COBNIEUWS ILT-CONCEPT VEROVERT NEDERLAND PROSPECTIEF BOREN: HET ONZICHTBARE WORDT ZICHTBAAR COB EN GEMEENTEN RICHTEN BLIK OP ONDERGROND

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:28

Pagina 1

OKTOBER 2004

COB

N I EUWS

ILT-CONCEPT VEROVERT NEDERLAND COB EN GEMEENTEN RICHTEN

BLIK OP ONDERGROND

PROSPECTIEF BOREN:

HET ONZICHTBARE WORDT ZICHTBAAR

BEWINDSLIEDEN BESPREKEN BELEIDSNOTA VIJF GENOMINEERDEN VOOR DE

TUNNELVEILIGHEID

SCHREUDERSSTUDIEPRIJS

25

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:28

Pagina 2

TAAK VAN COB

Centrum Ondergronds Bouwen (COB) genereert, verrijkt en verdeelt kennis over ondergronds ruimtegebruik en ondergronds bouwen. Dat doet COB sinds 1995 als publiekprivaat samenwerkingsverband. COB verricht praktijkonderzoek, gericht op innovatieve ondergrondse oplossingen. Daarbij wordt rekening gehouden met de maatschappelijke dynamiek. Voor de periode 2004-2007 is het motto: samenwerken aan het verantwoord ontwikkelen, bouwen en beheren van ondergrondse ruimte. COB maakt deel uit van het CUR.NET en werkt samen met Delft Cluster in het Consortium Ondergronds Bouwen. Verder worden nauwe banden onderhouden met het hoger onderwijs. Het onderzoeksprogramma krijgt vorm vanuit door het netwerk aangereikte speerpunten, die jaarlijks worden bijgesteld. Kennisuitwisseling vindt plaats in kennisplatforms op het gebied van veiligheid, duurzaamheid, kabels en leidingen en stedelijke complexen. COB Nieuws is één van de communicatiemiddelen om de doelstellingen van COB te ondersteunen.

COB NIEUWS 25 COLOFON

INHOUD REDACTIONEEL

UITGAVE

Centrum Ondergronds Bouwen, oktober 2004 Büchnerweg 1 Postbus 420, 2800 AK GOUDA telefoon: 0182-540 660 fax: 0182-540 661 e-mail: [email protected] www.cob.nl

REDACTIONEEL

——

Inge van Berkel Ellen ten Broecke (beeldredactie) Wendy Hobma Marieke Verdonk (Sabel communicatie, Utrecht)

Ondergronds ruimtegebruik geniet brede belangstelling in Nederland. Nu COB opnieuw zijn focus bepaalt, bespeuren we die interesse van verschillende kanten. Zo hebben we eerder dit

NETWERKINZICHT

KORTE BERICHTEN

4

jaar een serie netwerkconsultaties gehouden om te bepalen hoe ondergronds ruimtegebruik

COB-MIDDAG 2004

27

een oplossing kan bieden voor hardnekkige maatschappelijke problemen. Het parkeerprobleem

——

in grote en middelgrote steden was een van de thema’s die naar voren kwamen. Ondergrondse parkeergarages kunnen niet alleen de centra ontlasten, maar ook de leefbaarheid in woon-

KENNISPLATFORMS

ILT-CONCEPT VEROVERT NEDERLAND RICHTLIJNEN VOOR BETERE VEILIGHEID

REDACTIE

3

6

gebieden vergroten. Alleen vragen veel beleidsmedewerkers van gemeenten zich af hoe je zulke

12

ingewikkelde bouwprojecten aanpakt. Op 29 juni kwamen zij op uitnodiging van de COB-

——

programmagroep Blik ondergronds bijeen in Gouda waar zich een vruchtbare discussie ontspon (pagina 8). Infrastructuur vraagt in brede zin om oplossingen op gemeentelijk niveau. Om een

ALGEMEEN ORG

PROSPECTIEF BOREN: HET ONZICHTBARE ZICHTBAAR MAKEN

10

einde te maken aan de wirwar van kabels en leidingen in de ondergrond heeft Amsterdam bij-

ROTTERDAM COMBINEERT ONDERGRONDSE PARKEERGARAGE MET WINKELS EN HORECA

25

voorbeeld als eerste een zogeheten Integrale Leidingentunnel aangelegd (pagina 6).

—— Maar ondergronds ruimtegebruik leeft niet alleen bij gemeenten. Zo heeft de Regieraad Bouw

DUURZAAMHEID TEKSTBIJDRAGEN

Marcel Bayer, Leendert van der Ent Jacco Hogeweg, Timo van Poppel Inge Stringa, Marieke Verdonk

COB EN GEMEENTEN RICHTEN BLIK OP ONDERGROND

8

——

zou volgens deze nationale raad op dit gebied een wereldwijd unieke expertise moeten kunnen ontwikkelen (pagina 4). De kennisinfrastructuur hiervoor is al aanwezig. Denk aan COB, en

TECHNIEK

UITBREIDING GPB-ONDERZOEK

14

—— ONTWERP

Sirene-Ontwerpers, Rotterdam

FOTOGRAFIE

17

Kijkend naar de toekomst mogen we het onderwijs uiteraard niet vergeten. Dat ondergronds

IPO PLEIT VOOR INSPRAAK EN ‘LICHTE REGELGEVING’

18

ruimtegebruik tot de verbeelding spreekt, bewijzen de studenten van de TU’s en hbo’s. Op de

GROOT BESTUURLIJK OVERLEG OP ZOEK NAAR DE JUISTE REGELS

18

COB-Middag in december krijgt een van hen een podium. Want dan wordt de tweejaarlijkse

RAAP Archeologisch Adviesbureau

KENNISOVERDRACHT

Architectenbureau Paul de Ruiter Ingenieursbureau Amsterdam

DRUK

Europoint media, Rotterdam

plaatsen in Nederland gestalte krijgt (pagina 14).

