re
Be
e d v e l nieuws
20
jaargang 8 • februari 2004
Cultuurimpuls brengt erfgoed op ‘bouwplaats’ stedelijke vernieuwing Herstructurering van de naoorlogse wijk
in dit nummer 2 4 6 8
Arhem gidsgemeente voor cultuurimpuls Toekomst NatLab van Philips Dorps bouwen biedt kansen Landelijk gebied gebaat bij herbestemming historische boerderij 10 Belvedere: nieuwe strategie voor lokale belangenorganisaties 12 NHW op de drempel van uitvoering 14 Provincie Fryslân en gemeente Dantumadeel ondertekenen intentieverklaring 16 Studie naar de economische waarde van cultureel erfgoed
Culturele planologie moet doordringen tot de tekentafel en bouwplaats van de stedelijke vernieuwing. De ministeries van OCW en VROM hebben daarom 40 miljoen euro ter beschikking gesteld voor een cultuurimpuls in de tweede ronde van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV-II). Het ISV-II vormt voor de 30 grote steden (G30) tevens het fysieke beleidsonderdeel van het Grotestedenbeleid. De financiële impuls moet gemeenten ertoe aanzetten culturele kwaliteiten te benutten bij de gebiedsgerichte aanpak van stedelijke vraagstukken. Daarbij gaat het om het cultureel erfgoed, cultuurvoorzieningen en ontwerpkwaliteiten.
kwaliteiten verrijkt de stedelijke vernieuwing. Imago,
Malburgen in
identiteit en uitstraling van een wijk of buurt worden
Arnhem.
in belangrijke mate bepaald door de beleving van de
Foto: John Voermans
lokale historie en aanwezige visuele kwaliteiten. Daarnaast maakt een breed scala aan culturele voorzieningen een wijk aantrekkelijker voor verschillende doelgroepen. De tweede ISV-tranche loopt van 2005 tot 2009. De cultuurimpuls is binnen het ISV een van de negen thema’s waarop van de gemeenten afrekenbare prestaties worden gevraagd (naast bijvoorbeeld wonen, groen en openbare ruimte). Het rijk maakt met de grotere steden (G-30) rechtstreeks afspraken, voor de overige gemeenten gebeurt dat via de provincies.
Met de cultuurimpuls willen beide ministeries een
Het budget van de cultuurimpuls wordt met een
bijdrage leveren aan de verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving in de steden. Een beroep op culturele
Lees verder op pagina 2
Arnhem gidsgemeente voor cultuurimpuls
Vervolg van pagina 1
verdeelsleutel toegerekend aan de gemeenten. De omvang van de culturele planologie-opgave van een stad is hierbij bepalend. Daartoe wordt onder meer gekeken naar de oppervlakte van de naoorlogse woonwijken. Ook het predikaat Belvedere-stad heeft
‘Cultuurimpuls bevordert goede belangenafweging’
invloed op de toewijzing van de gelden. Gemeenten moeten voor 15 november een integraal Meerjaren Ontwikkelingsprogramma (MOP) indienen, waarin ze ook op het gebeid van de cultuurimpuls aangeven wat de opgaven en prestaties zijn. Daarvoor zijn bewust geen algemene kwaliteitseisen opgegeven, omdat het gaat om een breed scala aan – vaak locatiespecifieke – kwaliteiten. Het ontbreken van standaardcriteria betekent echter ook dat van gemeenten meer wordt verwacht dan standaardambities. Meer informatie over ISV op www.minvrom.nl
termen van vergunningen en subsidies. Meer volgens
Weten we wel zeker dat het budget al op voorhand wordt verdeeld? Want als alleen de beste plannen geld krijgen, zegt Arnhem met een forse knipoog, houden we die van ons liever stil om anderen niet op ideeën te brengen. Immers, zo groot is het budget niet en Arnhem heeft genoeg ambitie om een fors deel daarvan zelf in te vullen. En dan geldt: hoe minder gemeenten meedingen, hoe beter. Met de knipoog vangt Arnhem in één gebaar haar enthousiasme én haar teleurstelling over de cultuurimpuls in de nieuwe ronde van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV-II).
ambtelijke en bestuurlijke organisatie.” Wensenlijst Wie Van Bodegraven en Wessels hoort praten over de ruimtelijke opgaven van de stad Arnhem en de bijdrage die cultuurhistorie daaraan kan leveren, bekruipt echter een gevoel van twijfel. De ambities zijn hoog, de ideeën voorradig en ook op bestuurlijk niveau is er veel animo om het erfgoedbeleid verder vorm te geven; ergo, heeft Arnhem nog wel een cultuurimpuls nodig? Dat is echter een verkeerde gevolgtrekking, haasten beiden zich te zeggen. Er valt
Inspirerend boek
2
lijnen als: hoe zet ik onze ambities neer binnen de
“40 Miljoen voor een cultuurimpuls vinden wij een
nog veel te wensen. Wessels: “Er zijn nog witte
Het afgelopen jaar hebben diverse essayisten de
schamel bedrag om met z’n allen uit te putten”, zegt
vlekken, projecten verkeren nog in een pioniersfase
opgaven en kansen van culturele planologie in de
wethouder Ruimtelijke Ordening, Volkshuisvesting en
en het draagvlak is soms nog erg dun.”
stedelijke vernieuwing verkend aan de hand van
Grondzaken, Sander van Bodegraven. “Maar gering of
negen thema’s. Een weerslag van deze verkenning
niet, het geeft een kans om het gemeentelijk cultuur-
is te vinden in een boek dat rond 1 maart verschijnt.
en erfgoedbeleid beter zichtbaar te maken en om de
Aan bod komen thema’s als ‘Kansen voor archeologie’,
positie ten opzichte van andere beleidsvelden te
‘De veranderlijkheid van het gebouwde erfgoed’ en
verstevigen.” Arnhem spreekt uit ervaring. Het
‘Naoorlogse wijken als kansenlocaties’. Het boek wordt
afgelopen jaar fungeerde ze als gidsgemeente voor
verspreid onder gemeenten en is daarnaast te bestellen
het ISV om de cultuurimpuls te toetsen. Volgens
bij Postbus 51, 0800-8051 of www.postbus51.nl.
Jan Wessels van de afdeling Milieu en Gebouwde
Ook op de website van Belvedere – www.belvedere.nu –
Omgeving heeft alleen al deze pilot positieve effecten
zijn in de projectendatabank tal van projecten te
gehad. “Bijvoorbeeld voor onze professionaliteit
vinden die gemeenten inspiratie bieden voor een
als monumentenzorgers. Je wordt gedwongen
eigen cultuurimpuls.
strategischer en integraler te denken. Minder in
nummer 20 • 2004
Neem de aanpak van de naoorlogse stad. Arnhem kent
stedenbouwkundige fenomenen – zoals een
niet alleen de gebruikelijke naoorlogse wijken, ook een
groen/blauwe structuur en stempeling van de
groot deel van het centrum is vanwege oorlogsschade
gebouwde omgeving – in te brengen in nieuwe
onder naoorlogse architectuur tot stand gekomen,
ontwikkelingen. “Dat vraagt om een goede belangen-
evenals een aantal bedrijfscomplexen. Van Bodegraven:
afweging. De cultuurimpuls kan hier een extra
“De wederopbouw is hier eind jaren veertig, begin
stimulans aan geven.”
vijftig, snel en doortastend aangepakt, met achterlating van een architectonische en stedenbouwkundige
Een ander voorbeeld is de VINEX-locatie Schuyt-
erfenis waar we serieus over na moeten denken.
graaf. Deze nieuwbouwwijk verrijst op archeologisch
Een erfenis ook, waar de gemiddelde inwoner van
waardevolle grond. “Je vindt er een doorsnede van de
Arnhem niet echt van gecharmeerd is.” Maar zonder
Arnhemse geschiedenis. Van een jagerskamp van
meer platgooien en overnieuw beginnen is volgens
7000 jaar oud, ga je met een sprong door de tijd naar
De eerste ervaringen met deze
Wessels geen verstandige optie. “Dat is een herhaling
de Romeinen, naar de Middeleeuwen, naar de slag
laatste denk- en werkwijze zijn
van zetten van de wederopbouw. Eind jaren veertig
om Arnhem tot en met de huidige tijd”, aldus Wessels.
positief. Zo is onlangs met
ruimden we alle oude restanten op en maakten we
“Deze plek heeft een betekenis waar we op voort willen
Business Park Arnhem een
een sprong naar de moderne tijd. Daarvan constateren
bouwen. Wij denken dat mensen daar waarde aan
gezamenlijke nota opgesteld
we nu dat het niet goed heeft gewerkt. Bijvoorbeeld
hechten. Dat zij in hun keuze voor een woonomgeving
over de ontwikkeling van het
doordat de plannen nog voor de uitvoering al weer
betrekken of een plek iets eigens heeft. Bijvoorbeeld
bedrijvenpark in relatie tot de
werden ingehaald door nieuwe inzichten. Dat leidde
door de vormgeving van een gebouw, of doordat het
cultuurhistorische waarden.
uiteindelijk tot verwaterde concepten.”
verhaal van de plek herkenbaar is.”
