COLMAN VILLAMAYOR JIMMY JAZZ EN LICHTE MUZIEK OPTIE ZANG (POP) UMJP MA2. Scriptie. Docent: Wannes Gyselinck Promotor: Maarten Weyler

COLMAN VILLAMAYOR JIMMY JAZZ EN LICHTE MUZIEK OPTIE ZANG (POP) UMJP MA2

Scriptie

Docent: Wannes Gyselinck Promotor: Maarten Weyler

De evolutie van het gebruik van de falsetstem doorheen onze popcultuur en popgeschiedenis. Vergelijkende studie naar stemtechniek en stemfunctie.

1   VOORLOPIGE  TITEL  ..................................................................................................................................  3   2   VOORWOORD  .............................................................................................................................................  4   3   PROBLEEMSTELLING  ...............................................................................................................................  6   3.1   VRAAGSTELLING  ......................................................................................................................................................  6   3.2   DOELSTELLING  ........................................................................................................................................................  6   4   METHODIEK  ...............................................................................................................................................  7   4.1   OMSCHRIJVING  VAN  HET  BEGRIP  FALSETSTEM.  .................................................................................................  7   4.2   TOELICHTING  VANWAAR  DE  FALSETSTEM  HAAR  ORIGINE  VINDT.  .................................................................  9   4.3   HET  HEDEN  ............................................................................................................................................................  10   4.4   BESPREKEN  VAN  DE  TECHNISCHE  ASPECTEN  VAN  DE  STEMBANDEN  BIJ  DEZE  ZANGTECHNIEK.  ...........  12   4.4.1   Mind  The  Voice,  Zo  Leer  Je  Zingen  (2012).  Tiffany  Veys,  Uitgeverij  Lannoo.  .....................  12   4.4.2   Complete  Zangtechniek  (CVT)  (2008).  Cathrine  Sadolin,  CVI  Publication  Arps.  .............  13   4.4.3   Zingen  voor  Dummies  (2008).  Pamelia  S.  Philips,  Uitgeverij  Pearson  Benelux  bv.  .........  14   4.4.4   Operaweetjes    .................................................................................................................................................  16   4.4.5   Zingen  met  open  en  gesloten  stembanden,  uit  Estille  Voice  Training  System(geen   naslagwerk  van  EVTS),  Jo  Estill.  ............................................................................................................................  17   4.4.6   Male  (Low/High  Voice)  Secrets  of  Singing  (1994).  Jeffrey  Allen,  Alfred  Music   Publishing.  ......................................................................................................................................................................  18   5   EEN  SUMMIERE  WEERGAVE  BRENGEN  VAN  ARTIESTEN,  SONGS  EN  TIJDSPERIODES  WAAR   FALSET  IN  VOORKWAM.  ..............................................................................................................................  19   6   CONCLUSIE  ...............................................................................................................................................  23   7   BIBLIOGRAFIE  .........................................................................................................................................  25  

1 Voorlopige titel De evolutie van de kopstem (falsetstem) in de popmuziek Vergelijkende studie naar: stemfunctie en stemkleur.

2 Voorwoord Als kind van een Paraguayaan opgroeien heeft zo zijn voor- en zijn nadelen. Eén van de voordelen was dat ik constant met muziek in aanraking kwam. Mijn vader kende heel wat Paraguyaanse muzikanten en ze kwamen quasi elke week over de vloer. En deden ze dat niet zelf dan gingen we er zelf heen. Ik begreep het als kind allemaal niet zo goed waarom die mensen telkens bezoekjes brachten, of waarom ze net bij ons moesten zijn. Voor mij was mijn vader gewoon een man met zwarte haren uit een ander land, niets bijzonders als kind. Later begreep ik dat uiteraard wel: de band met de enige landsgenoten die hij kende wilde hij behouden om zijn ouders, familie en vrienden niet te vergeten. Zo bleven ook zijn muzikale achtergronden bewaard en leek het erop dat ik als kind telkens getuige mocht zijn van een wekelijks staaltje prachtmuziek waar ik niks van verstond. Paraguayanen spreken namelijk een vreemd Indiaans taaltje, het Guarani. (Deze taal heeft absoluut niks met het Spaans te maken en stamt af van de Guarani indianen die Brazilië, Paraguay en een deeltje van Argentinië bewoonden nog voor de missionarissen en Spanjaarden het gebied rond de Amazone kwamen bezetten.) Ik snapte dus geen woord van wat ze tegen mekaar met groot jolijt uitkraamden, laat staan wanneer ze het zongen. Dat was dus een groot nadeel. Mijn vader was ook elke dag gaan werken tot ’s avonds laat, dus die taal snel oppikken zat er ook niet in. Naast het taalprobleem leek die muziek van hen voor mij op jeugdige leeftijd volledig achterhaald: ik was een kind van de eighties waar Michael Jackson, Depeche Mode en vooral synthesizers de plak zwaaiden. De vrienden van mijn vader speelden allen op een Spaanse gitaar of op een harp. Ik vond er dus absoluut niks aan. Nou, niks is veel gezegd. Ik vond het gewoon raar allemaal. Toen ze me mijn eerlijke mening vroegen durfde ik uiteraard niets anders dan goedlachs instemmend te knikken. Als kind kan je eigenlijk nooit liegen dus ze vroeg of laat zullen ze het wel hebben doorgehad. Ook al was het niet haar bedoeling, mijn moeders muziekkeuze lag voor een groot deel aan de basis van het feit waarom ik folkloristische muziek van mijn Latijnsamerikaans vaderland amper kon appreciëren. Zij kocht elke week vijfenveertigtoerenplaatjes van de recentste nieuwe hits waardoor mijn Westerse oren zich onvermijdelijk hadden aangepast aan iets wat ik later als diatonische popmuziek zou gaan bestempelen. Ik was dus zo goed als geconditioneerd, net als mijn leeftijdsgenootjes. En al was die muziek van Los Paraguayos nog zo vertederend, ik vond het te traag en niet ritmisch genoeg. Vergelijk het met water versus een frisdrank: eenmaal je cola hebt geproefd wil je als kind niet snel terug naar het andere. Toch heeft die Paraguyaanse, zij het folkloristische muziek, een intrinsieke invloed op mij gehad. Een zeer belangrijke zelfs, achteraf bekeken. Ik was namelijk niet wereldvreemd voor zang of samenzang. En dat laatste deed me op vroege leeftijd meezingen met plaatjes, radio en cassettes. Ik had gehoord hoe mijn vaders vrienden dezelfde tekst zongen maar met een hogere of lagere melodielijn, boven of onder de “echte” melodielijn. Rond mijn vierde levensjaar was dat een openbaring. Vandaag de dag is het nog steeds iets wat ik dagelijks doe als ik muziek hoor: de tweede stem erboven of eronder zingen. En het is ook de reden waarom ik als zanger/muzikant zo fervent fan ben van harmonie in zanglijnen. De producer van mijn tweede album, David Poltrock, vroeg me tijdens bepaalde opnamesessies of ik ooit al eens een nummer had proberen schrijven waar geen harmonieën in voorkwamen. Ik moest beschaamd ontkennen. Maar tegelijk moet ik hem bedanken om mij er bij stil te laten staan. Want hoezeer harmonieën in deze scriptie amper of niet aan bod komen, het was wel één van de mogelijkheden waarover ik wilde gaan schrijven. Alleen, hoe complex en eindeloos lang zou het niet worden om alle hits waar meerstemmigheid in voorkomt te gaan opzoeken en te gaan onderzoeken op basis van stemtechniek en stemfunctie. Dus kwam ik uit op een manier van zingen waarbij ik me dagelijks betrap dat ik het doe: het zingen met een kopstemmetje. Voor velen onder ons is het een manier waarop we stiekem een liedje neuriën, binnensmonds, zonder dat de meesten het door hebben wat aan het zingen zijn. Voor anderen, geschoolde zangers, is

het een techniek dat we gaan gebruiken wanneer we aan een bepaald liedje een funky toets willen mee geven of net een zeer emotionele toon willen overbrengen. Het is een wijze van zingen waarop je met je kopstem de aandacht van de mensen wil grijpen zonder dat iemand het als storend ervaart. Althans, zo denk ik er over. Wanneer ik word gevraagd wie mijn absolute idolen met falsetstem zijn of waren antwoord ik steevast Prince, Jeff Buckley, Lewis Taylor en Thom Yorke. Hoe zij het klaar spelen/speelden om op passende, passionele wijze de falset doorheen hun songs te weven is mij tot vandaag nog maar zelden gelukt. En ook al ben ik absoluut fier op wat ik tot nog toe heb gepresteerd als uitvoerend zanger, de inleving die zij brachten op hun albums is weergaloos. Ik zou daarom het voorwoord willen afsluiten met een dankbetuiging aan deze grote meneren, want zonder hen zou Jimmy Colman nu Jim Cole niet zijn en zou mijn muzikale bagage zich mogelijk enkel tot het zingen van harmonieën hebben beperkt. Geraardsbergen, 29 juli 2014

