Nummer
11
Nieuwsbrief
uitgave mei 2002
Jubileumcongres over nieuwe concepten in de zorgbouw Het College bouw ziekenhuisvoorzieningen bestaat 30 jaar en dat is aanleiding voor een feestje: op 10 oktober 2002 zal in Den Haag een jubileumcongres gehouden worden. “Op dit congres stellen we thema’s aan de orde die het Bouwcollege belangrijk vindt voor de toekomst van de zorgbouw in Nederland”, zegt voorzitter Hans de Boer. “Het hoofdonderwerp is zorg in relatie tot architectuur, waarbij we niet alleen aandacht besteden aan
H ANS
DE
B OER : ‘J UBILEUMCONGRES
STARTSEIN VOOR NIEUWE THEMA’ S ’
de esthetiek, maar ook aan nieuwe concepten in de zorgbouw, de kwaliteit van de infrastructuur en de invloed van de gebouwde omgeving op het genezingsproces.”
vacy en het individuele. We zien het verlaten van oude concepten van grootschalige voorzieningen in de verpleeg- en verzorgingshuizen en een zoeken
De thematiek van het jubileumcongres past heel
vragen gekoppeld, waarin prijzen zullen worden
naar nieuwe vormen, waarbij de cliënt niet meer in
goed bij de toekomstige rol van het Bouwcollege,
uitgeloofd voor vernieuwende concepten in zowel
een geïnstitutionaliseerde omgeving verzorgd
waarin de ontwikkeling van de expertisefunctie een
de cure als de care.”
wordt. Ook dit proces zal grote gevolgen hebben voor de organisatie van de instelling, en vervolgens
meerwaarde moet opleveren voor bijvoorbeeld de instellingsdirecteur die van plan is te gaan bouwen.
Healing environment
“Wij willen de instellingen van dienst zijn bij het
Gedurende de dag zal in het programma een aanzet
ontwikkelen van bouwplannen”, zegt De Boer.
gegeven worden tot een verdieping van nieuwe
Asielfunctie
“Daarbij is ook belangrijk dat nieuwe ontwikkelin-
concepten. “Ik geef enkele voorbeelden”, zegt De
Als laatste voorbeeld noem ik iets heel anders: bin-
gen in de zorgbouw op tijd gesignaleerd worden en
Boer. “In de sector ziekenhuizen zien we dat nieu-
nen de GGZ hebben we de laatste jaren een ontwik-
kunnen leiden tot optimale zorgbouw, waarvan de
we concepten ontstaan rondom de organisatie van
keling gezien in de richting van vermaatschappelij-
toekomstige gebruiker kan profiteren. We willen ook
de zorg, waarbij thema’s als ICT, het onderscheid
king van de hulpverlening. Er wordt veel meer
graag vernieuwing, goede vormen van innovatie sti-
tussen acute en geplande zorg, nieuwe indelingen
ambulante zorg verleend en opnamen zijn belang-
muleren. Daarom hebben we aan het congres prijs-
van ziektegroepen en de zorg buiten de muren, lei-
rijk verkort, maar er zal altijd een groep cliënten
den tot een vernieuwende werkwijze in het zieken-
blijven bestaan die langdurig opgenomen zal moe-
huis. Het is voor ons spannend om te zien welke
ten blijven. De vraag is dan hoe we die zogenaam-
invloed dit heeft op de vormgeving van het zieken-
de asielfunctie zo humaan mogelijk kunnen maken.
Deze Nieuwsbrief besteedt ruim aandacht aan de kwa-
huis van de toekomst. In het ziekenhuis is ook veel
Het ergste zou zijn als voor deze mensen een soort
liteit van de zorginfrastructuur. Het hoofdartikel op de
meer aandacht ontstaan voor de invloed van de
verwaarloosde getto’s zou ontstaan. Daarom zullen
middenpagina’s gaat in op de rol die het Bouwcollege
gebouwde omgeving op het genezingsproces.
we de humanisering van de asielfunctie op het con-
speelt bij een belangrijk onderdeel daarvan: het moni-
Internationaal bestaat hiervoor meer belangstel-
gres bespreken.
toren van de gebouwkwaliteit. Op deze pagina wordt
ling dan in Nederland. Vandaar dat we de discussie
De congresonderwerpen zijn dus actueel. Het is
vooruitgeblikt op het jubileumcongres dat het
over de zogenaamde ‘healing environment’ ook
tegelijkertijd duidelijk dat de omvangrijke thema-
Bouwcollege in oktober organiseert, met veel aandacht
nadrukkelijk aan de orde willen stellen.
tiek op het congres niet afgerond kan worden.