Het Business Park is een
Volgens Van Bodegraven ontstaat er heel langzaam
En verder gaat het gesprek; over het Coberco-complex,
het terrein van een aantal
begrip en draagvlak voor een toekomst van de
over de transformatieplannen voor Centrum-Zuid,
voormalige landgoederen aan
naoorlogse erfenis. Daarmee ontstaan er ook mogelijk-
en zo verder. De komende maanden zal de gemeente
de westkant van Arnhem.
heden om een aantal architectonische landmarks en
Arnhem een keuze moeten maken uit de oneindige
“Het Business Park kwam in het
Het naoorlogse
reeks ideeën en projecten. Waarvoor doet Arnhem
verweer toen een aanwijzing ‘dreigde’ als rijks-
‘Coberco-complex’;
een beroep op de cultuurimpuls? Wessels spreekt de
monument. Men zag zich daardoor gemankeerd in de
inmiddels Friesche
verwachting uit dat het vooral om uitvoeringsgerichte
oplossing van een aantal bedrijfsmatige problemen.
Vlag.
Wethouder Sander van Bodegraven (rechts) en Jan Wessels op de plek
projecten zal gaan. “Zodat onze ambitie zichtbaar,
Daar zijn we nu samen uitgekomen.”
Foto: John Voermans
waar het Musiskwartier, een nieuw woon/werk/winkelgebied, wordt
voelbaar, beleefbaar wordt.” Dus geen claims voor
ontwikkeld. Het plan omvat zowel nieuwbouw, als herontwikkeling van
regulier werk. “Ook als het gaat om inpassingsvraag-
Arnhem zoekt het kortom in doorontwikkeling: de blik
bestaande panden (waaronder de flat uit de wederopbouwperiode rechts
stukken zal het ons zonder cultuurimpuls nog wel
vooruit met behoud van het goede. Van Bodegraven:
op de foto). In het ontwerp voor het gebied is daarnaast aansluiting
lukken. Maar als we praten over cultuurhistorie als
“Monumenten bestaan immers omdat ze flexibel
gezocht bij de historische binnenstad.
uitgangspunt voor nieuwe ontwikkelingen, dan hebben
genoeg bleken om mee te bewegen, omdat ze een
Foto: John Voermans
we nog redelijk wat te doen.”
heleboel functies en ontwikkelingen aan konden.”
clustering van bedrijven op
nummer 20 • 2004
3
Toekomst NatLab van Philips zet Eindhoven als stad op de kaart Redt Adriaan Geuze Albert Einstein? Donderdag 29 januari jl. werd duidelijk dat de Belvederestudie naar het voormalige Natuurkundig Laboratorium van Philips een doorslaggevende rol heeft gespeeld bij het behoud én de ontwikkelingskansen van dat NatLab. Het NatLab wordt nu zelfs gezien als boegbeeld voor de toekomstige herontwikkeling van Strijp-S en daarmee voor de ontwikkeling van Eindhoven als stad. De studie vond plaats onder leiding van Adriaan Geuze van het bureau ‘West 8’.
patstelling waarin inmiddels de plannen voor de aanleg van hoogwaardig openbaar vervoer waren geraakt. Geuze stelde voor om díe onderdelen van het NatLab te slopen die bovenaan de lijst van ‘moeilijk te herontwikkelen’ stonden (en eventueel op termijn in z’n vorm te herbouwen) en voor de resterende onderdelen twee studies te laten verrichten naar de functionele en economische haalbaarheid van herpositionering. Voor
Foto’s: Park Strijp Beheer B.V.
deze studies werd een Belvederesubsidie aangevraagd Van behoud …
er voor gezorgd dat Eindhoven een naam heeft
nadat een ambtenaar van de gemeente Eindhoven
Iets meer dan een jaar geleden lagen er nog plannen
gekregen als innovatieve technologiestad. Om met
enthousiast terug kwam van de cursus ‘Belvedere op
om het NatLab, als onderdeel van het grotere Philips-
de woorden van Wisse Dekker te spreken, toont het
de werkvloer’.
terrein Strijp-S, te slopen. Met name financieel leek
NatLab aan wat visie en doorzettingsvermogen tot
Het bureau EEA (Erick van Egeraat associated
het gebouw niet rendabel te zijn. Veel Eindhovenaren
stand kunnen brengen.
architects) onderzocht of het mogelijk was een school
protesteerden echter tegen de voorgenomen sloop van het NatLab. Ook de lokale monumentencommissie
4
en een museum in het pand onder te brengen. De … naar ontwikkeling
Architekten Cie onderzocht of het mogelijk was een
sloot zich bij het protest aan. Niet alleen de waarde
Desondanks leek het NatLab in het oorspronkelijke
woonprogramma voor het NatLab te ontwikkelen.
van het bijzondere ontwerp van het gebouw door
masterplan van Riek Bakker van bureau BVR, niet te
Beide studies tonen zeer hoopvolle resultaten en zelfs
ir. D. Roosenburg werd daarbij in ogenschouw
overleven. Toen echter Adriaan Geuze werd aan-
functiecombinaties lijken mogelijk.
genomen, maar ook de metafysische waarde van de
getrokken voor de invulling van het stedelijke ontwerp,
technologische ontwikkeling die vanuit dat labora-
kantelden de kansen voor het gebouw. Zijn bureau
torium heeft plaatsgevonden. De radiolamp werd hier
stelde voor opnieuw te onderzoeken of delen van
Het geloof in de toekomst van het NatLab, maar ook in
onder andere uitgevonden, Koninging Wilhelmina gaf
het gebouw behouden konden blijven. Dit voorstel
de ontwikkeling van het gehele Strijp-S terrein, leidde
hier haar eerste radiopraatje voor de Overzeese Lands-
sloot aan bij een wens van het college van B&W van
er toe dat de gemeente Eindhoven, samen met de
delen in Oost- en West Indië én Albert Einstein heeft
Eindhoven. Daarnaast werd onderzocht of de studie
projectontwikkelaar van het terrein (Park Strijp Beheer
hier een gastcollege verzorgd. Kortom, het NatLab heeft
naar het NatLab nieuwe inzichten kon bieden voor de
bv) en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een
nummer 20 • 2004
Strijp-S en de ontwikkeling van Eindhoven
Agendatip De grote verbouwing Het Philips museum, één van de ontwerp-
De tentoonstelling ‘De Grote Verbouwing’ van 11 februari tot 23 mei
studies, demonstreert in een beperkte ruimte
geeft de zoektocht weer naar de leidende principes die nu geldig zijn
het karakter van het bedrijf. Het interieur
voor de naoorlogse wijken. Het Nederlands Architectuur Instituut (NAi)
wordt geïnterpreteerd als een plastische
heeft voor deze tentoonstelling een groot aantal Nederlandse wijken
showroom. Een interne karakteristieke kern
gedocumenteerd en geanalyseerd. Foto’s van zo’n 150 gesloopte en
presenteert, zichtbaar aan de buitenkant, de
nieuwgebouwde woonhuizen worden naast elkaar, ter vergelijking,
laatste ontwikkelingen binnen het bedrijf.
gepresenteerd. Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie en is
Ontwerpstudie: Erick van Egeraat associated
een symposium georganiseerd.
architects (EEA) in opdracht van Park Strijp Beheer B.V.
convenant ondertekenden waarin zij toezeggen
Natuurlijk vormt het onderzoek naar het NatLab
gezamenlijk de schouders te zetten onder de
slechts een klein deel van de totale puzzel van Strijp-S,
ontwikkeling van het park waarin ‘de historie als
dat 28 hectare groot is. Het NatLab kan echter wel de
voedingsbodem voor herontwikkeling’ wordt gezien.
toon zetten van deze ontwikkeling; in ambitie én in
Volgens wethouder Schreurs van Eindhoven moet de
vorm. Het openingsakkoord klinkt krachtig en
herontwikkeling van Strijp-S echter nog breder gezien
optimistisch.
Meer informatie: www.nai.nl
Leestip Culturele planologie & publieksbereik Culturele planologie is de verzamelnaam voor allerhande acties vanuit het
worden. Eindhoven, zo stelde zij, bestaat toch vooral uit
cultuurbeleid, gericht op de ruimtelijke ordening. Kunst, cultuur en de
een aantal aan elkaar gegroeide dorpen. Daar binnenin
lokale geschiedenis van gebouwen, steden en landschappen kunnen als
zit echter een belangrijke kern van grote massieve
inspiratiebron ruimtelijke veranderingsprocessen verrijken. Op papier
gebouwen, een enorme bedrijvigheid en veel innovatie:
klinkt dat prachtig, maar de praktijk is een stuk weerbarstiger, zo bleek op
typisch stedelijke functies dus. Alleen hoorden die
de conferentie Culturele Planologie & Publieksbereik die voorjaar 2003
functies niet toe aan de bevolking van Eindhoven, maar
werd gehouden. Eind 2003 verscheen onder dezelfde titel een verslag van
aan Philips. Met de verkoop van Strijp-S door Philips
deze bijeenkomst. Het verslag doet met ‘aanbevelingen voor de praktijk’
aan de gemeente Eindhoven krijgt de stad dan ook
een aanzet om het abstracte begrip culturele planologie te vertalen naar
in één klap haar stedelijke geschiedenis in de schoot
een hanteerbare aanpak binnen gemeenten en provincies. Daarbij wordt
geworpen. En die stedelijkheid trekt ook meteen
speciale aandacht geschonken aan de rol van omwonenden in de
allerlei initiatieven aan. Schreurs: “Het wemelt van
veranderingsprocessen. Zij zijn immers bij uitstek de dragers van
creatieve individuen en organisaties die zich op het
culturele kennis en lokale identiteit.
terrein van kunst-, design en innovatieve technologieën in Strijp-S willen vestigen. Het netwerk dat zich
Het boekje is te vinden en te downloaden op de website van het
daarbij ontwikkelt loopt van de Westergasfabriek
ministerie van OCenW: http://www.minocw.nl/cultuur/publicaties
in Amsterdam via de academie in Arnhem tot de universiteiten van Aken en Leuven.”