3 Probleemstelling 3.1 Vraagstelling Ik wens een scriptie te maken over het gebruik van de falsetstem doorheen de popgeschiedenis en de vraag te stellen waarom deze zoveel populariteit heeft vergaard gedurende al deze jaren. Van generatie tot generatie zijn er zangers en zangeressen die deze stem gebruiken en er vele hits mee scoren en hebben gescoord. Deze scriptie kan verwezenlijkt worden door een onderzoek naar stemtechniek, stemfunctie en eventueel naar stemkleur, effecten, muziekstijl en psyche. Door een vergelijkende studie uit te voeren zal het mogelijk zijn om de verschillende omschrijvingen van het woord falsetstem in kaart te brengen. Op die manier kunnen we deze omschrijvingen categoriseren naargelang accuraatheid en onderzoek. Hierdoor kunnen we meer inzicht krijgen in hoe zangers/zangeressen deze falsetstem kunnen hanteren. Daarnaast levert het opsommen van songs, wie de muzikanten zijn die deze stemtechniek gebruiken etc. mogelijk informatie op naargelang het soort song, muziekstijl, tijdsgeest en origine van de zanger. Echter, een dergelijke vergelijkende studie met als doel een song te schrijven om in de hitparade te belanden, vindt men niet onmiddellijk terug.

3.2 Doelstelling De kopstem en meer bepaald de mannelijke falsetstem toelichten aan de hand van de popgeschiedenis en bepaalde stem-technische aspecten, beschreven door auteurs en hun methodes in kaart brengen. De belangrijkste aspecten van deze falsetstem opsommen en (indien van toepassing met elkaar) vergelijken via de methodes van de auteurs. Op die manier kan dit onderzoek als leidraad gebruikt worden voor elke zanger die met falsetstem wenst te zingen. Daarnaast kan ook blijvend onderzoek worden geleverd naar het effect van de falsetstem op een song uit de popmuziek die in de hitparade belandt.

4 Methodiek 1. 2. 3. 4.

Omschrijving van het begrip falsetstem. Toelichting vanwaar de falsetstem haar origine vindt. Bespreken van de technische aspecten van de stembanden bij deze zangtechniek. Een beperkte weergave brengen van hits en artiesten waar falset in voorkwam.

4.1 Omschrijving van het begrip falsetstem. Hieronder volgen enkele omschrijvingen van het begrip falsetstem, gevonden in verschillende woordenboeken en websites over etymologie. “Falsetstem: ook kopstem: hoge stem van mannen door de stembanden lang en dun te spannen” 1

“Falsetstem: bij vrouwen het middelste, bij mannen het hoogste register van de stem” 2 “falset zn. ‘geforceerd hoog zangregister, kopstem’ Vnnl. singmen in tfauset een liet ‘zinge men in falset een lied’ [ca. 1564; WNT Aanv.], in fausset zingen ‘zingen met falsetstem’ [1599; Kil.]; nnl. falset [1795; WNT Aanv.], fausset, falset ‘kopstem’ [1864; Calisch]. Ontleend aan Italiaans falsetto ‘id.’ [1542; DEDLI], een afleiding bij falso ‘onecht’ < Latijn falsus ‘id.’, zie → vals. De oudere vorm fausset is overgenomen uit Frans fausset ‘id.’ [ca. 1175; Rey], dat, afgeleid van faux, op hetzelfde Latijnse woord teruggaat. Gebruik van de falsetstem is een speciale zangtechniek waarbij hogere tonen kunnen worden bereikt dan met de gewone manier van zingen. Met vals zingen heeft het woord dus niets te maken.” 3 “falset [zangstem] {1772} < italiaans falsetto [idem], verkleiningsvorm van falso [onoprecht] < latijn falsus [vals] (vgl. falsaris); de benaming komt van het feit dat mannen die falset zingen slechts een deel van de stembanden gebruiken (oorspr. om het gemis aan vrouwen en jongens in koren te compenseren).” 4 “falset zelfst.naamw. [muziek] het hoogste register van de menselijke stem, waarbij alleen de randen van de stembanden bij de trilling betrokken zijn Voorbeeld: `De contratenor had een prachtig ontwikkeld falset.” ` 5 “De kopstem of falsetto is een wijze van zingen, ofwel een zangregister waarbij meer vanuit resonanties van de hoofdholtes wordt gezongen, en de stembanden anders worden gebruikt, waardoor een dun, wellicht onnatuurlijk aandoend en wat 'vrouwelijker' klinkend soort zang ten 1

Nederlandse Leerboek Audiologie, dr.Pieter J.J. Lamoré, dr.Theo S.Kapteyn, dr. Bas A.M. Franck, http://www.audiologieboek.nl/htm/hfdwrd/f.html 2 Van Dale, http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=falsetstem&lang=nn#.U9YC-Va3Ko0 3

M. Philippa e.a. (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands

4

P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek

5

Wikiwoordenboek - falset. SpellingCorrect gespeld: 'falset’, http://www.woorden.org/woord/falset

gehore wordt gebracht. Bij mannen spreekt men meestal van falsetstem of stemregister (ook wel fistelstem) in plaats van kopstem. De kopstem maakt samen met de borststem en de middenstem deel uit van het modaal stemregister.” 6

6

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kopstem

4.2 Toelichting vanwaar de falsetstem haar origine vindt. Wanneer we het hebben over falsetstemmen hebben we het dus over mannenstemmen. Iedereen heeft wel ergens een idee waar de falset haar oorsprong vindt maar het is en blijft een raadsel waarom songs tot op vandaag de dag nog altijd hits worden wanneer een mannenstem hoog en vrouwelijk klinkt. Om te weten hoe deze stemfunctie is ontstaan moeten we even terug naar de tijd van castraten. Castraten (mannelijke sopraan- of altstemmen die ten gevolge van castratie de jongensstem hebben behouden) vervingen in de zeventiende eeuw namelijk de sopraanstemmen van vrouwen in de Sixtijnse kapel. De reden hiervoor lag bij de kerk: zij wilden geen vrouwen bij het uitvoeren van kerkmuziek. Daarom werden mannelijke zangers op jeugdige leeftijd ontroofd van hun mannelijkheid. De verfilming van het leven van zanger ‘Farinelli’ uit 1994 van Gérard Corbiau schept hier een geromantiseerd doch waarheidsgetrouw beeld over. Castratie werd destijds dus toegepast om ervoor te zorgen dat jongens hun mooie stem niet zouden verliezen tijdens de puberteit. Meestal waren de jongens van arme komaf en konden ze zich niet verzetten tegen deze barbaarse praktijken. Eén van de uitzonderingen was echter Farinelli, wiens lichaam in 2006 werd opgegraven om de anatomische effecten van castratie bij jonge jongens na te gaan. "Dit is het enige skelet dat we hebben," aldus Nicholas Clapton, een Britse expert op het gebied van castraten. "We willen graag weten of ze er uitzagen zoals op de tekeningen uit die tijd, groot en slungelig, of met de borsten van een vrouw en een grote bilpartij, of als de grote heer zoals Farinelli op officiële portretten staat afgebeeld." Clapton, professor zang aan de Royal Academy of Music in Londen voegt eraan toe dat door het verwijderen van de testikels van de jongens hun stembanden klein bleven, terwijl ze door de hormonale veranderingen tot ver in hun volwassenheid doorgroeiden. "Daardoor kregen ze een enorme longcapaciteit, maar met een hele mooie stem." 7 Volgens een bepaald artikel dat ik terugvond over castraten 8 lijkt er ergens een verband te zijn ontstaan tussen de huidige trend van falsetgebruik en de castraatstem: in Italië waren de vrouwen namelijk verzot op de castraten. Gregory Frateur, zanger van Dez Mona legt het in De Morgen als volgt uit: "Voor sommige vrouwen kan het sexy en breekbaar overkomen als een man zo zingt. Vroeger ontstond dat gevoel ook bij de castraten. Het is heel zuiver, heel mooi. Die breekbaarheid spreekt waarschijnlijk aan. Kopstem zingen in een popmix zorgt ook voor ruimte en transparantie in je arrangement, dat is fantastisch melodieus." Nu was men in Frankrijk niet echt ‘happy’ met castraatstemmen. Daar zongen de mannelijke zangers met hun falset- of kopstem. Hiervoor werden contratenors gezocht die zeer dicht bij de sopraan- en altstemmen van vrouwen aanleunden. Ook in Frankrijk werden vrouwen geweerd uit de kerk wanneer het ging om het uitvoeren van kerkmuziek. Zo werden contratenors of countertenors ingezet om in oude muziek de voordracht van castraten te benaderen. Tot op de dag van vandaag worden contratenors gevraagd voor het zingen van kerkmuziek die de castraatstemmen moeten nabootsen. Er zijn jammer genoeg geen opnames uit die tijd te vinden dus niemand weet precies hoe ze hebben geklonken.