TEN GELEIDE
voor de concrete vormgeving van de infrastructuur.
Het zijn de thema’s van de toekomst, die voor het
voor nieuwe ontwikkelingen in de zorgbouw. Ten slotte schenken we aandacht aan een bijeenkomst van het EU
Menselijke maat
Health Property Network in Dublin, en met name aan
Het thema kleinschaligheid, de menselijke maat,
ma 2003, waarin deze onderwerpen ook opgenomen
de aldaar besproken ontwerpcriteria voor zorgbouw.
speelt ook in de ouderenzorg: meer ruimte voor pri-
zullen worden.”
Bouwcollege het begin zijn voor het werkprogram-
ACHTERGROND
Bouwcollege gaat kwaliteit zorggebouwen monitoren Het Bouwcollege is dit jaar begonnen met het monitoren, het in kaart brengen van de kwantiteit en kwaliteit van de gebouwen in de intramurale gezondheidszorg. Het is de bedoeling dat ieder jaar een zorgsector aan de beurt komt. “We beginnen met de GGZ en de voorbereidingen zijn inmiddels in volle gang ”, zegt drs. Harry Post, die als projectleider het onderzoek begeleidt. Behalve voor het meten van de gebouwkwaliteit zijn de gegevens ook van belang om toekomstig beleid te kunnen formuleren over bijvoorbeeld de bevordering van de privacy en de vermaatschappelijking binnen de care-sectoren. Juist nu de overheid zich steeds meer terugtrekt en minder regels vooraf stelt, blijft het van belang dat de bouwkundige en functionele kwaliteit op een hoog peil blijft.”
Monitoring wordt een structurele taak van het Bouwcollege. Ook in
Eerst de GGZ
het ontwerp van de Wet exploitatie zorginstellingen (WEZ), de
In de geestelijke gezondheidszorg gaat het om ongeveer 1700
beoogde opvolger van de WZV, is deze taak opgenomen. “De rol van
gebouwen, die echter niet alle even diepgaand onderzocht kunnen
de overheid zal steeds minder nadrukkelijk worden”, zegt Post.
worden. Monitoring zal zich vooral richten op gebouwen die belang-
“Deregulering is een belangrijk aspect daarvan: steeds meer bouw-
rijk zijn voor cliënten, dus met name daar waar verblijf- en behan-
initiatieven zijn niet vergunningplichting, maar vallen onder de
delfuncties worden aangeboden. Voorzieningen als kantoren worden
meldingsregeling. Instellingen krijgen daarmee veel meer vrijheid
niet onderzocht. De benodigde gegevens zijn onderverdeeld in
en verantwoordelijkheid, omdat de procedures vereenvoudigd zijn.
kwantiteit en kwaliteit. “We maken daarbij ook gebruik van eerdere
Minder regelgeving betekent niet dat de overheid zich helemaal
onderzoeken”, zegt ing. Henk van der Eng, die door zijn grote prak-
terugtrekt uit de gezondheidszorg. Ze blijft immers verantwoordelijk tijkervaring met onder meer het zgn. PIV-onderzoek (gebouwkwalivoor onder meer de kwaliteit van de bouwkundige zorginfrastruc-
teit verzorgingshuizen) een belangrijke inbreng heeft. “De bestaan-
tuur. Om die kwaliteit te kunnen waarborgen is informatie over de
de onderzoeken kunnen voor een deel als basis gebruikt worden
bouwkundige en functionele gebouwkwaliteit noodzakelijk, waarna
voor het monitoren. Het gaat er vooral om vast te stellen in hoever-
de overheid eventueel op onderdelen haar beleid kan aanpassen.
re bepaalde typen voorzieningen blijvend geschikt zijn voor de ver-
Monitoren is dus een instrument om het gevoerde beleid te toetsen, schillende doelgroepen in de GGZ . Monitoring zal nauwkeurig inzoomen op wat er precies verstaan wordt onder kwaliteit.”
[
‘Vooral verblijf- en behandelruimten zullen onderzocht worden’
[
te interpreteren en indien nodig te wijzigen.”