Foto: Philips Company Archives nummer 20 • 2004
5
Dorps bouwen biedt kansen, maar wie benut ze, en hoe? Door Hans Bleumink, Overland
Toekomstige bouwlocatie in Twisk die vrijkomt na
Er komt steeds meer aandacht voor bouwen in het landelijk gebied. De Nota Ruimte biedt daarvoor naar verwachting ook de mogelijkheden. Maar tegelijkertijd moet het platteland open en aantrekkelijk blijven, en moeten de dorpen hun identiteit behouden vindt nagenoeg iedereen. Tijdens de Belvedere-themadag ‘Dorps Groeien’ stond dit – schijnbare – dilemma centraal: kunnen dorpen landschappelijk verantwoord groeien? En zo ja: hoe kan de overheid daarin sturen?
uitplaatsing van een melkveebedrijf. Met doorkijk naar bungalowparkje van eind jaren zeventig. Foto: Machteld Linssen
Kookboek
Op een herfstige middag manoeuvreert de touringcar
Tijdens het ochtendprogramma liet landschaps-
met 45 themadagdeelnemers over de smalle, dorps-
architect Pepijn Godefroy zien dat – als je het goed
straat van Twisk, een pittoresk West-Fries lintdorp.
doet – nieuwbouw de identiteit van landschap en dorp
In statige boerderijen woont rijke, stadse import.
juist kan versterken, terwijl ook aan de woningvraag
De melkveehouderij is bijna helemaal ingewisseld voor
kan worden voldaan. Godefroy ontwikkelde voor de
bed & breakfast. Achter het lint, halverwege het dorp,
provincie Noord-Holland het Kleine Kernen Kookboek
liggen Rosita I en II, typische jaren ’60 en ’70 wijkjes,
met recepten voor dorps groeien (zie kader).
met rijtjeshuizen, hondenpoepveldjes en straatweefsel.
“Essentie”, zegt Godefroy, “is dat kleine kernen hun
“Zo moet je dus niet bouwen in het landelijk gebied,”
identiteit ontlenen aan het landschap, en – omgekeerd
zegt Marijke Visser van het Steunpunt Cultureel
– het landschap identiteit geven. De ontwikkeling van
Erfgoed Noord-Holland. Het Steunpunt adviseerde
kernen is daarom geen stedebouw, maar landschaps-
de gemeente Twisk onlangs over de bouw van twintig
architectuur. Voortbouwen op de identiteit van een
nieuwe huizen, elders in het dorp. Visser: “De beide
gebied is daarbij het uitgangspunt.”
Rosita’s zijn destijds aangelegd om de leefbaarheid op peil te houden. Dat is redelijk gelukt. Het rijke
6
Lint of wijk?
verenigingsleven bestaat nog steeds, en ook de school
Voor Twisk betekent dat uitgangspunt: verder bouwen
is open.” Maar voor de rest vindt Visser de wijkjes
aan het lint, of parallel daaraan. Maar de praktijk is
weinig geslaagd, net als de gemiddelde nieuwbouwwijk
weerbarstig, betoogt Visser. De twintig nieuwe huizen
Discussie in Twisk over identiteitsvol uitbreiden. Op de achtergrond een
elders in Nederland. Ze tasten de identiteit van het
moeten namelijk op de plek komen van een melkvee-
dorpsuitbreiding uit de jaren ’60-’70: één van dertien in een dozijn.
dorp en de relatie met het landschap aan. Steenpuisten,
bedrijf, dat uit het dorp wordt geplaatst. De huizen-
Foto: Machteld Linssen
worden zulke wijkjes veelzeggend genoemd.
bouw maakt die uitplaatsing financieel mogelijk.
nummer 20 • 2004
dorps
ondorps
Dorps groeien volgens het Kleine Kernen Kookboek 1. Huis. Ieder huis is individueel te onderscheiden. Ondorps: Rijtjeshuizen. Foto’s: La4Sale Stedebouw Architectuur Landschap Ecologie
2. Grond. Ieder huis is grondgebonden en heeft een eigen erf.
Verder bouwen aan het lint zou betekenen dat er ook
en geldelijk gewin de woningbouwagenda bepalen.
elders grond aangekocht moet worden. Dat is niet
“Daarom moeten rijk en provincie meer sturen.”
rendabel, zodat de keus voor een wijkje snel gemaakt
Niet iedereen was het daarmee eens, en zeker het
ruggengraat (dijk, kanaal, weg).
is. Toch kon het Steunpunt op basis van cultuur-
ministerie van VROM niet, dat in maart de Nota
Ondorps: Straatweefsel.
historische kenmerken veel verbeteren aan de
Ruimte uitbrengt. ‘Ruimte voor regionale en lokale
gemeentelijke bouwplannen. Geen grote waterplas
overheden’ staat daarin centraal. Een mooi streven,
ruimte, meestal de ruggengraat. Openbaar groen
op de kopse kant van het wijkje, adviseerde het
vonden veel themadagbezoekers, maar in de praktijk
bestaat hooguit uit bomen langs weg of plein.
Steunpunt, maar evenwijdige sloten loodrecht op
gaat het niet om meer of minder sturing, maar om
Ondorps: Buurtgroen, buffergroen.
het lint, zoals alle sloten in het gebied. Ook geen
betere sturing. “Het is nu de wereld op zijn kop”, zei
schaamgroen om het wijkje, maar open bebouwing,
één van de gemeentelijke deelnemers. “Voor ieder
zodat de nieuwe huizen, net als de oude aan het lint,
dakkapelletje is een uitgebreide toetsing nodig, terwijl
Ondorps: Uitwissen van de natuurlijke ondergrond
trots laten zien hoe mooi ze zijn.
er voor de hoofdlijnen, je stedebouwkundige visie,
(opspuiten van bouwzand).
geen enkele aansturing is.” Dakkapel “Het grote probleem van dorps bouwen”, zegt Hans
Ondorps: Appartementencomplexen, flats. 3. Ruggengraat. Dorpen hebben een landschappelijke
4. Openbare ruimte. Dorpen hebben vaak één openbare
5. Ondergrond. Dorpen zijn gebouwd binnen de grenzen die water, bodem en landschap stellen.
6. Verkeersprofiel. Dorpen hebben smalle klinkerwegen waarop alle verkeer zich naast elkaar voortbeweegt.
Badwater
Ondorps: Brede asfaltbanen met drempels, vrije
Elerie, directeur van de BOKD, de belangenvereniging
Nirov-directeur Fred Schoorl, die de themadag voorzat,
van 140 kleine Drentse dorpen, “is niet zozeer de
concludeerde dat het sturingsvraagstuk inderdaad één
7. Menging. In dorpen staan huizen, bedrijven en
inhoud – wat is kwaliteit? – maar de sturing: hoe zorg
van de lastigste problemen is en dat de praktijk weer-
voorzieningen door elkaar, groot naast klein.
je ervoor dat er aandacht is voor kwaliteit?” De BOKD
barstig is. “Maar”, zei hij, “de ideeën voor dorps
ontwikkelde een methode om samen met belang-
bouwen zijn zo waardevol dat we het kind niet met
hebbenden woningbouwplannen voor kleine dorpen
het badwater moeten weggooien.” Hij concludeerde
Ondorps: Uitplaatsen van functies, bedrijventerreinen
te maken, waarin identiteit, kwaliteit en woonwensen
daarnaast dat dorps bouwen niet alle woningbouw-
buiten het dorp.
een belangrijke rol spelen – dorps bouwen dus.
problemen kan oplossen. Wellicht kun je in Noord-
De methode heeft succesvolle voorbeelden opgeleverd,
Holland denken aan een bouwstrategie, waarin je
Op www.belvedere.nu vindt u bij ‘uitvoering/actuele
maar is nog niet in de alledaagse praktijk door-
dorps bouwen combineert met geconcentreerde groei
onderwerpen’ het uitgebreide verslag van deze Belvedere-
gedrongen. Dat komt, zegt Elerie, doordat gemeenten
van nieuwe dorpen binnen de maat en structuur van
themadag, een beknopte literatuurlijst en een aantal
te autonoom zijn, waardoor lokale politieke belangen
sommige droogmakerijen.”
artikelen die recent over dit onderwerp zijn verschenen.
fietspaden en oversignalering.
Ondorps: Monoculturen (woonwijken, winkelcentra). 8. Kernkracht. Dorpen groeien mee met nieuwe wensen.
nummer 20 • 2004
7
Landelijk gebied gebaat bij herbestemming historische boerderij
Opa in schuur vraagt om maatwerk door René Didde, wetenschapsjournalist
Er is hoop voor vrijkomende historische boerderijen. Door actief gemeentelijk beleid, zo mogelijk in samenwerking met lokale, cultuurhistorie minnende groeperingen, kunnen de gebouwen een nieuwe bestemming vinden. De nieuwe functies dragen bij aan de leefbaarheid van het landelijk gebied en aan behoud van de veelal beeldbepalende panden. Dat bleek op de Belvedere-themadag over vrijkomende agrarische bebouwing.