BEWINDSLIEDEN WILLEN BASIS VEILIGHEIDSNIVEAU GARANDEREN

——

ILLUSTRATIE

dus ook aan GPB: het gemeenschappelijk onderzoek naar boortunnels dat op verschillende

VEILIGHEID

Ton Borsboom, COB, Lieke Fortuin

Atelier d’ architecture Sébastien Dierckx

dit thema onder de aandacht gebracht bij het Innovatieplatform. De Nederlandse bouwsector

Schreudersstudieprijs uitgereikt (pagina 20). Wie een kans maakt? U leest het in dit nummer van COB Nieuws.

VIJF INZENDERS IN DE RACE VOOR SCHREUDERSSTUDIEPRIJS

20

COMMUNICATIEPLAN VOOR BETERE KENNISOVERDRACHT BOORTUNNELS

22

—— COLUMN

Namens de redactie, Inge van Berkel (adjunct-directeur COB)

5

VERRASSEND ONDERGRONDS

19

PROJECTBERICHTEN

26

—— AGENDA

28

ISSN

1567-8938 CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

3

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:28

Pagina 4

NETWERKINZICHT

CO L U MN

KORTE BERICHTEN REGIERAAD BOUW ZIET EXPORTPOTENTIE IN ONDERGRONDS RUIMTEGEBRUIK

CURSUS OVER KABELS EN LEIDINGEN

Volgens de Regieraad Bouw kan de Nederlandse bouwwereld zich ontpoppen tot een innovatieve en kennisexporterende sector. Op het gebied van ondergronds ruimtegebruik kan COB daarin een stimulerende rol spelen. De Regieraad Bouw is in februari van dit jaar ingesteld door de ministers van EZ,

bouw. ‘Ondergronds ruimtegebruik is daarvoor in onze ogen een zeer geschikt

VROM en V&W, onder meer om innovatie in de sector te bevorderen. Met het

aandachtsgebied. Hierin komen twee sterke punten van de Nederlandse

rapport Bouwen aan Ruimte haakt de Regieraad hierop in. ‘De bouwsector werd

bouwsector naar voren: meervoudig ruimtegebruik in dichtbevolkte gebieden en

door het Innovatieplatform uitgenodigd om met voorstellen voor vernieuwende

bouwen in natte, slappe grond. Een extra pluspunt is dat COB daarin exclusieve

ideeën te komen’, verklaart secretaris Joris Houben de reden van publicatie. ‘Het

kennis heeft opgebouwd. Als de bouwindustrie van de overheid meer mogelijk-

Platform wil zo de concurrentiepositie van Nederland verstevigen. Dat kan het

heden krijgt om die kennis in de Nederlandse markt toe te passen, dan kunnen ze

beste op zogeheten sleutelgebieden: terreinen waarin Nederland sterk is en waar

die kennis mobiliseren voor exportactiviteiten.’ Naast het rapport Bouwen aan

met stimulerende acties van overheden, kennisinstellingen en bedrijven de export-

Ruimte heeft het Innovatieplatform uit andere economische sectoren inzendingen

kansen kunnen groeien.’ In Bouwen aan Ruimte heeft de Regieraad met een groot

ontvangen voor potentiële sleutelgebieden. Later dit jaar adviseert het Platform

aantal stakeholders een overzicht gegeven van potentiële sleutelgebieden in de

hier de regering over.

GOUD VOOR DE OLYMPISCHE GEDACHTE

Hoewel er gesproken wordt over chaos aan kabels en leidingen in de Nederlandse ondergrond, lijkt nog lang niet iedereen van de ernst van de zaak te zijn doordrongen. Daarom nam het Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid

TUNNEL TUSSEN SUMATRA EN JAVA

(SBO) het initiatief om samen met COB een cursus rond dit thema te organiseren. De tweedaagse cursus vindt 8 en 9 december in Rotterdam plaats, met

Projectmanagement- en consultancybureau PT Propenta Persisten

Frans Taselaar als cursusleider: ‘De cursus staat helemaal los van het ILT-

Indonesia heeft plannen ontwikkeld voor de bouw van een tunnel tussen

concept. Doel is alle partijen die betrokken zijn bij de aanleg van kabels en

Sumatra en Java.

leidingen inzicht te geven in de problematiek, bewuster te maken van de risico’s en te voorzien van praktische oplossingen. Voorbeelden van die partijen zijn

Jarenlang is er gesproken over een vaste verbinding in de Straat van Sunda. Een urgent vraag-

gemeentelijke besturen, netbeheerders en afnemers.’

stuk, omdat veerboten de groeiende vraag naar vervoer van personen en goederen nauwelijks meer aankunnen. Volgens schattingen maken jaarlijks zo’n 13 miljoen mensen en 2 miljoen

Op de eerste cursusdag snijdt Taselaar een aantal algemene onderwerpen

voertuigen de oversteek. Een tunnel onder het zeeoppervlak verdient volgens PT Propenta

aan. ‘Het gaat daarbij om belangrijke vragen als: wie zijn er betrokken bij kabels

Persisten Indonesia de voorkeur om aan deze mobiliteit tegemoet te komen. Een brugverbin-

en leidingen en waar liggen hun belangen? Wat ligt er eigenlijk allemaal in de

ding pakt namelijk niet alleen duurder uit, de constructie ervan is technisch onhaalbaar. Verder

grond? En welke risico’s brengt dat met zich mee? Vervolgens behandelen

mist een verzonken tunnel een goede fundering voor de verwachte zware goederenstromen.

enkele gastdocenten praktijkcases. Verder spelen de deelnemers een rollenspel om inzicht te krijgen in de manier waarop andere partijen met de proble-

Ondanks de seismologische activiteiten tussen de beide Indonesische eilanden is er volgens berekeningen plek voor de tunnel in een smalle geologisch stabiele zone.

matiek omgaan. Op de tweede cursusdag gaan enkele gastdocenten in op de

De Nusantara-tunnel, zoals hij is genoemd, komt 40 meter onder de zeebodem te liggen, is 33 kilometer lang met een gemiddelde doorsnee van 7 meter. De tunnel

financiële en juridische aspecten.’ Of er daarna een vervolg komt, hangt af van

biedt ruimte aan een tweesporig treinsysteem dat maximaal 15.000 personenauto’s per dag kan vervoeren. De bedoeling is om in de tweede bouwfase de capaciteit

de reacties. Taselaar: ‘Het is in eerste instantie een eenmalige cursus. Maar

met eenzelfde tunnelbuis te verdubbelen. De totale kosten worden beraamd op 15 miljard dollar. Betrokkenen, zoals lokale en landelijke overheden en private

er bestaat in de markt veel behoefte aan duidelijkheid rond dit thema. Dus als

investeerders uit onder meer Europa, verdienen de kosten naar verwachting terug door de enorme economische stimulans die de tunnel voor de regio en het land

er voldoende animo is, kan er best een vervolg komen.’

teweegbrengt. Als de bouw volgend jaar begint, kan de tunnel in 2019 in gebruik worden genomen.