Veldonderzoek Kwantitatief gaat het om de feitelijke capaciteit, kwalitatief vooral om bouwkundige en functionele aspecten, waarbij de basiskwaliteitseisen leidend zijn voor de kenmerken die de functionele kwaliteit typeren. Naar verwachting zullen de resultaten in het voorjaar van 2003 bekend zijn. Het veldonderzoek wordt uitbesteed aan een extern bureau, dat de gegevens verzamelt. De inspecteurs zullen waarschijnlijk met laptops en meetapparatuur een vragenlijst afwerken met een doorkliksysteem: als een vraag niet van toepassing is, wordt deze niet gesteld. Later worden de resultaten ter verificatie aan de betreffende instelling voorgelegd. De interpretatie van de gegevens zal op macroniveau plaatsvinden door medewerkers van het Bouwcollege, waarna rapportage aan het ministerie van VWS volgt. Het is niet de bedoeling dat uit de eindrapportage concrete gegevens over instellingen herleid kunnen worden. H ENK
VAN DER
E NG
Bouwcollege Uitvoeringstoetsen In een ingelaste vergadering op 18 maart heeft het Bouwcollege een uitvoeringstoets vastgesteld over: • de modernisering van de AWBZ Het gaat om een nadere uitwerking van een functiegerichte benadering van de aanspraken ex AWBZ. Het Bouwcollege heeft zich in de eerste fase beperkt tot beantwoording van een tweetal vragen over de bouwkundige zorginfrastructuur bij scheiden van wonen en zorg en de woonzorgstimuleringsregeling van VROM. Nog vóór de zomer zullen de resterende vragen beantwoord worden over de omvorming van bouwmaatstaven tot prestatie-eisen en het opnemen van capaciteiten in de toelatingsbeschikking voor de functie verblijf. In de reguliere vergadering van 8 april is een uitvoeringstoets vastgesteld over: • H ARRY P OST
voorzieningen voor lichamelijk gehandicapten Het Bouwcollege constateert dat er meer woningen moeten komen voor lichamelijk
Groot draagvlak
gehandicapten. Om in de vraag te voorzien zal het aantal aangepaste
Het Bouwcollege ontwikkelt in nauw overleg met de veldpartijen een
zelfstandige woningen met 1500 à 2000 moeten toenemen en het aantal
methodiek om de objectiviteit van de meetgegevens te kunnen waar-
clusterwoningen met ADL-assistentie met 900 à 1000. Omdat de vraag
borgen. “Het draagvlak voor monitoren is daardoor groot”, stelt Post.
naar zorg in grote woonvormen afneemt, zal capaciteitsuitbreiding
“De instellingen kunnen ook zeker hun voordeel doen met de resulta-
aldaar niet nodig zal zijn. Wel zal het aantal plaatsen in dagactiviteiten-
ten. Het kan immers zijn dat bepaalde aspecten van de bouwkundige
centra voor in verpleeghuis of grote woonvorm verblijvende lichamelijk
of functionele gebouwkwaliteit onder de in de basiskwaliteitseisen
gehandicapten met 700 à 1200 moeten groeien.
gestelde normen vallen. De instelling kan dan zelf actie ondernemen door in het langetermijnhuisvestingsplan (LTHP) aan te geven wat haar visie is op verbetering van de kwaliteit. De informatie die door monitoring beschikbaar komt moet desgewenst gemakkelijk te gebrui-
Signaleringsrapport
ken zijn bij het opstellen van het LTHP. De terminologie zal daarom
Op 8 april is het volgende signaleringsrapport vastgesteld:
aansluiten op die van het LTHP. Bovendien is het de bedoeling dat
• Brutering voor de care-sectoren
iedere sector om de vier jaar aan de beurt komt. Instellingen zijn door
Het gaat om het voornemen van de minister de financiële verschillen tus-
deze cyclische structuur altijd op de hoogte van actuele gegevens.”