Maatwerk is het toverwoord. De
“In Friesland en Drenthe gaat het wat betreft werk-
waarde en de mogelijkheden van de
gelegenheid om een volwaardige vervanging van de
bebouwing en de randvoorwaarden
agrarische bedrijvigheid”, aldus Hoogendoorns
vanuit de omgeving vragen per geval
berekeningen.
om een eigen afweging. Niet elk
De onderzoeker bepleit enerzijds een ruimhartig
pand is de moeite van behoud
toestaan van nieuwe bedrijvigheid door gemeenten,
waard en niet elk historisch detail
zij het dat bijvoorbeeld criteria moeten worden
hoeft tot in de puntjes te worden
opgesteld over het uiterlijk van boerderij, opstallen en
gerespecteerd. En de ene streek is
erf. Anderzijds moeten de bestaande agrarische
de andere niet. Soms volstaat het handhaven van een
belangen worden gerespecteerd. “Er moet ruimte
silhouet in het landschap, soms is complete herbouw
blijven voor uitbreiding van de resterende agrariërs.”
mogelijk en bij het hergebruik van zeldzame panden is het strikt volgen van de geschiedenis noodzakelijk.
Confectiebeleid loslaten
In Friesland, waar jaarlijks honderd boerderijen vrij
Overheden moeten het rigide confectiebeleid loslaten
komen en in Drenthe – goed voor vijftig vrijkomende
en maatwerk gaan leveren om nieuwe functies
boerderijen – krijgen de meeste een
mogelijk te maken, stelt Hélène Meelissen van de
nieuwe bestemming als woonhuis.
provincie Noord-Holland. De provincie volgt sinds kort
Door creatief bij elkaar brengen
vrij eenvoudige regels voor nieuwe functies. “Zoals
van vraag en aanbod zijn echter
geen troep op het erf, op verkeersbewegingen letten
ook nieuwe economische
en rekening houden met uitbreiding van blijvende
bestemmingen mogelijk, zo
boerderijen”, aldus Meelissen. De regels zijn gericht
blijkt uit onderzoek van Pieter
op behoud of zelfs versterking van de landschappelijke
Hoogendoorn van Duintop Advies.
kwaliteit, monumentale bebouwing en regionale
“En het valt veel minder op dan
identiteit. En zelfs dan nog, is het maatwerk. Meelissen
bestuurders denken.”
houdt gemeenten de spiegel voor. “Vraag je af wat je
Inbreidingsplan in Leerbroek, waar behoud
Daarmee begint de oude boerderij een tweede leven
wilt en bereid je voor: maak een beeldkwaliteitplan, stel
van een karakteristieke vloedschuur alleen
met een nieuwe economische functie voor de streek.
een landschapsontwikkelingsplan op. Wees realistisch
mogelijk bleek door toevoeging van nieuwe
Een bierbrouwerij in een veenkoloniale boerderij in
en niet te romantisch. Maak van het buitengebied geen
woningen ‘in stijl’ op het achterliggende terrein.
Twente, een pannenkoekenhuis in een vloedschuur in
slaapstreek, kijk naar bedrijvigheid, zorg en recreatie.”
Foto’s: Henk Boom en Piet den Hertog
de Alblasserwaard en een dierenpension in Friesland.
8
nummer 20 • 2004
Voor wat, hoort wat De gemeente Woerden is daar druk mee bezig. In een Belvedereproject onderzocht monumentenadviseur Marina Laméris de landschappelijke en architectonische kwaliteiten en mogelijkheden van het agrarisch cultuurhistorisch erfgoed. Volgens een inventarisatie komen er de komende tien jaar ongeveer 30 boerderijen vrij. Niet bepaald een leegloop dus. Dit neemt echter niet weg dat vooral de bijgebouwen, toch al vaak niet het visitekaartje van de boer, dikwijls in deplorabele staat verkeren. De panden op het Woerdense veen hebben voor het overgrote deel geen fundering, en de financiële middelen van de boeren
Herenhuisboerderij
zijn doorgaans niet toereikend genoeg. Door onder
in Lexmond die
voorwaarden functieveranderingen voor de bij-
wordt verbouwd tot
gebouwen toe te staan, streeft Woerden naar behoud
zes appartementen,
en herstel van erfgoed dat anders toch maar staat te
Om daaraan enigszins tegemoet te komen, verstrekken
voormalige veenkoloniale boerderij werd perfect
zonder dat wordt
verzakken. “Het is voor wat, hoort wat”, aldus Laméris.
in bijvoorbeeld de Alblasserwaard (Stichting Boederij
gerestaureerd tot bierbrouwerij. Aan de buitenkant zie
getornd aan de
Vooral bewoning door familieleden (“opa in de schuur”)
en Erf) en in Noord-Holland (Vereniging Vrienden van
je er niets van.”
oorspronkelijke
staat, zoals ook elders in Nederland, sterk in de belang-
de Stolp) vrijwilligersorganisaties informatie en advies
Vaststaat dat gemeenten niet moeten afwachten,
indeling.
stelling. Dat niet bij elke verbouwing al te strikt aan de
aan (potentiële) kopers van historische boerderijen.
maar zelf initiatief moeten nemen. Te beginnen met
Foto’s: Henk Boom
een inventarisatie van het cultuurhistorisch erfgoed.
en Machteld Linssen
historie moet en kan worden vastgehouden is duidelijk. “Cultuurhistorisch behoud moet dynamisch en vitaal
In de middag voerde Piet den Hertog van de Stichting
Dan kan een einde komen aan wat John van Zuijlen,
zijn en dus kleine veranderingen toestaan, zolang de
Boerderij en Erf de aanwezigen langs een keur aan
directeur van de Stichting Historisch Boerderij Onder-
essentie behouden blijft.”
boerderijen, behoudstrategieën en -dilemma’s in
zoek, de “argeloze sloop van historische boerderijen”
de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Zoals het
noemt. In Woerden ligt een dergelijke inventarisatie
inbreidingsplan in Leerbroek, waar behoud van een
ten grondslag aan het maatwerk dat nu wordt geleverd.
Toch constateert Laméris een tegenstelling tussen
karakteristieke vloedschuur alleen mogelijk bleek door
Een tweede oproep betreft bestuurlijke actie om kansen
“mensenwensen” en de architectuurhistorische
toevoeging van 15 nieuwe woningen ‘in stijl’ op het
te benutten en zich niet te laten verblinden door dwars-
kenmerken waar deskundigen op gebrand zijn.
achterliggende terrein.
liggende landelijke regelgeving (denk aan de stank-
Neem de eigenaar die een boerderij kocht “voor de rust”
Ook gemeenten kunnen als begeleider optreden. Dat
cirkels). Met maatwerk vallen veel puzzelstukjes weer
en zelf wenst te restaureren. “Dat wil zeggen, tot een
doet bijvoorbeeld de gemeente Twenterand. Wethouder
op hun plaats.
soort boerderette met vier nieuwe rondgekapte dak-
Blokland: “We hebben vooraf als bestuur bekend
kapellen en nieuwe deuren met getoogd glas. En dan
gemaakt wat wij toestaan en wat niet, zodat helder is
Meer informatie: Op de website www.belvedere.nu vindt u
kun je praten wat je wilt dat het detoneert”, bemerkte
wat kan en niet kan. Meer bestuurders zouden het lef
onder de rubriek ‘uitvoering’/‘actuele onderwerpen’ een
Laméris, “maar het gevoel voor de historie krijg je niet
moeten hebben dit vooraf te doen.” Dat gebeurt niet
uitgebreid verslag van de Belvedere-themadag ‘Vrijkomende
tussen zijn oren, omdat je zijn droom verstoort.”
alleen met nieuwe woonbestemmingen. “Een
Agrarische Bebouwing’ en een beknopte literatuurlijst.
Verstoren of bijstellen van dromen
nummer 20 • 2004
9
Belvedere: nieuwe strategie voor lokale belangenorganisaties Door Jan Derk Gerritsen, bestuurslid van Heemschut
Ruim dertig vertegenwoordigers van belangenorganisaties hoopten eind vorig jaar – zoals het programma van de Belvedere-themadag in het vooruitzicht stelde – “een nieuwe strategie” te ontdekken bij hun streven naar behoud van het cultuurhistorisch erfgoed. Al direct bij aanvang van de bijeenkomst vielen ze met de neus in de boter. Plaatsvervangend wethouder ruimtelijke ordening van Maarssen, S. Swane, schilderde in zijn welkomstwoord een ideaal voorbeeld uit de Belvedere-praktijk, zoals dat binnen zijn gemeente gestalte krijgt in de ontwikkelingsplannen voor een voormalig industrieterrein. Hier wordt in samenwerking met de Vechtplassencommissie letterlijk alles gerealiseerd, wat burgers zich wensen bij het totstandbrengen van overheidsplannen: proactief, door de bevolking geïnitieerd, door de lokale overheid gecontroleerd en gesanctioneerd en in gezamenlijkheid verder uitgewerkt. Vogelvluchtperspectief
In een bocht van de Vecht bij Maarssen wordt een
Toen het eindresultaat er lag, zeiden we: hadden we dat
van de ontwikkelings-
nieuw ‘dorp’ ontwikkeld op een oud industrieterrein.
maar eerder gedaan. Ook de provincie is zonder meer
Hoe kwetsbaar het gebied Midden-Delfland in deze tijd
locatie ‘Bocht van
Als inspiratie voor de invulling van het stedebouw-
akkoord gegaan. Bij de meeste plannen krijg je achteraf
is, schilderde Pia van Oord van de Stichting Midden-
Maarssen’; afkomstig uit
kundig concept is zwaar geleund op de visie die in
weer allerlei bezwaarprocedures omdat openheid niet
Delfland is Mensenwerk. Stedelijke ontwikkeling,
het beeldkwaliteitsplan
opdracht van de Vechtplassencommissie, met behulp
vanaf nul is betracht en de schuttersputjes alweer
kassenbouw, rationalisering van de veeteelt en wegen-
dat is opgesteld door
van een Belvedere-subsidie, is ontwikkeld op de
gegraven zijn”.
aanleg genoten in dat open veenweidegebied lange tijd
Mulleners & Mulleners
essentie van ‘Vechts’ wonen. Swane: “Bij de verdere
Later op de dag zou de Vechtplassencommissie, bij
de voorrang. Het bufferzonebeleid introduceerde
Architecten, La4Sale
uitwerking hebben we alle betrokkenen, bewoners en
monde van Steven de Clercq, het verhaal van de
vervolgens de belangen van recreatie, natuur en milieu.