7

http://www.gva.be/cnt/oid411219/archief-farinelli-opgegraven-voor-onderzoek GPD, 2006

8

http://www.philippa.nl/yvonnep/page/3/

4.3 Het heden Om de link te leggen met het heden ging ik op zoek naar artikels en boeken waarin hedendaagse artiesten worden geciteerd omwille van het gebruik van de falsetstem. Ik kwam onder andere uit bij een zeer merkwaardig citaat van Miles Davis in de biografie van Prince (ofte Prince Roger Nelson, de bekende artiest uit Minneapolis die in de jaren ’80 vooral furore maakte met zijn “hoge stemmetjes”), waarin hij het volgende zegt: “Prince gets over with everyone because he fills everyone’s illusions. He’s got that raunchy thing, almost like a pimp and a bitch all wrapped up in one image, that transvestite thing. But when he sings that funky X-rated shit that he does about sex and women, he’s doing it in a high-pitched voice, in almost a girl’s voice. If I said “Fuck you” to somebody they would be ready to call the police. But if Prince says it in that girl-like voice he uses, then everyone thinks it’s cute. 9 Dit bevestigt voor een groot stuk wat ik zelf denk: indien je klinkt als een meisje en je bent een man, dan ligt de wereld aan je voeten. Deze stelling is misschien kort door de bocht maar het is in vele gevallen wel zo bij Prince. Hoezeer hij beschikt over een enorm bereik (zowel laag als hoog) en dit etaleert in tal van composities, kennen we Prince het best van zijn hits waarin zijn kopstem overheerst: het lijkt dan of hij zich in een andere gedaante bevindt en hierdoor het publiek mee op sleeptouw neemt alsof zijn act echt des te geloofwaardiger wordt. Gesprekken met verschillende zangcoaches leverden me vooral uiteen liggende stellingen op. Mijn zanglerares (Ibernice Macbean, n.v.d.r.) vertelde me de afgelopen maanden dat de sterke falsetstem van Jimmy Sommerville (The Communards) ontzettend hard tot haar verbeelding sprak toen ze hem onlangs live zag optreden. Haar uitleg achter een dermate krachtige falset was vooral technisch en vergde veel oefening op twang (een bepaalde scherpe klank die nodig is om luider en krachtiger hoge noten te zingen). “Anatomisch is het een heel boeiende techniek. Je gebruikt namelijk je strottenklepje of epiglottis om het geluid, als het ware, te compresseren. Doordat je met je epiglottis de luchtpijp vernauwt, wordt het geluid, samengeperst. Dit heeft als fysisch gevolg dat bepaalde geluidsfrequenties sterker doorklinken. Je ervaart het geluid als luider, maar eigenlijk zijn het gewoon bepaalde frequenties die je beter en sterker hoort.” 10 Alleen kan twang niet de doorslaggevende factor zijn waarom de hele wereld overstag gaat voor falsetstemmen. Zachte, hoge kwetsbare falsetten van zanger Thom Yorke of Jeff Buckley maakten in de jaren ’90 nét furore omwille van hun kwetsbare timbre. Bij The Beatles zorgden de plotse falsetstemmen -in combinatie met hun schuddende kapsels- voor het fenomeen dat gekend staat als Beatlemania: jongeren (en vooral meisjes) die volledig het noorden verliezen bij de bewegingen van de destijdse popsterren. Een tijd geleden sprak ik ook met David Davidse, de zoon van wijlen nonkel Bob. David, vooral gekend omwille van zijn typetje “Madame Germaine du coeur brisé” uit het programma Lava. Hij gebruikte in dit programma ook de kop- of falsetstem om als travestiet het personage gestalte te geven. Toen ik met hem aan de aflevering van Tomtesterom werkte, waarin Tom de Vlaamse schlager “Dos Cervezas” moest zingen, stelde ik hem meermaals de vraag wat hij vond van mijn toen uitgebrachte singles als Jim Cole. Ik had namelijk net twee songs uitgebracht waarin mijn falsetstem vaak weerklonk. Hij vroeg me toen waarom ik dít deed, zich afvragend of ik mijn 9

Prince, The biography, Matt Thorne, p.108

10

http://www.annzingt.be/twang-het-nieuwe-wondermiddel/

handelsmerk wilde maken van dit specifieke stemgeluid. Voor hem kon het nogal doorslaggevend worden voor de rest van mijn zangcarrière indien ik zo zou blijven nummers uitbrengen. Ik antwoordde toen vrijwel zonder lang na te denken “dat ik dat bij de songs vond passen”, waarop hij me gelijk gaf maar niet helemaal overtuigd leek. In zijn interview met De Morgen dit jaar, naar aanleiding van het succes achter de hit “Happy” van “Pharell Williams”, liet hij dan ook uitschijnen dat “de kopstem niet bestaat”: "het is heel complexe materie en er zijn veel gradaties. Het is een spel van mannelijkheid en vrouwelijkheid, het gaat om multiseksualiteit. Maar ik begrijp wel dat een hoge mannenstem iets vertederends kan hebben.” Hierdoor zijn we aanbeland bij een hedendaagse artiest: Pharell Williams. Zijn hit “Happy” was in 2013 én 2014 niet uit de ether te bannen. Volgens De Morgen heeft het liedje “het weer ook nog eens mee”, een niet te miskennen factor wanneer een zomerhit wordt uitgebracht. Dat zou zeker ook één van de oorzaken kunnen zijn om te slagen als hit in combinatie met vrouwelijke mannenstemmen. Er zijn echter meerdere redenen waarom “Happy” een hit werd: een jaar eerder oogstte diezelfde Pharell een gigantisch succes met de song “Get Lucky” van Daft Punk, ook al zong hij daar niet de hele tijd in falsetstem. Volgens De Morgen heeft “Happy” verschillende hoekstenen: de poppy tune, het catchy refrein, de duidelijke invloeden van Outkast, Ray Charles en James Brown. Waarna de krant zich de vraag stelt of het misschien oo te maken heeft met de zachte falset van heer Williams. Peter De Smet, operazanger, stempedagoog en professioneel coach van onder andere Koen Wauters legt het als volgt uit: "Het is bijzonder moeilijk om te verklaren waarom een hit plots een hit wordt, maar muziek met falsetstemmen slaat inderdaad vaak aan. In de zestiende en zeventiende eeuw had je al castraten die heel hoog zongen. Eind negentiende eeuw werd castratie verboden en leerde men zich de falsettechniek aan. Kort gezegd laat je bij die techniek de onderkant van de stembanden openklappen, waardoor je op een veel dunnere snaar zingt. Dat kennen we allemaal van het jodelen. Maar ook in de popmuziek sloop de falset snel binnen, denk aan de Beach Boys. En bij veel mensen heeft het blijkbaar altijd een gevoelige snaar geraakt." Zelf is De Smet een koele minnaar. "Ik ben een liefhebber van alle genres, ik dweep niet met één aspect." Maar zijn studenten leert hij de techniek met plezier aan. "Hoe lager de stem, hoe gemakkelijker de falset aan te leren is. Een bas heeft dus een betere falset dan een tenor. Het bekendste voorbeeld is Ivan Rebroff, die van heel laag naar heel hoog kon overschakelen." Nochtans, en dat merk je ook bij Pharrell en 'Happy', wekt de falset vaak weerzin op. Alsof het een ziekte en geen zaligheid is. Peter De Smet: "Toen in de jaren vijftig de eerste falsetzangers opdoken, en dan heb ik het vooral over klassieke muziek, wisten de mensen niet wat ze meemaakten. Een man die zingt als een vrouw, dat kon toch niet. Dat was zo'n beetje de gangbare gedachte. Tja, normen evolueren blijkbaar." David Davidse vermoedt, zoals ik al eerder vermeldde, dat de falset bij veel vrouwen voor een soort seksuele tinteling zorgt. "Maar bij anderen brengt het een meer agressieve reactie teweeg. Bij macho's soms, bij wie mannelijkheid primeert." Hij besluit met volgende bedenking. "Vroeger mocht een vrouw alleen maar hoog zingen, in de jaren zeventig werd dat te meisjesachtig en was een lage vrouwenstem plots sensueel." 11Zal het ook de hoge mannenstem zo vergaan? We zijn bijna

