e te n, o m zij n k rac h te n (b.v. lichaa m s k r ac h t) in te s p a n n e n, hij h e t niet z o u h e b be n n agela te n: wa s d e m o e deloos hei d ook allee n m a a r éé n mi n u u t, d a n wa s d a t t oc h ee n mi n u u tla nge - k rac h t eloos hei d. De kr ac h te n late n zic h weliswaa r versc he r p e n e n verveelvo u dige n, m e t n a m e d o o r vija n d elijke t ege n s t a n d of vrie n d sc h a p p elijke bijs t a n d; m a a r waa r m e n h u n t oe p a s si ng mi s t, ka n m e n ook va n h e n afwe zig heid ver z e ke r d zij n. Men ka n uit ee n s t ee n vu u r slaa n. m a a r z o n d e r d e slag k o m t er niet s uit; o p d e z elf de m a nie r h eeft o o k ee n m e n s d e “aa n s t o o t,” n o dig. Daar o m n u, o m d a t k rac h te n s tee d s va n z elf wer k z a a m blijke n, z o u h e t geb o d, z e t e gebr uike n, over bo dig e n zi nloos zij n. Zijn k r ac h te n geb r uike n is niet d e r oe pi ng e n t a ak va n d e m e n s, m a a r d a t is zij n altij d werkelijke, aa nwe zige d a a d . Krac h t is allee n m a a r ee n ee nvo u dige r woor d voor kr ac h t s uiti ng. Zoals n u d e z e r oo s va n begin af a a n ec h t r o o s, d e z e n ac h t egaal s tee d s ec h t n ac h teg aal is, z o be n ik nie t p a s ec ht m e n s, als ik mij n r o e ping verv ul, mij n b e s te m mi ng n aleef,
191
m a a r ik be n va n h uis ui t “ec ht m e n s”. Mijn eer s te b r a b bele n is ee n te ke n va n leven va n ee n “ec ht m e n s”, mij n leve n s s t rij d, zij n k rac h t o n t b o e z e mi ng, m ij n laat s te a d e m t oc h t, d e laa t s t e kr ac h t uit bla zi ng “van d e m e n s”. Niet in d e t oeko m s t, d a t voorwer p va n h e t vurig verla nge n, ligt d e wa re m e n s, m a a r be s t a a n d e n werkelijk ligt hij in h e t tege nwo o r dige. Wie e n wa t ik o o k b e n, vre ug d evol e n s m a r tvol, ee n ki n d of ee n grijsa a r d, in ver tr o uwe n of twijfel, sla p e n d of wake n d, ik be n h e t, ik be n d e wa re m e n s. Ben ik ec h te r d e m e n s e n h e b ik h e m, die d e r eligie u z e m e n s h ei d als ver d o el a a n d ui d d e, werkelijk in mij z elf gevo n d e n, d a n is o o k al h e t “waarlijk m e n s elijke” m ij n eige n . Wat m e n a a n d e idee va n d e m e n s h ei d t oe sc h reef, d a t be h o o r t m ij. De h a n d elsvrij hei d b.v. die d e m e n s h ei d n og m o e t b e reike n e n die m e n als ee n be t ove re n d e d r o o m in h a a r go u de n t oe k o m s t ver plaa t s t, n ee m ik mij zelf voo raf als m ij n eige n d o m e n be d rijf die int u s s e n in d e vor m va n s m o k kel. Weliswaa r z ulle n m a a r weinig s m o kkelaa r s in s t a a t zij n zic h z elf d e z e re ke n sc h a p ove r h u n d o e n e n late n t e geve n, m a a r h e t ins ti nkt va n h e t egoïs m e verva ng t h u n b ew u s t zij n. Van d e p e r svrijhei d h e b ik h e t z elf de hier bove n aa nge t o o n d. Alles is mij n eige n, d a a r o m h a al ik mij zelf te r ug, wa t zic h a a n mij wil o n t t re k ke n: vóó r alles ec h te r h a al ik m e z elf s t ee d s t e r ug, wa n n ee r ik voo r ee n of a n d e re die n s t b a a r h ei d m ij z elf o n tglip t be n. Maar ook d a t is nie t mij n r oe pi ng. m a a r mij n n a t u u rlijke d a a d. Genoeg, h e t m a a k t ee n groo t ver sc hil, of ik m e t o t uitga ng s - of ein d p u n t m a a k. Als h e t laa t s te h e b ik m e z elf nie t, be n m e d u s n o g vree m d, be n m ij n w e z e n , m ij n “ware we ze n” e n d a t mij vree m d e “ware we ze n” z al als ee n s p o o k m e t d ui z e n d e rlei n a m e n d e s p o t m e t m e d rijve n. O m d a t ik n og niet ik b e n, is ee n a n d e r (zoals Go d, d e ware m e n s, d e waa rac h tig vro m e, d e vers ta n dige, d e vrije e n z.), ik, m ij n ik. Van m ij z elf n og ver verwijde r d, ver d eel ik m e in twee h elfte n, wa arva n ee n, d e o n be reikte e n te vervulle n de, d e ware is. De ee n, d e o n wa re, m o e t te n offer geb r ac h t wor de n, n a m elijk d e o ngee s telijke; d e a n d e re, d e ware, m o e t d e h ele m e n s zij n, n a m elijk d e gee s t, d a n h ee t h e t: “De gee s t is h e t eige nlijke we ze n va n d e m e n s” of “de m e n s be s t a a t als m e n s allee n gees telijk.” Nu ga a t h e t er o m m e t g ul zig heid e ro p los te gaa n, d e gee s t t e va nge n, als z o u m e n zich z elf d a n p a k k e n e n z o in d e jac h t o p zic h z elf, verlies t m e n zic h z elf, d e m a n is uit h e t o og verlo re n. En als m e n o n s t ui mig zic h z elf, d e n o oit b e reik te, ac h te r n a zit, verac h t m e n d e r egel va n d e wij z e n, d e m e n s e n t e n e m e n z o als z e zij n e n n ee m t z e liever z o als z e z o u d e n m o e t e n zij n, jaagt d a a r o m iede ree n ac h te r zij n zij n - m o e t e n d e ik o p e n “st reeft er n a a r allen t o t gelijk - be rec h tigde, gelijk - ac h t b a re, gelijk - z e d elijke - of re d elijke m e n s e n te m a ke n.” Ja, “als d e m e n s e n wa re n, wie z e m o este n zij n, ko n de n zij n, wa n n ee r alle m e n s e n re delijk wa re n, alle n elka n d e r als b r oe d e r s lief ha d d e n”, d a n z o u h e t ee n p a r a dijselijk leve n zij n”. - Welaa n, d e m e n s e n zij n, z o als z e m o e te n zij n, k u n n e n zij n. Wat m o e te n z e zij n? Toc h z e ke r nie t m e e r d a n z e k u n n e n zij n? En wa t k u n n e n z e zij n? Toc h eve nee n s nie t m e e r d a n zij - k u n n e n, d.w.z. d a n z e in s t a a t zij n te zij n, d e k rac h t o m t e zij n h e b be n. Dat zij n z e ec h te r werkelijk, o m d a t, wa t z e nie t zij n, zijn z e niet in staat t e zij n: wa n t in s t a a t zij n be teke n t - werkelijk zij n. Men is t o t niet s in s t a a t, wa t m e n nie t werkelijk is, m e n is niet s in s t a a t te d o e n, wa t m e n nie t wer kelijk d o e t. Zo u ee n d o o r s t a a r blin dgewor de n e k u n n e n zie n? O ja, als hij zic h m e t goe d gevolg d e s t a a r z o u late n lichte n. Allee n n u ka n hij niet zie n, o m d a t hij niet zie t. Mogelijk hei d e n
192
werkelijkhei d ko m e n s tee d s o p h e t z elf d e n ee r. Men k a n nie t s, wa t m e n nie t d o e t, z o als m e n nie t d oe t, wat m e n nie t ka n. Het z o n d e rlinge va n d e z e bewering ver dwij n t, als m e n overweeg t, d a t d e woo r d e n “het is m ogelijk, d a t e n z.”, vas t gee n a n d e re b e te ke nis in zic h b e rge n, d a n d a t: “ik ka n m e in de n ke n, d a t e n z.”, b.v. h e t is m o g elijk, d a t alle m e n s e n re d elijk z o u d e n leve n, d.w.z. ik ka n m e in de n ke n, d a t alle n e n z. O m d a t n u mij n d e n k e n niet k a n b ewer ke n, d u s o o k niet bewer kt, d a t alle m e n s e n re d elijk leven, m a a r d a t d a t a a n d e m e n s e n z elf overgela te n m o e t wor de n, is d e alge m e n e re d elijk h eid voo r mij z elf allee n d e n k b a a r, ee n d e n k b a a r hei d, als z o d a nig ec h te r in d e r d a a d ee n w er kelijk heid, die allee n m a a r in be t r ekki ng h e eft o p d a tge ne, wa t ik niet k a n m a k e n, n a m elijk d e re d elijk h ei d va n d e a n de r, ee n m ogelijkhei d ge noe m d wo r d t. Voor z over h e t va n jo u af h a n g t, z o u d e n alle m e n s e n re d elijk k u n n e n zij n, wa n t d a a r h e b jij nie t s t ege n, ja, voo r z over jo uw d e n k e n reikt, k u n t je wellich t ook gee n hi n d e r p a al o n t d e k ke n, d a a r o m is er in jo uw ge d ac h te n niet s tege n d e z a a k in t e br e nge n: z e is d e n k b a a r voo r jo u. Maar o m d a t d e m e n s e n n u t oc h nie t alle m a al re d elijk zij n, d a n z ulle n z e h e t o o k wel – niet k u n n e n zij n. Is of gebe u r t iets niet, waa rva n m e n zic h voor s telt, d a t h e t t oc h h e el ee nvo u dig m ogelijk z o u k u n n e n zij n, d a n ka n m e n e r ver z e k er d va n zij n, d a t er iets d e z a a k in d e weg s t a a t e n h e t is – o n m ogelijk. On z e tij d h eeft h a a r k u n s t, wete n sc h a p e n z.: die k u n s t ka n n a a r h a r te slec h t zij n; m a g m e n ec h te r z egge n, d a t we ee n b e ter e ver die n d e n t e h e b be n e n z o u d e n we die “k u n ne n ” h e b be n, als we m a a r z o u d e n wille n? We h e b b e n j uis t z oveel k u n s t, als we k u n n e n he b b e n. On z e h ui dige k u n s t is d e tege nwo o r dig e nig m ogelijke e n d a a r o m werkelijke. Zelfs in h e t ver s t a n d, waa r o p m e n h e t woo r d “mogelijk” uitein d elijk n og z o z o u k u n n e n re d ucer e n, d a t h e t “toeko m s tig” b e te ke n t, be h o u d t h e t d e volle k r ac h t va n h e t “werkelijke”. Zegt m e n b.v. h e t is m o gelijk, d a t m o rge n d e z o n o pg aa t. — d a n b e te ke n t d a t allee n m a a r: voor h e t va n d a ag is m o rge n d e werkelijke t oe k o m s t; wa n t h e t h o ef t n a uwelijks be t o og, d a t ee n t oe ko m s t allee n m a a r d a n werkelijke “toek o m s t” is als z e n og niet is versc he ne n. Waar t oe ec h te r d e z e waa r de ring va n ee n woo r d? Hield zic h d a a r niet h e t m e e s t s ucce svolle mi sver s t a n d va n d ui z e n d e n ja re n ac h te r ver sc h ole n, s p o o k te niet h e t h ele s p o ok va n d e be z e te n m e n s e n, in die e n kele b e te ke nis va n d a t kleine woo r d je “mogelijk”, d a n z o u d e be sc h o uwing e rva n o n s weinig z o rg b a re n. De ge d ac h te be h ee r s t, z o als n e t a a nge t o o n d, d e b e z e te n werel d. Weln u, d e m ogelijkheid is niet s a n d e r s, d a n d e d e n k b a a r h ei d e n aa n d e afgrijselijke de n k b a ar heid zij n sin d s die n o n telbare offer s gevalle n. Het z o u de n k b a ar zij n, d a t d e m e n s e n re d elijk ko n d e n wo r de n, d e n k b a a r, d a t z e h e t c h ris te n d o m e rke n n e n, d e n k b a a r, d a t z e zic h voor h e t goe de z o u d e n late n be ziele n e n z e d elijk wer d e n, d e n k b a a r, d a t z e alle n in d e sc h oo t va n d e ke r k vluc h te n, d e n k b a a r, d a t z e niet s s t a a t sgevaa rlijk s b e d e n k e n, s p re ke n e n d oe n, d e n k b aa r, d a t z e ge h o o r z a m e o n d e r d a n e n z o u d e n k u n n e n zij n; d a a r o m ec h te r, o m d a t h e t d e n k b a a r wa s, wa s h e t — z o lui d d e d e co ncl u sie — m o g elijk e n ver de r, o m d a t h e t voor d e m e n s m o gelijk wa s (en hier ligt h e t b e d rieglijke: o m d a t h e t voor mij z elf d e n k b a a r is, is h e t voor de m e ns m o g elijk), z o z o u d e n z e m o ete n zij n, z o wa s h u n roeping; e n ein delijk — allee n m a a r n a a r d e z e r oe pi ng, allee n m a a r als geroepe ne, h eeft m e n d e m e n s e n te n e m e n, nie t “zo als z e zij n, m a a r z o als z e m o e t e n zij n.”