Voor meer informatie zie www.cob.nl of www.sbo.nl/kabels-leidingen.htm

HOE LEEST COB NIEUWS?

De uitslagen van het lezersonderzoek zijn binnen.

problemen en nieuwe zienswijzen op grond van ervaringen uit de praktijk. Zo

Daaruit blijkt dat de geënquêteerden COB Nieuws over

zouden ook betrokkenen bij de uitvoering van ondergronds bouwen vaker hun

COB wil zijn netwerk zo goed mogelijk informeren

het algemeen hoog waarderen, als informatief, ver-

ervaringen, wensen en ideeën in COB Nieuws kenbaar moeten kunnen maken.

en inspireren. Onder meer met COB Nieuws.

diepend en actueel medium. Alle rubrieken scoorden

Ook zou er meer ruimte mogen komen voor projectnieuws. De redactie neemt

Uiteraard wil de redactie weten of ze in haar opzet

goed, met name Verrassend ondergronds, Buitenland

die verbeterpunten graag mee voor de komende nummers.

slaagt. Vandaar het bijgesloten enquêteformulier

en Netwerk InZicht. Natuurlijk kan COB Nieuws nog

in het vorige nummer. Daarop konden lezers hun

verder verbeteren. De ondervraagde lezers kwamen

mening kwijt.

hiervoor met enkele suggesties. Er zou bijvoorbeeld

Vanuit de Provincie Zeeland is geopperd, dat de meeste gemeenten niet meer het landelijk gebied in zouden moeten bouwen. Er zouden hoogstens enkele huizen per jaar bij moeten komen; de rest zou in de bestaande kernen moeten worden bijgebouwd. Op die manier blijft de ruimtelijke kwaliteit van het landelijk gebied behouden. De gemeenten lopen te hoop; het is veel goedkoper om aan de randen van de kernen te bouwen. Bovendien waarderen de nieuwkomers het weidse uitzicht (dat ze later weer aan nog nieuwere nieuwkomers kwijtraken). Inmiddels genieten we nog na van de Olympische Spelen en de daar verrichte prestaties. In het enthousiasme is het idee opgekomen dat wij als Nederland die spelen toch ook weer eens zouden moeten organiseren. Nou ja, wij, liefst in Beneluxverband, zodat we het risico een beetje kunnen spreiden. Politici buitelen over elkaar heen om de voordelen op te sommen. Dat het organiseren van spelen gepaard gaat met ‘een paar miljard’ aan infrastructuur is niet erg, want daar hebben we ook na de spelen nog wat aan. Dat is tenslotte investeren in de toekomst. Wat hebben die Zeeuwse en die Olympische discussie nu gemeen? Niets – dat is nu juist het punt. In het ene geval lijkt het uitgeven van miljarden voor twee weken prestige geen probleem. Het is zelfs een investering in een duurzame toekomst voor onze kinderen. In het andere geval is er geen cent over voor een duurzame inrichting van ons land. Als het perspectief maar lonkend genoeg is, met gouden medailles en volksliederen, dan gaat de knop om en spelen miljarden geen rol. Maar in het saaie alledaagse leven is een duurzame ruimtelijke inrichting te duur en bouwen we Nederland gewoon vol. Wat dit voor het COB betekent is duidelijk. Vanaf nu gaan we als Centrum voor Olympisch Bouwen een goudglanzende toekomst tegemoet. Han Admiraal, programmadirecteur COB

meer aandacht mogen zijn voor oplossingen van

4

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

5

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:28

Pagina 6

KENNISPLATFORMS

INTEGRALE LEIDINGENTUNNEL ONDER DE MAHLERLAAN

ILT-CONCEPT VEROVERT NEDERLAND Voor maart 2005 staat de oplevering van een van de eerste grootschalige Integrale Leidingentunnels (ILT) in Nederland gepland. Plaats van handeling is de Amsterdamse Zuidas, waar onder de Mahlerlaan de tunnel loopt met uitsluitend kabels en leidingen. Ook op andere plaatsen in Nederland zijn ILT-concepten in ontwikkeling. ‘ILT’s kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de bereikbaarheid en kwaliteit van dichtbebouwde gebieden’, aldus Frans Taselaar, projectleider bij Ingenieursbureau Amsterdam.

Niet alleen boven de grond is het druk in

in kunnen onderbrengen. Niet alleen nu, maar

kenmerkt zich door een hoge bebouwings-

Nederland. Ook ondergronds neemt het

ook op termijn.’ De vijfhonderd meter lange

dichtheid. Tijdens de uitwerking van het

gedrang toe. Vooral in dichtbebouwde

tunnel moet in maart 2005 operationeel zijn.

stedenbouwkundig plan, bleek al snel dat er

gebieden liggen duizenden kilometers kabels

Daarmee komt een einde aan een bouwproject

een speciaal concept moest komen om op

en leidingen onder stoepen, straten en wegen.