11

http://www.demorgen.be/dm/nl/1010/Muzieknieuws/article/detail/1809209/2014/03/11/Be paalt-kopstem-het-succes-van-Happy-van-Pharell-Williams.dhtml

zeventig jaar verder sinds het opduiken van deze stemtechniek en de falsetstem levert ons nog dagelijks hits op. Ik vrees dat we dus niet meer van een hype of trend kunnen spreken.

4.4 Bespreken van de technische aspecten van de stembanden bij deze zangtechniek. 4.4.1 Mind The Voice, Zo Leer Je Zingen (2012). Tiffany Veys, Uitgeverij Lannoo.12 Dit boek heb ik gekocht een jaar of twee geleden toen ik hoorde dat één van mijn exmedestudenten aan het conservatorium, Tiffany Veys, een boek had uitgebracht over zingen. Ik kocht het boek vrij sceptisch omdat Tiffany geen conservatorium heeft gevolgd of toch geen bepaalde vorm van scholing in zang heeft gekregen, en aldus dit boek op basis van heel goede informatie en deskundige ervaring moest zijn geschreven. Toch moet ik toegeven dat het boek voor beginners een zeer goede handleiding blijkt te zijn. De begrippen worden steeds aan de hand van hedendaagse voorbeelden besproken en de informatie is to the point. In sé is het boek vooral een interpretatieve benadering van CVT of Complete Vocal Technique. Dezelfde begrippen worden op dezelfde wijze beschreven maar zonder plagiaat te willen plegen werden de begrippen vervangen door andere namen. Haar informatie over falsetstem wordt als volgt omschreven: De kopstem of het kopregister Terwijl je bij de borststem resoneert vanuit de borst, resoneer je in de kopstem vanuit de hoofdholtes. De meeste zangeressen in lichte muziek gebruiken de kopstem vooral als expressiemiddel: Mariah Carey, Birdy, Christina Aguilera, Beyoncé, Natasha Bedingfield,… Zangeressen in de lichte muziek die de kopstem als voornaamste stemregister gebruiken zijn onder anderen Kate Bush en Sharon Den Adel (Within Temptation). Onder de klassieke kopstem plaats ik alle klassieke zangstemmen, alsook de zangeres die ik hierboven heb aangehaald: Sharon Den Adel van Within Temptation. Een lichte kopstem wordt gekenmerkt door veel lucht op de kopstem. Hierdoor klinkt de stem dun en breekbaar. Dit wordt voornamelijk gebruikt als effect en als expressiemiddel. De falsetstem is een soort kopstem bij de mannen waarbij de hoge tonen kunnen worden gezongen die ‘vrouwelijk’ klinken. Bij de falsetstem is een derde van de stembanden niet actief. Alleen de randen van de stembanden raken elkaar wanneer de stembanden gesloten zijn. De falsetstem wordt veel gebruikt door zangers die r&b en pop zingen, denk maar aan Justin Timberlake, Mika, Michael Jackson, Prince, Adam Levine (Maroon5), The Bee Gees,… Andere zangers die vaak met een falsetstem zingen zijn: Matthew Bellamy (Muse), Thom Yorke (Radiohead), Jeff Buckley, Jasper Steverlinck (Arid), Freddy Mercury (Queen), Neil Young, Bono (U2),… Uit deze korte maar bondige bespreking over de falset onthoud ik vooral dat het gaat om een techniek waarbij de stembanden sluiten. Aangezien dit een boek is voor beginnende zangers en zangeressen is deze uitleg dan ook perfect te begrijpen. Een anatomische print ter verduidelijking had misschien wel gemogen. 12

Mind The Voice, Zo Leer Je Zingen (2012). Tiffany Veys, p.98-117

4.4.2 Complete Zangtechniek (CVT) (2008). Cathrine Sadolin, CVI Publication Arps.13 Dit boek was mijn eerste boek dat ik kocht in verband met zang- en stemtechniek. Het boek is vakkundig geschreven en vertaald naar het Nederlands. De schrijfster is bij het maken van dit boek vertrokken vanuit het volgende statement dat zij mogelijk ongelijk heeft. Dit vond ik zelf een zeer leuk uitgangspunt. Dat wil ook zeggen dat haar onderzoek gaande is en blijft, en dat alles mogelijk zal evolueren en steeds zal verfijnd worden. Het wil ook zeggen dat wat in het boek staat mogelijk bij de volgende editie zal worden aangepast wanneer nieuw onderzoek nieuwe resultaten heeft opgeleverd. Haar informatie over falsetstem wordt als volgt omschreven: De hoogte (ook wel kopregister/falset genoemd) Voor vrouwen: c3 tot c3. Voor mannen: boven c1. Voor mannen wordt dit deel van de stem falset genoemd; voor vrouwen kopregister. In de hoogte spannen de stembanden zich nog verder aan, ze worden dunner en raken alleen de randen van de stembanden elkaar in gesloten fase. In de hoogte is de resonans in de borst volledig vervangen door resonans in het hoofd. Je kunt deze resonans minder goed voelen dan die in de borst, maar soms kan het voelen alsof het hoofd ‘meeklinkt’. Veel zangdocenten noemen dit ‘voorin zingen’ of zingen tussen de ogen’. Opmerkelijk is vooral hoe ontzettend kort en bondig CVT is over het begrip van de falsetstem. De reden hiervoor is dat het boek dit zelf niet omschrijft als een stemtechniek. Het is eerder een beweging van de stembanden dat zich manifesteert wanneer men een bepaalde stemfunctie uit het boek uitoefent, namelijk NEUTRAL. NEUTRAL heeft op zich helemaal niets te maken met neutraal zingen, het wordt in het boek omschreven als de niet-metalige stemfunctie. Deze is heel omvangrijk en bevat veel verschillende klankkleuren. De klanken zijn zachter en milder dan die van de metalige stemfuncties en kunnen met of zonder lucht gevormd worden. Volgens Sadolin kan je deze stemfunctie ook klassiek noemen, niet te verwarren met klassieke zang. Het is daarom dat ze de term Neutral koos om deze stemfunctie aan te duiden. Wanneer ze het heeft over niet-metalig bedoelt ze dat de klank van de stem ontspannen klinkt, zonder scherpte in frequentie. Ze had het ook gewoon zacht kunnen noemen, maar dat kan dan verwarrend zijn wanneer men het heeft over het geproduceerde volume waarmee men zingt. Nu is het echter zo dat NEUTRAL ook metaalachtig kan klinken. Het boek legt het als volgt uit: “Metaalachtig Neutral (ook wel fake-edge genoemd) is een variant op Neutral zonder lucht. Het geluid wordt gecreëerd met een bepaalde hoeveelheid twang in Neutral en een heldere klankkleur. Het kan klinken alsof er bijna metaal in de klank zit, ook al is de toon in Neutral geproduceerd. Metaalachtig Neutral gebruik je in de hoogte van de stem wanneer je de klank van een metalige stemfunctie wilt zonder het bijbehorende volume. Er is minder energie voor nodig dan voor de metalige stemfuncties. Het komt veel voor in R&B en andere popmuziek. Metaalachtig Neutral kan voor sommigen moeilijk te vinden zijn, terwijl deze stemfunctie voor anderen juist gemakkelijk is – dat wil zeggen dat ze er onvrijwillig in terechtkomen wanneer ze in een metalige functie proberen te zingen. Deze functie kan, net als de metalige stemfuncties, helpen bij het wegwerken van ruis. Sommige vinden 13