sen instellingen (in kapitaallasten) te beperken en daarmee een evenwichtige uitgangspositie van zorgaanbieders te bereiken in een situatie
[
[
‘Draagvlak voor monitoren is groot’
van vraaggerichte zorg. Het Bouwcollege is geen voorstander van een generieke bruteringsoperatie, omdat deze op korte termijn vele tientallen miljarden zou kosten zonder dat daar extra zorg of privacy tegenover staat. Wel zou brutering op individueel niveau mogelijk moeten zijn, bijvoorbeeld als een instelling
Bouwbehoefte-onderzoek
overgaat op scheiden van wonen en zorg. In dat kader wordt voorgesteld
Op verzoek van de minister onderzoekt het Bouwcollege elke 3 à 4
het huidige boekwaardecriterium te laten vervallen. Ook kan gedacht wor-
jaar de bouwbehoefte in de gezondheidszorg. “In het bouwbehoef-
den aan het in de tarieven buiten beschouwing laten van de kosten van de
te-onderzoek kan worden vastgesteld hoeveel geld er de komende
gebouwen, zoals in sommige andere Europese landen reeds gebeurt.
jaren beschikbaar moet zijn om de kwaliteit van de gezondheidszorggebouwen op peil te houden”, zegt Post. “Bouwbehoefte gaat ook over de beschikbare of benodigde capaciteit. Uitbreiding van de capaciteit is een van de middelen om op termijn de wachtlijsten
Overige onderwerpen
te reduceren, wat de hoogste prioriteit heeft. “
Verder zijn op 8 april besproken: •
IN MEMORIAM
zorg in de GGZ.
Geschokt heeft het Bouwcollege kennisgenomen van het overlijden, als
•
gevolg van een daad van zinloos geweld, van een van zijn medewerkers,
•
Sandra Drachter. Sandra werkte sinds 1998 bij het Bouwcollege, eerst als
het referentiekader basiskwaliteitseisen bestaande voorzieningen voor langdurige
de voortgang in de zorgbouw 2001 de continuering van de Tijdelijke Werkgroep Verzorgingshuizen
directiesecretaresse, daarna als secretaresse van de Gemachtigden bouw.
Ten slotte is de Jaarrekening over 2001 vast-
Wij leven mee met haar ouders, familie en vrienden, voor wie dit verlies
gesteld.
nauwelijks te dragen zal zijn.
AGENDA BOUWCOLLEGE
COMMISSIE ZORG
Het Bouwcollege vergadert op 3 juni over onder meer de volgende onderwerpen:
Naast enkele onder de rubriek Bouwcollege al genoemde onderwerpen, die
• een wijziging in de bouwmaatstaf berekeningsmethode inbrengverplichting
door de commissie werden voorbereid, kwamen op 10 april onder meer de
• de kortetermijnvoorstellen van de Commissie De Beer
volgende onderwerpen aan de orde:
(verzoek uitvoeringstoets) • de voortgang met betrekking tot de Kaderwet zelfstandige bestuursorganen • de uitwerking van de VWS-nota “Vraag aan bod”
• Vergrijzing: deelthema allochtone ouderen: in een tussenrapportage wordt ingegaan op de verwachte specifieke zorgvraag van oudere allochtonen, met name Turken en Marokkanen. In de nadere uitwerking zullen
Verder wordt het Jaarverslag van het Bouwcollege over 2001 vastgesteld.
ook Surinamers, Antillianen, Chinezen en Molukkers in de beschouwing
Ten slotte worden presentaties gehouden over het zogeheten EU Health Property
worden betrokken. De eerste indruk is dat er weliswaar een toenemende
Network en over het komende jubileumcongres van het Bouwcollege (aan beide
behoefte is aan cultuurspecifieke voorzieningen, echter doorgaans niet
onderwerpen wordt ook elders in deze Nieuwsbrief aandacht besteed).
in de vorm van afzonderlijke, categorale voorzieningen maar als afzonderlijke vleugel van bestaande algemene voorzieningen. • Vergrijzing: de vraag naar verpleging en verzorging. In het kader van dit uit te werken (deel)thema lag een tweetal rapporten voor: een van de Gezondheidsraad over dementie (belangrijke conclusie: tot 2010 moeten er jaarlijks 6 verpleeg- of verzorgingshuizen bijkomen) en een van de Algemene Rekenkamer over de toegankelijkheid van de ouderen- en gehandicaptenzorg. De ARK concludeert dat de beschikbare informatie voor de gehandicaptenzorg wel en voor de ouderenzorg niet voldoende is om zicht te krijgen op het zorgaanbod; wachtlijstgegevens schieten op dat punt tekort. • Dubbelgediagnosticeerden in de GGZ. Als voorbereiding op een signaleringsrapport werd een tussenrapportage besproken over voorzieningen voor verslaafden met psychiatrische stoornissen. • Diagnose Behandeling Combinaties (DBC’s): als alternatief voor het door velen als verouderd beschouwde functiegerichte budgetsysteem voor ziekenhuizen wordt thans een ander bekostigingssysteem ontwikkeld, het zgn. DBC-systeem. De commissie is op de hoogte gesteld van de stand van zaken.