Stedebouw Architectuur
belangenorganisaties er bijgehaald. We hebben politiek
wethouder verder aanvullen, vanuit de visie van de
De stichting Midden-Delfland is Mensenwerk wijst
Landschap Ekologie en
het hoofdkader geschetst en dat vervolgens ingevuld in
belangenorganisatie zelf.
beleidsmakers sinds een paar jaar op cultuur-
Copijn Landschaps-
alle openheid en rekening houdend met ieders belang.
architecten.
10
nummer 20 • 2004
Midden-Delfland
historische aspecten, zoals archeologie, de karakteristieke boerderijen met hun erven, en de
ontstaansgeschiedenis van dit unieke landschap. Deze
werden afgewezen; in eerste instantie ook door
onderwerpen werden versnipperd behandeld voorzover
Belvedere omdat er geen concrete relatie met een
Onder leiding van Steven de Clercq van de Commissie
ze al bij de beleidsmakers bekend waren. De stichting
ruimtelijk probleem was. Omdat het gebied echter
voor de Vecht en het Oostelijk- en Westelijk Plassen-
vindt dan ook dat daarvoor een samenhangend beleids-
in de Ecologische Hoofdstructuur ligt ging Stichting
gebied was er ook in de vorm van een uitgebreide
kader moet komen. Van Oord waarschuwde haar
het Zuid-Hollands Landschap er aan de slag met
excursie een ‘tour de horizon’ over en langs dit
gehoor voor de vele valkuilen op de weg van beleids-
natuurontwikkeling. En daarna ging ook het project
prachtige gebied. De in 1936 opgerichte commissie
beïnvloeding: te hoge abstractie, traagheid van het
van Elias lopen als een trein. Subsidies kwamen los
blijkt – en dat mag toch redelijk uniek zijn – bij de
overheidsproces, een ontoereikend netwerk, onbekend
en met Belvedere-geld kon onder de vlag van een
meeste beleidsvoorbereidingen van begin af aan
maakt onbemind (dus organiseer excursies voor
extern bureau een projectgroep worden opgericht
betrokken te worden. En daar waar reeds sporen zijn
beleidsmedewerkers en bestuurders), verspil geen tijd
en een startnotitie met een inrichtingsplan worden
aan het oprichten van een eigen achterban en denk
geschreven. Een plan, dat wordt gedragen door het
positief mee of anders gezegd: laat je niet verleiden
Zuid-Hollands Landschap, het waterschap, de
tot het defensief. Scheidt de korte en lange termijn
provincie en de Rijksdienst voor de Monumenten-
en ga effectief met je energie om.
zorg. Wat leer je hieruit volgens Elias: “Samen sta je
Een vraag over de plannen voor de A4 kon hier
sterker. Er ligt nu een inrichtingsvisie met land-
niet uitblijven: Word je niet alleen door interne
schappelijke accenten, waarbij cultuurhistorie,
ontwikkelingen bedreigd, maar ook door zo’n ‘aanval’
waterberging en natuur de rode draad vormen.”
van buitenaf? Het antwoord was: “Of we die weg
Zelfs het streekplan van de provincie werd erop
kunnen tegenhouden of niet, kan ik niet beamen.
aangepast.
Vechtplassencommissie
Lees verder op pagina 12
Lokale bondgenoten hebben daarin ook namens ons het voortouw. Ons gezamenlijk standpunt is: zolang we ’m niet horen, ruiken en zien, mag die weg er komen. Rond andere thema’s nemen wij het initiatief en proberen we samen met anderen actie te mobiliseren.” Wat je hieruit leert, zo is de conclusie
Discussie over een van de meest omstreden
van de spreekster, is dat anticiperen van het grootste
nieuwe gebouwen langs de Vecht; een ontwerp
belang is, evenals ondersteuning van elkaars projecten.
van Michael Graves. Architectenbureau La4Sale ging voor de Vechtplassencommissie
De Hooge Boezem
op zoek naar het waarom. Niet de omvang,
Hoe succes soms van externe factoren afhangt, vertelde
de dubbeling van het gebouw, het uitbundig
Joost Elias, sinds enkele jaren bestuurslid van het
vertoon of het groene dak waren de boos-
gelijknamige museum in de polder De Hooge Boezem
doeners. Die vormen juist een moderne
achter Haastrecht, die dateert van 1486. Zijn doel was
vertaling van de Vechtse karakteristieken.
en is: restauratie van de polder in samenhang met
De detonatie wordt veroorzaakt door de
ontwikkeling van land, waterhuishouding, landschap
geringe oppervlakte van het kavel en het
en natuur aan de waterkant in dat gebied. In het begin
ontbreken van een groene inbedding.
was er vanuit de gemeente weinig interesse. Subsidies
Foto’s: Henk Boom en Machteld Linssen nummer 20 • 2004
11
commissie gefiatteerd. Toch riepen deze beelden bij de
die die dag de revue waren gepasseerd. Zo refereerde
uitgezet, nemen ze de
aanwezigen nog vragen op. “Maak er geen Brandevoort
hij aan de Vechtplassencommissie met de opmerking:
gelegenheid te baat bij te
van”, riep iemand waarschuwend. Brandevoort is een
“De commissie was eerst een waakhond, heeft zich
sturen. Dat kwam over-
gerealiseerd stadsplan in Helmond van Rob Krier, de
ontwikkeld tot een speurhond, maar moet oppassen
duidelijk aan de orde bij
Luxemburgse architect, die mooie dingen doet maar
geen schoothond te worden. Het is elke keer opnieuw
de ontwikkeling van het
vaak volledig geïsoleerd van de omgeving. “Nieuw
de vraag: doe ik mee, of niet.” En verder ging het
DSM-terrein in de bocht
Amsterdam” noemen ze dat in Helmond. En dat is nu
gloedvolle betoog: “Toon een vóór-houding. Er is
van Maarssen, waar 520
net geen Belvedere-aanpak, waarin de omgeving een
niets beter dan een strategische alliantie. Ga wat doen
woningen moeten komen.
cruciale rol speelt. Ook het betoog van De Clercq
en probeer die activiteit te verankeren in beleid. Geld
De projectleider van de
bevatte overigens ervaringstips: maak een beeld-
komt als je onverwachte allianties sluit. Luisteren is het
gemeente noemde de samen-
kwaliteitsplan; schakel geen architecten in als de visie
belangrijkste want kennis ontleen je alleen maar aan
werking met de Vechtplassen-
al klaar is maar laat ze in de projectgroep meedenken.
kennis.” Geladen met al die adviezen en tips keerden
Vervolg van pagina 11
commissie iets wat hem was overkomen. Typerende
de deelnemers huiswaarts.
kenmerken van de Vechtstreek, zoals verspringende
Niet geheel verwonderlijk bestond de dagafsluiting van
rooilijnen, hoge bebouwingsdichtheid en smalle
gespreksleider Bert van Meggelen, in het dagelijks
Meer informatie: Op de website www.belvedere.nu vindt u
straatjes moesten terugkeren in het ontwerp. Alleen
leven directeur van het bureau Maatwerk voor culturele
onder de rubriek ‘uitvoering’/‘actuele onderwerpen’ een
dan werd de nota van uitgangspunten door de
planologie, uit een bundeling van alle aanbevelingen
uitgebreid verslag van de Belvedere-themadag.
Nieuwe Hollandse Waterlinie op de drempel van uitvoering Officiëel startsein
het startsein gegeven voor de daadwerkelijke uitvoering
De ministerraad heeft afgelopen december de
van deze visie. Tevens is in de ministerraad besloten
ruimtelijke visie voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie
dat de essentie van het Linieperspectief wordt
(NHW), het Linieperspectief, goedgekeurd. Hiermee is
opgenomen in de Nota Ruimte, als onderdeel van de nationale ruimtelijke hoofdstructuur. Ontwerpgrammatica De ruimtelijke vertaling van de visie moet nu concreet
2
uitgewerkt worden in de streek- en bestemmingsplannen. Het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie tracht hiervoor een handreiking te geven. 1
12
nummer 20 • 2004
Het houdt zich daarom nu bezig met de vraag op welke
toekomstige ruimtelijke uitwerkingen in de
wijze de ruimtelijke kwaliteiten van de NHW (op de
inrichtings- en ontwikkelingsplannen. Wat is de
verschillende niveaus) basis kunnen zijn voor de
samenhang van de ruimtelijke kwaliteiten op het
De Karavaan – sociale en ruimtelijke kwaliteit als vormgever van onze wegen Mede in opdracht van het projectbureau Belvedere
paden, straat verbreden, bomen kappen e.d.).