Complete Zangtechniek (CVT) (2008). Cathrine Sadolin, CVI Publication Arps, p.67

het gemakkelijker om metaalachtig Neutral te oefenen via de metalige stemfuncties. Voor hen kan het voordelig zijn om eerst de metalige stemfuncties te oefenen en dan terug te komen op metaalachtig Neutral. 14 ZIJ ZINGEN/ZONGEN VEEL IN METAALACHTIG NEUTRAL The Bee Gees, Peabo Bryson, Ian Gillan, Tramaine Hawkins, Mick Hucknall (Simply Red), Michael Jackson, Bobby Kimball (Toto), Ozzy Osbourne, Prince, Michael McDonald, Aaron Neville, David Lee Roth,… Zoals ik reeds in het vorige hoofdstuk vermeldde heeft het begrip twang heel veel invloed op deze stemfunctie. CVT beschrijft het dus als een stemfunctie en niet als een techniek waarmee wordt gezongen. De term techniek voor Sadolin betekent namelijk dat je de stemfunctie beheerst. De begrippen zijn voor Sadolin vrij helder maar voor absolute beginners is dit een nieuwe taal dat moet worden geleerd. Het lijkt in den beginne omslachtig om de vier stemfuncties ( Neutral, Curbing, Overdrive, Edge) uit elkaar te houden maar het is via de geluidsvoorbeelden zeer snel te onderscheiden. Dankzij mijn zanglerares Ibernice heb ik ook een goed beeld van deze verschillende facetten, waarin de falsetstem dus deel uitmaakt van Neutral maar metaalachtig klinkt (met twang) zonder lucht. Verder blijkt wel uit de definitie dat men de stemfunctie kan gebruiken wanneer de stembanden gespannen zijn en de randen elkaar raken in gesloten fase.

4.4.3 Zingen voor Dummies (2008). Pamelia S. Philips, Uitgeverij Pearson Benelux bv.15 Dit boek heb ik gevonden in de Fnac van Gent. Het boek is één uit de vele “…voor dummies” reeksen die verkrijgbaar zijn in de meeste boekhandels. Ik kocht het boek omdat ik altijd een soort leidraad zocht om de leerlingen aan wie ik les geef verstaanbare methodes of kant en klare definities mee te geven zodat zij dit ook makkelijker in hun vocabularium zouden hanteren. Het boek is opgebouwd uit verschillende delen (anatomisch, houding, stemgebruik etc.) en er is ook een CD bijgeleverd die de verschillende oefeningen in het boek luisterbaar maakt. Het boek is echter immens dik en omslachtig. Het fungeert meer als een soort naslagwerk en is voor dummies eigenlijk een brug te ver. Het boek van Tiffany Veys is geschikter voor échte dummies of aldus beginners. Haar informatie over falsetstem wordt als volgt omschreven: Weten wat je falsetstem is De mannelijke stem heeft drie registers die gelijk zijn aan de vrouwelijke stem: borststem, middenstem en kopstem. De mannelijke stem onderscheidt zich door de falsetstem, het lichtere deel van je zangstem die vrouwelijk klinkt. De noten in je falset liggen binnen hetzelfde bereik als je kopstem, maar de stembanden zijn bij falset dun, als een uitgerekt elastiekje. In het begin van je training zal je falset lichter of hoger klinken dan je kopstem. Als je heel hoge noten zingt, glip je soms misschien vanzelf in falset. Dat is voor nu prima. Falset is een belangrijk gedeelte van je stem en moet worden ontwikkeld om je kopstem sterker te maken. Aan het begin van je zangtraining is je kopstem misschien nog zwak. Je kunt de geluiden van hoge noten bestuderen door in falset te zingen. Wanneer je later meer kracht hebt kun je diezelfde noten ook met je kopstem zingen. Wanneer de spieren die verantwoordelijk zijn voor de kopstem sterker worden, kun je dezelfde noten die je eerst alleen onzeker 14

Complete Zangtechniek (CVT) (2008). Cathrine Sadolin, CVI Publication Arps, p.92

15

Zingen voor Dummies (2008). Pamelia S. Philips, Uitgeverij Pearson Benelux bv, p.11

met kopstem of falset kon zingen ook met je kopstem zingen. Ervaar welke geluiden je met falset kunt maken en versterk je falsetstem. Sommige zangdocenten noemen falset ook wel kopstem, maar ik vind het duidelijker om beide termen te gebruiken zodat je precies weet welke geluiden je moet maken. Je falsetstem ontdekken Als je als man wel eens een vrouw geïmiteerd hebt, pratend of zingend, heb je je falsetstem gevonden. Die falset is misschien niet zo sterk, maar als je wilt zingen is het belangrijk dat je hem traint. Ook al gebruik je je falset niet in ieder nummer, het is toch belangrijk dat je weet waar hij zit, zodat je hem bij oefeningen kunt gebruiken om je kopstem sterker te maken. De falsetstem in het luistervoorbeeld is licht, in tegenstelling tot je spreekstem, en lijkt op de stem die je had toen je jong was. Via de volgende stappen kan je je falset vinden. 1. Het eerste wat je met je falset gaat doen, is boven de midden-C rondglijden. De meeste mannen kunnen met hun falsetstem zingen vanaf de A onder de midden-C tot zo hoog als ze prettig vinden. 2. Probeer alleen geluiden met je falset te maken, zodat je aan het gevoel went. Je hoeft niet heel hoog te glijden om de positie van je strottenhoofd te voelen wanneer je hoger gaat zingen. 3. Het strottenhoofd moet, net als bij de andere gebieden van je stem onbeweeglijk blijven wanneer je toonhoogte omhooggaat. Haal adem en controleer de positie van je strottenhoofd. 4. Zorg ervoor dat je strottenhoofd in dezelfde positie blijft wanneer je over de noten glijdt en de patronen zingt. 5. Gaat je strottenhoofd omhoog wanneer je de eerste noot zingt, begin dan op een lagere toonhoogte. Vergeet niet de ruimte te openen wanneer je inademt, zodat je strottenhoofd omlaag kan gaan. Je falsetstem voelen Wanneer je je falsetstem hebt gevonden ga je ermee zingen. Wanneer je weet hoe dat aanvoelt, kun je je falset versterken, evenals je kopstem, door bewust met je falsetstem te zingen. Controleer of je strottenhoofd niet omhooggaat. Open tijdens het zingen van het patroon de ruimte achter in je mond en keel. De meeste beginners hoeven met hun falsetbereik niet hoger te zingen dan de octaaf of boven de midden C. Als je denkt dat je een hoger stemtype hebt, mag je wel hoger zingen, om je hoge C en D te ontwikkelen. Werk minimaal drie weken aan je falsetstem of totdat je met gemak je strottenhoofd stil kunt houden en heldere geluiden maakt. Naar beneden vanuit falset De patronen in deze paragraaf helpen je bij het aanmaken van de overgang tussen je falsetstem en je daaronder gelegen middenstem. Die oefening lijkt hier niet op zijn plaats, omdat je juist je falsetstem aan het oefenen bent. Het doel is echter om het soepele gevoel van je falset te gebruiken om de noten in je middenstem datzelfde soepele gevoel te geven, zonder druk uit te oefenen. Wanneer de noten in je middenstem soepel aanvoelen ga je datzelfde gevoel zoeken bij de overgang van falset naar kopstem. Het voordeel op de lange termijn is dat je een nummer of muziekpatroon zult kunnen zingen dat van middenstem naar kopstem gaat, en het zal je nog gemakkelijk afgaan ook, omdat je weet hoe je je elastiekje dunner moet maken. In het begin zal de overgang wat hobbelig zijn, maar dat is voor nu niet erg. Wanneer de overgangen vloeiender worden verdwijnen de hobbels vanzelf. Wanneer je die hobbel helemaal zou voorkomen, zou je het verschil tussen de twee geluiden niet kunnen voelen. Uiteindelijk zul je twee noten zingen zonder dat je verschil in niveau hoort. Omhoog naar falset Door de overgang naar falset te maken, voel je het verschil tussen de lagere noten en de hogere noten in falset. Het voordeel van deze oefening is dat je deze overgang door te oefenen ook later nog kunt maken en er dan voor kunt kiezen om de hogere noten met je falsetstem of kopstem te zingen. Je kopstem zal sterker zijn, omdat je eet hoe je de noten moet zingen zonder te veel druk uit te oefenen of je stem zwaarder te maken, alsof je aan een elastiekje trekt dat dik blijft. Mengen