WWW.BOUWCOLLEGE.NL In deze rubriek vindt u actuele informatie over de website van het Bouwcollege. De website bevat onder andere recente, te downloaden publicaties, persbe-
COMMISSIE BOUW Op 20 maart en 15 mei vergaderde de commissie onder meer over:
richten, komende symposia en cursussen, agenda’s van vergaderingen van het Bouwcollege en zijn commissies, relevante wet- en regelgeving en vacatures. Daarnaast is er een rubriek Bouwcollege in de media.
• Nieuwe bouwmaatstaven voor verpleging en verzorging, een algemeen ziekenhuis en verslavingszorg: de discussie betrof eerste concepten van de bouwmaatstaven ‘nieuwe stijl’ voor deze sectoren. Het gaat - evenals bij de
Op dit moment wordt uw aandacht gevraagd voor de uitvoeringstoetsen en
nieuwe maatstaf voor de gehandicaptenzorg, die in april is gepubliceerd -
signaleringsrapporten die op 18 maart en 8 april door het Bouwcollege zijn
om flexibel op de zorgvraag inspelende maatstaven in module-vorm, met
vastgesteld (Recent verschenen, Persberichten en Publicaties; zie ook de
basiskwaliteitseisen om het minimaal noodzakelijke kwaliteitsniveau te
rubriek Bouwcollege in deze nieuwsbrief.)
waarborgen.
Ook heeft de minister inmiddels enkele nieuwe bouwmaatstaven goedge-
• Onderwijs en opleiding in de curatieve zorg: het ging om een plan van aan-
keurd, waaronder die voor de (verstandelijk)gehandicaptenzorg, de eerste
pak voor een uit te brengen signaleringsrapport over de consequenties -
bouwmaatstaf ‘nieuwe stijl’.
voor de ruimtebehoefte van de onderwijs- en opleidingsfaciliteiten in de ziekenhuizen - van een prognose van de tot 2010 benodigde opleidingscapaciteit voor medisch specialisten. De prognose (de capaciteit zal met ruim 50% moeten stijgen) is afkomstig uit een in maart vorig aan de minister
KONINKLIJKE ONDERSCHEIDING
aangeboden capaciteitsplan van het zgn. Capaciteitsorgaan. • Omkeerbaar bouwen in de sector verpleging en verzorging: bij omkeerbaar
G.A.M.C. Heintjes, gegevenscoördinator, en mr. L.A.M. van Zenderen, secre-
bouwen gaat het erom dat een verzorgingshuisappartement geschikt is om
taris-jurist van het bureau van het Bouwcollege, zijn bij koninklijk besluit
met beperkte middelen omgebouwd te worden tot twee beddenkamers voor
benoemd tot Lid respectievelijk Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
verpleging. Besproken werd een notitie over de randvoorwaarden voor omkeerbaar bouwen. De notitie zal verwerkt worden in de nieuwe bouwmaatstaven voor deze sector (zie boven).
ACTUEEL
Ontwerpcriteria zorgbouw kunnen leiden tot optimale gebouwkwaliteit Het EU Health Property Network, het platform van vergelijkbaar met het Bouwcollege gemandateerde organisaties, kwam op 19 en 20 maart in Dublin bijeen. Eén van de hoofdonderwerpen was het bespreken van ontwerpcriteria voor kwaliteit van de zorgbouw. “Hiertoe was een onderzoeksopdracht gegeven aan de Medical Architecture Research Unit (MARU), een onderzoeksinstituut van de South Bank University in Londen, om via een enquête in kaart te brengen welke criteria er al bestaan in diverse landen,” zegt ir. Teddy Bogdanovski, stafmedewerker bouwzaken van het Bouwcollege. “De eerste resultaten laten zien dat er een omslag in het denken over ontwerpcriteria en gebouwkwaliteit merkbaar is.”