Bij dit project hoort een eind-
trekt in 2004 het landelijke project ‘De Karavaan’
De concrete vraag die tijdens de werkateliers gesteld
publicatie en een landelijke
langs infrastructurele knelpunten in Nederland en
wordt is hoe het eigen karakter van een weg of
presentatie waarin de ontwerp-
doet daarbij verschillende gemeenten, provincies en
kruispunt en haar omgeving kan bijdragen aan een
opgaven en -voorbeelden
andere bestuurlijke instellingen aan. De Karavaan
veiligere manier van weggebruik. Wordt ander rij-
worden verbeeld.
bestaat uit een aantal concrete werkateliers waarin
gedrag gestimuleerd door bijvoorbeeld bomen terug te
De Karavaan is een initiatief
de vraag centraal staat hoe cultuurhistorische, land-
brengen langs lanen en wegen of door wegen opnieuw
van het Keuning Instituut in
schappelijke en ecologische criteria een rol kunnen
te laten reageren op het ritme van het omliggende land-
Groningen en wordt
spelen bij de aanleg en herinrichting van wegen.
schap? De zoektocht naar oplossingen is gericht op
uitgevoerd in samenwerking
Onderwerpen die aan de orde komen zijn knelpunten
de integrale ruimtelijke aanpak van de infrastructuur
met verkeersadviesbureau
De verlegging van de
variërend van kruispunten tot wegvakken, zowel in
in de brede betekenis van het woord: de openbare
Diepens en Okkema. Wilt u meer weten of aan
doorgaande weg naar
bebouwde als onbebouwde omgeving.
ruimte moet weer plaats bieden aan de vele denkbare
De Karavaan deelnemen, neem dan contact op
haar oorspronkelijke
manieren van verkeren; naast de auto zijn er immers
met Willem Foorthuis, (050) 589 09 75 of
ligging in Sintnicolaasga
Als er een verkeersprobleem is, wordt vaak naar een
ook spelende kinderen en wandelende mensen die
Hans Monderman, 06 53 21 74 96.
in Friesland, heeft de
kant-en-klare maatregel gegrepen (drempels, zebra-
gebruik maken van de verblijfsruimte.
snelheid uit de weg gehaald. Foto: J.I. Monderman
gebied van de hele linie, de drie hoofdgebiedsdelen,
Steenbergen, een ontwerp-
Nieuwe Hollandse Waterlinie op
de projectenveloppen (projectvoornemens en
grammatica; een ‘gereedschaps-
verschillende niveaus:
reserveringen voor een samenhangend deelgebied),
kist’ met concreet te benoemen
1 Zicht op de Diefdijk met groepsschuilplaatsen.
de deelgebieden daarbinnen en de diverse objecten?
essentiële elementen van de NHW
Op de achtergrond Fort Everdingen. De Diefdijk
Hoe kunnen we bereiken dat de NHW als eenheid
op alle relevante schaalniveaus.
maakt deel uit van de hoofdverdedigingslijn.
herkenbaar blijft en dat de nog aanwezige ruimtelijke
Tegelijkertijd met de ontwikkeling
kwaliteiten uitgangspunt zijn bij toekomstige plan-
van de ontwerpgrammatica
ontwikkeling? Het projectbureau wil nadrukkelijk geen
worden twee projectenveloppen
regels opleggen maar wil richtlijnen meegeven hoe je
uitgewerkt.
met respect omgaat met de ruimtelijke kwaliteiten van
Met het Stimuleringsfonds voor
de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarvoor ontwikkelt
Architectuur worden deze plannen
het projectbureau samen met de adviseur van het
opgepakt.
2 De inundatiesluis bij Fort Everdingen. Via deze sluis kon water voor de grote inundatiekom in het Land van Culemborg worden ingelaten. 3 Kunst op groepsschuilplaatsen ten noorden van het Fort bij ’t Hemeltje, een voorbeeld van 3
‘moderne camouflage’. Foto’s: Rienke Groot, Alterra
Atelier van de Rijksbouwmeester, prof.dr. Clemens
nummer 20 • 2004
13
Belvedere in de praktijk In elk nummer van Belvedere nieuws wordt een Belvedere-project uitgelicht. Dit keer staan de resultaten van het project ‘Integratie en verankering van cultuurhistorie in gemeentelijk beleid’ uit de subsidieronde 2000 in de schijnwerper.
“Beide partijen zullen uitdragen dat cultuurhistorie het bewaren waard is en het gebruik van cultuurhistorie als inspiratiebron voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen bevorderen.” Deze en andere voornemens zijn verwoord in de intentieverklaring die op 20 november 2003 is ondertekend door gedeputeerde van provincie Fryslân dhr. Mulder en dhr. Van der Ploeg, wethouder van gemeente Dantumadeel voor onder andere verkeer en toerisme. Maar hoe hard zijn deze afspraken? Hoe zijn ze tot stand gekomen en wat heeft deze intentieverklaring voor gevolgen?
“we-zullen-ons-best-doenverklaring” Provincie Fryslân en gemeente Dantumadeel ondertekenen intentieverklaring
De beleving van het lint Rinsumageest tot Driesum wordt bepaald door de aaneenschakeling van straatdorpen. Om dit beeld te behouden is het van belang de grotere nieuwe uitbreidingen in de noord-zuidrichting van de elzensingels te leggen en de incidentele woningbouw, ter versterking van de oost-westrichting, in het lint te situeren. Illustraties: Oranjewoud; uit landschapsbeleidsplan Dantumadeel
maken tussen verschillende aspecten en verschillende belangen van groeperingen. Ook zeker met het oog op de toekomstige aanleg van de centrale as, een weg tussen Dokkum en Nijega, en de plannen voor een nieuw dorp.” Informatiedrager Dantumadeel is een gemeente, bestaande uit 11 dorpskernen, gesitueerd ten zuiden van de stad Dokkum.
Deze vragen lagen op tafel op een donkere namiddag
een belangrijkere plaats te laten innemen in beleids-
De gemeente is gelegen op de overgang van de zand-
in januari in het nieuwe, moderne gemeentehuis in het
overwegingen. De provincie had een ander scenario in
gronden van de Friese Wouden naar het kleigebied
Friese wouddorp Damwoude. Aan tafel zaten wet-
gedachte; een scenario waarin de provincie de
van Oostergo met daartussen een zone natte veen-
houder van Dantumadeel Albert van der Ploeg, Douwe
gemeenten instrumenten aanreikt waarmee zij heel
gronden. Oranjewoud heeft samen met het advies-
Klijnstra, medewerker gemeentelijk beheer, Riekele
concreet cultuurhistorie een plek kunnen geven in
bureau Lantschap, het nieuwe landschapsbeleidsplan
de Boer, coördinator gemeentelijke eenheid ROM en
(ruimtelijke) plannen. Fermo: “We hadden een proef-
opgesteld. Het uitgangspunt in dit plan is de
Marina Fermo, beleidsmedewerker monumentenzorg
gemeente nodig om deze, voor ons, nieuwe benadering
versterking van de belangrijkste karakteristieken van
en cultuurhistorie bij de provincie Fryslân en tevens
uit te werken. Wij polsten hiervoor de gemeente
deze verschillende landschappen en het scherper
projectleider van het project ‘integratie en verankering
Dantumadeel om samen met ons een gemeentelijk
accentueren van de grenzen van de verschillende
van cultuurhistorie in gemeentelijk beleid’.
landschapsbeleidsplan op te stellen. Aan de hand van
gebieden.
dit plan kan de gemeente Dantumadeel vervolgens
Van der Ploeg: “in alle grote ruimtelijke projecten is dit
Begin van de samenwerking
14
haar bestemmingsplannen op cultuurhistorische
plan de onderlegger. Zoals bijvoorbeeld bij bûtenfjild,
Provincie Fryslân constateerde een paar jaar geleden
inbreng toetsen.” Wethouder van der Ploeg vult aan:
een veengebied met ‘ruggen’ waar vuil gestort is.
dat er binnen een aantal Friese gemeenten nauwelijks
“Wij zijn op het aanbod ingegaan omdat het voor ons
Menigeen vraagt zich af ‘wat moeten we ermee?’.
aandacht was voor cultuurhistorie. Zij wilde echter niet
een manier is om geïntegreerde informatie boven tafel
In de toekomst is het echter een waardevol gebied.
van bovenaf de gemeenten dwingen om cultuurhistorie
te krijgen, zodat we een bestuurlijke afweging kunnen
Het is cultuurhistorie van de toekomst.”
nummer 20 • 2004
Belofte maakt schuld Na afronding van het landschapsbeleidsplan was de handtekening onder de intentieverklaring snel gezet. Met dit plan namelijk heeft gemeente Dantumadeel een tastbaar instrument in handen om in de afweging van verschillende ruimtelijke ontwikkelingen, cultuurhistorie een belangrijke plaats toe te kennen. Wethouder Van der Ploeg belooft dan ook, dit instrument optimaal te gebruiken Ook de provincie zegt op haar beurt een aantal beloften toe. Zo beloofde Van der Ploeg ziet ook nog legio andere toepassings-
gedeputeerde Mulder door middel van het plaatsen van
mogelijkheden voor het landschapsbeleidsplan.