Wanneer je falset sterker wordt, wordt het tijd om alles te mengen, zodat de noten die eerst puur falset waren sterker gaan klinken, meer als een kopstem. Toen je je kopstem voor het eerst uitprobeerde, drukte en kneep je waarschijnlijk erg met je keel om de noten eruit te persen. Nu je je falsetstem hebt geoefend, kun je het gemak van falset op je kopstem toepassen. Bij mannenstemmen noemen we de gecombineerde werking van spieren die kopstem en borststem mogelijk maken een ‘gemengde’ stem. Een gemengde stem is een sterk geluid dat op je middenstem lijkt maar met het gemak van falset en de kracht van middenstem of kopstem. Een gemengde stem is een balans tussen de spieren die de kopstem en de borststem vormen. Als de spieren voor je borststem te actief zijn bij het zingen van hoge noten, wordt het geluid zwaar en kan zelfs breken. Laat de spieren voor kopstem of borststem op het juiste moment samenwerken voor vloeiende overgangen van hoog naar laag. Vergeet niet dat je precies dezelfde noten op twee verschillende manieren kunt zingen. Je kunt de F vlak boven de midden-C met falset of met kopstem zingen. Al je stem krachtig genoeg is kun je zelf bepalen welk soort geluid je in een zangstuk kiest. Onthoud alleen dat het geluid tussen falset en kopstem een gemengde stem heet. 16 Dit boek is zeer uitvoerig in het beschrijven van de falsetstem en hoe ze moet worden “gevonden”. Helaas is de uitleg zeer omslachtig geformuleerd. Ook is er weinig sprake van de stembanden, behalve dat ze dun zijn en opgespannen als een elastiekje. Daar zou elke beginner het dus mee moeten stellen. De uitleg die echter wordt gegeven is accuraat maar absoluut niet voor dummies. Een gevorderde zanger of leraar kan hier zeker informatie uit opslaan maar de formulering is ietwat te technisch.

4.4.4 Operaweetjes 17 Deze site heb ik gevonden terwijl ik op zoek ging naar de origine van falsetstemmen bij castraten. De site is goed gedocumenteerd en bronnen zijn aanwezig. Haar informatie over falsetstem wordt als volgt omschreven: Dit zijn de vrouwelijk klinkende hoge tonen van mannenstemmen, (iedere man kan het eigenlijk). De stembanden kunnen op twee manieren trillen. Het verschil zit hem in de dikte van de stemplooien bij het zingen. Bij het gebruik van de lage borststem liggen de stembanden voordat ze zich openen dicht tegen elkaar aan, als een soort worstjes. Bij het gebruik van de falsetstem zijn het twee dunne lipjes, die veel minder contact maken. Een falsetstem zingt als het ware met de randen van zijn stembanden. (Volgens Harm Schutte, hoogleraar stem- en spraakgeneeskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen). In Italië scherp veroordeeld, maar in Frankrijk voor bepaalde lyrische effecten zeer gewaardeerd.” (Tineke Verbraak, Operaweetjes.nl/zangstemsoorten, 2008-2013) Deze dame geeft het goed aan: de stembanden verkeren in gespannen situatie, zijn dun en maken via de randen contact met mekaar. Hetgeen ik reeds uit de doeken deed over Italië (castraten) versus Frankrijk (contratenoren) wordt hier eventjes ter duiding vermeld, gezien het gaat over opera en aldus klassiek gezongen muziek de insteek van de website omvat.

16

Zingen voor Dummies (2008). Pamelia S. Philips, Uitgeverij Pearson Benelux bv p.148150 17 www.operaweetjes.nl/zangstemsoorten) (2008-2013), T. Verbraak

4.4.5 Zingen met open en gesloten stembanden, uit Estille Voice Training System(geen naslagwerk van EVTS), Jo Estill.18 Deze site ontdekte ook afgelopen maanden toen ik erover dacht om een cursus EVTS te volgen. EVTS of Estille Voice Training Method is een methode ontwikkeld door Jo Estill. Ze begon haar carrière als "klassieke" zangeres in Lieder en Opera, maar toen ze 45 was, ontdekte ze, dat ze absoluut niet wist wat ze aan het doen was. Vanwege haar onvrede over het ontbreken van antwoorden binnen het bestaande onderwijs heeft zij jarenlang onderzoek gedaan naar de menselijke stem, wat resulteerde in deze methode. Alle muziekstijlen zijn door Jo uitvoerig bekeken, beluisterd en in kaart gebracht. Ze zocht voor haar onderzoek de beste zangers vanuit alle stijlen bij elkaar. Met camera's werd intern onderzoek gedaan naar wat er bij deze zangers en zangeressen fysiek gebeurde tijdens het zingen. Haar methode is op deze manier wetenschappelijk onderbouwd. De methode heeft, in tegenstelling tot CVT, geen beschikbare naslagwerken, dus informatie over de methode vinden is en blijft een moeilijke opgave, tenzij je de cursus zelf hebt gevolgd. Dan ontvang je een bundel met wetenschappelijk gedocumenteerde info, slides en anatomische tekeningen van de stem (voiceprints). Op zoek gaande naar de technische duiding over het begrip falsetstem vond ik onder andere dit terug op de website: We kunnen ook in de hoogte met gesloten stembanden zingen. Doordat de stembanden gesloten zijn, klinkt de stem vrij hard. Dit noemen we dunne stembanden. Het is eigenlijk dezelfde techniek als bij 'dikke stembanden' maar deze stem is voor de hogere noten. Dit kun je gebruiken in de liedjes waar je in de hoogte wat meer volume wilt maken. Open stembanden Naast het sluiten van de stembanden kunnen we ook met open stembanden zingen. Dit betekent dat ze niet gesloten zijn en dat er dus een kier tussen de stembanden te zien is. In de EVT methode wordt dit de falsetstem genoemd. Een bekend voorbeeld is het nummer 'Heaven' van Do. Do zingt met veel lucht waardoor er een warm, zacht geluid ontstaat. Deze stem kun je bij hoge en lage noten gebruiken in de wat rustige (stukjes van) nummers. Deze stem kun je produceren door een toon te zingen met een zucht erdoor heen, zing een 'h' voor de klinker. Welke stem kun je het beste gebruiken bij het zingen In principe kun je alle drie de stemmen gebruiken; afwisselend zingen met open en gesloten stembanden is erg mooi; juist de variatie zorgt ervoor dat het publiek geboeid blijft. Zingen met open stembanden (de falsetstem, met veel lucht) is in principe gezond (mits je het zacht houdt en niet te hard gaat zingen zodat er te veel druk ontstaat) maar aangeraden wordt om allebei de technieken (gesloten en open) goed te trainen zodat je het allebei kunt. Op het moment dat je je stembanden namelijk niet kunt sluiten en alleen met lucht zingt, ga je vaak ongezond zingen wanneer je harder wilt. Zo ontstaat er druk en is het schadelijk voor de stembanden. Hierdoor kunnen stemproblemen ontstaan. Dit is vanzelfsprekend dat dit vermeden moet worden. Zorg daarom dat je een goede zangdocent hebt die jou kan helpen je stembanden te trainen zodat je volledige controle hebt hierop. Uit de stellingen van EVTS concludeer ik dus vooral dat de uitleg over falset compleet andere informatie bevat dan de methodes, boeken en sites die ik hierboven heb geraadpleegd. Het begrip falset is volgens Jo Estill een techniek op basis van open stembanden, terwijl de bovengenoemde technieken het allemaal hebben over gesloten stembanden. Iets wat enigszins zou kunnen aansluiten bij haar definiëring is het begrip “lichte kopstem” uit het boek van Tiffany Veys, doch zonder de cursus te hebben gevolgd of gelezen is het bijzonder moeilijk om hier een besluit over te vormen.