193
En d e ver de re co nclu sie? Niet d e ee nling is d e m e n s, m a a r ee n ged ac hte, d e m e n s is ee n ideaal, waa r t oe d e ee nling zic h n u ee n m a al nie t z o ver h o u d t, als h e t kin d t o t d e m a n, m a a r als ee n krijt s ti p t o t ee n d e n k be el dige p u n t, of als ee n - ein dig sc he p sel t o t d e ee uwige sc he p p e r, of volge n s ee n nie uwe r in zic h t, als h e t exe m pla ar t o t d e s o o r t. Hier ko m t d a n d e ver he erlijking va n d e “me n s h ei d” t e voo r sc hijn, d e “ee uwige, o n s t e rfelijke”, te r wier eer (in m a j o re m h u m a nit a tis gloria m) d e ee nling zic h m o e t o p offere n e n zij n “on s te rfelijke r o e m” d a a ri n m o e t vin d e n, voor d e “me n s h ei d sgees t” iet s ge da a n t e h e b be n. Dus h e er se n d e de n ke n de n in d e werel d, z ola ng d e p ries te r - of sc h o ol m ee s te r tij d d u u r t e n wa t zij zic h in de n ke n, d a t is m o g elijk, wat d u s m o gelijk is, d a t m o e t verwe z e nlijk t wor de n. Ze bede n ke n ee n m e n s e ni d e aal, d a t voo rlo pig allee n in h u n ge d ac h te n werkelijk is; m a a r z e be d e n ke n ook d e m o gelijk h eid va n d e ui tvoe ring erva n e n h e t valt niet t e be s t rij de n, d e uitvoe ri ng is wer kelijk - d e n k b aa r, z e is ee n - idee. Echter ik e n jij, wij m oge n weliswaa r m e n s e n zij n, wa arva n ee n Kru m m a c h e r (theoloog, 1 7 6 7 - 18 4 5) ka n de n ke n , d a t wij n og goe d e ch ris te n e n z o u d e n k u n n e n wor d e n; m a a r als hij o n s d a a r t oe z o u wille n “bewerke n”, z ulle n we h e m wel d r a voelba ar m a k e n, d a t o n z e ch ris telijkheid allee n m a a r de n k b a a r, voo r h e t overige ec h te r o n m o gelijk is: hij z o u, grijn s d e hij o n s s tee d s m a a r wee r m e t zij n o p d ri nge rige ge d ac h te n, zij n “goe d e geloof,” a a n, m o e t e n ervare n, d a t wij h ele m a al nie t h o eve n t e wo r d e n, wa t wij nie t m oge n wor de n. En z o gaa t h e t ver de r, ver b ove n d e vro m e n e n vro o m s t e n uit. “Als alle m e n s e n re d elijk z o u d e n zij n, als alle n h e t j uis te z o u d e n d o e n, als alle n d o o r d e m e n s e nlief d e gelei d z o u d e n wor de n, e n z.!” Rede, rec h t, m e n s e nlief d e e n z. wo r d e n h e n als d e r oe pi ng va n d e m e n s, als d oel va n h u n s t r eve n voo r oge n ge h o u d e n. En wa t be te ke n t re d elijk zij n? Zich zelf o n d e rvrage n? Nee, d e re d e is ee n b oek vol we t te n, die alle m a al t ege n h e t egoïs m e zij n gesc h reve n. De gesc hie de ni s t o t n u t oe, is d e gesc hie d e nis va n d e geestelijke m e n s. Na d e p e rio d e va n d e zi n n elijk hei d begin t d e eige nlijke gesc hie de nis, d.w.z. d e p e rio d e va n h e t gee s t elijke, va n d e gees telijkhei d, o n zi n n elijk h eid, b ove n zi n n elijk h eid, o n zi n nig hei d. De m e n s b egin t n u iet s te wille n zij n e n te wo r d e n. Wat? Goe d, m o oi, waa r; late r z e d elijk, vroo m, welgevallig e n z. Hij wil ee n “rec h tvaa r dige m e n s”, “iets goe d s” uit zic h z elf m a k e n. De m e n s is zij n d o el, zij n m o e t e n, zij n be s t e m mi ng, r o e pi ng, o p gave, zij n – idea al: hij is voor zic h z elf ee n t o e k o m s tige, iet s b uite n d e z e werel d. En wa t m a a k t va n h e m ee n “ec hte ke rel”! Het waa r - zij n, goe d - zij n, z e d elijk - zij n e n d e rgelijke. Nu kijkt hij ie de ree n sc heel a a n, die nie t h e t z elf de “wat” er ke n t, d e z elf de z e d elijk hei d z oe k t, h e t z elf de geloof h eef t: hij verjaag t d e “se p e r a tis te n, ke t te r s, se k te n” e n z. Gee n sc ha a p, gee n h o n d, d o e t m o eite, o m ee n “ech t sc h a a p, ee n ec h t e h o n d” te wo r d e n; voor gee n e nkel dier sc hijn t zij n we z e n ee n o p g ave, d.w.z. als ee n beg ri p, d a t h e t re alise re n m o e t. Het realiseer t zic h, te rwijl h e t zic h z elf uitleeft, d.w.z. o plo s t, verga a t. Het verla ngt nie t, iet s a n ders te zij n of te wor d e n, h e t is h e t. Wil ik jullie a a n r a de n, o p d e diere n t e lijke n? Dat jullie diere n m o e te n wor d e n, d a a r k a n ik jullie ec h t niet t oe aa n m o e dige n, o m d a t d a t weer ee n t a a k, ee n ideaal z o u zij n. (“in vlijt, is d e bij jullie d e b a a s”.) Ook z o u h e t h e t z elf d e zij n, d a t m e n va n d e diere n z o u we n s e n, d a t z e m e n s e n z o u d e n wor d e n. Jullie n a t u u r is n u ee n m a al ee n m e n s elijke, j ullie zij n m e n s elijke n a t u re n, d.w. z. m e n s e n. Maar j uis t o m d a t jullie d a t al zij n, h o eve n j ullie h e t nie t m e e r t e wor de n. Ook diere n wo r d e n “ge d re s s eer d” e n ee n ge d re s see r d
194
dier d oe t allerlei o n n a t u u rlijks. Nu is ee n ge d re s see r d e h o n d o p zic h nie t s b e t er s, d a n ee n n a t u u rlijke, e n h eeft er gee n voo r d eel bij, wa n n ee r hij voor o n s aa nge n a m e r in d e o m ga ng z o u zij n.. Van o u d s h e r wa re n d e p oginge n in z w a ng, alle m e n s e n t o t z e d elijke, re d elijke, vro m e, m e n s elijke e n d e rgelijke “we z e n s t e vor m e n”, d.w.z. d e d r e s s u u r. Ze le de n sc hi p b re u k o p d e o n be dwi ngba re ikheid, o p d e eige n n a t u u r, o p h e t egoïs m e. De afgeric h te n be reike n n o oit h u n ideaal e n b elijde n allee n m a a r m e t d e m o n d d e ver h eve n gro n d slage n, of legge n ee n belijde nis, ee n geloofs belij de nis af. Te n o p zic h te va n d e z e belij de ni s m o e t e n zij zic h in he t leve n “alle m a al als z o n d a a r s b e sc h o u we n” e n blijve n va n h u n idea al verwij de r d, zij n “zwak ke m e n s e n” e n lo p e n r o n d m e t h e t be sef va n d e “me n s elijke z w a k h ei d.” An de r s is h e t wa n n ee r jij nie t ee n idea al, als jij je “be s te m mi ng” n aja agt, m a a r jez elf o plos t, z o als d e tij d alles o plos t. De o plo s si ng is nie t jo uw “be s te m mi ng”, o m d a t h e t t ege nwoo r dige is. Toc h h eeft d e o n twikkeling, d e religiositeit va n d e m e n s e n, h e n wel vrijge m a a k t, ec h t e r allee n m a a r vrij va n d e e ne m e e s te r, o m h e n a a n ee n a n d e re over t e levere n. Mijn begeer te n h e b ik d o o r d e r eligie lere n b e dwinge n, d e tege n s t a n d va n d e wereld b r eek ik d o o r list, die mij d o o r d e we te n sc ha p aa n d e h a n d wo r d t ge d a a n; z elfs gee n m e n s die n ik: “Ik be n va n gee n e n kel m e n s k n ec h t”. Maar d a n k o m t h e t: je m o e t Go d m e e r ge ho or z a m e n d a n d e m e n s e n. Net z o be n ik wel vrij va n d e o n r e d elijke b e s te m mi ng va n mij n d rifte n, m a a r ge h oor z a a m d e m e e s te re s: versta n d . Ik h e b d e “gee s te lijke vrijheid”, “vrijhei d va n d e gees t” gewo n n e n. Daa r d o o r b e n ik juist o n d e r d a nig a a n d e gee s t gewo r de n De gee s t beveelt m e, h e t ver s t a n d leid t m e, zij zij n mij n leide r s e n gebie de r s. De “re delijke n”, d e “die n a re n va n d e gees t” h e e r s e n. Maar als ik ec h te r gee n vlees be n, d a n be n ik ook ec h t gee n gees t. Vrijheid va n d e gee s t is k n ec h t sc h a p va n m ij z elf, o m d a t ik m e e r be n d a n gees t of vlee s. Zon de r twijfel he ef t d e o n twikkeling m ij t o t ee n m a c h tige ge m a a k t. Ze h e ef t m e m a c h t over alle a a n drifte n gegeve n, z owel ove r d e d rifte n va n mij n n a t u u r als over d e verla nge n s e n gewel d d a dig he de n va n d e wereld. Ik weet e n h e b d o o r d e o n twikkeling d e kr ac h t gekrege n, o m m e d o o r gee n va n m ij n begee r te n, lu s te n, o pwellinge n, e n z. h oeve n t e late n dwi nge n. Ik be n h u n - m e ester; o p d e z elf de m a nier wo r d t ik d o o r d e we te n sc h a p p e n e n k u n s te n, m e e s te r over d e weer b a r s tige wereld, waa r z e e e n a a r d e a a n m o e t e n ge h oo r z a m e n e n z elfs d e s te r re n re ke n sc h a p a a n m o e t e n aflegge n. De gee s t h eef t m e t o t m e e s t er ge m a a k t. — Maar over d e gee s t z elf h e b ik gee n m a c h t. Van d e religie (ontwikkeling) leer ik wel d e mi d d ele n te r “overwin ni ng va n d e werel d”, m a a r niet, h oe ik ook God ka n be dwinge n e n zij n m e e s te r k a n wor d e n; wa n t “Go d is gees t”. En d e gee s t, waa r ik nie t m e e s t e r over k a n wor d e n, k a n d e m e e s t versc hille n d e ge d a a n te n h e b be n: hij ka n God h e t e n of volksgee s t, s t a a t, fa milie, re d e, o o k — vrij hei d, m e n s elijk hei d, m e n s. Ik n ee m, wa t ee uwe n be sc h aving m ij h e ef t ver sc h af t, in d a n k af; niet s d a a rva n wil ik weggooie n e n o pgeve n; ik h e b nie t voo r nie t s geleef d. De e rva ri ng, d a t ik m a c ht over m ij n n a t u u r h e b e n nie t d e slaaf va n m ij n b egeer te n h o ef te zij n, z al voo r mij z elf nie t verlore n gaa n; d e ervaring, d a t ik d o o r b e sc h aving s mi d d ele n d e werel d k a n b e dwinge n, is te d u u r gekoc h t, d a n d a t ik h a a r z o u k u n n e n verge te n. Maar ik wil n og m e e r. Men vraagt, wa t ka n d e m e n s wor d e n, wat k a n hij t o t s t a n d b re n ge n, welke s p ulle n ka n hij zic h ver sc h affe n e n m e n s t elt h e t h o og s te voo r alle n als r oe pi ng vas t. Als z o u voo r m ij z elf alles m o gelijk zij n!
195
Wan nee r m e n ie m a n d a a n ee n ver slaving, ee n h a r t s t oc h t e n z., te n gro n d e zie t gaa n (b.v. a a n sj ac he r z uc h t, jaloe r s hei d), d a n o n t s t a a t h e t verla nge n, h e m uit d e z e b e z e te n h ei d t e verlos se n e n h e m m e t d e “zelfoverwin ning” b e h ul p z a a m te zij n. “We wille n ee n m e n s va n he m m a ke n”! Dat z o u ec h t m o oi zij n, als nie t m e t ee n ee n a n d e re b e z e te n h ei d in d e plaa t s va n d e vroege re gebr ac h t z o u wor d e n. Van d e gel d z uc h t b evrij d t m e n ec h te r d e k nec h t e rva n allee n, o m h e m a a n d e vroo m h ei d, d e h u m a niteit of welk a n d e r p ri nci pe d a n ook ove r te levere n e n h e m o p nie uw n a a r ee n v ast sta n d p u n t te ver plaa t s e n. De ze ver plaa t si ng van ee n be pe r k t s t a n d p u n t n a a r ee n m e e r ver heve n blijk t uit d e volge n de woor de n: d e zi n ne n m o ge n nie t o p h e t verga n kelijke, m a a r allee n o p h e t o nverga n kelijke zij n gerich t, nie t o p h e t tij d elijke, m a a r o p h e t ee uwige, a b s ol u te, go d d elijke, h e t z uiver m e n s elijke e n z. — o p h e t geestelijke. Men z a g z ee r s p oe dig in, d a t h e t nie t o nver sc hillig is, waa r m e n zij n h a r t a a n o p h a ng t, of waa r m ee m e n zic h be zigho u d t: m e n o n d e r ke n d e d e b ela ngrijk h ei d van h e t onder wer p. Een bove n d e bij z o n d e r h ei d van d e di nge n ver h eve n o n d e rwer p is h e t w e z e n va n d e di nge n; ja h e t we z e n is allee n h e t d e n k b a re er a a n, is voo r d e d e n k e n d e m e n s. Richt d a a r o m nie t la nger je zi n ne n o p d e din ge n , m a a r je ged ac hte n o p h e t w e z e n . “Zalig zij n zij, die niet zie n e n t oc h gelove n”, d.w.z. z alig zij n d e de n ke n de n , wa n t die h e b be n m e t h e t o n zic h t ba re te d o e n e n gelove n erin. Maar o o k ee n o n d e rwe r p va n he t d e n ke n, d a t ee uwe nla ng ee n we z e nlijk s t rij d p u n t uit m a a k te, k o m t e r te n slo t te o p uit, d a t h e t “niet m e e r d e m o eite waa r d is, er over t e s p re ke n” Dat z ag m e n in, m a a r t egelijker tij d be hiel d m e n s tee d s weer ee n o p zic h z elf gel dige b ela ng rijk h eid va n h e t o n d e rwe r p, ee n a b s ol u te waa r d e erva n voo r oge n, alsof nie t voo r h e t kin d d e p o p, voo r d e Turk d e Kora n h e t bela ngrijks te z o u zij n. Zola ng ik voo r mij z elf nie t h e t e nige bela ngrijke be n, m a a k t h e t nie t uit, va n welk o n d e rwe r p ik “veel we ze nlijk s” m a a k e n allee n m a a r mij n grote r of kleiner m isdrijf er t ege n, is va n waa r d e. De graa d va n mij n af ha n kelijkheid e n o n d e rwor pe n h ei d geeft h e t s t a n d p u n t van mij n die n s t b a a r h ei d aa n, d e gra a d va n m ij n be z o n diging, geeft d e m a t e va n mij n eige n - aa r d aa n. Uitein d elijk m o e t m e n ec h te r zic h eige nlijk alles “uit h e t h o of d wete n te slaa n”, gewoo n o m te k u n n e n - insla pe n. Niet s m a g o n s b e zig h o u d e n, waa r wij o n s nie t m e e be zig ho u d e n: d e eer z uc h tige ka n zij n eer z u c h tige pla n n e n nie t o n tlo p e n, d e go dvr uc h tige nie t d e ge dac h t e n a a n Go d; gek te e n b e z e te n h ei d k o m e n o p h e t z elf d e n ee r. Zijn we z e n re alisere n of overee n ko m s tig d e b e teke nis e rva n willen leve n, wa t voo r d e gelovige in God z oveel als “vroo m” zij n b e teke n t, voo r d e m e n s h ei dgelovige “me n s elijk” leve n h e e t, ka n zic h allee n m a a r d e zi n n elijke e n z o n dige m e n s voo r n e m e n, d e m e n s. z ola ng hij t u s s e n zi n n elijk ge n o t e n zielevre d e d e b a nge ke u z e h eef t, d e m e n s, z ola ng hij ee n “ar m e z o n d a a r” is. De c h ris te n is niet s a n d e r s d a n ee n zi n n elijk m e n s, die, t e rwijl hij va n h e t h eilige o p d e h o og te is e n zic h erva n b ew u s t is, d a t hij h e t z elf sc he n d t, in zic h z elf ee n a r m e z o n d a a r zie t; zi n n elijk h eid als “zo n dig h eid” wete n, d a t is h e t c hris telijk bew u s t zij n, d a t is d e Chris t u s z elf. En wa n n e er n u “zo n d e” e n “zo n dighei d”, d o o r d e nie uwe re n nie t m e e r in d e m o n d wor d e n ge n o m e n, m a a r in plaa t s d a a rva n “egoïs m e”, “zelf z uc h t”, eige n b ela ng” e n d e rgelijke, h e n be zig h o u d t, als d e d uivel in d e “on m e n s” of “egoïs tisc he m e n s” ver t aal d wo r d t, is d a n d e c h ris te n nie t eve ngoe d a a nwe zig als voor he e n? Is d e o u d e twee s p alt t u s s e n goe d e n kwa a d, nie t ee n rec h te r ove r o n s, d e m e n s, ee n r oe pi ng, d e r oe pi ng zic h z elf t o t m e n s t e m a k e n, niet gebleve n? Noe m t m e n he t nie t m e e r r oe pi ng, m a a r “taa k” of o o k wel “plich t”, d a n is d e z e n a a m sver a n d e ri ng h ele m a al j uis t, o m d a t “de m e n s” nie t z o al s God ee n
196