van een jaar. De ontwerpfase duurde even-

termijn alle kabels en leidingen in onder te

Die wirwar aan ondergrondse infrastructuur

eens een jaar. De ILT onder de Mahlerlaan

kunnen brengen: een ILT. ‘Opdrachtgever

neemt niet alleen veel ruimte in beslag, maar

herbergt uiteindelijk niet alle kabels en

voor het project is het Ontwikkelingsbedrijf

levert ook problemen op. Zo kunnen werk-

leidingen

de

Gemeente Amsterdam’, zegt Taselaar. ‘Het

zaamheden in de ondergrond voor schade aan

Amsterdamse Zuidas. ‘Wat niet in deze ILT

ontwerp was in handen van de opdrachtgever,

die infrastructuur zorgen en overlast ver-

terechtkomt, is het riool dat onder een afschot

Ingenieursbureau Amsterdam en Tebodin.

oorzaken voor de omgeving en het verkeer.

ligt’, verklaart Taselaar. ‘Die buis is namelijk

Om tot een goed ontwerp voor een ILT te

De oplossing voor die problemen ligt in een

niet horizontaal geplaatst, maar schuin om

komen, is een goede samenwerking tussen

Integrale Leidingentunnel. ‘Een ILT is een

voor een goede doorstroming te zorgen. Deze

gemeente en netbeheerders van cruciaal

tunnel die speciaal wordt aangelegd voor

opstelling neemt té veel ruimte in beslag om

belang. Als andere randvoorwaarde geldt dat

ondergrondse

verklaart

de buis te kunnen integreren in de ILT. De

het ontwerpteam goed inzicht heeft in de

Taselaar. ‘Zo’n tunnel zorgt ten eerste voor

aansluitingen voor de openbare verlichting en

toekomstige ontwikkelingen in het gebied.’

een veel compactere inrichting van de onder-

de verkeerslichten brengen we evenmin onder

grondse ruimte. Daarnaast voorkomt dit

in de tunnel. Die elementen zijn namelijk direct

VERBETERINGEN

concept dat de straat open moet bij het leggen

verbonden aan de inrichting van de boven-

Volgens Taselaar leverde het innovatieve

van nieuwe kabels en leidingen en het uit-

grondse ruimte. Als daar veranderingen in

project meer leerpunten op: ‘Als je een nieuw

Daarnaast biedt de toegepaste bouwtechniek ruimte voor

wordt de bereikbaarheid kritiek en stellen we hogere eisen

voeren van reparaties aan oude. Daardoor

optreden, moet de straat sowieso open en

concept lanceert, kom je onbekende zaken

verbeteringen, volgens Taselaar: ‘We werken nu traditioneel.

aan de kwaliteit van het openbare gebied. Daarnaast neemt

blijft de bereikbaarheid van het gebied intact

blijft de meerwaarde van een ILT beperkt.’

tegen. Zo weten we bijvoorbeeld nog maar

Dat wil zeggen: we plaatsen damwanden met een open vloer

het gebruik van de ondergrondse ruimte door ontwikke-

heel weinig over risicoanalyse en -beoorde-

en een betonnen dak en trekken daar vervolgens de kabels

lingen als de liberalisering van de telecommarkt, de komst

infrastructuur’,

in

de

ondergrond

van

en ondervinden bewoners en weggebruikers

Artist impression: ILT-Mahlerlaan (Bron: Ingenieursbureau Amsterdam)

er geen hinder van. Bovendien brengen graaf-

‘OM TOT EEN GOED ONTWERP VOOR

ling. Wat kun je allemaal tegenkomen en hoe

en leidingen door. Maar dat moet ook in één stap kunnen,

van alternatieve energievoorzieningen en het scheiden van

werkzaamheden geen schade meer toe aan de

EEN ILT TE KOMEN, IS SAMENWERKING

ga je daarmee om? We hebben geen statistie-

bijvoorbeeld door te boren of door middel van prefabs.’

rioolsystemen nóg verder toe.’ Taselaar denkt dat ILT’s daar

ondergrondse infrastructuur.’

TUSSEN GEMEENTE EN NETBEHEER-

ken. Voor meer duidelijkheid is vervolg-

DERS VAN CRUCIAAL BELANG’

onderzoek naar veiligheidsconcepten nodig.’

‘VOOR MEER DUIDELIJKHEID IS VERVOLGONDERZOEK

we op traditionele voet doorgaan, dan loopt de ruimtelijke

Verder bleek het bij een ILT moeilijk om de

NAAR VEILIGHEIDSCONCEPTEN NODIG’

ordening op een aantal dichtbebouwde plaatsen in

OP DE GROEI

in de toekomst een belangrijke rol in kunnen vervullen: ‘Als

ILT’s kunnen in alle soorten en maten worden

VERVOLGONDERZOEK

kosten en baten tegen elkaar af te zetten. Niet

gerealiseerd. Het ontwerp hangt meestal af

Dat een van de eerste ILT’s op grote schaal in

alle baten laten zich uitdrukken in concrete

SPAAK

hopen we met dit project een eerste stap in de goede richting

van de verwachte ontwikkeling van de plaat-

Nederland onder de Mahlerlaan ligt, is geen

cijfers. Hoe kwantificeer je bijvoorbeeld

Amsterdam is niet de enige stad die zich met ILT bezighoudt.

te hebben gezet. Natuurlijk is het geen ei van Columbus,

selijke ondergrondse infrastructuur. Taselaar:

toeval. De Mahlerlaan ligt in het gebied dat als

minder overlast voor de bewoners van een

Ook Rotterdam en Arnhem hebben het concept opgepakt,

maar het kan wel een belangrijke doorbraak betekenen voor

‘Een ILT ontwerp je ‘op de groei’. Om er maxi-

eerste deel van de Amsterdamse Zuidas

gebied? Of minder verkeershinder? En

terwijl Den Haag en Utrecht met de gedachte spelen. Een

de toekomst van ILT-achtige concepten.’

maal rendement uit te halen, moet je er alles

definitief wordt ingericht. Het gebied

minder storingen in de nutsvoorzieningen?