18

http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/66435-zingen-met-open-en-geslotenstembanden.html

4.4.6 Male (Low/High Voice) Secrets of Singing (1994). Jeffrey Allen, Alfred Music Publishing.19 Dit boek heb ik onlangs gevonden in muziekshop Animato Gent en vertelt over de ‘geheimen’ van het zingen. Persoonlijk kende ik de auteur niet en had er tot dan ook nog niets over gelezen. Ik kocht het boek en kwam al gauw tot de constatatie dat de man heel wat kennis had over stemgebruik in casu zingen. Op het internet vond ik steeds dezelfde beschrijving terug (internationaal befaamde vocal coach die een bepaalde techniek had ontwikkeld om de unieke kwaliteiten van elke zanger naar boven te halen etc.) Op basis van zijn teksten (in het Engels) vertaal ik de meest essentiële stukken over de falsetstem hieronder: Jeffrey geeft in zijn boek aan dat de mens beschikt over twee primaire vocale kleuren: de hoofdresonantie en de borstresonantie. “Het ligt vast dat hoofdresonantie (met ademsteun) een zuivere, heldere toonkwaliteit oplevert in tegenstelling tot keel- en borstresonantie. Deze resonantie ontwikkelt zich boven, achter en rond de beentjes en holtes rond de neus – in het masker. In een vorig hoofdstuk beschreef ik maskerresonantie als één van de meest belangrijke elementen in jouw sound. Het resultaat van hoofdresonantie zonder steun is helemaal anders en karakteriseert zich door een valse stem of falsettoon. Dit is de nogal vreemde toon die ontstaat wanneer een zanger plots verandert naar een “koorjongen” wanneer de mix der resonanties verkeerd wordt gehanteerd. De resonators, zijnde jouw beenstructuren, zitten er voor heel wat tussen hoe jouw stem klinkt. Dat maakt jouw stem net verschillend van andere. En daarom kan je ook naar tien verschillende zangers luisteren met hoge stemmen, en elke zanger zal een ander geluid opleveren. Het verschil ligt hem dus in de unieke karakteristieken van de beenstructuren van elke zanger. Hij benadert de kopstem of falsetstem dus als een vals stemgebruik, dat door middel van gebrek aan steun tot stand komt en waarbij de resonantie van de neusbeentjes een grote rol spelen. Verder in het boek komt de term falset niet meer voor. Volgens wat ik denk is de auteur geen liefhebber van deze stemfunctie omwille van zijn technische complexiteit. Want na het beoefenen van CVT kom je erachter dat je wel degelijk goed moet steunen om de toon en de kleur van een falsetstem mooi en krachtig te laten klinken. De rest van het boek is vakkundig geschreven en geeft een goed beeld over het stemgebruik van de man, doch falset wordt onvoldoende benaderd en beschreven.

19

Male (Low/High Voice) Secrets of Singing (1994). Jeffrey Allen, p. 122

5 Een summiere weergave brengen van artiesten, songs en tijdsperiodes waar falset in voorkwam.20 Tijd

Artiest

Song

50’s 50’s

Del Shannon Franki Valli & the four seasons

Runaway Sherry Big Girls Don’t Cry

50’s 50’s

Howlin’ Wolf Jerry Lee Lewis

Smokestack Lightning Great Balls of fire

60’s 60’s 60’s

Elvis Presley Elton John Simon & Garfunkel

60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 60’s 70’s 70’s 70’s 70’s 70’s 70’s 70’s 70’s

20

Blue Moon Crocodile Rock Bridge over troubled water, Scarborough Fair Pink Floyd (Rick Wright) Echoes The Beatles She Loves You Beach Boys (Brian Wilson) Wouldn’t it be nice Marvin Gaye I heard it through the Grapevine The Temptations (Eddie Kendricks) Just my imagination Get Ready Smokey Robinson & The Miracles Tracks of my tears Beach Boys (Carl Wilson) God Only knows Surf’s Up The Isley Brothers Contagious The Tokens The Lion sleeps tonight Cream (Jack Bruce) Strange Brew I Feel Free White Room Marvin Gaye What’s Going On Let’s get it on Switch (Bobby Debarge) You and I Al Green You oughta be with me Let’s stay together Smokey Robinson Cruisin’ Tears of a clown Bee Gees (Barry Gibb) Stayin’ Alive Tragedy Russel Thompkins Jr. You make me feel brand new The Miracles Love Machine Rolling Stones Miss You Fool To cry Emotional Rescue

Bron: http://steampunkopera.wordpress.com/2011/11/21/the-10-best-falsetto-songs/ http://pigeonsandplanes.com/2013/07/best-falsettos/ http://www.rankopedia.com/Male-Singer-Who-has-Used-Falsetto-MostEffectively/Step2/24937/.htm

70’s

Elton John

70’s 70’s 70’s

Black Sabbath (O.Osbourne) Led Zeppelin The Rubettes

70’s

Queen

70’s

Earth, Wind & Fire

70’s 70’s

Michael Jackson Roy Orbison

70’s

Curtis Mayfield

70’s 70’s 70’s 70’s

Wings (Paul McCartney) ELO (Jeff Lynne) Tiny Tim Kiss (Paul Stanley)

70’s 80’s

Leo Sayer Bronski Beat (Jimmy Sommerville)

80’s 80’s 80’s

Phil Bailey (and Phil Collins) Terence Trent D’Arby Michael Jackson

80’s 80’s 80’s 80’s

King Diamond(Meriful Fate) Michael McDonald Toto (David Paich) Level 42 (Mike Lindup)

80’s

U2 (Bono)

80’s 80’s 80’s 80’s

Cameo (Wayne Cooper) A-ha (Morton Harkett) Aaron Neville Prince

90’s

AC-DC (Brian Johnson)

90’s 90’s

Radiohead (Thom Yorke) Chris Isaak

Goodbye Yellow Brick Road Daniel Paranoid Whole lotta love Sugar Baby Love Under Pressure You take my breath away Somebody to love (Roger Taylor) September Fantasy Boogie Wonderland… Don’t Stop (till you get enough) Crying Only The Lonely Superfly People get ready Pusherman Coming Up Sweet Talkin’ Woman Tiptoe through the tulips I was made for loving you Love gun You make me feel like dancing Never can say goodbye Smalltown boy Easy Lover Let’s Go forward with love Billie Jean Thriller Human Nature The accusation chair What a fool believes Africa Lessons in Love Running in the family With or without you The Fly Candy Take on me I don’t know much Kiss Controversy Thunderstruck Moneytalks Highway to hell (live) Big gun Street Spirit Wicked Games

90’s

Jeff Buckley

90’s

Gun’n’Roses

90’s 90’s 90’s 00’s 00’s

Pearl Jam Eels Lenny Kravitz Mars Volta (Cedric Bixler-Zavala) Maroon 5 (Adam Levine)

00’s

Bon Iver (Justin Vernon)

00’s 00’s 00’s

The Darkness (Justin Hawkins) Queens of the Stone Age Thom Yorke

00’s 00’s 00’s 00’s 00’s

Beck Maxwell D’Angelo Good Charlotte (Joel Madden) Jim Cole

00’s

Scissor Sisters

00’s

Pharell Williams

00’s 00’s

The Weeknd Muse (Matt Bellamy)

00’s

Robin Thicke

00’s

Sigur Ros (Jonsi)