p e r s o o nlijk we z e n is, d a t “roe pe n” k a n; m a a r b uite n d e z e n a a m blijft d e z a a k bij h e t o u d e. Iede ree n h eeft ee n ver h o u di ng te n o p zic h te va n d e o bjec te n e n in werkelijk h ei d ver h o u d t ie de ree n zic h d a a r a n d e r s tege n over. Late n we als voor beeld d a t b oe k n e m e n, waa r miljoe ne n m e n s e n twee d ui z e n d ja re n ee n ver h o u di ng m e e h e b b e n, d e bijbel. Wat is, wa t was h e t voor ee n iede r? Ongetwijfeld allee n m a a r d a t, wat hij erv a n m a a k te! Wie er h ele m a al niet s va n m a a k t, voor h e m is h e t h ele m a al niet s; wie h e t als ee n a m ule t gebr uikt, voor h e m h e eft h e t allee n m a a r d e waa r d e, d e be tek e nis va n ee n t ove r mi d d el; wie, z o als ki n de re n, e r m e e s pe elt, voo r h e m is h e t nie t s a n d e r s d a n s p eelgoe d, e n z. Nu verla ng t h e t c hris te n d o m, d a t h e t voor allen h et z elfde z o u zij n, z oie t s als h e t h eilige b oek of d e “heilige sc h rift.” Dat be te ke n t z oveel, als d a t h e t in zic h t va n d e c h ris te n e n, ook d a t va n d e a n de re n m o e t zij n, e n d a t nie m a n d zic h a n d e r s tege n ove r d a t o bject z o u m o ge n ge d r age n. Daar m e de wo r d t d a n d e eige n - aa r d va n d e ver h o u di ng ver nietig d e n ee n zi n, ee n m e n t aliteit, als d e “ware”, d e “allee n ware” vas tge s tel d. Met d e vrijhei d, va n d e bijbel m a ke n, wa t ik e rva n wil m a k e n, wo r d t d e vrijhei d va n h e t m a k e n in ie de r geval bele m m e r d, e n in plaa t s d a a rva n d e d w a ng va n ee n in zic h t of van ee n o o r d e el ges tel d. Wie h e t oor d eel z o u velle n, d a t d e bijbel ee n la ng d u rige d w aling va n d e m e n s h ei d is, oo r deelt m i s d a dig. Inde r d a a d oo r de elt h e t kin d, d a t d e bijbel aa n flar d e n sc h e u r t of d a a r m ee s p e elt. De Inca Ata h u al p a, die er zij n oo r o plegt e n h e m verac h telijk wegwer p t, o m d a t hij s t o m blijft, d ac h t eve n juis t over d e bijbel, als d e p ries te r, die h e m als h e t “woor d Go d s” a a n p rijs t, of d e criticus, die h e m ee n m a a k s el van m e n s e n h a n d e n n o e m t. Wan t h oe we m e t d e di nge n o m s p ri nge n, d a t is d e z a a k va n o n s goe d d u n k e n, o n z e willeke ur: we gebr uike n z e n a a r h artelust, of d ui delijker, we geb r uike n z e, z o als we j uis t k u n n e n. Waar ja nke n d a n d e p rie s te r s ove r, als z e zie n, h o e Hegel e n d e s p ec ulatieve t h e ologe n uit d e inh o u d va n d e bijbel s p ec ula tieve ge d ac h te n m a k e n? Juis t o m d a t zij er n a a r h a r t elu s t va n alles uit h ale n of er “willeke u rig m e e t e werk gaa n”. O m d a t we ec h te r alle n in h e t be h a n d ele n va n d e o bjecte n willeke u rig blijke n t e zij n, d.w.z. e r z o m e e o m ga a n, als h e t o n s h e t b e s t bev alt, n a a r o n s goed d u n ke n (de filos o of bevalt nie t s z o z e e r, als wa n n ee r hij in alles ee n “idee” k a n be s p e u r e n, z o als h e t d e go dvr uc h tige bevalt, d o o r alles, d u s b.v. d o o r h e t h eilig ho u d e n va n d e bijbel, zic h Go d t o t vrie n d t e m a ke n): z o o n t m o e t e n we n e rge n s z o’n pij nlijke willeke u r, ee n z o vree s aa njage n de gewel d d a dig heid, ee n z o’n d o m m e d wa ng, als juist o p h e t ge bie d va n o n z e - eige n willeke ur. Ha n dele n w e willeke u rig, als we d e h eilige o n d e rwe r p e n z u s of z o o pva t te n, h oe z o u d e n we h e t d a n d e p rie s te rgee s t e n kwalijk k u n n e n n e m e n, wa n ne er zij h e t o n s eve n willeke u rig op h u n m a nier n e m e n, e n o n s h e t ke t te rv u u r of ee n a n d e re s t r af, b.v. d e - ce n s u u r waar dig ac h t e n? Wat ee n m e n s is, d a t h a alt hij uit d e di nge n; “zoals jij d e werel d b e sc h o uw t, z o kijk t d e wereld n a a r jo u”. Hier ka n m e n m e t e e n d e wij z e r a a d uit h ale n: je m o e t h a a r allee n m a a r “juis t e n o n beva nge n” e n z. bekijke n. Alsof h e t kin d nie t “juis t e n o n b eva nge n” d e bijbel be kee k, t oe n h e t e r ee n s t u k s p eelgoe d va n m a a k t e. Die wij ze r a a d geeft b.v. Feue r bac h o n s. De di nge n be kijkt m e n n e t j uis t, als m e n er uit h a alt, wat m e n wil (on d e r di nge n zij n hier objec te n, eige nlijk voo rwer p e n b egre p e n, z o als Go d, o n z e m e d e m e n se n, ee n liefje, ee n b oe k, ee n die r, e n z). En d a a r o m zij n d e di nge n e n h u n be oor d eling niet h e t voor n a a m s t e, m a a r ik b e n h e t, m ij n wil is h e t. Men wil ge d ac h t e n uit d e di nge n te voor sc hijn r oe pe n, wil re d e in d e werel d o n t d e k ke n, wil h eilighei d in h a a r h e b be n: d a a r o m z al m e n h e t vin d e n. “Zoek t e n gij z ul t vin d e n.” Wat ik wil z oe ke n, d a t be p a al ik: ik wil m e b.v. uit d e bijbel s tic h ting h ale n: h e t is t e vin d e n; ik wil d e bijbel
197
gro n dig le ze n e n o n d e r z oe ke n: e r z al ee n gro n dig o n d e r ric h t e n k ritiek voor mij z elf o n t s t a a n— volge n s mij n k rac h te n. Ik kies d a tge n e, wa ar mij n zi n n a a r s t a a t e n kie ze n d blijk ik willeke u rig. Hieraa n k n o o p t zic h h e t in zic h t, d a t elk o o r d eel, d a t ik over ee n o bject vel, h e t schepsel va n mij n wil is, e n o p nie uw leid t d a t in zic h t mij e r t oe, d a t ik m e z elf niet aa n d a t schepsel, d a t oo r d eel, verlie ze n m o e t, m a a r d e sc he p p e r m o e t blijve n, d e o o r d ele n d e, die s tee d s o p nie uw sc he p t. Alle p r e dika te n va n d e voo rwer p e n zij n m ij n uit s p r a k e n, m ij n oo r dele n, mij n - sc he p pi nge n. Wille n z e zic h va n m ij los r u k ke n, e n iet s voo r zic h z elf zij n, of mij h ele m a al im p o n e re n, d a n h e b ik nie t s h a a s tiger s te d o e n, d a n z e in h u n niet s, d.w.z. in mij, d e sc he p p e r, t e r ug te n e m e n. God, Ch ris t u s, Drie - ee n h ei d, z e d elijk hei d, h e t goe de e n z. zij n z o’n sc h e p s els, waa rva n ik m e nie t z o m a a r m o e t veroorlove n t e z egge n, d a t z e waa r h e d e n zij n, m a a r o o k niet, d a t z e vergissi nge n zij n. Zoals ik ee n s h u n be s t a a n gewild e n ge dec re teer d h e b, z o wil ik h u n o o k nie t - zij n eve nee n s m oge n wille n; ik m a g z e m e nie t ove r h e t h o of d late n groeie n, m a g nie t d e z w a k h ei d h e b be n, iet s “abs ol u u t s” ui t h e n t e late n wor d e n, waa r d o o r z e veree uwig d e n a a n m ij n m a c h t e n be d oeling wo r d e n o n t t r o k ke n. Daar m e e z o u ik in h e t stabiliteitsprincipe vervalle n, h e t eige nlijke leve n s p ri ncipe va n d e religie, die h e t zic h e r a a n gelege n laa t ligge n, “onaa n t a s t b a re h eilig d o m m e n”, “ee uwige waa r h e d e n,” k o r t o m iet s “heiligs” te creëre n e n jo u h e t jo uwe t e o n t t re k ke n. Het objec t m a a k t o n s d o o r zij n heilige ge d a a n t e eve n z e e r t o t b e z e te n e n, als d o o r zij n o n heilige; als bove n zi n nelijk object eve n z ee r, als zi n n elijk. Op b ei de n b e t re k t zic h d e begeer te of z uc h t, e n o p d e z elf de t r ee s t a a n gel d z u c h t e n h e t vu rig verla nge n n a a r d e h e m el. Toe n d e verlichte r s d e m e n s e n voor d e zi n n elijke we rel d wilde n win n e n, p r e dikte Lavate r he t vurig verla nge n n a a r h e t o n zic h t b a re. A a n doe nin g willen s o m mige n te voor sc hijn r oe pe n. a a n doe nlijk heid d e a n d e re n. De o pva t ting va n d e o n d e rwe r p e n is ee n t o t a al versc hille n d e, z o als God, Ch ris t u s, d e wereld e n z. o p d e m e e s t versc hille n d e wij ze wer d e n e n wo r d e n o p gevat. ideree n is d a a ri n ee n “an de r s d e n ke n d e” e n n a bloe dige gevech te n h eeft m e n ein d elijk z oveel be reikt, d a t d e tege n overge s tel de in zic h te n ove r éé n e n h e t z elf de o n d e rwe r p nie t m e e r als ke t te rije n waa r d e d o o d s t r af o p s t a a t, vero o r d eel d wo r d e n. De “an d er s d e n k e n d e n” d ul de n elka n d e r. Allee n, waa r o m z o u ik allee n m a a r a n d e r s ove r ee n z a a k d e n k e n, waa ro m nie t he t a n d e r s de n ke n t o t d e s pit s d rijve n, n a m elijk t o t h e t, h ele m a al niet s m e e r va n d e z a a k d e n ke n, d u s h a a r niet s te d e n k e n, h a a r t e ver plet te re n? Da n k o m t d e opv atting va n z elf a a n zij n ein d, o m d a t er nie t s m e e r o p t e vat te n is. Waaro m z o u ik wel z egge n: God is nie t Alla h. nie t Brah m a, niet Je h ova, m a a r - Go d; waa r o m ec h ter nie t: God is nie t s, d a n ee n mi sleidi ng? Waaro m b r a n d m e r k t m e n mij, als ik ee n “go dlooc he n a a r” be n? O m d a t m e n h e t sc he p s el b ove n d e sc h e p p e r plaa t s t (“ze e re n e n die ne n h e t sc he p sel m e e r d a n d e sc h e p p e r z elf”) e n ee n h eerse n d o bjec t n o dig h e ef t, waa r d o o r h e t s u bject aa r dig onderd a nig die n t. Ik m o e t m e o n der h e t a b s ol u te b uige n, ik m o et he t. Door h e t “rijk va n d e ge dac h t e n” h eef t h e t c h ris te n d o m zic h volto oi d, d e ge d ac h te is die inne rlijk hei d, waa ri n alle lichte n va n d e wereld uit d ove n, alle b e s t a a n b e s t a a nloo s wor d t, d e innerlijke m e n s (het h a r t, h e t h o of d,) alles in alles is. Dat rijk va n d e ge d ac h t e n wac h t o p zij n verlos sing, wac h t als d e sfinx uit h e t r aa d s el va n Oe di p oe s, z o d a t ein delijk zij n d o o d intr ee d t. Ik b e n d e ver nie tiger va n zij n b e s t a a n, wa n t in h e t rijk va n d e sc he p p e r o n twikkelt zic h gee n eige n rijk m e e r, gee n s t a a t in d e s t a a t, m a a r ee n sc he p s el va n mij n sc he p p e n d e - ge d ac h telo o s h ei d. Allee n tegelijk e n t e z a m e n m e t d e vers t a r d e, de n ke n de werel d, ka n d e ch ris te nwe rel d, h e t c h riste n d o m e n d e religie z elf, te n gro n d e ga a n; e n als d e ge d ac h te n ein dige n, b e s t a a n er gee n gelovige n m e e r.
198
Voor d e d e n ke n d e is zij n d e n ke n ee n “ver heve n a r b ei d, ee n h eilige b e zig heid” e n h e t be r u s t o p ee n vas t geloof, h e t geloof in d e waa r h ei d. Te n ee r s te is h e t bi d d e n ee n h eilige be zig heid, vervolge n s ga at d e z e h eilige “aa n d ac h tig hei d” in ee n vers t a n d elijk e n re s o ne re n d “de n ke n” over, d a t ec h te r eve nee n s in d e “heilige waa r h ei d” zij n o nver z e t telijke geloofs ba sis be h o u d t e n allee n m a a r ee n wo n d e r b a a rlijke m a c hi ne is, die d e gees t va n d e waa r hei d in zij n die n s t o p wi n d t. Het vrije d e n k e n e n d e vrije we te n sc h a p h o u d e n m ij z elf be zig — wa n t nie t ik b e n vrij, nie t ik h o u m e b e zig, m a a r h e t d e n ke n is vrij e n h o u d t mij be zig — m e t d e h e m el e n h e t h e m else of “go d d elijke”, wa t eige nlijk wil z egge n, m e t d e werel d e n h e t werel d se, allee n m a a r m e t ee n “an d e r e” wereld; h e t is allee n m a a r d e o m ke ri ng e n ee n k r a n k zi n nig wo r d e n va n d e wereld, ee n be zig ho u d e n m e t h e t w e z e n va n d e werel d, d a a r o m ee n k r a n k zin nig heid. De d e n k e r is blin d voor d e o n mi d d ellijkheid va n d e di nge n e n nie t in s t a a t z e m e e s te r te wo r d e n: hij ee t nie t, d ri nk t niet, ge niet nie t, wa n t d e e te n d e e n d ri n ke n d e is n o oit d e d e n k e n d e, die vergee t e te n e n d ri nke n, zij n leve n s o n d e r h o u d, d e z o rg voo r voe di ng s e n z., voo r h e t d e n ke n; hij vergee t h e t z o als d e bi d d e n d e h e t o o k vergee t. Daar o m lijkt hij voo r d e k rac h tige n a t u u r z o o n o p ee n rare s n uite r, ee n d w a a s, t e rwijl hij h e m tegelijke r tij d voo r h eilig a a n zie t, z o als d e o u d e n d e r a z e n d e n b e sc h o u w d e n. Het vrije d e n k e n is r a z e r nij, o m d a t h e t ee n z uivere be weging v a n de in nerlijk heid, d e lo u te r in nerlijke m e ns , die d e overige m e n s leidt e n regelt, is. De sja m a a n e n d e s p ec ula tieve filos o of verbeeld e n d e o n d e r s te e n bove n s te s p o r t va n d e t r a pla d d e r va n d e innerlijke m e n s, va n d e Mongool. Sja m a n e n e n filos ofe n vec h te n m e t s p o k e n, d e m o n e n, geesten , go d e n. Van d a t vrije d e n ke n t o t a al ver sc hille n d e, is h e t eige n d e n k e n, m ij n d e n k e n, h e t d e n ke n, d a t mij nie t leid t, m a a r d o o r mij z elf geleid t, voo r tge z e t of afge b r o ke n wo r d t, n a a r h e t mij z elf goe d d u n k t. Dat eige n d e n k e n o n d e r sc h ei d t zic h va n h e t vrije d e n k e n o p d e z elf de wij ze, als d e eige n zi n n elijk h ei d, die ik n a a r eige n goe d d u n k e n bevre dig, va n h e t vrije, ba n d elo z e, h e t ik, waar ik o n d e r b e z wijk. Feue r bac h p oc h t in zij n “Gr u n d s ä t z e n d e r Philos o p hie d e r Zuk u n f t” s t ee d s o p h et zij n . Daarin blijft ook hij, bij alle vija n d sc h a p t ege n Hegel e n d e a b s ol u te filos ofie, in d e a b s t r ac tie s t e ke n; wa n t “he t zij n” is a b s t r actie, z o als z elfs h e t “ik”. Allee n ik be n niet allee n a b s t r ac tie, ik be n alles in alles e n d a a r o m z elf a b s t r ac tie of nie t s, ik b e n alles e n niet s; ik be n nie t lou te r ee n ge d ac h te, m a a r ik b e n t egelijker tij d vol ge d ac h te n, ee n ge d ac h t ewerel d. Hegel veroor d eelt h e t eige ne, h e t mij n e, d e - “me ni ng”. Het “ab solu t e d e n ke n” is d a t d e n ke n, d a t vergee t, d a t h e t m ij n d e n k e n is, d a t ik d e n k e n d a t allee n m a a r d o o r mij z elf be s t a a t. Als ik ec h te r, verslin d ik h e t mij ne weer, ik b e n e r m e e s te r va n, h e t is allee n m a a r mij n m e ni n g , die ik elk oge n blik k a n ver a n dere n , d.w. z. ver nietige n, in m ij z elf te r ug ka n n e m e n of ka n ver te re n. Feuer b ac h wil h e t “ab s olu te d e n ke n” va n Hegel d o o r h e t onover wo n ne n zijn verslaa n. Het zij n is ec h te r d o o r m ij z elf z o goe d overwo n n e n als h e t d e n ke n. Het is m ij n zi n [zijn?], z o als al m ij n d e n k e n. Daar bij ko m t Feuer bac h n a t u u rlijk nie t ver d e r, d a n t o t h e t o p zic h z elf t riviale b e t o og, d a t ik voor alles d e zin ne n n o dig h e b, of d a t ik d e z e o rg a n e n nie t h ele m a al k a n mi s s e n. Nat u u rlijk ka n ik nie t d e n ke n, als ik nie t zi n n elijk b e s t a. Allee n h e b ik voo r h e t d e n k e n, n e t als voor h e t ervare n, d u s voo r h e t a b s t r ac te z o als voo r h e t zi n n elijke, vóó r alle di nge n mij z elf n o dig, e n wel m ij z elf, d a t h eel be p a al de, mij z elf d e u nieke. Zou ik nie t die b.v. Hegel, zij n, d a n z o u ik d e werel d niet z o als ik er n u n a a r kijk b e kijke n, ik z o u d a n niet uit h a a r d a t filosofisc he sy s t ee m h ale n, d a t ik n u als Hegel er uit h a al, e n z. Ik z o u d a n wel zi n ne n h e b be n, z o als d e a n d e re m e n s e n die o o k h e b b e n, m a a r z o u die niet gebr uike n, z o als ik h e t n u d oe. Zo wor d t d o o r Feuer bac h Hegel h e t verwijt ge m a a k t, d a t hij d e t aal mi s b r uik t, o m d a t hij o n d e r veel woor de n iets a n d e r s vers t aa t, d a n waa r h e t n a t u u rlijk b ew u s t zij n z e voo r
199