logische stap, meent Taselaar: ‘Naarmate steden verdichten,

Timo van Poppel

6

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

Nederland zeker spaak, met alle risico’s van dien. Daarom

<

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

7

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:28

Pagina 8

DUURZAAMHEID

KNELPUNTEN IN REALISATIE ONDERGRONDSE PARKEERGARAGES

COB EN GEMEENTEN RICHTEN BLIK OP ONDERGROND

Parkeren in stedelijk gebied vormt een steeds groter probleem. Dit tot

duurzaam mogelijk te maken. Zorg voor

de kiezer’, merkte een beleidsmedewerker

‘KENNIS VERMEERDEREN IS KOSTEN

ergernis van zowel automobilisten als bestuurders in gemeenten. Vandaar

f lexibiliteit van de parkeerruimte, zodat de

tijdens de afsluitende discussie op. ‘Er is dus

VERMINDEREN’

dat COB rond dit thema een programmagroep heeft opgezet onder de

garage voldoet aan de verwachte toekomstige

geen politiek draagvlak om parkeertarieven

veelzeggende naam Blik ondergronds.

normen.’

te stellen waarmee je de investering in een

DRAAGVLAK

duurzame ondergrondse oplossing kunt

Een grotere kosteneffectiviteit dankzij kennis-

terugverdienen.’

uitwisseling klinkt als een aantrekkelijk

POLITIEK KNELPUNT

Hoge bouw- en exploitatiekosten, verloedering

voorstel samen. ‘Inclusief informatie over na-

De conclusies van de eerste discussiegroep

van de openbare ruimte. Gemeenten schrikken

calculaties en referenties. Daarmee kun je een deel

beperkten zich niet tot het thema bouwkos-

WOONWIJKEN

wel draagvlak zijn. Vandaar dat de deelnemers

nogal eens terug voor de risico’s die verbonden

van de onzekerheid over de kosten van een onder-

ten. Bouwkosten en exploitatiekosten heb-

Nog lastiger is de situatie in de woonwijken.

de opdracht kregen om te inventariseren hoe

zijn aan de realisatie van ondergrondse parkeer-

grondse parkeergarage bij gemeenten wegnemen.

ben immers veel met elkaar te maken. Dat

Ondergrondse parkeergarages om het nijpen-

het besproken thema binnen hun organisatie

garages. Die angst staat een duurzame oplossing

Dat is belangrijk, want die onzekerheid kan ertoe

bleek ook uit de conclusies van de tweede dis-

de parkeerprobleem op te lossen zijn voor

ligt. Willen de gemeenten in een nieuwe

voor parkeerproblemen in de weg. Om die angst

leiden dat een gemeente zo’n bouwproject niet

cussiegroep. Facilitator Henk Vermande van

wijken met sociale woningbouw simpelweg

sessie na de zomer verder de problematiek

weg te kunnen nemen moet het probleem duide-

aandurft.’ Verder stelde Filé vast dat gemeenten

PRC Bouwcentrum: ‘De stichtingskosten van

te duur. Als de aanleg ervan al niet onmoge-

rondom ondergrondse parkeergarages af-

lijker worden benoemd, vindt de COB-programma-

gebaat zijn bij een calculatiemethode om de on-

een ondergrondse parkeergarage zijn zo hoog,

lijk is door de hoge woningdichtheid. ‘Laten

bakenen? Of zien ze daar het voordeel niet van

groep Blik ondergronds. Op 29 juni kwamen

rendabele top te berekenen. Ook een checklist met

dat de exploitatie niet altijd rendabel is.

we het toenemende wildparkeren toe? Of

in? De deelnemers hielden voorlopig de slag

beleidsmedewerkers van grote en middelgrote

mogelijke risico’s van de aanleg van een onder-

Vandaar dat de aanleg van zo’n garage moeilijk

zorg je als gemeente voor streng handhavings-

om de arm. ‘In tijden van bezuinigingen speelt

gemeenten bijeen om samen met COB en enkele

grondse parkeergarage is welkom. ‘Risico’s kun je

te realiseren is. Tenzij er nieuwe, goedkopere

beleid, zodat uiteindelijk gepraat wordt over

des temeer de vraag of zo’n investering voor

consultants de knelpunten te bespreken tijdens

niet uitsluiten’, merkte Filé op. ‘Vandaar dat je als

bouwtechnieken beschikbaar komen. Een

dit probleem?’, wierp COB-programma-

onze gemeente voldoende oplevert’, merkte

verschillende workshops.

beleidsmedewerker goed moet kunnen inschatten

andere oplossing is om het bouwproject te

directeur Han Admiraal ten slotte retorisch

iemand op. ‘Misschien is het een idee om de

wat die risico’s zijn en die duidelijk kenbaar moet

koppelen aan integrale bouwplannen van een

op. Hij moedigde gemeenten aan om tot een

volgende keer de groep uit te breiden met ver-

maken aan de verantwoordelijke bestuurder.

ontwikkelaar. Daarbij verstrek je als gemeente

vernieuwde ruimtelijke visie te komen. ‘Het

tegenwoordigers uit de bouwwereld, zoals de

subsidie aan de ontwikkelaar wanneer die

is tijd om na te denken over nieuwe oplos-

aannemers, adviseurs, ingenieurs, architecten

WORKSHOPS

Verdeeld over twee workshops discussieerden de deelnemers over twee onderwerpen: bouwkosten

‘VOLGENS HET MECHANISME VAN VRAAG EN

openbare parkeerplekken realiseert.’ Vermande

singen voordat de situatie uit de hand loopt.’

en stedenbouwkundigen’, stelde een ander

en exploitatiekosten. Daarbij gooiden zij niet

AANBOD IS EEN ONDERGRONDSE PARKEER-

stipte daarnaast een belangrijk knelpunt in de

Een opgave waarvoor gemeenten de samen-

voor. ‘Die komen misschien met nieuwe

alleen hun problemen op tafel. Ze kwamen na een

GARAGE IN DE OVERVOLLE BINNENSTAD

realisatie van ondergrondse parkeergarages

werking moeten zoeken, vindt Admiraal.

inzichten over parkeren in woongebieden.’

uur ook tot enkele heldere oplossingsrichtingen.