zijn handtekening om verdieping en uitdragen van de
Enthousiast vervolgt hij: “Het plan is een prachtig
kennis over cultuurhistorie in de provincie en in de
verhaal voor de scholen. Hoe is het landschap
gemeente Dantumadeel na te streven.
ontstaan? Wat kunnen we er nu mee? Een hoop
Fermo: “Zo’n intentieverklaring is een soort
informatie is opeens toegankelijk. Het verhaal draagt
erekwestie, je moet het nu ook gewoon gaan doen.”
echt bij aan draagvlak voor de geschiedenis van de
Van der Ploeg beaamt dit: “Ik noem de verklaring ook
gemeente.”
wel een ‘we-zullen-ons-bestdoen-verklaring’. Nu ligt de
Nieuwe ontwikkelingen
vraag op tafel ‘hoe ga je deze
Foto: het Hoge Noorden
Ook bij de plannen voor een nieuw dorp waarmee
afspraken borgen, hoe ga je
Het is nu zaak om met het plan
getracht wordt de achterstandsgemeente Dantumadeel
het uitwerken?” Als het aan
onder de arm burgers ook bij de
nieuw sociaal-economisch leven in te blazen biedt het
Klijnstra ligt, weet hij daarop
uitvoering te betrekken.”
landschapsbeleidsplan aanknopingspunten. Vraag is
het antwoord wel: “In ieder
dan hoe de woonfunctie ingepast kan worden in het
geval in samenwerking met
Fermo van de provincie besluit:
landschap. “Misschien kunnen we op het terrein waar
de burgers. Dit plan is
“Er zijn nu ingrediënten genoeg
vroeger het klooster Klaarkamp stond, activiteiten die
immers interactief tot
voor de gemeente Dantumadeel om
daar door kloosterlingen ontplooid werden, op nieuwe
stand gekomen, we zijn
cultuurhistorie een plek te kunnen
leest schoeien, filosofeert Klijnstra, “of de typische
met omwonenden,
geven in nieuwe (bestemmings)-
kloostermoppen terug laten komen bij nieuwe
strategische partners
plannen. We hebben met deze pilot-
bebouwing op die plek; of je kunt de contouren met
zoals landbouw-
gemeente laten zien dat cultuurhistorie
beplanting aangeven.” Fermo: “Je moet echter wel
organisaties en leden
meer is dan een belemmerende factor.
oppassen dat je er geen ‘Anton Pieck verhaal’ van
van de raadcommissie
Inmiddels hebben zich al andere Friese
maakt.” Van der Ploeg knikt bevestigend: “ja,
RO het gebied in
gemeenten gemeld om gezamenlijk
inderdaad; er moet wel iets nieuws neergezet worden,
geweest en we
eenzelfde soort traject op te starten.”
iets met een hedendaagse functie. Als totaal moet het
hebben discussie-
karakter versterkt worden.”
avonden georganiseerd. nummer 20 • 2004
15
Valuing the invaluable Studie naar de economische waarde van Cultureel Erfgoed
Wat is de economische waarde
indirect en niet-tastbaar) de kosten overtreffen.
(behoud, onderhoud, inpassing, sloop et cetera)?
van cultureel erfgoed voor de
Kuis heeft in haar onderzoek de totale economische
Speelt cultuurhistorie een rol bij de keuze voor
Nederlandse economie? Dat is de
waarde van het erfgoed in heel Nederland niet kunnen
vrijetijdsbesteding zoals het maken van dagtochtjes?
vraag die economiestudent Marlet
bepalen. Ze concludeert echter wel dat erfgoed
Eerste resultaten worden voor de zomer verwacht.
Kuis in het kader van haar
belangrijk is voor de nationale economie en dat het
afstuderen in 2003, onderzocht.
essentieel is in erfgoed te investeren en het te
In het tijdschrift Landwerk is vorig jaar een artikel
Kuis heeft in dit onderzoek de
promoten. Zij beveelt onder andere aan de niet-
verschenen over de economische waarde van cultureel
economische waarde van erfgoed
gebruikswaarde van erfgoed verder te onderzoeken.
en een niet-gebruikswaarde. De
erfgoed. Zie www.landwerk.nl/artikelenoverzicht (nummer 1, februari 2003).
onderverdeeld in een gebruiksOnderzoek niet-gebruikswaarde
gebruikswaarde is de zichtbare,
Projectbureau Belvedere heeft deze aanbeveling ter
tastbare waarde van het goed,
harte genomen. Door middel van een analysemethode
zoals bijvoorbeeld opbrengsten
(Total Economic Value-methode) is het namelijk nu
Belvedere Nieuws verschijnt minimaal 4 keer per jaar in een
van entreekaartjes en het geld dat
ook mogelijk de niet-gebruikswaarde te achterhalen.
oplage van 3.700. Februari 2004, jaargang 8, nummer 20.
toeristen uitgeven aan restaurants
De afgelopen jaren hebben verschillende onderzoekers
Projectbureau Belvedere
colofon
en hotels omdat ze mede
zich reeds bezig gehouden met deze vorm van
Postbus 389
Historisch dilemma
vanwege de aanwezige cultuur-
waarderen. De methode is geschikt voor zowel grote
3500 AJ Utrecht
Het herinrichtingsplan van Fort Blauwkapel,
historie naar die plek afreizen.
als kleine gebieden en al toegepast op de waardering
telefoon (030) 230 50 10
een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
De niet-gebruikswaarde is een
van natuur. Het projectbureau Belvedere en de
telefax (030) 238 09 15
met binnen haar omwalling een historisch dorpje,
niet-tastbare, een psychologische
provincie Gelderland hebben gezamenlijk de opdracht
e-mail
[email protected]
kent een brede opzet. Het voorziet in herstel van
waarde van erfgoed. Dit heet ook
aan Witteveen & Bos gegeven om een dergelijk onder-
internet www.belvedere.nu
de fortgracht, de bouw van nieuwe woningen en
wel verervingswaarde, omdat het
zoek ook op cultuurhistorie toe te passen. Dit onder-
de realisatie van bedrijfsruimte, onder meer door
gaat om de waarde die mensen
zoek wordt naar verwachting in juni 2004 afgerond.
herbestemming van een militaire loods. In de
toekennen aan het behoud van
oorspronkelijke plannen waren er uitgebreide
het erfgoed voor het nageslacht.
Tevens heeft het Sociaal Cultureel Planbureau, ook op
richtlijnen voor alle nieuwbouw op basis van een
Deze waarde is het grootst, maar
initiatief van Projectbureau Belvedere, een onderzoek
Cecile van der Tweel
beeldkwaliteitsplan dat aansloot bij de identiteit
het moeilijkst te achterhalen. Het
uitgezet naar de mate waarin burgers cultuurhistorie
Samenstelling en redactie
van het dorpje. De historische locatie is echter zo
zichtbaar maken van de indirecte
in hun omgeving beoordelen c.q. waarderen: hebben
gewild, dat de prijs van een vijftal vrije kavels zo
en niet-tastbare waarde van
karakteristieke bebouwing of landschappen een rol
hoog is opgelopen, dat de potentiële kopers zich niet
erfigoed kan ertoe bijdragen dat
gespeeld bij de keuze voor de woonomgeving? Worden
wensen te houden aan de ‘beperkende’ richtlijnen.