h o u d t, e n t oc h begaa t ook hij d e z elf d e fo u t, als hij h e t” zi n n elijke” ee n z o p r o mi ne n t e be te ke nis geeft, z o als hij niet gewe n d is. Zo h e e t h e t o p bl z. 6 8 - 6 9 “he t zi n n elijke m o e t niet h e t p r ofa ne, ge dac h t elo z e, h e t voor d e h a n d ligge n d e, h e t va n z elf begrij p elijke, zij n”. Is h e t ec h te r h e t h eilige, h e t ge d ac h tevolle, h e t ver b o rge n ligge n d e, h e t zic h d o o r zic h z elf begre pe ne.” Het is ec h te r h e t h eilige, h e t ge d ac h tevolle, h e t verb o rge n ligge n de, d a t allee n m a a r d o o r m i d d el va n h e t b eg rij pelijke – d a n is h e t d u s nie t m e e r d a tge ne, wa t m e n h e t zi n nelijke n o e m t. Het zi n n elijke is allee n m a a r d a tge n e, wa t voo r de zi n ne n be s t a a t; wa t d a a re n t ege n allee n voor diege n e n ge niet b a a r is, die m e t m e e r d a n d e zi n ne n ge niete n, die b ove n h e t zi nge n o t of b ove n d e zi n n e n o n tva n k elijk h eid uit gaa n, d a t is h o ogs te n s via d e zi n n e n of d o o r d e zi n n e n t o egevoer d, d.w. z. d e zi n n e n m a ke n voor h e t verla nge n erva n gee n voor w a a r de uit, m a a r h e t is nie t s zi n n elijk s m e e r. Het zi n nelijke, wat h e t ook m o g e zij n, wo r d t ee n o n zi n n elijk s, d a t ec h t er weer zi n nelijke effecte n ka n h e b b e n, b.v. door het o p wek ke n va n m ij n ge m oe d s a a n d oe ninge n e n m ij n bloe d. Het is al veel waar d, d a t Feuer bac h d e zi n n elijk h ei d waa r d ee r t, m a a r hij wee t d a a r bij allee n m a a r h e t m a t e rialis m e va n zij n “nieuwe filos ofie,” m e t h e t t o t d u sve rr e eige n d o m va n h e t idealis m e, d e “ab s ol u te filo sofie” te b e kle d e n. Net z o mi n als m e n d e m e n s e n ka n wijs m a ke n, d a t m e n d o o r h e t “gees telijke” allee n, z o n d e r b r o o d, z o u k u n n e n leve n, n e t z o mi n z ulle n z e h e m gelove n, d a t m e n als ee n zi n n elijke alles al is, d u s gees telijk, ge dac h t evol e n z. Door h e t zij n wor d t h ele m a al nie t s gerec h tvaa r dig d. Het ge d ac h t e is n e t z o goe d als h e t niet - ge dac h te, d e s t ee n o p s t r a a t is e n m ij n voo r s telling e rva n is oo k. Beide n zij n allee n m a a r in ver sc hille n de r ui m te n , d e ee n in h e t luc h t - , d e a n d e r in mij n h o of d, in m ij: wa n t ik be n ee n r ui m t e, z o als d e s t r a a t. De d e s k u n dige n of ge p rivilegieer d e n d ul d e n gee n ge d ac h tevrij heid, d.w.z. gee n ge d ac h t e n, die nie t va n d e “gever va n al h e t goe de” k o m e n, of d e z e gever n o u Go d, p a u s, ker k of wat d a n ook he e t. Heeft ie m a n d d e rgelijke illegitie m e ge d ac h t e n, d a n m o e t hij z e zij n biec h tva de r in h e t o o r fluis te re n e n zic h d o o r h e m z ola ng late n ka s tij de n, t o t voor d e vrije ge dac h t e n d e slave n z wee p o n d r a aglijk wo r d t. Ook o p ee n a n de re m a nier z o rg t d e gilde ngee s t ervoo r, d a t vrije ge d ac h te n h ele m a al nie t o p k o m e n, vóór alles, d o o r ee n wij ze o pvoe di ng. Wie d e gro n d slage n va n d e m o r a al be h oo rlijk wor de n inge p re n t, wor d t n o oit m e e r vrij va n m o rele ge d ac h te n, e n r o of, m ei nee d, be d riegerij e n d e rgelijke blijve n voor h e m idée fixe n, waa r gee n ge d ac h t evrijheid h e m t ege n be sc he r m t. Hij h eef t zij n ge d ac h t e n “van b ove n” e n blijft d a a r bij. An de r s is h e t m e t d e geco nce s sio n ee r d e n of getale n tee r d e n. Iede ree n m o e t ge d ac h te n h e b be n e n iet s va n zic h z elf k u n n e n m a k e n, z o als hij wil. Wan n ee r hij h e t p a t e n t of d e co nce s sie voor ee n d e n k t ale n t h eef t, d a n h e eft hij gee n bij z o n d e r p rivilege n o dig. O m d a t ec h te r “alle m e n s e n r e delijk zij n”, s t a a t h e t ie de ree n vrij, zic h wa t voo r ge d ac h t e d a n ook in h e t h o of d t e h ale n, e n n a a r gela ng h e t t ale n t va n zij n n a t u u rg ave ee n gro te re of kleine re ge d ac h t e rijk d o m te h e b b e n. Nu h o o r t m e n d e waa r sc h u wi nge n, d a t m e n “alle m e ni nge n e n over t uiginge n m o e t re s p ec te re n”, d a t “iede re over t uiging gerec h tva ar dig d is”, d a t m e n “tege n over d e in zic h te n va n a n d e re n ver d r a ag z a a m m o e t zij n,” e n z. Maar “uw ge dac h t e n zij n nie t mij n ge d ac h t e n e n u w wege n zij n niet mij n wege n” Of ik wil liever h e t o m gekee r d e z egge n: u w ge d ac h t e n zij n m ij n ge d ac h t e n, waa r ik n a a r willeke u r m e e h a n d el e n die ik o n b a r m h a r tig d e k o p in d r u k: z e zij n mij n eige n d o m, d a t ik, z o h e t m e belieft, ver nietig. Ik verwac h t va n jullie nie t ee r s t h e t rec h t, o m j ullie ge d ac h t e n aa n t e t a s t e n e n weg te bla z e n. Mij k a n h e t niet sc h ele n, d a t jullie die
200
ge d ac h t e n ook die va n j ullie n oe m e n, z e blijve n t oc h d e mij n e e n h o e ik d a a r m ee wil o m ga a n, is m ij n z a a k , gee n a r r oga n tie. Ik k a n er zi n in h e b b e n, jullie bij j ullie ge d ac h t e n t e late n; d a n z wijg ik. Gelove n j ullie, d a t d e ge d ac h te n z o vogelvrij z o u d e n r o n dvliege n, d a t ie de ree n elke z o m a a r z o u k u n n e n p a k ke n, die hij d a n vervolge n s als zij n o n a a n t a s t b a a r eige n d o m tege n mij z o u k u n n e n geb r uike n? Wat r o n dvliegt, is alle m a al - h e t m ij ne. Gelove n jullie, d a t jullie je ge d ac h te n voo r je z elf h e b b e n e n z e voor nie m a n d h o eve n te vera n twoo r de n, of, z o als jullie ook wel z egge n, d a t jullie allee n God d a a r re ke n sc h a p over h oeve n af te legge n? Nee, jullie gro te of kleine ge d ac h t e n be h o re n mij z elf t oe e n ik be h a n d el z e n a a r mij n goe d d u n ke n. Eige n is mij d e ge dac h t e p a s, als ik er gee n b e z w aa r tege n h e b h a a r elk oge n blik in d o o d sgevaa r t e b re nge n, als ik h a a r verlies, niet als ee n verlies voor m ij , ee n verlies va n m ij z elf, t e vre ze n h e b. mij z elf eige n is d e ge d ac h te p a s d a n, als ik wel h a a r, zij ec h te r n o oit mij o n d e r he t j uk ka n b re nge n, m e niet fa n a tiek m a a k t, t o t ee n werk t uig va n h a a r re alisa tie m a a k t. Dus, ge d ac h tevrijheid be s t a a t, als ik alle m o g elijke ge d ac h t e n k a n h e b b e n; eige n d o m ec h te r wor de n d e ge dac h t e n p a s, d o o r d a t z e gee n m e e s t e r k u n n e n wor d e n. In d e tij d va n d e ge dac h t evrij hei d h eerse n ge d ac h t e n (ideeë n); b r e ng ik h e t ec h t er t o t ge d ac h te eige n d o m, d a n ge d r age n z e zic h als m ij n sc h e p sels. Zou d e hiër arc hie niet z o die p in o n s in n e rlijk d o o rge d r o n ge n zij n, z o d a t z e d e m e n s e n alle m o e d be n a m, vrije, d.w.z. God wellich t o n gevallige ge d ac h te n t e k oe s t er e n, d a n z o u m e n ge dac h t evrijhei d als ee n ne t z o h ol wo o r d zie n, als bv. d e s pijsve r te ri ng svrij hei d. Volge n s d e m e ni ng va n d e d e s k u n dige n, wo r d t mij d e ge d ac h t e gege ve n , volge n s d e vrij de n ker s z oe k ik d e ge dac h te. Daar is d e w a a r h eid al gevo n d e n e n aa nwe zig, allee n m o e t ik h a a r allee n m a a r va n d e gever z elf d o o r ge n a d e - o n tva nge n; hier is d e waa r hei d t e vin de n e n mij n in d e t oek o m s t ligge n d d o el, wa ar ik n a a r m o e t re n n e n. In bei de gevalle n ligt d e waa r hei d (de wa re ge d ac h t e) b uite n mij z elf e n ik p r o b eer h a a r t e k rijge n , zij h e t d o o r sc he n ki ng (gen a d e) zij h e t d o o r verwerve n (eige n ver die n s te). Dus d e waa r hei d is ee n privilege. Nee, d e weg e r n a a r t oe is voor alle n voortreffelijk e n n oc h d e bijbel, n oc h d e heilige va d e r, d e ke rk of wie o o k, is in h e t b e zit va n d e waa r hei d; m a a r m e n ka n over h e t be zi t erva n s p ec ule re n. Beide n, z o zie je, zij n eige n do mloos in b e t rek ki ng t o t d e waa r h ei d: z e h e b b e n h a a r of t e lee n (wa nt d e “heilige va de r” b.v. is gee n ee nling; als ee nling is hij Sixt u s, Cle m e n s e n z. m a a r als Sixt u s, Cle m e n s e n z. h e eft hij d e wa ar h ei d nie t, m a a r als “heilige va de r”, d.w.z. als gees t), of als ideaal. Als lee n is z e allee n m a a r voo r weinige n (ge p rivilegieer d e n) als idea al voor allen (getale n tee r d e n). Gedac h t evrijhei d h eeft d u s d e be teke nis, d a t we h o ewel we alle n in d e d uis te r nis e n o p h e t dw a als p oo r r o n d d ole n, iede ree n ec h te r o p die weg d e w a a r h eid z o u k u n n e n n a de re n e n d a a r d o o r o p d e j uis te weg is (“elke weg leid t n a a r Ro m e, n a a r h e t ein d e va n d e werel d e n z.”) Ge dac h tevrij hei d wil d a a r o m z oveel z e gge n als, d a t d e wa re ge dac h te m ij z elf nie t eige n is; wa n t z o u d a t wel h e t geval zij n, h o e z o u m e n mij d a n d a a rva n af k u n n e n sl uite n? Het d e n ke n is h ele m a al vrij gewor d e n e n h eeft ee n veelhei d va n waa r h e d e n o p ge s t el d, waa r ik m e n a a r m o e t voege n. Het p r o be er t zic h t o t ee n systee m te vervol m a ke n e n t o t
201
ee n a b s olu te t oe s t a n d t e b re nge n. In d e s t a a t b.v. z o e k t h e t z ola ng n a a r h e t idee, t o t d a t h e t d e vers t a n d s - s t a a t h eef t voor tge b r ac h t, wa ar ik h e t m e d a n j uis t m o e t late n zij n; in d e m e n s (de a n t h r o p ologie) z ola ng, t o t h e t d e m e n s gevo n d e n h e ef t. De d e n ke n d e o n d e r sc hei d t zic h van d e gelovige, d o o r d a t hij veel m e e r gelooft d a n d e z e, die zic h va n zij n ka n t bij zij n geloof (geloofs a r tikel) veel mi n d e r b e d e n k t. De d e n ke n de h eef t d ui z e n d geloofs s tellinge n, waa r d e gelovige m e t weinig uit k o m t; m a a r d e ee n b r e ngt sa m e n h a n g in zij n s tellinge n e n n e e m t o p nie uw d e s a m e n h a n g als m a a t s s t af va n d e waa r de ri ng erva n. Pas t h e t ee n of a n d e r nie t in zij n k ra a m, d a n gooit hij h e t er uit. De d e n ke n d e n lope n in h u n uit s p r a ke n p a r allel m e t d e gelovige n. In plaa t s va n: “als h e t va n God ko m t, m a g je h e t nie t ver d elge n”, h e e t h e t: “wa n n ee r h e t uit d e w a a r h eid is, is h e t waa r;” in pla a t s va n: “geef Go d d e ee r” — “geef d e wa ar h ei d d e eer.” Het is voo r m ij z elf ec h t h e t z elf de, of God of d e waa r h ei d overwin t; o p d e eer s te pla a t s wil ik overwin ne n. Hoe z o u overige n s in d e s t aa t of m a a t sc h a p pij ee n “on be p e rk te vrijheid” d e n k b a a r k u n n e n zij n? De s t a a t ka n wel d e e n e tege n d e a n d e re b e sc h e r m e n, m a a r zic h z elf m a g hij t oc h nie t d o o r ee n m a t elo z e vrijheid, ee n z o ge n aa m d e te ugelloo s h ei d, in gevaar late n b re nge n. Zo verklaa r t d e s t a a t bij d e “vrijhei d va n o n d e rwijs” allee n, d a t voor h e m ie de ree n j uis t is, die o n d e rwijs t, z o als d e s t a a t, of b egrij pelijker uitge d r u k t, d e s t a a t s m ac h t h e t wil h e b be n. Wil b.v. d e gees telijk h ei d nie t, z o als d e s t a a t h e t wil, d a n sl uit zij zic h z elf va n d e conc urre ntie uit (zie in Fra n k rijk). De gre n z e n, die in d e s t a a t a a n alle e n ie de re co nc u r r e n tie n o o d z a kelijkerwijs ge s tel d wo r d e n, n o e m t m e n “de bewaking e n o p p e r t oe zic h t va n d e s t a a t.” O m d a t d e s t aa t d e vrijhei d va n o n d e rwijs in d e ge pa s t e be pe r king sl uit, s t elt hij zic h tegelijke r tij d ge d ac h tevrij hei d te n d o el, o m d a t d e m e n s e n n a m elijk gewoo nlijk nie t ver d e r d e n k e n, d a n h u n lera re n h e b b e n ge d ac h t. Luiste r n a a r mi nis te r Gui zo t: “De gro o t s te m o eilijk heid va n d e z e tij d is d e leiding e n be heersing v a n de geest. Vroeger verv ul de d e ker k d e z e mi s sie, t ege nwo o r dig is z e d a a r t oe nie t t oe reike n d. Het is d e u niver siteit, waa r d e z e gro te die n s t va n verwac h t m o e t wor d e n, e n z e z al nie t in ge b re ke blijve n, d e z e t e verric h t e n. Wij, d e regerin g, h e b be n d e plic ht, h a a r d a a ri n te o n d e r s t e u n e n. De Cha r t a wil d e vrijheid va n ge d ac h t e n e n gewete n.” Du s te n gu n s te va n d e vrij hei d va n ge d ac h t e n e n gewete n eis t d e mi nis te r “de leiding e n be hee r sing va n d e gees t,” o p. Het ka t h olicis m e sle u r d e d e exa m e n k a n di d a te n voo r h e t for u m va n d e ke r kelijk hei d, h e t p r o t e s t a n tis m e voor d a t va n d e bijbelse c h ris telijk hei d. Het z o u m a a r ee n kleine verbe te ring zij n, als m e n h e n voo r d a t va n h e t vers t a n d z o u sle u r e n, z o als b.v. Ruge wil. Of d e ke rk, d e bijbel of h e t vers ta n d (waar o p overige n s Lut he r e n Hu s zic h al be rie pe n) d e h eilige a utoriteit is, m a a k t in we z e n gee n versc hil. Oplos ba a r z al h e t “vraags t u k va n o n z e tij d” n og nie t ee n s zij n, als m e n h e t als volgt s t elt: h e eft iet s alge m e e n s he t rec h t of allee n m a a r h e t af z o n d e rlijke? Is d e alge m e e n h ei d, (zoals s t a a t, we t, re d e, r e d elijk h ei d e n z.) gerec h tig d, of d e af z o n d e rlijk hei d? Oplos ba a r wor d t h e t p a s, als m e n h ele m a al nie t m e e r, n a a r ee n “berec h tiging” vra agt e n nie t lou te r ee n gevec h t t ege n h e t “privilege” voer t. — Een “re delijke” leervrijhei d, die “‘allee n m a a r h e t gewete n va n h e t vers t a n d er ke n t”, b re ng t o n s nie t t o t h e t d oel. We h e b be n eer d e r ee n egoïstische n o dig ; ee n leervrijheid voor d e h ele eige n - aa r d, waa r bij ikzelf t o t ee n ver ne e m b a r e wor d e n m ij z elf o nge hi n d e r d be ke n d ka n m a ke n. Dat ik m e “ver nee m b a a r” m a a k, d a t allee n is “ver s t a n d”, al be n ik
202