LOGISCH’

aan: de combinatie van politieke wensen en

‘Daarbij geldt het adagium ‘kennis vermeer-

Welke weg de programmagroep Blik onder-

ambtelijke realiteit. ‘Volgens het mechanisme

deren is kosten verminderen’. Als we onder-

gronds gaat bewandelen, is nog niet bekend. Uiteraard houdt COB u hiervan op de hoogte.

Zo maakte de workshop over bouwkosten de

8

perspectief. Maar daarvoor moet bij gemeenten

behoefte aan een database van kengetallen duide-

En van tevoren maak je inzichtelijk in hoeverre

van vraag en aanbod is een ondergrondse

ling kennis uitwisselen over problemen en

lijk. ‘Met pakweg tweehonderd cases over gereali-

zijn eisen- en wensenpakket haalbaar is. Hij mag

parkeergarage in de overvolle binnenstad

oplossingen rondom ondergrondse parkeer-

<

seerde parkeergarages in een database’, vatte

voor het geld van een Lelijke Eend geen Mercedes

logisch. Maar het probleem is dat de bestuurders

garages, dan zijn risico’s beter beheersbaar en

Jacco Hogeweg

facilitator Gerard Filé, consultant bij DHV, het

verwachten. Maar probeer het ontwerp wel zo

de extra kosten niet graag willen verhalen op

worden de investeringen lager.’

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

9

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 10

ALGEMEEN ORG

PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR BETROUWBAAR ARCHEOLOGISCH VOORONDERZOEK

PROSPECTIEF BOREN: HET ONZICHTBARE ZICHTBAAR MAKEN Bron: RAAP Archeologisch Adviesbureau

de archeologische periode en het type locatie

wegend vuursteen, en een matige vondst-

dit het beste dat we nu hebben. Wij zouden

Met de wettelijke verplichting om archeologische waarden mee te wegen in de planologische

om een andere boormethodiek vraagt. Een

dichtheid, dan moet je een 15 cm gebruiken

heel graag zien dat de methodiek op termijn

planvorming, is er dringend behoefte aan betrouwbaar vooronderzoek. Het rapport

grafveld vraagt om een andere aanpak dan een

en een grid van 4 x 5 meter.’

z'n plaats krijgt in de Kwaliteitsnorm Neder-

Perspectief boren biedt de mogelijkheid om een goede afweging te maken tussen de gewens-

nederzetting. Over het algemeen kun je zeg-

te betrouwbaarheid en de kosten van het vooronderzoek.

gen dat het boren naar grafvelden zinloos is.

TERUGKOPPELEN

Heel eenvoudig; neem een plattegrond van

Hoe verder we teruggaan in de tijd, hoe

‘DE IDEEËN OVER DE DIAMETER EN

een grafveld en laat er van enige hoogte maar

dichter het boorgrid moet zijn, vat Schute

HET GRID BLIJKEN DOOR CONCRETE

eens een pen op vallen. Hoe vaak boor je

samen. Dus zoek je in gebieden naar sporen

ERVARINGEN TELKENS WEER AANPASSING TE BEHOEVEN’

landse Archeologie.’

De ondergrond herbergt essentiële informa-

matisch archeologisch booronderzoek. Dat was

West-Nederland in Leiden. ‘Om erachter te

precies in een graf ? Je kunt wel grafvelden

van jagers en verzamelaars, dan zul je een

tie, die nodig is om ons land verantwoord en

in de jaren tachtig bij de grote landinrichtings-

komen hoe zorgvuldig de prospecties zijn,

traceren, maar dan moet je zo waanzinnig veel

dicht grid moeten gebruiken. Voor sporen van

duurzaam in te richten. Of het nu gaat om de

projecten in de provincie Noord-Holland.

moeten we de resultaten van het vooronder-

boringen verrichten, dat je beter zoeksleuven

Romeinse nederzettingen of vestingwerken

REALISME

zoek naast de latere vondstresultaten leggen.

kunt graven. Dat is dan mogelijkerwijs een

kan het grover.

Volgens plan zullen archeologen, in dienst

waterhuishouding, de geologische opbouw of archeologische waarden; het is zaak de

BOORMETHODE

Het heeft even geduurd voordat we voldoende

goedkopere optie.’ De bevindingen uit het

Het zijn geen opzienbare nieuwe inzichten,

van gemeenten en provincies, het rapport

beschikbare kennis zo vroeg mogelijk in de

Op zo'n vijfhonderd plekken in het land doen

data van vondsten hadden om naast eerdere

onderzoek van RAAP zijn teruggebracht tot

moet de regiodirecteur van RAAP toegeven.

Prospectief

planvorming te betrekken. Maar wat te doen

archeologen jaarlijks prospectieonderzoek.

boringen te kunnen leggen. Dankzij de

een schema dat heel overzichtelijk in het

De methodiek maakt zichtbaar wat de zoge-

Daarmee zal het een belangrijke onder-

als die kennis er nog niet in voldoende mate

Dat gebeurt volgens een standaard methode.

samenwerking met de Rijksdienst voor het

rapport is afgedrukt. Er zijn in de praktijk bij

naamde ‘blinde hoek’ bij booronderzoek is en

steuning en vraagbaak zijn bij het opstellen

is? Die vraag is vooral actueel voor archeolo-

Eerst wordt zoveel mogelijk geologische

Oudheidkundig Bodemonderzoek en diverse

booronderzoek drie factoren die te manipu-

wat voor elke fysisch geografische regio de

van Programma’s van Eisen die in het kader

gen. Over mogelijke locaties van bijzondere

en bodemkundige informatie verzameld.

universiteiten was dat uiteindelijk mogelijk.’

leren zijn om de opsporingskansen van een

beste boormethode is om die blinde hoek zo

van archeologisch vooronderzoek worden

sporen van menselijke activiteiten in het

Gecombineerd met de archeologische voor-

site te verhogen: het boorgrid, de oppervlakte

gering mogelijk te maken. ‘Met deze metho-

vervaardigd, verwacht Ivar Schute.