investeringen hierin wel lonend
cultuurhistorische waarden voldoende op waarde
Foto: Mirjam Kapelle
zijn omdat de baten (direct,
geschat bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen
16
nummer 20 • 2004
Aan dit nummer van Belvedere Nieuws werkten mee Hans Bleumink, Tjeerd de Boer, René Didde, Jan Derk Gerritsen, Mirjam Kapelle, Fred Kleian, Machteld Linssen, Sabine Lutz, Frank Strolenberg,
Mirjam Kapelle, Frank Strolenberg Ontwerp en opmaak De Rotterdamsche Communicatie Compagnie Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam
Toegekende subsidies Belvedere-regeling najaar 2003 Titel van het project (najaar 2003)
Naam organisatie
Subsidiecategorie
Landschapsontwikkelingsplan Noord Groningen
Provincie Groningen; J.C. van Hilten;
[email protected]; (050) 316 48 41
regionaal
Een nieuw hoofdstuk voor de cultuurhistorie
Provincie Noord-Holland; Hélène Meelissen;
[email protected]; (023) 514 41 23
regionaal
Investeren in het Zuid-Limburgse cultuurlandschap
Provincie Limburg; Jan Houwen;
[email protected]; (043) 389 99 99
regionaal
Mensen en meningen in het noordelijke deel van de Maasvallei. Naar een breed gedragen ontwikkel- en beheervisie
Provincie Noord-Brabant; Thor Smits;
[email protected]; (073) 680 88 48
regionaal
Oude Rijn doet nieuwe zaken, Gids voor cultuurhistorische planontwikkeling Oude Rijnzone
Provincie Zuid-Holland; Enno Schimmel;
[email protected]; (070) 441 75 35
regionaal
De culturele laag van het KSG-terrein
Provincie Zeeland; Léon Kaagman;
[email protected]; (0118) 61 81 28
regionaal
Militaire kampementen op de Heuvelrug
Provincie Utrecht; Saskia Kemperman;
[email protected]; (030) 258 26 59
regionaal
Rotsoord
Architectuurcentrum Aorta; Eveline Paalvast;
[email protected]; (030) 232 16 86
lokaal
Miedengebieden Noord-Friese Wouden
Staatsbosbeheer regio Fryslan; Y. IJzerman;
[email protected]; (058) 234 37 00
lokaal
Van esdorp naar stad
Gemeente Emmen; H. Huizing;
[email protected]; (0591) 68 52 93
lokaal
Schakelen
Gemeente Haren; David van der Kellen;
[email protected]; (050) 533 99 11
lokaal
Wierickerschans: (Spring)schans naar de omgeving
Provincie Zuid-Holland; Wim de Boer;
[email protected]; (070) 441 65 13
lokaal
De openbaring van Ooststellingwerf
Gemeente Ooststellingwerf; Dries Doeven; d.doeven@
[email protected]; (0516) 56 63 22
lokaal
Daip
Gemeente Aa en Hunze; Peter van der Veen;
[email protected]; (0592) 26 77 77
lokaal
Behouden/versterken van de ruimtelijk kwaliteit en inrichting
Gemeente Bellingwedde; H.F. Korvemaker;
[email protected]; (0597) 53 71 70
lokaal
De Elshoutse zeedijk, ruggengraat van een nieuwe ontwikkeling
Gemeente Heusden; E. Creteer-Vos;
[email protected]; (073) 513 17 89
lokaal
Ruim baan voor de pleinen
Stichting Binnenstadsmanagement Deventer; Jiska Nijenhuis;
[email protected]; (0570) 69 33 16
stedelijk
Structuurplan Artis 2005-2015
Natura Artis Magistra; A. Weerts;
[email protected]; (020) 523 34 30
stedelijk
Fort Woudrichem
Bureau IR Verkuylen BV; Jos Verkuylen;
[email protected]; (073) 623 13 13
stedelijk
Zitterd revisited
Gemeente Sittard-Geleen; Wouter Hankel;
[email protected]; (046) 459 66 66
stedelijk
MA+K,Manifestatie Architect+Kunstenaar
Stichting ABC Architectuurcentrum Haarlem; Ellen Siebert;
[email protected]; (023) 534 05 84
stedelijk
Monografie J.T.P. Bijhouwer. Vormgeven aan een Nederlands Landschap
Stichting Architecturalia; Gerrie Andela;
[email protected]; (010) 476 75 24
kennis
Ruraal Erfgoed Meierij: startpakket behoud door ontwikkeling
Stichting Uitvoering Duurzame Meierij; Helmer Wieringa;
[email protected]; (065) 344 77 70
kennis
Cultuurhistorie als kader en inspiratiebron: operationalisering CHS voor inrichting en beheer
Zuid-Hollands Landschap; Albert Aartsen;
[email protected]; (010) 272 22 34
kennis
Nieuwe perspectieven met oude luister: Cultuurhistorisch referentieboek voor nieuwe landgoederen
Stichting Architecturalia; Koos Bosma;
[email protected]; (033) 642 62 46
kennis
Schuldig Landschap
S@m stedenbouw & architectuurmanagement; Ingeborg van Lieshout;
[email protected]; (020) 428 88 88
kennis
Vertaling van cultuurhistorie bij de (her) ontwikkeling van kleine oude stadshavens
Hogeschool Larenstein; Wouter van den Wall Bake;
[email protected]; (026) 369 56 95
kennis
Herinrichting stedelijke complexen van industrieel erfgoed
Stichting Lijn in Landschap; Bert Bukman;
[email protected]; (0317) 42 58 90
kennis
Maakbaar Landschap
Stichting Signalen onderzoek&ontwerp; Fransje Hooimeijer;
[email protected]; 06 - 245 553 15
kennis
Land in zicht
Fonds Provinciale Milieufederaties; Petra Souwerbren;
[email protected]; (013) 535 62 25
kennis
Kompassie voor watererfgoed. Een handreiking voor een nieuwe betekenis van watererfgoed
Provincie Overijssel; Luc Jehee;
[email protected]; (038) 425 15 32
kennis
De Limes in Utrecht: ontwerpen aan het Romeinse erfgoed
Provincie Utrecht; Alfons Vernooij;
[email protected]; (030) 258 26 59
thema
Onland en Geestgrond. Het mentale landschap in de ruimtelijke orde van de Lage Landen
Uitgeverij Sun; Steven van Schuppen;
[email protected]; (070) 362 10 74
thema
Ontdekkingstochten door het waterlandschap
Centrum voor Landbouw en Milieu; Natasja Oerlemans;
[email protected]; (030) 244 13 01
thema
Kompas(sie)voor watererfgoed
Provincie Overijssel; Luc Jehee;
[email protected]; (038) 425 15 32
thema
Het Zeeuwse boerenerf
Stichting Het Zeeuwse Gezicht; H.J. van Hunnik;
[email protected]; (0118) 64 36 43
thema
Buiten Wonen
Architectuurcentrum Aorta; Eveline Paalvast;
[email protected]; (030) 232 16 86
experimenteel
Het onzichtbare zichtbaar
SNG Film bv; Digna Sinke;
[email protected]; (020) 686 78 37
experimenteel
Mastenbroek II. Een documentaire over de uitbreiding van de polder
Kunst & Cultuur Overijssel; Let Geerling;
[email protected]; (038) 422 50 30
experimenteel
Toekomstvisie fort Asperen
Stichting Fort Asperen; Loes Hartzema;
[email protected]; (061) 505 47 28
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Uitgebreide beschrijvingen van deze gesubsidieerde projecten zijn binnenkort te vinden op de internetsite van het Stimuleringsfonds voor Architectuur: www.archfonds.nl.
nummer 20 • 2004
Vier Belvederesubsidierondes in 2004 Afschaffing drempelbedrag
Om aanvragers van een Belvederesubsidie nog beter
hun aanvraag tussentijds te verbeteren en opnieuw
van dienst te kunnen zijn, worden er in 2004, vier in
in te dienen. De eerste van de vier sluitingsdata,
plaats van twee subsidierondes georganiseerd. Met
2 februari, is al achter de rug. De andere sluitingsdata
deze wijziging sluit de regeling nog beter aan op
zijn: 3 mei, 2 augustus en 1 oktober 2004.
Vanaf 2004 is er geen drempelbedrag meer
actuele ontwikkelingen en worden subsidieaanvragers
De eerder vastgestelde sluitingsdata 10 maart en
verbonden aan het indienen van themagerichte
in de gelegenheid gesteld om in een korter tijdsbestek
16 september komen hiermee te vervallen.
projecten, kennisprojecten en experimentele projecten (het drempelbedrag geldt nog wel voor de categorieën stedelijk, lokaal en regionaal). Hiermee wordt de
41 nieuwe subsidieprojecten
Meer informatie over het indienen van een subsidieaanvraag: Stimuleringsfonds voor Architectuur,
ondergrens van R 9000,– voor de
(010) 436 16 00, www.archfonds.nl.
genoemde categorieën losgelaten.
Van de 80 subsidieaanvragen in de najaarsronde van 2003 zijn er 41
Met deze wijziging wordt beoogd
gehonoreerd: 7 regionale projecten, 9 lokale, 5 stedelijke, 1 Nieuwe
kleinere initiatieven te stimuleren.
Hollandse Waterlinie, 11 kennis, 3 experimentele en 5 themaprojecten
Ook conceptaanvragen kunnen worden voorgelegd
(zie ook schema hiernaast). Hiermee komt het totaal aantal Belvedere-
aan de stafmedewerkers van het fondsbureau.
subsidieprojecten, in vijf subsidieronden sinds 2000, op 185.
Welstand op een nieuwe leest
Regiobijeenkomsten voor raadsleden
de nota in de gemeenteraad moeten
Nieuwe Leest staat stil bij de praktische kant van de
echter nog veel stappen worden
nieuwe welstandsregels in de Woningwet, en bij
gezet. Het Projectbureau is er van
relaties met andere aanstaande beleidswijzigingen
overtuigd dat het alvast meegeven
(zoals de cultuurimpuls binnen de tweede tranche van
van het ‘hoe’ en ‘waarom’ van de
het ISV-beleid). Provinciale welstandsorganisaties
nieuwe welstandsnota aan
zullen de ontwikkelingen rond het Welstandsbeleid
raadsleden een bijdrage levert aan het
in de eigen regio toelichten. De bijeenkomsten dagen
Het Projectbureau Welstand op een Nieuwe Leest
op tijd gereedkomen van kwalitatief goede nota’s.
raadsleden uit de welstandsnota als geschut in te zetten
heeft, met steun van Belvedere, aan Architectuur
Tijdens de tien regiobijeenkomsten verzorgen
ter versterking van de identiteit van de eigen gemeente.
Lokaal de opdracht gegeven om in februari en maart
vooraanstaande sprekers uit verschillende ruimtelijke
Half februari zijn Limburg en Overijssel aan de beurt,
2004 een reeks regiobijeenkomsten voor gemeente-
disciplines (ontwerp, ruimtelijke ordening, cultuur-
de overige regio’s volgen snel.
raadsleden te organiseren. Omdat de nieuwe
historie) een inleiding over het belang van ruimtelijke
gemeentelijke welstandsnota’s vóór 1 juli 2004 moeten
kwaliteit op lokale schaal en de inspirerende en
Meer informatie is op te vragen bij het Projectbureau
worden opgesteld, zijn in veel gemeenten de voor-
constructieve rol die bijvoorbeeld de cultuurhistorie
Welstand op een Nieuwe Leest (026-352 93 63,
bereidingen in volle gang. Tot de goedkeuring van
hierin kan spelen. Het Projectbureau Welstand op een
[email protected], www.welstand.org)
nummer 20 • 2004