00’s

Justin Timberlake

00’s 00’s

Coldplay (Chris Martin) Frank Ocean

00’s 00’s 00’s

Vampire Weekend (Ezra Koenig) Robbie Williams Lewis Taylor

00’s

White Stripes (Jack White)

Angel Corpus Christi Eternal Life Mojo Pin Everybody here wants you Welcome to the jungle Sweet child of mine Knockin’ on heaven’s door Jeremy Novocaine for the soul It ain’t over ‘till it’s over Drunkship of lanterns She will be loved Give a little more Skinny Love Stacks I believe in a thing called love No one knows Idioteque (Radiohead) Ingenue (Atoms For Peace) Debra This woman’s work Untitled I just want to live Someday Charlotte Things Comfortably Numb I don’t feel like dancin’ Frontin’ Beautiful Angel Happy Provider Wicked Games Time Is Running Out New Born Blurred Lines Lost without you Globbledigook Svefn-G-Englar Cry me a river Rock Your Body Speed of Sound Pilot Jones Thinking ‘bout you Diane Young She’s The one Bittersweet Stoned Lovelight I just don’t know what to do with myself

00’s 00’s 00’s

Mika Israel Kamakawiwo’ole Sam Smith

Grace Kelly Somewhere over the rainbow Stay with me

6 Conclusie Een conclusie trekken doorheen de vele stijlen in popmuziek lijkt voorbarig. Wat wel opvalt is dat stijlen als disco, soul, funk en R&B (de nieuwe vorm althans, urban music) veel vaker in het lijstje opduiken als het gaat over het gebruik van falsetstemmen. Hierdoor is er ook degelijk de laatste jaren een stijging van het gebruik van falset te zien in deze laatste muziekstijl (Justin Timberlake, Pharell Williams, Robin Thicke etc.). Toch is het moeilijk om op basis hiervan alleen aan te nemen dat (vooral dan) zwarte of gekleurde zangers hiervan gebruik maken. Nieuwe artiesten als Sam Smith en Justin Vernon van Bon Iver (allebei blank red.) maken bijna constant gebruik van deze stemfunctie. Ik gebruik ook liever het woord stemfunctie omdat deze dus aansluit bij de definitie van Sadolin’s CVT, waarin reeds werd uitgelegd dat de kopstem of falsetstem niet écht een stem is maar een stemfunctie die zich vormt binnen Neutral. Daarnaast is het opvallend dat hardrock zangers als Robert Plant, Brian Johnson, Ozzy Osbourne en Axl Rose eveneens gebruik maken van de falsetstem. En geen van hen is een zwarte zanger. Hierin is echter wel een trend merkbaar: hardrock en metal bestaat vooral in het voortbrengen van lage, zware tonen en akkoorden. Een scherpe, snijdende stem brengt daarom een mooi tegengewicht binnen deze vormen van rockmuziek. De falsetstem van deze mannen klinkt dan ook nooit puur Neutral, zoals CVT het zou beschrijven. Deze mannen voegen er nog een effect aan toe om het geheel wat ruwer, pittiger te laten klinken. Dit effect kennen we vooral onder de naam Growl, waarbij het auditief lijkt alsof de zanger zijn stembanden schuren. Dit effect vergt meestal heel wat oefening en techniek. Niet iedere zanger kan dit makkelijk toepassen. Een gekend voorbeeld van hoe deze growl klinkt vinden we terug in de stem van Louis Armstrong. Hij gebruikte echter nooit de falsetstem in combinatie met growl. Zoals ik al eerder aangaf is er nog weinig sprake van een hype. Daarvoor is het gebruik van de falsetstem te alomtegenwoordig. Waarom het fenomeen echter succesvol blijft voor de popmuziek heeft volgens mij te maken met bepaalde nuances binnenin een song: de falset duikt vaak op wanneer de zanger iets duidelijk wil maken, bijvoorbeeld in het refrein, om de hoogte op te zoeken en zich aldus in het oor van de luisteraar te nestelen. Als men de songs stuk voor stuk zou ontleden, zou men mogelijk ook kunnen constateren dat de falset vaak voorkomt in de hook van deze songs. Deze hook bevindt zich veelal in het refrein of in een kenmerkend stukje melodie waaraan men de song na één luisterbeurt kan herkennen. Een andere mogelijkheid is nog steeds die waarbij wordt aangenomen dat mannen hierdoor hun vrouwelijke, tedere kant laten horen, waardoor meisjes sneller neigen om hiervoor te vallen. Indien het effectief zo is (daar bestaan enkele interessante stukken over) dan heeft dit te maken met de psyche van de vrouw: zij verandert zelf haar stem van toonhoogte afhankelijk van het moment waarop zij aangetrokken wordt door een man. Hierdoor gaat zij ook hoger spreken en dus mogelijk hoger meezingen wanneer ze een man in falset hoort zingen. Anatomisch gezien is dit voor de vrouw ook makkelijk doenbaar, gezien de falsetstem van de man zich ongeveer in het middenregister van de vrouw bevindt. 21 Deze laatste stelling brengt ons bij de laatste studie, waarin wordt geconcludeerd dat vrouwen makkelijker verliefd worden op zangers die een vocaal aantrekkelijke stem hebben. In de studie worden de stembanden vergeleken met een lichaam dat aan fitness doet. Wanneer de zanger in staat is om vocale hoogstandjes te presteren, stijgt zijn aantrekkingskracht hierdoor ten opzichte 21

http://www.psychologytoday.com/blog/homo-consumericus/201106/women-s-voice-pitchchanges-depending-their-attraction-man)

van mogelijke partners, waardoor de kans op seks groter is dan wanneer zijn stem niet geoefend blijkt te klinken. Een goed getrainde falsetstem maakt het voor de vrouw dus evidenter om deze man aan de haak te slaan. 22

22

http://jeffammons.net/2011/11/vocal-attractiveness-and-sexual-dimorphism-how-singingcan-get-you-laid/

7 Bibliografie • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Nederlandse Leerboek Audiologie, dr.Pieter J.J. Lamoré, dr.Theo S.Kapteyn, dr. Bas A.M. Franck, http://www.audiologieboek.nl/htm/hfdwrd/f.html Van Dale, http://www.vandale.be/opzoeken?pattern=falsetstem&lang=nn#.U9YCVa3Ko0 M. Philippa e.a. (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, http://www.encyclo.nl/begrip/falset P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek Wikiwoordenboek - falset. SpellingCorrect gespeld: 'falset’, http://www.woorden.org/woord/falset http://nl.wikipedia.org/wiki/Kopstem http://www.gva.be/cnt/oid411219/archief-farinelli-opgegraven-voor-onderzoek GPD, 2006 http://www.philippa.nl/yvonnep/page/3/ Prince, The biography, Matt Thorne, Uitgeverij Faber&Faber http://www.annzingt.be/twang-het-nieuwe-wondermiddel/ http://www.demorgen.be/dm/nl/1010/Muzieknieuws/article/detail/1809209/2014/03 /11/Bepaalt-kopstem-het-succes-van-Happy-van-Pharell-Williams.dhtml Mind The Voice, Zo Leer Je Zingen (2012). Tiffany Veys, Uitgeverij Lannoo Complete Zangtechniek (CVT) (2008). Cathrine Sadolin, CVI Publication Arps Zingen voor Dummies (2008). Pamelia S. Philips, Uitgeverij Pearson Benelux bv www.operaweetjes.nl/zangstemsoorten) (2008-2013), T. Verbraak http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/diversen/66435-zingen-met-open-en-geslotenstembanden.html Male (Low/High Voice) Secrets of Singing (1994). Jeffrey Allen, Uitgeverij Alfred Music Publishing http://steampunkopera.wordpress.com/2011/11/21/the-10-best-falsetto-songs/ http://pigeonsandplanes.com/2013/07/best-falsettos/ http://www.rankopedia.com/Male-Singer-Who-has-Used-Falsetto-MostEffectively/Step2/24937/.htm http://www.psychologytoday.com/blog/homo-consumericus/201106/women-s-voicepitch-changes-depending-their-attraction-man) http://jeffammons.net/2011/11/vocal-attractiveness-and-sexual-dimorphism-howsinging-can-get-you-laid/