verleden is aardig wat kennis voorhanden,

kennis zijn zones te selecteren waar de kans

‘EEN GRAFVELD VRAAGT OM EEN ANDERE

van de monstername en de gebruikte waar-

diek is het vooronderzoek in ieder geval

Marcel Bayer

maar waar precies en in welke mate is on-

op aanwezigheid van sites groot is. Dan volgt

AANPAK DAN EEN NEDERZETTING’

nemingstechniek. In het schema zijn die af-

efficiënter en goedkoper te doen. Je kunt het

duidelijk. Daarvoor is vooronderzoek nodig.

de kartering, het daadwerkelijke zoekwerk in

gezet tegen de mate van vondstdichtheid en

gebied waar je eventueel alsnog proefputten

Prospectief boren; een studie naar de betrouwbaarheid

Deze zogenaamde prospectiearcheologie zal

de kansrijke zones. Zoeksleuven of proef-

WERKSCHEMA

de prospectiegroep, oftewel het type vind-

of zoeksleuven moet graven aanzienlijk

en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectie-

de komende jaren f link in omvang toenemen,

putten graven zou het meest kans op succes

De studie van RAAP, mogelijk gemaakt dank-

plaats. Ivar Schute loopt met z'n vinger door

reduceren.’ De onderzoeksmethodiek die

archeologie is te verkrijgen bij de vakboekhandel Halos,

dankzij de nieuwe wetgeving op de archeo-

hebben, maar is arbeidsintensief, tijdrovend

zij het programma Technologie en Samen-

het schema. ‘Hebben we te maken met een

RAAP heeft beschreven is niet meer dan een

www.halos.nl tel. 030-2519271 Prijs: e 35,-

logische monumentzorg. Teneinde de nauw-

en duur. Daarom wordt er geboord. Bijna

leving van Senter, heeft geresulteerd in een

lang bewoonde Romeinse vindplaats van

tijdsopname en vraagt voortdurend om aan-

keurigheid te vergroten en daarmee de kosten

standaard is booronderzoek met de Edelman-

helder overzicht van de geschiktste boor-

ongeveer een halve hectare groot, die zich

passing aan nieuwe inzichten, geeft Schute

in de hand te houden, is door archeologisch

boor met een diameter van 7 centimeter en in

strategie afhankelijk van de zoekvraag. ‘De

kenmerkt door een hoge vondstdichtheid,

aan. ‘In de praktijk loop je toch steeds tegen

adviesbureau RAAP onderzoek gedaan naar

een 40 bij 50 meter grid. Eigenlijk gaat zo’n

vraag waar je naar op zoek bent, is altijd bepa-

dan is die heel goed met een 20 x 25 meter

nieuwe inzichten aan. De ideeën over de

de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van

standaardmethode voorbij aan de structuur

lend voor de plaats waar je gaat zoeken en de

grid en een 7 centimeter Edelman en een

diameter, het grid, blijken door concrete

mechanisch boren bij het opsporen van

van de bodem en de enorme diversiteit van

manier waarop je dat doet’, legt Schute uit.

3 centimeter guts te doen. Ga je uit van een

ervaringen telkens weer aanpassing te

archeologische sites in Nederland. RAAP is

het bodemarchief, maakt Ivar Schute duide-

‘Wij hebben ontdekt dat ieder afzonderlijk

paleolithisch jachtkampement van middel-

behoeven. Met de tabel is die aanpassing

als eerste in Nederland begonnen met syste-

lijk. Hij is hoofd van de RAAP-vestiging

fysisch geografisch gebied in combinatie met

grote omvang met een strooiing van over-

vervolgens snel te maken. Zonder twijfel is

10

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

boren

toegestuurd

krijgen.

<

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

11

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 12

KENNISPLATFORMS

Bron: COB

TUNNELTECHNISCHE INSTALLATIES EN TUNNELVEILIGHEID

RI C HTLI J NEN V OO R BETERE VEILI G HEID Bij veilig ondergronds ruimtegebruik is een goed doordacht ontwerp van tunneltechnische installaties van groot belang. Dat het veiligheidsconcept van een tunnel moet worden aangekleed met de juiste maatregelen is een open deur, vindt Inge Stringa, programmacoördinator Veiligheid bij COB. Maar er valt nog wel wat te leren vanwege hiaten tussen theorie en praktijk. Dat inzicht kwam duidelijk naar voren tijdens het Kennisplatform Tunneltechnische Installaties en Veiligheid.

toepassing van tunneltechnische installaties in de

integrale veiligheidsfilosofie van het Steunpunt

Hubertustunnel. ‘Veiligheid is leading’, aldus van

Tunnelveiligheid, en in het bijzonder bij de Veiligheids-

Toorenburg. ‘De belangrijkste functie van technische

richtlijnen voor basismaatregelen (VRC). Deze VRC-

installaties is ondersteuning van veiligheid.’ Aangezien

richtlijnen lichtte hij uitgebreid toe. Ze geven richting

energievoorziening een randvoorwaarde is voor alle

aan ontwerp van lange gesloten constructies (tunnels),

tunneltechnische installaties, nodigde dit aspect Van

korte gesloten constructies (aquaducten) en voor

Toorenburg extra uit om erover na te denken. Hij stelde

gedeeltelijk gesloten en zijwaarts gesloten constructies.

vervolgens voor de Hubertustunnel een dynamische

Daarnaast vormen ze een handreiking voor tunnel-

UPS No-Break voor om de continuïteit van de energie-

technische installaties, zoals de energievoorziening,

voorziening te verbeteren. Het belangrijkste is de

verlichting, afvoersystemen en ventilatie. ‘De richt-

vergrote veiligheid die hierdoor ontstaat. Hij geeft

Op 5 juli organiseerde COB het Kennisplatform

EISEN AAN OPDRACHTNEMERS

lijnen verschaffen ook duidelijk inzicht in bijvoorbeeld

enthousiast aan dat dit uniek is voor Nederland. ‘Nog

Tunneltechnische Installaties en Veiligheid. Onder

In de praktijk worden opdrachtnemers bij een TTI-

brandbescherming en maatregelen voor bediening en

geen enkele tunnel kent deze extra veiligheids-

voorzitterschap van Predrag Jovanovic (directeur van

ontwerp vaak nauwelijks op de hoogte gebracht van de

bewaking, hulpposten en hulpverlening en vlucht-

voorziening.’