n og z o o nve r s t a n dig; t e rwijl ik iet s va n m e laa t h o re n, m e “ver nee m b a a r” m a a k, ge nie te n a n d e re n z owel als ik z elf va n mij, e n ver tee r tegelijke rtij d m e z elf. Wat z o u er d a n gewo n ne n zij n, te rwijl, z o als vroege r h e t rec h t zi n nige, h e t loyale, h e t z e d elijke e n z. ik vrij was, n u h e t re d elijke ik vrij z o u wo r d e n? Zo u d a t d e vrijheid va n h e t mij ne zij n? Ben ik als “vers t a n d elijk ik” vrij, d a n is h e t vers t a n d elijke aa n m ij z elf of h e t ver s ta n d vrij e n d e z e vrijheid va n h e t ver s t a n d of vrijheid va n ge d ac h t e n wa s va n o u d s h e r h e t idea al va n d e c hris telijke werel d. Het d e n ke n — e n, z o als ge z eg d, is h e t geloof o o k d e n ke n, z o als h e t d e n ke n geloof is — wilde m e n vrij m a k e n, d e d e n ke n d e n, d.w.z. z owel d e gelovige n als d e ver s t a n d elijke n, m o e s t e n vrij zij n, voor d e overige n wa s vrijheid o n m ogelijk. De vrijhei d va n d e d e n k e n d e n ec h te r is d e “vrijhei d van d e ki n de r e n God s” e n tegelijker tij d d e m e e s t o n b a r m h a r tige — hiëra rc hie of h e e r sc h a p pij va n d e ge dac h t e n: wa n t a a n d e ge d ac h t e n b e z wijk ik. Zijn d e ge d ac h te n vrij, d a n be n ik h u n slaaf, d a n h e b ik gee n m a c h t over h e n e n wo r d t d o o r h e n b e h ee r s t. Ik ec h te r wil d e ge d ac h t e n be zit te n, wil rijk aa n ge d ac h te n zij n, m a a r tegelijker tij d wil ik o o k ge d ac h t eloo s zij n e n be h o u d ik voo r mij z elf d e ge d ac h teloo s h ei d in plaa t s va n d e ge d ac h t evrijheid. Ko m t h e t e r o p aa n, zic h vers ta a n b a a r t e m a k e n e n m e e te d ele n, d a n k a n ik in d er d a a d allee n m a a r va n m e nselijke mi d dele n geb r uik m a k e n, die mij, o m d a t ik t eve n s m e n s be n, te r be sc hikki ng s t a a n. En werkelijk h e b ik allee n m a a r als m e n s ge d ac h t e n, als ik, be n ik t egelijker tij d ge d ac h t eloo s. Wie nie t va n ee n ge d ac h t e k a n los k o m e n, is z over alleen m a a r m e n s, is d e k nec h t va n d e spra a k , d e z e m e n s e ni n s t elling, d e z e sc h a t va n m e n s elijke ge d ac h t e n. De s p r a ak of h e t “woo r d” tira n niseer t o n s h e t allererg s t, o m d a t zij ee n h eel leger va n idée fixe n tege n o n s aa nvoer t. Sla je z elf ee n s ga d e bij h e t n a de n ke n e n je z ul t o n de rvin de n, h o e je allee n ver d er k o m t, d o o r d a t je ie de r oge n blik ge d ac h t e n - e n s p r a keloo s wor d t. Je b e n t niet allee n tij d e n s je slaa p, m a a r z elfs bij h e t die p s te n a de n ke n ge dac h te - e n s p r a keloo s, ja, j uist d a n h e t m e e s t. En allee n m a a r d o o r d e z e ge d ac h t eloo s hei d, d e z e o n begre p e n “ge d ac h tevrijheid” of vrij zij n va n ge d ac h te n, be n t jij je zelf. Pas va n h a a r uit r a a k je er t oe, d e s p r a a k als jo uw eige n do m te geb r uike n. . Is h e t d e n ke n niet m ij n d e n ke n, d a n is h e t lo u te r ee n voo r tge s p o n n e n ge d ac h te, is slave n ar bei d of a r bei d va n ee n “die n a a r va n h e t woo r d.” Voor mij n d e n k e n is n a m elijk niet ee n ge dac h te h e t begin, m a a r ik, e n d a a r o m b e n ik o o k h e t d o el erva n, z o als d a n h e t h ele verloo p va n m ij n d e n ke n allee n m a a r h e t verloo p mij n e r z elfge n o t is; voo r h e t a b s ol u te of vrije d e n ke n, is d a a re n t ege n h e t d e n k e n z elf h e t begin e n h e t kwelt zic h er m ee, d a t begin als d e uite r s te a b s t r ac tie (b.v. als zij n) voo r t e s telle n. Juist d e z e a b s t r ac tie of d e z e ge d ac h te wor d t d a n ver d e r uit s p o n n e n. Het a b s ol u te d e n ke n is d e z a a k va n d e m e n s elijke gees t e n d a t is ee n h eilige gee s t. Daar o m is d a t d e n ke n d e z a a k va n d e p ries te r s, die “he t zi n t uig d a a rvo o r be zit te n”, h e t zi n t uig voo r d e “hoogs te bela nge n va n d e m e n s h ei d”, voo r “de gees t”. Voor d e gelovige zij n d e waa r he d e n ee n uitge m a a k t e z a a k, ee n feit; voo r d e vrij d e n k e r ee n z a a k, die ee r s t n og uitge m a a kt m o e t wo r d e n. Het a b s ol u t e d e n k e n m a g n og z o o ngelovig zij n, zij n o ngelovighei d h eeft h a a r gre n z e n e n blijft t oc h ee n geloof in d e waa r hei d, in d e gee s t, in d e idee e n h a a r uitei n d elijke z ege p r a al: h e t z o n dig t nie t tege n d e h eilige gee s t. Alle d e n ke n ec h te r, d a t niet tege n d e h eilige n gee s t z o n digt, is geloof in gee s t e n, of geloof in s p oke n. Het d e n ke n ka n ik ne t z o mi n mi s s e n, als h e t ervare n, d e werk z a a m h ei d van d e gees t,
203
n e t z o mi n als die van d e zi n t uiglijk hei d. Zoals h e t e rva re n o n z e zi n voo r d e di nge n is, is h e t d e n k e n o n z e zi n voor d e we z e n s (ge dac h t e). De we z e n s h e b b e n h u n b e s t a a n in h eel h e t zi n nelijke, bij z o n d e r in h e t wo or d. De m a c h t va n h e t woo r d volgt o p die van d e di nge n; eer s t wor d t m e n d o o r d e r oe d e be dw o n ge n, d a a r n a d o o r d e over t uiging. De m ac h t va n d e di nge n overwint o n z e m o e d, o n z e gees t; tege n ove r d e m ac h t va n d e over t uiging, d u s va n h e t woor d, verlie z e n z elfs folte ring e n z w a a r d h u n ove r m ac h t e n k rac h t. De over t uigings m e n s e n zij n d e p rie s te rlijke, die elke verlokking va n d e s a t a n wee r s t aa n. Het c hris te n d o m o n t n a m d e di nge n va n d e z e werel d allee n m a a r h u n o nwee r s t a a n ba a r hei d, m a a k te o n s va n h e n o n af h a n k elijk. Op gelijke m a nie r ver hef ik m e b ove n d e waa r he de n e n h u n m a c h t: ik b e n z o wel b ove n zi n n elijk als b ove nwa a r dig. De wa ar he de n zij n voor m ij z o gewo o n e n o nver sc hillig als d e di nge n, z e sle u re n mij niet m e e e n m a k e n m e nie t gees t d riftig. Er is o o k niet éé n waa r h ei d, nie t h e t rec h t, niet d e vrijhei d, d e m e n s elijkheid e n z. die voo r mij b e s t a a n h eef t, waa r aa n ik m e o n d e rwe r p. Het zij n woor de n , niet s d a n wo o r d e n, z o als voo r d e ch ris te n alle di nge n niet s d a n “ijdele di nge n” zij n. In wo o r d e n e n waa r h e d e n (elk wo o r d is ee n waa r h ei d, z o als Hegel bewee r t, d a t m e n gee n leuge n k a n uitspre ke n ) ligt voor mij z elf gee n h eil, n e t z o mi n als voor d e christ e n in d e di nge n e n ijdelhe d e n. Zoals d e rijk d o m m e n va n d e z e werel d m ij niet gelukkig m a ke n, z o o o k d e waa r h e d e n nie t. Het ver z o eki ngver h a al wor d t n u niet m e e r d o o r d e s a t a n ges p e el d, m a a r d o o r d e gees t, e n die verleid t nie t d o o r d e di nge n va n d e z e werel d, m a a r d o o r d e ge d ac h t e n erva n, d o o r “de sc hit te ri ng va n d e idee.” Naa s t d e werel d se z a ke n m o e te n oo k alle h eilige z a k e n waa r d eloo s wo r d e n ge m a a k t. Waar he de n zij n fr a se n, s p r ee kwij z e n, woo r d e n (logo s); in s a m e n h a n g of in h e t gelid gebrac h t, vor m e n z e d e logica, d e wete n sc h a p, d e filos ofie. O m t e d e n ke n e n t e s p re ke n ge br uik ik d e woo r d e n e n waa r h e d e n, z o als d e s pij z e n o m t e ete n; z o n d e r h e n ka n ik d e n ke n n oc h s p r e ke n. De waa r h e d e n zij n d e ge d ac h t e n va n d e m e n s, n ee rgelegd in woor de n e n d a a r o m n e t z o aa nwe zig als a n d e re di nge n, h o ewel allee n m a a r voor d e gees t of h e t d e n k e n. Ze zij n m e n s elijke in s tellinge n e n m e n s elijke sc he p pi nge n e n al geeft m e n z e o o k uit voo r go d d elijke o p e n b a ri nge n uit, blijve n z e t oc h voor mij z elf d e eige n sc ha p va n vree m d h ei d h o u d e n, ja, als mij n eige n sc h e p s els zij n z e voor m ij z elf n a d e sc he p pi ng s d a a d al vervree m d. De c hris te n m e n s is d e d e n kgelovige, die in d e o p p e r h ee r sc h a p pij va n d e ge d ac h te n gelooft e n ge dac h t e n, z oge n a a m d e “principe s” t o t h ee r sc h a p pij wil b re n ge n. Weliswaar o n d e r z oe k t m e nigee n d e ge d ac h te n e n kies t gee n erva n k ritiekloo s t o t zij n m e e s t e r, m a a r hij lijkt d a a rin o p d e h o n d, die d e m e n s e n b e s n u ffelt, o m “zijn b a a sje” er t u s s e n uit te r uike n: va n d e h eerse nde ge d ac h t e n zie t hij altijd af. De c h ris te n k a n o n ei n dig veel refor m e r e n e n revolte re n, ka n d e h e e r se n d e b eg rip p e n van ee u we n t e n gro n d e ric h te n: s tee d s ec h t er z al hij wee r n a a r ee n nie uwe “principe”, of ee n nie uwe m e e s te r s t r eve n, s t ee d s wee r ee n h oge re of “die pe re” waar h ei d o p s t elle n, s t ee d s wee r ee n cult u s t e voor sc hij n r oe pe n, s t ee d s ee n t o t h ee r sc h a p pij be ro e p e n d e gee s t p r ocla m e re n, ee n w et voor alle n ins telle n. Bestaa t er ook m a a r éé n wa ar hei d, waa r d e m e n s zij n leve n e n k r ac h te n aa n z o u m o e t e n wij de n, o m d a t hij m e n s is, d a n is hij a a n éé n regel, éé n h ee r sc h a p pij, wet, e n z. o n d e rwor pe n, is die n aa r. Zo’n waa r h ei d m o e t b.v. d e m e n s, d e m e n s elijk h ei d, d e vrijheid e n z. zij n.
204
Daare n tege n ka n m e n z e gge n: of jij je ver d e r m e t h e t d e n ke n wil inlate n, d a t h a n gt va n je z elf af: m a a r weet, d a t, als jij h e t in h e t d e n k e n graag t o t iet s b ela ng rijk s z o u wille n b r e nge n, er vele e n m o eilijke p r o ble m e n zij n o p te los s e n e n d a t je h e t, z o n d e r d e z e te overwin ne n, nie t ver k u n t b re nge n. Er b e s t a a t d u s gee n plic h t e n gee n r o e pi ng voor jo u, je m e t ge d ac h t e n (ideeë n, waa r he de n) b e zig t e h o u d e n; wil jij h e t ec h te r, d a n z al je er goe d a a n d oe n, d a t, wa t a n d e re kr ac h te n in d e af h a n d eling va n d e z e m o eilijke z a k e n al ge p r e s te er d h e b be n, te gebr uike n. Zo h e ef t d u s hij, die wil d e n ke n, o n ge twijfeld ee n t a a k, die hij zic h z elf d o o r d a t willen bew u s t of o n bew u s t o plegt; m a a r nie m a n d h e ef t d e t aa k t e d e n k e n of t e gelove n. — In h e t eer s t e geval ka n m e n z egge n: je gaa t nie t ver ge n o eg, je h e b t ee n be k r o m p e n e n voori nge n o m e n bela ngs telling, d ri ng t niet t o t o p d e b o d e m va n d e z a a k d o o r, k o r t o m je m a a k t je nie t h ele m a al va n h e n m e e s te r. An d er zij d s ec h t er, h o ever je telke n s o o k z o u willen ko m e n, je be n t t oc h altij d aa n h e t ein d e, h e b t gee n r o e pi ng ver d e r te gaa n e n je k u n t h e t h e b be n, z o je h e t wil of k a n h e b b e n . Het is d a a r m ee, n e t als m e t ee n a n d e re a r bei d, die je o p k u n t geve n, als je d e lu s t er t o e vergaa t. Net z o als je nie t m e e r in iets k u n t gelove n , d a n h e b t jij je z elf nie t te d winge n t e gelove n of je voor t d u re n d als m e t ee n h eilige geloofswaa r hei d be zig te h o u d e n, z o als d e t h e ologe n e n filos ofe n d o e n, m a a r ka n ger u s t jo uw bela ngs telling uit h a a r te r ug t rek ke n e n h a a r late n lo p e n. De p rie s te rlijke gee s t e n z ulle n o nge twijfeld d a t ge b rek aa n bela ng s telling als “luihei d, ge d ac h t eloo s hei d, ver s t o k t h ei d, z elfbe d r og e n d e rgelijke uitlegge n. Maar laat die r o t z o oi t oc h m a a r ligge n. Gee n e n kele z a a k, gee n z o ge n a a m d “hoog s te b ela ng va n d e m e n s h ei d”, gee n “heilige z a a k” is h e t waa r d, d a t jij h a a r die n t e n je ter wille v a n je zelf d a a r m ee afgeeft; h a a r waa r de m a g je allee n d a a ri n z o e ke n, of z e h e t jou te rwille va n je z elf waar d is. Wor d t als d e kin d e r e n, ver m a a n t d e bijbelse s p r e u k. Maar kin d e re n h e b be n gee n h eilige bela ngs telling e n we te n niet s va n ee n “goe d e z a a k” af. Maar d e s te be te r we te n z e, wa ar h u n zi n ne n n a a r s t a a n, e n h o e z e h o e z e d a t k u n n e n be reike n, d a t be de n ke n z e n a a r be s te k u n n e n. Het d e n ke n z al n e t z o mi n o p h o u d e n als h e t ervare n. Maar d e m a c h t va n d e ge d ac h t e n e n ideeë n, d e h e er sc h a p pij va n d e t h e o rieë n e n p ri ncipe s, d e o p p e r h ee r sc h a p pij van d e gee s t, ko r t o m d e - hiërarc hie be s t a a t allee n m a a r z ola ng, als d e p rie s te r s. d.w. z. t h e ologe n, filosofe n, s t a a t slie de n, filiste r s, liberale n, sc h o ol me e s te r s, b e die n d e n, o u d e r s, kin d e re n, ec h telie de n, Pro u d h o n’s, George San d’s, Blu n t sc hli’s, e n z. e n z. h e t h o og s te woor d voe re n; d e hiër arc hie z al d u re n, z ola ng m e n in p ri nci pe s geloof t, d e n k t of z e ook be kritiseer t: wa n t z elfs d e m e e s t o nver bi d d elijke k ritiek, die alle gelde n d e p ri nci pe s o n d e rgra af t, gelooft te n slo t te t oc h in h e t p rincipe. Iede r be kritisee r t, m a a r h e t crite ri u m is ver sc hille n d. Men jaag t h e t “juis te” crite ri u m n a. Dat j uis te crite ri u m is h e t eer s te voo ro o r d e el. De criticu s gaat va n ee n s t elling, ee n waa r hei d, ee n geloof, uit. Da t is nie t ee n sc h e p pi ng va n d e critic u s, m a a r va n d e d og m a tic us, ja, h e t wor d t z elfs gewoo nlijk z o n d e r m e e r uit d e tij dgee s t ove rge n o m e n, z o als b.v. “de vrij heid”, “de m e n s elijk h eid” e n z. De critic u s h e ef t nie t “de m e n s gevo n de n”, m a a r d e z e waa r hei d is d o o r d o g m a tici als “de m e n s”vas tge s tel d e n d e critic u s, die overige n s ee n e n d e z elf de p e r s o o n ka n zij n, gelooft in d e z e waa r h ei d, d e z e geloof s s telling. In d a t geloof e n be z e te n d o o r d a t geloof, k ritiseer t hij. Het ge hei m va n d e k ritiek is ee n of a n d e r e “waar h ei d”: d e z e blijft h a a r k rac h tgeve n d m y s t e rie. Maar ik m a a k ee n o n d e r sc hei d t u s s e n dienstbare e n eige n k ritiek. Kritiseer ik m e t h e t vooroo r de el va n ee n h o og s te we z e n, d a n dient mij n k ritiek d a t we z e n e n wor d t te rwille
205
va n h e m gevoer d: be n ik b.v. be z e te n d o o r h e t geloof in ee n “vrije s t a a t”, d a n k ritisee r ik alles, wat d a a r o p be t rekki ng h eef t va nuit h e t s t a n d p u n t, of h e t m e t d e z e s t a a t overee nk o m t; wa n t ik ho u v a n d e z e s t a a t; k ritisee r ik als ee n vro m e, d a n valt voo r m ij z elf alles in go d delijk e n d uivels uitee n, e n d e n a t u u r b e s t a a t voor mij n k ritiek uit s p o re n va n God of s p o r e n va n d e d uivel (van d a a r die n a m e n als: Gotte sg a be. Got te s be rg, Te ufelska n z el, e n z.), d e m e n s e n uit gelovige n e n o n gelovige n e n z.; k ritisee r ik, o m d a t ik in d e m e n s als h e t “ware we z e n” geloof, d a n valt voo r mij z elf m e t ee n alles in m e n s elijk e n o n m e n s elijk uitee n. De kritiek is t o t o p d e d a g va n va n d a ag ee n lief dewer k gebleve n: wa n t we be oefe n d e n h a a r altij d ui t lief de t o t ee n we z e n. Alle die n s t b a re k ritiek is ee n lief de s p r o d u c t, ee n be z e te n h ei d, e n h a n d elt n a a r h e t nie uwe - te s t a m e n tisc h e: “On d e r z o e k t alle di nge n e n be h o u d t h e t goede”. “Het goe de” is d e t oe t s s tee n, h e t criteriu m. Het goe d e o n d e r d ui ze n de rlei n a m e n we de r ke re n d, bleef altij d h e t voo r o o r d eel, bleef h e t d og m a tisc h e vas te p u n t voor d e z e kritiek, bleef d e - idée fixe. Onbeva nge n s telt d e criticu s, t elke n s wa n n ee r hij weer a a n h e t werk gaa t, d e “waar hei d” voor o p e n in he t geloof, d a t z e t e vin d e n is, z o e k t hij d e waa r h ei d. Hij wil h e t wa re ver t olke n e n h e eft d a a r j uis t d a t “goe d e” a a n. Voor o n d e r s telle n be t eke n t nie t s a n d e r s, d a n ee n ged ac hte voo r aa n plaa t s e n, of iet s voor al h e t a n d e re in de n ke n e n va n uit d e z e ged ac hte h e t overige d e n k e n, d.w.z. h e t d a a r a a n m e te n e n k ritise re n. Met a n d e re wo o r d e n wil d a t z oveel z egge n als, d a t h e t d e n ke n m e t ee n ge dac h t e m o e t b egin n e n. Zou h e t d e n k e n z o m a a r b ego n n e n zij n, in plaa t s va n bego n ne n te wor de n, d a n z o u h e t d e n k e n ee n s u bject zij n, ee n o p zic h z elf h a n d ele n d e p e r s o o nlijk hei d, z o als d e pla n t e r al ee n is, d a n z o u m e n er o nge twijfeld va n af m o e t e n zie n, d a t h e t d e n ke n m e t zic h z elf z o u m o e te n b egin ne n. Allee