een geslaagde poging om het abstracte begrip gebouwkwaliteit inhoud te geven. In Engeland geven vertegenwoordigers van verschillende veldpartijen tijdens het ontwerpproces op diverse momenten een cijfermatige beoordeling. Daartoe gebruiken zij vragenlijsten, die uiteindelijk leiden tot een cijfer per subcriterium.” Gebruik in de praktijk De toolkit met de daarbij behorende ontwerpcriteria kan niet zonder meer overgenomen worden in Nederland of andere Europese landen, mede omdat de weging per land kan verschillen. “Gebouwkwaliteit is een lastig te omschrijven begrip”, stelt Bogdanovski. “Met de ontwerpcriteria hebben we evenwel de mogelijkheid concreter na te T EDDY B OGDANOVSKY: ‘ TOOLKIT
OOK BRUIKBAAR IN
N EDERLANDSE
denken over wat een goed en wat een minder goed
SITUATIE ’
of zelfs een slecht zorggebouw is. Ze kunnen ook Traditioneel zijn de beoordelingscriteria in de EU-
Design Evaluation Toolkit (AEDET), was de inhaal-
inspirerend zijn voor bijvoorbeeld architecten in de
landen vooral gebaseerd op de bouwkundige func-
slag die de komende 10 jaar in Engeland gemaakt
zorgbouw of voor instellingsdirecteuren die van
tionaliteit, maar uit het MARU-onderzoek blijkt
moet worden: het bouwen van 100 ziekenhuizen.
plan zijn te gaan bouwen. Tevens kan de toolkit
ook dat nieuwe thema’s aandacht krijgen, zoals
De ontworpen beoordelingsmethode heeft betrek-
benut worden voor het in kaart brengen van de
innovatie, patiëntgericht bouwen, toepassing van
king op voorstellen die in diverse planontwikke-
kwaliteit van de bestaande zorgbouw in Nederland,
ICT, gebruiksvriendelijkheid van de gezondheids-
lingsfasen zijn, en de uitkomst geeft weer in
het zogenaamde monitoren van de kwaliteit van de
zorginstelling, de invloed van het gebouw en de
welke mate een ontwerp voldoet aan 10 vooraf
zorginfrastructuur. Het Bouwcollege geeft deze
inrichting op het genezingsproces en de impact
gedefinieerde ontwerpcriteria. De drie hoofdcri-
monitoring de komende jaren veel aandacht, omdat
van de instelling op de gebouwde omgeving. Deze
teria (zie diagram) zijn functionaliteit, beleving
het een wezenlijk onderdeel uitmaakt van het op
thema’s kunnen vertaald worden in beoordelings-
en materialisatie.
peil houden van de gebouwkwaliteit. We zijn van plan op korte termijn overleg te voeren met de
criteria voor de zorgbouw. Toolkit Veel van deze criteria zijn al opgenomen in een door de Engelsen ontworpen ‘toolkit’ waarmee de
FUNCTIONALITEIT • Bruikbaarheid • Toegankelijkheid • Programmering (ruimtelijk)
Toegevoegde waarde
Engelse onderzoekers om het systeem aan te passen BELEVING • Typering en vernieuwing • Vormgeving en esthetiek • Inrichting en organisatie • Stedenbouwkundige en sociale integratie
criteria in de verschillende bouwfasen geëvalueerd kunnen worden. Voor het in kaart brengen van de
Toegevoegde waarde
Toegevoegde waarde
bestaande gebouwkwaliteit van zorginstellingen en voor de beoordeling van ingediende bouwaanvragen kan deze toolkit bruikbaar zijn. Daarnaast
voor onze eigen situatie.”
COLOFON Deze nieuwsbrief is een uitgave van: College bouw ziekenhuisvoorzieningen Postbus 3056, 3502 GB Utrecht
MATERIALISATIE • Prestatie • Constructie en techniek • Uitvoering
initieert het een nieuwe, moderne manier van
Bezoekadres: Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht E-mail:
[email protected] Internetsite: www.bouwcollege.nl Telefoon: 030-2983100
denken, die een bewustwordingsproces op gang
Fax: 030- 2983299
kan brengen. Aanleiding voor het ontwerpen van
“In het model wordt gestreefd naar perfectione-
Redactie: Peter van Beek, Han Hoes
de toolkit, de zogenaamde Achieving Excellence
ring van het ontwerp”, zegt Bogdanovski. “Het is
Vormgeving: ColorScan, Voorhout