n b re ng t d e z e p e r s o nificatie va n h e t d e n ke n j uis t die t allo z e d w alinge n t o t s t a n d. In h e t h egeliaa n se sys tee m wor d t altij d ge s p r o ke n, alsof h e t d e n k e n of “de d e n k e n d e gees t” z o u d e n ke n e n h a n d ele n, d.w.z. h e t ver p er s o o nlijkte d e n k e n, h e t d e n k e n als s p o o k; in h e t kritisc h liber alis m e h e e t h e t voor t d u re n d: “de k ritiek” d o e t d a t e n d a t, of o o k: h e t “zelfbew u s t zij n” vin d t d a t e n d a t. Geld t h e t d e n k e n ec h te r als h e t p e r s o o nlijk h a n d ele n d e, d a n m o e t h e t d e n ke n z elf voo r o n d e r s tel d zij n, gel d t d e k ritiek d a a rvo o r, d a n m o e t eve nee n s ee n ge dac h t e voo ro p s t a a n. De n ke n e n k ritiek z o u d e n allee n m a a r va n zic h z elf uit wer k z a a m k u n n e n zij n, z o u d e n z elf s d e voo r o n d e r s t elling va n h u n be zig heid m o e te n zij n, o m d a t z e, z o n d e r te zij n, niet b e zig z o u d e n k u n n e n zij n. Het d e n ke n ec h te r, als h e t voor o n de r s t el de, is ee n idée fixe, ee n do g m a : d e n k e n e n k ritiek z o u d e n d u s allee n m a a r van ee n d o g m a. d.w. z. va n ee n ge d ac h t e, ee n idée fixe, ee n vooroo r de el, uit k u n n e n gaa n. We ko m e n d a a r m e e wee r o p h e t hier b ove n b eweer d e te r u g, d a t h e t ch ris te n d o m uit ee n o n twikkeling va n ee n ge dac h t ewe rel d b e s t a a t , of d a t h e t d e eige nlijke “ge dac h tevrij hei d” is, d e “vrije ge d ac h te”, d e “vrije gee s t”. De “ware” k ritiek, die ik d e “die n s t b a r e” n oe m d e, is d a a r o m eve nee n s “vrije” k ritiek, wa n t z e is niet m ij n eige n . An de r s is h e t, wa n ne er h e t jo uwe nie t t o t ee n voor zic h z elf - zij n d e ge m a a k t, niet ver pe r s o o nlijkt, niet als ee n eige n “gees t” ver z elfs t a n dig d wo r d t. Jou w d e n k e n h e eft niet “het d e n ke n” als voor o n d e r s telling, m a a r jij z elf. Maar z o voo r o n d e r s t el jij je z elf t oc h ? Ja, m a a r niet m ij z elf, m a a r m ij n d e n k e n. Vóór m ij n d e n ke n be n — ik. Daar uit volgt, d a t a a n m ij n d e n ke n nie t ee n ged ac hte voo rafgaa t, m a a r d a t m ij n d e n ke n z o n d e r “voor oor deel” is. Want d e voor o n d e r s t elling, die ik voo r mij n d e n k e n be n, is gee n door h et de n k e n ge m a a kte, gee n gedac hte, m a a r is h e t gestelde de n k e n z elf, is d e eige n a ar
206
va n h e t d e n ke n, e n bewijs t allee n m a a r, d a t h e t d e n ke n nie t s m e e r is, d a n —eige n do m , d.w.z. d a t ee n “zelfs ta n dig” d e n ke n, ee n “de n ke n d e gee st” h ele m a al nie t b e s t a a t. De ze o m k e ri ng va n d e ga ngba re be sc h o uwing swij z e z o u z o o p ee n h ol s p el m e t a b s t r ac tie k u n n e n lijke n, d a t z elfs diege ne n, t o t wie z e is geric h t , in d e z e o n sc h ul dige o m k e ring z o u d e n be r u s t e n, als z e d a a r voo r zic h z elf gee n p r a k tisc h e gevolge n aa n vas t z o u d e n k n o pe n. O m d a t in ee n be k n o p t e ui t d r u k ki ng s a m e n te b re n ge n, wo r d t n u b eweer d, d a t nie t d e m e n s d e m a a t voor alle s is m a a r d a t h e t ik die m a a t is. De die n s t b a re critic u s h e eft ee n a n de r we z e n, ee n idee, voor oge n, d a t hij wil die n e n; d a a r o m slac h t hij voo r zij n Go d allee n m a a r d e afgo de n . Wat uit lief de voo r d a t we z e n gebe u r t, wa t z o u d a t a n d e r s, d a n ee n wer k va n d e lief de, zij n? Ik ec h te r h e b, als ik k ritiseer, niet ee n s m e z elf voo r oge n, m a a r d oe m e z elf allee n ple zier, a m u s e er m e n a a r mij n s m a a k: ik k a u w d e z a a k n a a r m ij n be h oef te, of a d e m allee n zij n ge u r in. Spreke n d e r n og z al h e t o n d e r sc hei d t u s s e n b eid e zie n swij z e n blijke n, als m e n be d e n k t, d a t d e die n s t b a re criticu s, o m d a t d e lief de h e m leid t, d e z a a k z elf d e n k t te die ne n. De waa r hei d of “de eige nlijke waa r h ei d” wil m e n niet o pgeve n, m a a r z o e ke n. Wat is z e a n de r s d a n h e t èt re s u p r ê m e, h e t h o og s te we z e n? Ook d e “ware k ritiek” z o u m o e te n wa n h o p e n, als z e h e t geloof in d e waa r h ei d z o u verlie z e n. En t oc h is d e waa r h ei d allee n m a a r ee n – ge dac h te, m a a r nie t z o m a a r ee n, m a a r z e is d e ge d ac h te, die b ove n alle ge d ac h t e n ui tgaa t, d e “abs olu te”, d e “heilige”ge d ac h t e. De waa r h ei d h o u d t h e t la nger uit d a n alle go de n; wa n t allee n in h a a r die n s t e n uit lief d e t o t h a a r h e eft m e n d e go d e n e n t o t slot z elfs d e go d t e n val geb r ac h t. De waa r h ei d overleeft d e o n d e rga ng va n d e go de nwe rel d, wa n t z e is d e o n s t e rfelijke ziel va n d e z e verga n k elijke go d e n we rel d, z e is d e go d h ei d z elf. Ik wil a n t woor d e n o p d e vraag va n Pilat u s: wa t is waa r h ei d? Waar h ei d is d e vrije ge d ac h t e, d e vrije idee, d e vrije gees t, waar h ei d is wa t va n jo u vrij, va n wa t je niet eige n, wa t niet in jou w m ac h t is. Maar waa r h ei d is o o k h e t volko m e n o n z elfs t a n dige, o n p e r s o o nlijke, o nwe rkelijke e n o n b elich aa m d e; waa r h ei d ka n niet o p t re d e n, z o als jij o p t ree d t, k a n zic h nie t bewege n, niet vera n d e re n, nie t o n twikkele n; waa r h ei d verwac h t e n o n tva ng t alle s va n jo u e n is z elf allee n m a a r d o o r jo u: wa n t z e be s t a a t allee n in – je h o of d. Je geef t t oe, d a t d e waar hei d ee n ge d ac h te is, m a a r nie t ie de re ge d ac h te is ee n ware, of, z o als je h e t ook wel uit d r u k t, nie t ie de re ge d ac h te is waa rac h tig e n we rkelijk ge d ac h t e. En waa r a a n m e e t je e n h e r ke n je d e wa re ge d ac h t e? Aan jou w o n m ac ht, n a m elijk d a t jij h e m niet m e e r k u n t acce p te re n! Als hij je overwel digt, b e zielt e n voor t sle u r t, d a n h o u je h e m voor d e ware. Zijn h ee r sc h a p pij over jo u d oc u m e n te er t jo u zij n waa r hei d, e n als hij jo u be zit e n jij d o o r h e m be z e t e n be n t, d a n zi t je bij h e m goe d, d a n h e b jij jo uw – h eer e n m e ester gevo n d e n. Als je d e waa r h ei d z o e k t , waa r verla ng t jo uw h a r t d a n vurig n a a r? Naar jo uw m e e s t er! Je s t reeft nie t n a a r jou w m ac h t, m a a r n a a r d e m a c h tige, e n wil ee n m ac h tige ver h oge n (“Ver h o og t d e h e e r, o n z e Go d!”) De waa r hei d, mij n be s t e Pilat u s, is – d e m e e s t e r, e n allen die d e waa r h ei d z o e k e n, z oe ke n e n p rij z e n d e m e e s te r. Waar be s t a a t d e m e e s te r? Waar a n d e r s d a n in je h o of d? Hij is allee n m a a r gee s t, e n waa r je h e m s te e d s werkelijk geloof d te zie n, d a a r is hij ee n – s p o ok; d e m e e s te r is im m e r s lou te r ee n ge d ac h te, e n allee n d e c h ris telijke a ng s t e n kwelling, h e t o n zic h t ba re zic h t ba a r, h e t gee s telijke lijfelijk te m a k e n, b re n g t h e t s p o o k voor t e n wa s d e a ng s tige ellen de va n h e t s p o k e ngeloof. Zola ng jij in d e waar hei d gelooft, geloof jij nie t in je z elf e n b e n je ee n – die n a ar, ee n – religieu z e m e ns . Jij allee n be n t d e waar h ei d, of veel m e e r, jij b e n t m e e r d a n d e
207
waa r hei d, die voor jo u h ele m a al nie t s is. Nat u u rlijk vraag je o o k n a a r d e waa r h ei d, n a t u u rlijk bek ritiseer ook jij, m a a r je vra ag t niet n a a r ee n “hoge re waa r h ei d,” die n a m elijk h oge r z o u zij n d a n jij, e n k ritiseer t nie t volge n s ee n z o d a nig criteriu m. Je m a a k t je d r u k o m d e ge d ac h te n - voor s tellinge n, n e t z o als over d e ver sc hij ning va n d e di nge n, allee n m a a r m e t h e t d oel, o m z e h a p klaa r ge niet b a a r e n eige n t e m a k e n, je wil z e allee n m a a r be m ac h tige n e n h u n eige n a a r wo r d e n, wil zic h in h e n o rië n te re n e n je in t h uis voele n, e n bevin d t z e waa r of zie t z e d a n in h e t wa re lich t, als z e je niet m e e r k u n n e n o n tglip p e n, gee n o ngeva t te of o n b eg re p e n plek m e e r h e b be n, of wa n n ee r z e voor jo u j uis t, wa n nee r z e je eige n d o m zij n. Wor d e n z e later wee r m o eilijker, o n twringe n zij zic h weer aa n jo uw m a c h t, d a n is d a t j uis t h u n o nwa a r h ei d, n a m elijk jo uw o n m ac h t. Jouw o n m ac h t is h u n m a c h t, jo uw n e d e rig heid h u n h o og h ei d. Hu n waa r hei d be n t jij d u s of is h e t niet s, d a t jij voo r h e n b e n t e n waa r zij in vervliege n, jo uw waa r hei d is h u n niet - h ei d. Pas als mij n eige n d o m ko m e n d e gee s te n, d e waa r h e d e n, t o t r u s t e n z e zij n p a s d a n werkelijk, als z e aa n h u n t r e u rig be s t a a n o n t t r o k ke n e n t o t mij n eige n d o m ge m a a k t wor de n, wa n n ee r h e t nie t m e e r h e e t: d e waa r h ei d o n twikkelt zic h, h e e r s t, d o e t zic h gelde n, d e gesc hie de nis (ook ee n b egri p) z ege p r a alt e n d e rgelijke. Nooit h e ef t d e waa r hei d overwo n ne n, m a a r s tee d s was z e ee n mi d d el voo r d e overwi n ni ng, z o als h e t z w a a r d (“het z w a a r d va n d e waa r hei d”). De waa r h ei d is d o o d, ee n lette r, ee n woo r d, ee n m a t e riaal, d a t ik ka n gebr uike n. De h ele waa r h ei d o p zic h is d o o d, ee n lijk; leve n d is z e allee n m a a r o p d e z elf de m a nier, als mij n lo ng leven d is, n a m elijk in d e m a t e va n mij n eige n leve n d h ei d. De waa r he de n zij n m a t e riaal, z o als k r ui d e n o n k r ui d; of h e t k r ui d of o n k r ui d is, d a a r over be slis ik. Voor mij z elf zij n d e voorwer pe n allee n m a a r m a t e riaal, d a t ik verb r uik. Waar ik o o k h ee n grij p, p a k ik ee n waa r hei d, die ik voo r m e klaa r m a a k. De waa r h ei d is voo r mij zelf z e ke r e n ik h o ef h a a r nie t m e e r t e verla nge n. De waa r h ei d ee n die n s t bewij z e n, is n e rge n s mij n be d oeling; z e is voo r m ij z elf allee n voe ding s mi d d el voo r mij n d e n k e n d h o of d, z o als a a r d a p p ele n voor mij n ver tere n d e m a ag zij n, d e vrie n d voo r mij n ge z ellig h a r t. Zola ng ik zi n e n kr ac h t h e b o m te d e n k e n, die n t elke waa r h ei d mij er allee n t o e, o m h a a r n a a r mij n ver m oge n t e verwer ke n. Zoals voor d e ch ris te n d e werkelijk hei d of wereldlijk hei d, z o is voor mij zelf d e wa ar h ei d “ijdel e n nie tig”. Ze be s t a a t n e t z o goe d, als d e di nge n va n d e z e werel d b e s t a a n, of sc h o o n d e Ch ris t u s h u n nie tig heid h e eft a a nge t oo n d; m a a r z e is ijdel, o m d a t z e h a a r w a ar de niet in zich z elf h eeft, m a a r in m ij. Voor zic h z elf is z e waa r deloo s. De waa r h ei d is ee n - schepsel. Zoals jullie d o o r je be d rijvighei d, o n telb a re di nge n t o t s t a n d b re nge n, ja, d e a a r d b o d e m o p nie uw inrich te n e n overal m e n s e nwer ke n o p rich t e n, z o k u n n e n jullie d o o r jullie d e n ke n n og t allo z e waa r he de n o p s p o re n e n wij wille n o n s d a a r gra ag in ver h e uge n. Zoals ik m e ec h te r er nie t t oe wil len e n, jullie p a s o n t d e k te m ac hi ne m a c hi n aal t e be die ne n, m a a r z e allee n voor mij n n u t in ga ng wil h el pe n z e t te n, z o wil ik o o k j ullie waa r he de n allee n m a a r gebr uike n, z o n d e r m e voo r h u n verb rei ding te late n geb r uike n. Alle waa r h e de n onder mij z elf zij n m e lief; ee n waa r h ei d bove n mij, ee n waa r h ei d, waa r ik m ij z elf n a a r m o e t ric h te n, ke n ik niet. Voor mij z elf b e s t a a t er gee n waa r h ei d, wa n t b ove n mij zelf gaa t nie t s! Ook niet m ij n we z e n, o o k nie t h e t we ze n va n d e m e n s e n gaa t b ove n mij! En weliswaa r bove n mij, d e z e “dr u p p el in d e e m m e r,” d e z e “o n be d ui d e n d e m e n s”. Jullie gelove n h e t uite r s t e ge da a n te h e b b e n, als jullie s t o u t m o e dig b ewere n, d a t e r, a a nge zie n elke tij d h a a r eige n waa r h ei d h e eft, gee n “ab s ol u te waa r h ei d” be s t a a t. Daar m e e late n j ullie d a n ec h t er iede re tij d h a a r eige n waa r h ei d e n sc he p p e n o p d e z e
208
wij ze eige nlijk j uis t ee n “abs ol u te waa r h ei d”, ee n waa r h ei d, die a a n gee n tij d o n t b r eek t, o m d a t elke tij d, wa t h a a r waa r hei d altij d o o k is, t oc h ee n “waar h ei d” h eef t. Wil d a t n u z e gge n, d a t m e n in elke tij d ge d ac h t, d u s ge d ac h te n e n waa r h e d e n h eef t ge ha d, e n d a t d e z e in d e d a a r o p volge n d e tij d a n d e r e ware n, d a n in d e vroegere? Nee, m e n m o e t z e gge n, d a t elke tij d h a a r “geloof swaa r h ei d” h a d e n in d er d a a d is er n og gee n gewee s t, waari n nie t ee n “hogere waa r h ei d” we r d a a nge n o m e n, ee n waa r h ei d, waa r m e n zic h als “ho og hei d e n m a je s teit” aa n geloof de te m o e t e n o n d e rwer p e n. Ieder e waa r h ei d va n ee n tij d is d e idée fixe e rva n e n wa n n e er m e n late r ee n a n d e re waa r h ei d vo n d, d a n gebe u r d e d a t allee n m a a r, o m d a t m e n ee n a n d e re z o c h t: m e n h e rvo r m d e allee n d e d w a a s h ei d, t r ok h a a r ee n m o d e r n klee d a a n. Wan t m e n wilde t oc h — wie z o u a a n d e rec h tva a r dig heid hie rva n d u rve n twijfele n? — m e n wilde d o o r ee n “idee b e zield” wor de n. Men wilde d o o r ee n ge d ac h te be h ee r s t, - b e z e te n zij n. De m o d e r n s t e h e er se r va n di t s oo r t is “on s we z e n” of “de m e n s”. Voor alle vrije kritiek was h e t crite riu m ee n ge d ac h te, voo r d e eige n k ritiek b e n ik h e t, ik, d e o n z egba r e, d a a r o m nie t lo u te r ge d ac h t e; wa n t h e t lo u te r ge d ac h te is s t ee d s z eg ba a r, o m d a t woor d e n ge dac h te s a m e nvalle n. Waar is wa t mij n is, o n waa r d a t, wa t m ij h e ef t; waa r is b.v. d e vere niging, o nw aa r d e s t a a t e n d e m a a t sc h a p pij. De “vrije e n ware” kritiek z o rg t voor d e co n se q u e n te h ee r sc h a p pij va n ee n ge d ac h t e, ee n idee, ee n gee s t, d e “eige n” allee n voor mij n z elfge n o t. Daarin lijkt d e laat s te o p d e d a a d – e n we willen h a a r voor die “s m a a d” niet s p a re n! – d e dierlijke k ritiek va n h e t in s ti n k t. mij z elf is h e t, ne t als d e kritisere n d e diere n, allee n o m mij, nie t “o m d e z a a k” t e d o e n. Ik b e n h e t criteriu m va n d e wa ar hei d, ik ec h te r be n gee n idee, m a a r m e e r d a n idee, d a t wil z egge n o n uit s p r ekelijk. Mijn kritiek is gee n “vrije”, niet va n mij, e n gee n “dien s t b a re”, niet in die n s t va n ee n idee, m a a r mij n eige n. De ware of m e n s elijke k ritiek br e ng t allee n n a a r b uite n, of iets m e t d e m e n s, d e wa re m e n s overee n s t e m t; d o o r d e eige n k ritiek z o e k je uit of h e t m e t jo u overee n s te m t. De vrije k ritiek h o u d t zic h m e t ideeë n b e zig, e n is d a a r o m s t ee d s t h e o re tisc h. Hoe z e ook tege n d e ideeë n te kee r gaa t, z e k o m t t oc h nie t va n h e n los. Ze h eeft h e t aa n d e s t o k m e t d e s p o ke n, m a a r z e ka n d a t allee n, o m d a t z e die z elf voo r s p o k e n h o u d t. De ideeë n, waa r zij m e e t e m a ke n h e ef t, ver d wijne n niet volle dig: d e m o rge nge u r blijft o mverwe z e nlijkt, o m d a t z e juist “idee” blijft e n z al blijve n. De critic us ka n weliswaa r t o t a t a r axie te n o p zic h te va n d e ideeë n k o m e n, m a a r hij k o m t er n o oit va n los, d.w.z. hij z al n o oit beg rij p e n, d a t b ove n d e lijfelijke m e n s nie t iets h oge r s be s t a a t, n a m elijk zij n m e n s elijk h ei d, d e vrij heid, e n z.. Er blijft voor h e m n og altij d ee n “roe pi ng” van d e m e n s ove r, d e “me n s elijk hei d”. En d e z e idee va n d e m e n s elijk hei d blijft o mve rwe z e nlijkt, o m d a t h e t juis t “idee” blijft e n m o e t blijve n. Vat ik d a a re n t ege n d e idee als m ij n idee o p, d a n is z e al gerealisee r d, o m d a t ik h a a r re aliteit be n : h a a r r ealiteit be s t a a t d a a rin d a t ik, d e lijfelijke, z e h e b. Men z e gt, d a t in d e werel dge sc hie de nis zic h d e idee va n d e vrijhei d verwe z e nlijk t. O mgekee r d, di t idee is reëel, z o als ee n m e n s h e t zic h d e n k t, e n is in die m a t e reëel als z e idee is, d.w. z. als ik h a a r d e n k of h e b. Niet d e idee va n d e vrijheid o n twikkeld zic h, m a a r d e m e n s e n o n twikkele n zic h e n o n twikkele n in d e z e z elfo n twikkeling n a t u u rlijk ook h e t d e n ke n. Kor to m, d e critic u s is n og nie t eige n aa r, o m d a t hij n og m e t d e ideeë n als m e t m a c h tige
209
vree m d e n vec h t, z o als d e c hris te n nie t d e eige n a a r va n zij n “slec h te b egeer te n” is, z ola ng hij z e t e be s t rij de n h e eft: wie tege n d e z o n d e vec h t, voo r h e m b e s t a a t d e z o n d e. De kritiek blijft in d e “erke n ni ngsvrijheid”, d e gees telijke vrijheid, s t e ke n e n d e gee s t k rijgt zij n ec h te vrijheid p a s d a n, als hij zic h m e t h e t z uivere, h e t wa re idee vult; d a t is d e d e n kvrijhei d, die niet z o n d e r ge d ac h te n k a n zij n. De kritiek overwint d e e ne idee allee n m a a r d o o r d e a n d e re, b.v. die va n h e t p rivilege d o o r d e m e n s h ei d, of die va n h e t egoïs m e d o o r d e b ela ngeloo s h ei d. Eigenlijk t ree d t h e t begin va n h e t ch ris te n d o m wee r in zij n k ritisc h ein d e o p, o m d a t hier z owel als d a a r h e t egoïs m e be s t r e d e n wo r d t. Niet ik, d e ee nling m o e t ik t o t gel ding b r e nge n , m a a r d e idee, h e t alge m e ne, m o e t ik t o t gel ding b re nge n. De oorlog va n h e t p rie s te r d o m t ege n h e t egoïs m e, d e gees telijk ge zin d e t ege n d e wereld s ge zi n d e, m a a k t d e inh o u d va n d e h ele c h ris telijke ge sc hie d e nis uit. In d e nie uw s te k ritiek wor d t d e z e oo rlog allee n m a a r alles - o mva t te n d, h e t fa n a tis m e volko m e n. Nat u u rlijk ka n hij p a s z o, n a d a t hij zic h uitgeleef d h eef t e n uitgewoe d is, verga a n. Of, wa t ik d e n k e n d o e, ch ris telijk is, wa t m a a k t mij d a t n o u uit ? Of h e t m e n s elijk, liber aal, h u m a a n, of o n m e n s elijk, illiberaal, in h u m a a n is, wa t h e b ik d a a r m e e t e m a ke n? Als h e t m a a r be d oelt, wa t ik wil, als ik m e er m a a r in b evre dig, b e d e k h e t d a n m a a r m e t etike t te n z oveel je wil: h e t is mij o m h e t eve n Ook ik verweer m e wellich t al in h e t ee r s tvolge n d e oge n blik t ege n mij n vorige ge d ac h t e n, ook ik vera n d e r wel ee n s plo t s eling mij n h a n d elwij ze; m a a r nie t, o m d a t z e niet a a n h e t c hrist e n d o m be a n tw oo r d t, nie t o m d a t z e t ege n d e ee uwige m e n s e n rec h t e n in d r uis t, niet o m d a t z e d e idee va n d e m e n s h ei d, m e n s elijk hei d e n h u m a niteit in h e t ge zic h t slaa t, m a a r — o m d a t ik er niet m e e r h ele m a al bij b e n, o m d a t z e m e gee n vol ge no t m ee r versc haft, o m d a t ik a a n d e vroege re ge d ac h t e twijfel of in d e z oj uis t uitgeoefe n d e h a n d elwij ze m e z elf niet m e e r beval. Zoals d e werel d als eige n d o m t o t m a t e riaal is gewo r d e n, waa r m e e ik b egin, wa t ik wil, z o m o e t ook d e gee s t als eige n d o m t o t ee n m a t e riaal b e zi n ke n, waa r ik gee n h eilige vree s m e e r voor voel. Alleree r s t z al ik d a n niet ver d e r m e e r voo r ee n ge dac h te h uivere n, zij m a g z o ver m e tel e n “d uivels” zij n als zij wil, o m d a t, als z e mij t e las tig e n o n bevre dige n d z o u d r eige n t e wor d e n, h a a r ein d e in m ij n m a c h t ligt; m a a r o o k z al ik voor gee n d a a d m e e r t e r ugsc h rikke n, o m d a t er ee n gees t va n d e go d d elo o s h ei d, o n z e d elijk hei d, o n rec h t m a tighei d in woo n t, n e t z o mi n als d e h eilige Bonifatiu s va n h e t o m h o uwe n va n d e h eilige h ei de n s e eike n uit religieu z e overweging wilde af zie n. Zijn d e dinge n va n d e werel d ee n m a al ijdel gewo r d e n, d a n m o e t e n o o k d e ged ac hte n va n d e gee s t ijdel wor d e n. Gee n ge dac h te is h eilig, wa n t gee n ge d ac h te gaa t d o o r voo r “aa n d ac h t”, gee n gevoel is h eilig (gee n heilig vrie n d sc h a p s gevoel, m o e d e rgevoel e n.), gee n geloof is h eilig. Ze zij n alle m a al uiterlijk, m ij n ver uite rlijkt eige n d o m e n wo r d e n d o o r m ij z o wel ver nietigd als gesc h a pe n. De ch ris te n ka n alle dinge n of voo rwer p e n, d e m e e s t gelief d e p e r s o n e n, die “voorwer pe n” van zij n lief de, verlie z e n, z o n d e r zic h z elf, d.w. z. in c h ris telijke m e n t aliteit, zij n gee s t, zij n ziel, verlo re n t e geve n. De eige n a a r ka n alle ged ac hte n , die
210
zij n h a r t lief ware n e n zij n ijver d e d e n o n tvla m m e n va n zic h afwer p e n e n z al z e eve nee n s “d ui ze n dvo u dig weer h e rwin n e n”, o m d a t hij, h u n sc h e p p e r, blijft Onbew u s t e n o nwilleke u rig s t reve n we alle n n a a r d e eige n - a a r d e n e r z al o n d e r o n s n a uwelijks ie m a n d zij n, die niet ee n h eilig gevoel, ee n h eilige ge d ac h te, ee n h eilig geloof h eef t o pgegeve n, ja, we ko m e n vas t nie m a n d tege n, die zic h niet uit d e ee n of a n de re va n zij n h eilige ge dac h t e n n og z o u k u n n e n verlo s se n. Al o n z e s t rij d tege n over t uiginge n gaa t va n d e m e ni ng uit, d a t we in s t a a t zij n d e tege n s t a n d e r uit zij n ge d ac h t ever sc h a n si nge n t e ver d rijve n. Maar wa t ik o n b ew u s t d o e, d a t d o e ik h alf, e n d a a r o m wor d ik n a elke overwin ning weer d e geva nge n e (be ze te n e) van ee n geloof, d a t d a n o p nie uw mij n h ele ik in die n s t n ee m t, e n mij z elf t o t ee n d we p e r voo r d e re d e m a a k t, n a d a t ik o pge h o u d e n be n m e t d e bijbel t e d we p e n, of t o t ee n d w e p e r m e t d e idee va n d e m e n s hei d, n a d a t ik la ng ge n oeg voo r die va n d e c h ris telijk hei d h e b gevoc h te n. Wel z al ik, als eige na a r va n d e ge d ac h te n, z o goe d m o gelijk mij n eige n d o m m e t h e t sc hild d e kke n, z o als ik als eige naa r va n d e di nge n nie t ie de ree n gewillig laa t t o eg rij pe n; m a a r t egelijker tij d z al ik gli mlac he n d h e t ein d e va n d e slag tege m o e t zie n, gli mlac he n d h e t sc hild o p d e lijke n va n m ij n ge d ac h te n e n m ij n geloof legge n, gli mlac he n d t rio mfe re n, wa n n ee r ik verslage n be n. Dat is j uis t d e h u m o r va n d e z a a k. Zijn h u m o r o p d e kleingee s tighe de n van d e m e n s e n losla te n, d a t k a n ie de ree n, die “ver h eve n e r gevoele n s” be zit; h e m m e t alle “gro te ge d ac h t e n, ver heve n gevoele n s, e d ele gee s t d rift e n heilig geloof ” late n s pele n, be teke n t, d a t ik d e eige n a a r va n alles be n. Heeft d e religie d e s t elling verko n dig d, d a t we te n e n e n m ale z o n d a a r s zij n, d a n s tel ik d a a r ee n a n d e re tege n ove r: wij zij n te n e ne n m ale vol m a a k t! Wan t we zij n ie de r oge n blik alles, wa t we k u n n e n zij n e n h o eve n n o oit m é é r t e zij n. O m d a t e r a a n o n s gee n gebrek kleeft, h eeft ook d e z o n d e gee n b e te ke nis. Too n m ij n o g éé n z o n d a a r in d e wereld, als nie m a n d m e e r voor ee n h oger we z e n iet s h e ef t goe d t e m a k e n! Hoef ik h e t allee n m a a r m e t m e z elf goe d te m a k e n, d a n b e n ik gee n z o n d a a r, als ik h e t nie t d o e, o m d a t ik in mij z elf nie t s “heiligs” kwet s; m o e t ik d a a re n t ege n vroo m zij n, d a n m o e t ik h e t m e t God goe d m a k e n, m o e t ik m e n s elijk h a n d ele n, d a n m o e t ik h e t m e t we ze n va n d e m e n s e n, d e idee va n d e m e n s hei d e n z. goe d m a k e n. Wat d e religie “zo n d a a r” n o e m t, n oe m t d e h u m a niteit “egoïs t”. Maar n og m a als, h o ef ik h e t nie t m e t ie m a n d a n d e r s goe d t e m a ke n, is d a n d e “egoïs t” waa r d e h u m a niteit ee n nie uwe rwe t se d uivel in geb o re n zie t, nie t m e e r d a n ee n o n zi n nighei d? De egoïs t, waa r d e h u m a nis t e n voo r h uivere n, is n e t z o goe d ee n s p o ok, als d e d uivel e r ee n is: hij b e s t a a t in h u n b rein allee n m a a r als a ngs t s p o o k, ee n fa n t a siege da a n te. Zou d e n zij nie t t u s se n d e o u d - fra n kisc he t ege n s telling va n goe d e n kwaa d, die zij d e n u d e m o d e r n e n a a m va n “me n s elijk” e n “egoïs tisc h” gegeve n h e b be n, he e n e n weer d rijve n, d a n z o u d e n z e o o k niet d e grijs gewor de n “zo n d a a r” t o t “egoïs t” h e b b e n o pgefrist e n ee n nie uwe la p o p ee n o u d klee d h e b be n ge ze t. Maar z e ko n d e n nie t a n d e r s, wa n t z e b e sc h o uwe n h e t als h u n t a a k “me n s” te zij n. De goe de n zij n z e kwijt, h e t goe d e is gebleve n! We zij n t e e ne n m ale vol m a ak t e n o p d e h ele a a r d e is niet éé n m e n s, die ee n z o n d a a r is! Er be s t a a n waa n zi n nige n, die zic h in beel de n, Go d d e va de r, Go d d e z o o n, of h e t m a n n e tje o p d e m a a n te zij n e n z o we m elt h e t o o k va n gekke n, die d e n k e n z o n d a a r te zij n: m a a r z o als d e e ne n niet h e t m a n n e tje o p d e m a a n zij n, zij n d e a n d e re n o o k gee n z o n d a a r s. Je h e b t z e allee n m a a r ge d r o o m d. Maar, m e r k t m e n als ee n s t rikvra ag te rloo p s o p, d a n is t oc h h u n waa n zi n of be z e te n h ei d mi n s t e n s h u n z o n d e. Hu n b e z e te n h ei d is nie t s a n d e r s d a n d a tge n e, wa t z e - t o t s t a n d ko n d e n b re nge n, h e t re s ulta a t va n h u n o n twikkeling, z o als Lut he r’s geloof
211
in d e bijbel alles was, wa t hij bij m a c h t e wa s t e voo r sc hij n t e b re n ge n. De ee n b re n g t zic h d o o r zij n o n twikkeling in ee n gekke n h uis, d e a n d e re in h e t Pa n t h e o n e n verlies t h e t - Walhalla. Er be s t a a t gee n e nkele z o n d a a r e n o o k gee n z o n dig egoïs m e! Ga va n m’n lijf m e t je “me n se nlief d e”! Sluip e rin, jij m e n s e nvrie n d, in d e “hel va n d e z o n d e”, ver blijf ee n kee r tje in h e t gewoel va n d e gro te s t a d: z ul je nie t overal z o n d e e n z o n d e e n n og ee n s z o n d e vin de n? Zul je nie t ja m m e re n over d e ver d o rve n m e n s h ei d, niet klage n ove r he t kolos s ale egoïs m e? Zul je ee n rijke zie n z o n d e r h e m o n b a r m h a r tig e n “egoïs tisc h” t e vin de n? Jij n oe m t je wellich t al a t h eïs t, m a a r h e t ch ris telijke gevoel, d a t ee n ka m eel eer de r d o o r h e t o og va n ee n n a al d gaa t, d a n d a t ee n rijka a r d gee n “on m e n s” is, blijft je t r o uw. Hoe vele n zie jij eige nlijk, die je niet o n d e r d e “egoïstisc h e m a s s a” sc ha ar t? Wat h e ef t d u s jo uw m e n s e nlief de gevo n d e n? Lou te r o nvrie n d elijke we z e n s! En waa r s t a m m e n z e alle m a al va n af? Van jo u, va n jo uw m e n s e nlief d e! Jij h e b t d e z o n d a a r in jo uw h o of d m e ege brac h t, d a a r o m h e b je h e m gevo n d e n, d a a r o m h e b je h e t h e n ove ral in d e sc h oe ne n ge sc h ove n. Noe m d e m e n s e n gee n z o n d a a r s, d a n zij n z e h e t niet: jij allee n be n t d e sc he p p e r va n d e z o n d a a r: jij, die d e n k t d e m e n s e n lief te h e b be n, juis t jij we r p t z e in h e t slijk d e r z o n d e, juis t jij sc h eid t h e n in o n d e ug d z a m e n e n d e ug d z a m e n, in m e n s e n e n o n m e n s e n, j uis t jij b e z o e d elt h e n m e t h e t kwijl va n je be z e te n h ei d; wa n t h o u nie t va n de m e n s e n, m a a r va n de m e n s. Ik ec h t er z eg je, jij h e b t n o oit ee n z o n d a a r ge zie n, jij h e b t h e m allee n m a a r ge d r o o m d. Het z elfge n o t wor d t d o o r mij zelf m i slei d, o m d a t ik d e n k ee n a n d e r te m o e te n die n e n, o m d a t ik iets ver plicht d e n k te zij n, o m d a t ik m e t o t “o p offering”, “on d e rwer pi ng”, “gee s t d rift” voel ger oe pe n. Welaa n, die n ik gee n idee, gee n “hoger we z e n” m e e r, d a n blijkt va n z elf, d a t ik ook gee n m e n s m e e r die n, m a a r — o n d e r alle o m s t a n dig he d e n — m e z elf. Zo be n ik ec h te r nie t lou t e r voo r d e d a a d of h e t zij n, m a a r o o k voo r mij n bew u s t zij n — d e u nieke. Jou ko m t m e e r t oe, d a n h e t go d d elijke, h e t m e n s elijke e n z., jo u k o m t h e t jou we t oe. Bescho uw je als m a c h tiger, d a n waa rvo o r m e n je uitgeeft, d a n h e b t je m e e r m a c h t, be sc h o uw je als m e e r e n je h e b t m e e r. Jij be n t d a n nie t lou te r geroepe n t o t al h e t Go d d elijke, gerec htigd t o t al h e t m e n s elijke, m a a r eige n a ar va n he t jo uwe, d.w. z. al d a tge n e, waa r t o e jij d e k r ac h t b e zit h e t je eige n t e m a ke n, d.w. z. jij be n t geschikt e n bevoeg d voo r al h e t jou we. Men h eeft altij d ge d ac h t, m ij ee n b uite n mij z elf ligge n d e b e s te m mi ng t e m o e t e n geve n, z o d a t m e n o p h e t laa t s t va n mij eis te, d a t ik h e t m e n s elijke in a a n s p r a ak m o e s t n e m e n, o m d a t ik — m e n s be n. Dat is d e c h ris telijke t overcirkel. Ook h e t ik va n Fich te is h e t z elf de we z e n b uite n mij z elf, wa n t ik is ie de ree n, e n h eef t allee n rec h t o p d a t ik, d u s is h e t “het ik”, niet ik be n h e t. Ik be n ec h t er gee n ik n a a s t a n d e re ikke n, m a a r h e t allenige ik: ik be n u niek. Daaro m zij n o o k m ij n b e h o ef te n u niek, mij n d a d e n, k o r t o m alles a a n mij zelf is u niek. En allee n m a a r als dit u nieke ik, m a a k ik mij z elf alles eige n, o m d a t allee n ik m a a r als z o d a nig mij z elf b e zig h o u e n o n twikkel: nie t als m e n s e n niet als d e m e n s o n twikkel ik, m a a r als ik, o n twikkel ik — mij z elf. Dit is d e be te ke nis va n d e — u nieke.
3. DE UNIEKE
212
De voorc h ris telijke e n c hris telijke tij d jage n ee n t ege n overge s tel d d o el n a; d e ee n wil h e t r eële idealisere n, d e a n d e r wil h e t ideale realisere n, d e ee n z o e k t d e “heilige gee s t”, d e a n d e r h e t “ver hee rlijkte lichaa m”. Daar o m ein digt d e ee n m e t d e o ngevoelighei d voor h e t reële, m e t d e “werel dve rac h ting”, d e a n d e r m e t h e t verwer p e n va n h e t “ideale”, m e t d e “verac h ti ng va n d e gees t”. De tege n s telling reëel e n idea al, is ee n o nver z o e nlijke e n h e t e n e k a n n o oit h e t a n d e re wor de n: z o u h e t ideale r eëel wor de n, d a n z o u h e t j uis t nie t m e e r h e t ideale zij n e n z o u h e t r eële ideaal wor de n, d a n z o u allee n h e t ideale, m a a r h e t r eële ec h te r h ele m a al niet be s t a a n. De t ege n s telling va n bei de is nie t a n d e r s t e ove rwin n e n, d a n wa n n e er m e n bei de n ver nie tigt. Allee n m a a r in d e z e “me n”, d e d e r d e, vin d t d e tege n s t elling h a a r ein de; a n d e r s d e kke n idee e n realiteit elka n d e r n o oit m e e r. De idee k a n nie t z o gerealisee r d wor de n, d a t z e idee blijft, m a a r allee n wa n n ee r z e als idee s te rf t e n n e t z o is h e t m e t h e t reële. Nu h e b be n we aa n d e o u d e n, a a n h a n ge r s va n d e idee e n a a n d e nie uwe n, a a n h a n ge r s d e re aliteit, voor o n s. Beide n r a ke n nie t va n d e tege n s telling los e n s n a k ke n allee n m a a r, d e ee n n a a r d e gees t, e n t oe n d e z e d r a ng va n d e o u d e werel d leek t e zij n bevre dig d e n d e z e gee s t leek te zij n geko m e n, s n a k te n d e a n d e re n d a d elijk wee r n a a r d e verwe rel dlijking va n die gee s t, die voo r altijd ee n “vro m e we n s” m o e t blijve n. De vro m e we n s va n d e o u d e n wa s d e h eiligheid, d e vro m e we n s va n d e nie uwe n is d e lijfelijk heid. Toe n ec h te r d e o u d h ei d m o e s t o n d e rga a n, t oe n h a a r vu rig verla nge n bevre digd z o u wor de n (wa nt h e t b e s t o n d allee n m a a r in h e t vu rig verla nge n), ka n d e lijfelijkheid ook n o oit m e e r bi n ne n d e k ring va n d e ch ris telijk h ei d t o t s t a n d k o m e n. Zoals d e t re k va n d e h eiliging of reiniging d o o r d e o u d e werel d gaa t (de wa s si nge n e n z.), gaa t die va n d e lijfelijk hei d d o o r d e ch ris telijke: d e Go d d a alt n ee r o p d e z e wereld, wor d t vlee s e n wil h a a r verlo s se n, d.w.z. m e t zic h vulle n; o m d a t hij ec h te r “de idee” of “de gee s t” is, voe r t m e n (b.v. Hegel) t o t slo t d e idee in alles, in d e werel d in, e n bewijs t, “da t d e idee, d e r e de, in alles is”. Aan h e tgee n wa t d e h ei de n s e Stoïcijne n als “de wij ze” voor s t el de n, bea n twoo r d t in d e h ui dige b e sc h aving “de m e n s”: z oie t s als d a t e ne - vleesloze we z e n. De o nwer kelijke “wij ze”, d e z e lijflo z e “heilige”, d e Stoïcijn, wor d t ee n werkelijk p e r s o o n, ee n lijfelijke “heilige”, in d e vleesge worde n God; d e o nwe rkelijke “me n s,” h e t lijflo z e ik, z al werkelijk wor d e n in h e t lijfelijke ik, in mij. Door h e t ch ris te n d o m slinge r t zic h d e vraag, n a a r h e t “bes t a a n va n go d,” h e e n, die, s t ee d s e n s t ee d s weer ge s tel d, erva n ge t uigt, d a t d e d r a n g n a a r h e t b e s t a a n, d e lijfelijkheid, d e p e r s oo nlijkheid, d e werkelijk h eid, o n o p h o u d elijk h e t gem o e d be zig hiel d, o m d a t h e t n o oit ee n bevre dige n d e o plo s si ng vo n d. Uitein d elijk viel d e vraag n a a r h e t be s t a a n va n God, m a a r allee n, o m weer o p t e s t a a n in d e s telling, d a t h e t “go d delijke” be s t a a t (Feue r bac h). Maar o o k d a t b e s t a a t nie t e n d e laa t s te t o evluc h t, d a t h e t “z uiver m e n s elijke” re alisee r b a a r is, z al o o k nie t la ng m e e r b e sc h e r mi ng o n d e rvin d e n. Geen e nkele idee b e s t aa t, wa n t gee n is t o t lijfelijk hei d in s t a a t. De sc h ola s tieke s t rij d va n he t re alis m e e n h e t n o mi n alis m e h eef t d e z elf d e in h o u d; k or t o m, d e z e weeft zic h d o o r d e h ele c h ris telijke ge sc hie d e nis h ee n e n k a n nie t in h a a r ein dige n. De c hris telijke werel d werkt era a n, d e ideeë n in d e af z o n d e rlijke ver h o u di nge n va n h e t leve n, in d e ins tellinge n e n we t te n va n d e ke rk e n va n d e s t a a t te realisere n; m a a r z e ver z e t te n zic h e n h o u d e n altij d iets o nverlijf d s (on realisee r b a a r s) ac h te r. Hoe r u s t elo o s h e t nie t te mi n o p d e z e belicha mi ng los ga a t, h o e m e e r o o k d e lijfelijk heid uit blijft.
213
Het is d e re alisere n d e weinig aa n d e realiteit gelege n, er ec h te r alles a a n, d a t h e t verwe rkelijkinge n va n d e idee zij n; d a a r o m o n d e r z o e k t hij s t ee d s o p nie uw, of in h e t verwe rkelijkte in waa r hei d d e idee, d e k er n, wo o n t e n te rwijl hij h e t werkelijke t oe t s t, t oe t s t hij tegelijker tij d d e idee, of z e z o, als hij d e n k t, realisee r b a a r is of d o o r h e m allee n m a a r als o nj uis t e n d a a r o m o n uitvoe r b a a r be sc h o uw d m o e t wo r d e n. Als be s t a a n de n z ulle n d e c hris te ne n zic h over fa milie, s t a a t e n z. gee n z o rge n m e e r m a ke n; nie t z o als d e o u d e n, m o e t e n d e ch ris te n e n zic h voo r d e z e “go d d elijke di nge n” o p offere n, m a a r d e z e di nge n m o e t e n allee n m a a r geb r uik t wo r d e n, o m in h e n d e gees t leve n d t e m a ke n. De w er kelijke fa milie is h e m o nver sc hillig gewo r d e n, e n ee n ideale, die d a n d e “waar ac h tig reële” is, m o e t uit h a a r o n t s t a a n, ee n h eilige, d o o r Go d ge z ege n d e, of, volge n s liberale d e n kwij ze, ee n “re delijke”. Bij d e o u d e n is fa milie, s t a a t. va d e rla n d e n z. ee n voor ha n de n go d d elijks; bij d e nie uwe n, verwac h t h e t eer s t d e go d d elijk h eid, is als voor h a n d e n e allee n m a a r z o n dig, a a r d s e n m o e t eer s t “verlo s t”, d.w. z. waa r ac h tig reëel wor d e n. Dat h eeft d e volge n d e b e te ke nis: niet d e fa milie e n z. is h e t voor h a n d e n e e n reële, m a a r h e t go d d elijke, d e idee, is voo r h a n d e n e n werkelijk; of de z e fa milie d o o r o p n a m e va n h e t waa rac h tige werkelijke, d e idee, zic h werkelijk z al m a k e n, s t a a t n o g t e be zie n . Het is niet d e t a a k va n d e ee nling, d e fa milie als h e t go d d elijke t e die ne n, m a a r o m gekee r d, h e t go d d elijke te die n e n e n d e n og o n go d d elijke fa milie er a a n t oe t e voege n, d.w.z. in n a a m va n d e idee alles t e o n d e rwe r p e n, d e b a nier va n d e idee over al te pla n t e n, d e idee t o t reële werk z a a m h ei d t e b re n ge n. Daar h e t ec h te r c hris te n d o m, n e t als d e o u d h ei d, o m h e t go d d elijke t e d o e n is, k o m e n z e er la ngs t ege n overges tel de wege n, s t ee d s weer o p uit. Aa n h e t ein d e va n h e t h ei de n d o m wer d h e t go d d elijk t o t h e t b uite n wereldlijke, a a n h e t ein d e va n h e t c hris te n d o m t ot bin ne n wereldlijke. Het h ele m a al b uite n d e werel d te plaa t s e n, luk t d e o u d h ei d nie t e n als h e t c hris te n d o m d e z e t aa k volb re ng t, verla ng t oge n blikkelijk h e t go d d elijke wee r vurig n a a r d e we reld te r u g e n wil h a a r “verlos s e n”. Maar bi n n e n h e t c hris te n d o m ko m t e n ka n he t er niet t oe k o m e n, d a t h e t go d d elijke als bin ne n w ereldlijks, we rkelijk h e t w ereldlijke z elf wo r d t: e r blijft ge n o eg ove r, d a t zic h als h e t “slec h te”, “on z e delijke”, t oevallige, “egoïs tisc he”, ge d r aag t e n m o e t ge d rage n, als h e t in ee n slec h te be te ke nis o n d o o r d r o nge n “werel d se.” Het ch ris te n d o m b egin t m e t d e m e n s wo r di ng va n God e n h e t d rijft zij n b eke ring s - e n verlo s sing swe rk altij d d o o r, o m voor d e o p n a m e va n God in alle m e n s e n e n al h e t m e n s elijke te z o rge n e n alles m e t d e gee s t te d o o r d ri nge n: h e t blijft er bij, voo r d e “gees t” ee n plaa t s te be rei de n. Toe n uitein d elijk h e t acce n t o p d e m e n s of d e m e n s h ei d wer d geleg d, wa s h e t weer d e idee, die m e n “ee u wig uitsprak ”: “de m e n s s te rft nie t”! Men d ac h t n u d e re aliteit van d e idee te h e b be n gevo n de n. De m e n s is h e t ik va n d e gesc hie d e nis, va n d e wereldge sc hie de nis; hij, d e z e ideale, is h e t, die zic h werkelijk o n twikkelt, d.w.z. realiseert. Hij is d e werkelijke reële, lijfelijke, wa n t d e ge sc hie d e nis is zij n licha a m, waa ra a n d e ee nlinge n allee n m a a r le de m a te n zij n. Chris t u s is h e t ik va n d e wereldge sc hie de nis, z elfs van d e voo rc h ris telijke; volge n s h e t m o d e r n e in zic h t is h e t d e m e n s, h e t christ u s beel d h eef t zic h t o t ee n m e ns beeld o n twikkel d: h e t is d e m e n s als z o d a nig, d e m e n s bij uit s t ek is h e t “m i d delp u n t” va n d e gesc hie d e nis. In “de m e n s” kee r t h e t im aginaire begin t e r ug; wa n t “de m e n s” is z o i magin air, als Chris t u s h e t is. “De m e n s” als ik va n d e werel dgesc hie d e nis, sl uit d e cyclu s va n d e c h ris telijke be sc h o uwinge n. De t overk ri ng va n d e ch ris telijkh eid z o u verb r o ke n zij n, als d e s p a n ni ng t u s s e n be s t a a n e n r oe pi ng, d.w.z. t u s s e n mij z elf z o als ik be n e n mij, z o als ik m o e t zij n, z o u o p h o u d e n; z e be s t a a t allee n m a a r als h e t vu rig verla nge n va n d e idee n a a r h a a r
214
lijfelijkheid e n ver dwij nt m e t versla p p e n d e sc h ei di ng va n bei de n: allee n als d e idee — idee blijft, z o als d e m e n s of d e m e n s h ei d ee n lijfloo s idee is, is d e ch ris telijk hei d n o g voor h a n d e n. De lijfelijke idee, d e lijfelijke of “volein dig de” gee s t, z w eeft d e c h ris te n als h e t “ein de d e r d age n ” voor oge n, of als h e t “doel va n d e gesc hie de nis”; hij is voo r h e m niet h e t t ege nwoor dige. De ee nling ka n allee n m a a r d eel he b be n a a n d e s tic h ti ng va n h e t go d s rijk, of, volge n s d e m o d e r ne voor s telling va n d e z elf de z a a k, a a n d e o n t wikkeling e n ge sc hie d e nis va n d e m e n s h ei d, e n allee n m a a r voor z ove r hij d a a r d e el aa n n e e m t, k o m t h e m ee n c hris telijke of, volge n s d e m o d e r n e uit d r u k king, m e n s elijke waa r d e t oe, voor h e t overige is hij s t of e n ee n z a k m e t wo r m e n. Da t d e ee nling o p zic h z elf ee n werel dgesc hie d e nis is e n aa n d e ove rige wereldge sc hie de nis zij n eige n d o m h eeft, gaa t b ove n het c h ris telijke beva t ti ngsver m oge n uit. Voor d e ch ris te n is d e werel dge sc hie de nis h e t h oge re, o m d a t z e d e gesc hie de nis va n Chris t u s of “va n d e m e n s” is; voo r d e egoïs t h eeft allee n zij n gesc hie de nis waa r d e, o m d a t hij allee n zich z elf wil o n twikkele n, niet d e m e n s h ei d - idee, niet h e t pl a n God s, niet d e be d o elinge n va n d e voo r zie nig heid, nie t d e vrijhei d e n d e rgelijke. Hij be sc h o uw t zic h nie t als ee n werk t uig va n d e idee, of ee n wa p e n va n Go d, hij erke n t gee n r oe pi ng, hij d e n k t nie t, voo r d e ver d e re o n twikkeling va n d e m e n s h ei d t e be s t a a n e n zij n sc he rfje d a a r t e m o e t e n t o e bij d r age n, m a a r hij leeft zic h uit, e r o n be z o rg d ove r, h oe goe d of slec h t d e m e n s h ei d d a a r bij vaar t. Zou h e t nie t h e t m i sver s t a n d t oela te n, als z o u hier ee n n a t u u r t oe s t a n d a a n ge p r e z e n wor d e n, d a n z o u m e n a a n d e “drie zige u n e r s” va n Lena u k u n n e n h e ri n n e re n. - Wat, b e n ik d a a r t o e in d e wereld, o m ideeë n t e r ealise re n? O m mi s sc hie n te r verwe ze nlijking van d e idee “sta a t,” d o o r m ij n b u rger sc ha p, h e t mij ne t e d o e n of d o o r d e ec h t, als ec h tge n o o t e n va d e r, d e idee va n d e fa milie te verwe z e nlijke n? Wat gaa t mij z o’n r oe pi ng a a n! Ik leef n e t z o mi n volge n s ee n r oe pi ng, als d e bloe m volge n s ee n r o e pi ng groeit e n geu r t. Het ideaal “de m e n s” is gerealiseerd , als d e c h ris telijke b e sc h o u wing vera n d e r t in d e s t elling: “Ik, d e z e u nieke, be n d e m e n s”. De vraag n a a r h e t beg ri p: “wat is d e m e n s”? — h eeft zic h d a n in d e p e r s oo nlijke o m ge z e t: “wie is d e m e n s”? Bij “wa t” z oc h t m e n h e t begri p, o m h e m t e realisere n; bij “wie” is h e t h ele m a al gee n vraag m e e r, m a a r h e t a n twoo r d in h e t vrage n de m e t ee n voo r h a n d e n: d e vraag b ea n two o r d t zic h z elf. Men z eg t va n God: “na m e n d r u k ke n u nie t uit”. Dat gel d t n u voo r m ij: gee n begrip d r u k t m ij ui t, niet s, va n wa t m e n als m ij n we ze n a a n geeft, d r u k t m e h ele m a al ui t; d a t zij n m a a r n a m e n. Zo z eg t m e n ook va n Go d, d a t hij vol m a a k t is e n d a t hij gee n r oe pi ng h eeft o m vol m a a k t h ei d n a te s t r eve n. Ook d a t geld t allee n voo r mij. Eige naar be n ik va n mij n m a c h t e n ik b e n d a t, o m d a t ik m e va n mij n u niek heid bew u s t be n. In d e u nieke kee r t d e eige na a r z elf in zij n sc he p p e n d nie t s, waa r uit hij geb o re n wer d, te r ug. Elk h oger we z e n b ove n mij, of h e t Go d, of d e m e n s is, ver z wa k t h e t gevoel va n mij n u niek hei d e n verbleekt p a s voo r d e z o n va n d a t bew u s t zij n. Stel ik o p mij, d e u nieke, m ij n z a a k, d a n s t a a t z e o p h e t verga n k elijke, d e s t e rfelijke sc h e p p e r va n zic h z elf, die zic h z elf ver teer t e n ik m ag z egge n: Ik h e b m ij n z a a k o p nie t s ges tel d. EINDE.
215