Tunneling, Movares EU/Holland Railconsult Group)

achtergrond en doel van gedetailleerde, soms onsamen-

wegen’, aldus Hoeksma. De VRC-maatregelen zijn

Inge Stringa

werd de middag afgetrapt. Jovanovic gaf aan dat in de

hangende, technische eisen in het bestek. De uit-

terug te vinden op de site van Steunpunt Tunnel-

loop van de afgelopen tien jaar veel aan tunnelkennis

eindelijke veiligheid hangt dan af van het kennis-

veiligheid, www.tunnelsafety.nl.

en inzicht is verworven. Hierdoor dienen zich nieuwe

overzicht en -inzicht van deze opdrachtnemers. ‘En dat

mogelijkheden aan voor de economie en demografie

is niet iets wat wij voor veiligheidsissues in Nederland

‘DE BELANGRIJKSTE FUNCTIE VAN TECHNISCHE

van het dichtbevolkte Nederland. De samenwerking

moeten willen’, vindt Van Ruijven. In plaats daarvan

INSTALLATIES IS ONDERSTEUNING VAN

van betrokken publieke en private partijen (ook door

moeten opdrachtgevers met doelgerichte, functionele

VEILIGHEID’

de coördinerende rol van COB hierin) heeft bijvoor-

prestatie-eisen komen zodat de opdrachtnemer zich

beeld geleid tot vernieuwde inzichten in risicomanage-

kan concentreren op een marktconforme en optimale

ENERGIEVOORZIENING

ment en geotechnische engineering, tot lagere kosten,

invulling daarvan. Van Ruijven ziet daarbij graag een

Ten slotte keek de derde spreker, Ernst van Toorenburg

en tot tunnels met een hoge kwaliteit, betrouwbaarheid

set van richtlijnen die aansluiten op zijn zes succes-

(directeur van adviesbureau J. van Toorenburg), naar de

en veiligheid. Leo van Ruijven (senior consultant van

factoren. Die kan helpen bij het ontwerp en detaillering

toekomst met een uiteenzetting over de beoogde

Croon TBI techniek) sloot hier in zijn presentatie naad-

van de technische installatie, waarbij de uitvoerders ook

loos op aan. Van Ruijven was mede-verantwoordelijk

altijd oog moeten hebben voor praktijkervaringen en

voor ontwerp en realisatie van de tunneltechnische

technologische ontwikkelingen, meent Van Ruijven.

installaties (TTI) bij de Westerscheldetunnel. Vanuit

De rol van de operator en de onderliggende bedienings-

ZES SUCCESFACTOREN

zijn ruime ervaring weet hij dat de inhoud van een

filosofie zijn hierbij volgens hem punten van expliciete

Voor het ontwerp en de realisatie van een tunneltechnische installatie, is volgens Van Ruijven aandacht nodig voor:

eisenprogramma van een tunnel primair gericht moet

aandacht.

zijn op het verkrijgen van functionele veiligheid,

12

zeer nauw betrokken bij de ontwikkeling van de

rekeninghoudend met het doel en de context van de

VRC-RICHTLIJNEN

tunnel. Relevante ervaringslessen vanuit de Wester-

De presentatie van de volgende spreker, Jelle Hoeksma

scheldetunnel heeft Van Ruijven vertaald in zes succes-

van Steunpunt Tunnelveiligheid (specialist bij Bouw-

factoren (zie kader). Hiermee wil hij opdrachtgevers

dienst/RWS) gaf antwoord op de behoefte van Van

handvatten aanreiken.

Ruijven aan een set algemene richtlijnen. Hoeksma was

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

<

<<

1. Specificatie- en raakvlakmanagement

4. Faalmode en effectanalyse

2. Integrale veiligheidsbeschouwing

5. Technologie

3. Bedieningsfilosofie

6. Testmanagement

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

13

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 14

TECHNIEK

UITBREIDING GPB-ONDERZOEK Van het Groene Hart tot de Betuwe en van de Amsterdam tot Rotterdam, de aanleg van tunnels op al die verschillende plekken biedt een uitgelezen kans om een schat aan praktijkkennis aan te boren. Om dit zo efficiënt mogelijk te doen verdeelt het Gemeenschappelijk Praktijkonderzoek Boortunnels (GPB) het onderzoek over verschillende boortunnelprojecten waaronder nieuwe projecten als de RandstadRail en mogelijk de Hubertustunnel. Een tussenbalans.

Bedieningsgebouw Sophiaspoortunnel, Betuweroute (Foto: Ton Borsboom)

MOGELIJK NIEUWE GPB-PROJECTEN > PROJECT

RANDSTADRAIL

HUBERTUSTUNNEL

Het praktijkonderzoek bij de Tweede Heinenoordtunnel en

INTERESSE

de Botlekspoortunnel kende een succesvol verloop. Maar

De uitvoerende organisaties zijn gebaat bij het GPB-onder-

toen in 2000 nog eens vijf boortunnelprojecten op handen

zoek, juist vanwege de praktische aard ervan. Vandaar dat zij

waren, was het efficiënter om de onderzoeksvragen over de

graag deelnemen aan het onderzoek. ‘Zo heeft de project-

verschillende locaties te verdelen. Hiervoor tekenden COB,

organisatie van de Hubertustunnel interesse getoond in het

Delft Cluster, Bouwdienst Rijkswaterstaat, ProRail en

onderzoeksprogramma’, weet Molenaar te vertellen. ‘De

projectorganisatie HSL-Zuid de Overeenkomst Gemeen-

Hubertustunnel komt te liggen in een duin. We willen

schappelijk Praktijkonderzoek Spoortunnels. ‘Onder regie

onderzoeken wat voor zettingen boren in een zandlaag

van COB bepalen de betrokkenen binnen GPB wat voor

veroorzaakt en wat de invloed op de gebouwen van de

onderzoek gedaan kan worden en waar het moet plaats-

bovengelegen kazerne is. Nog niet eerder is onder gebouwen

vinden’, zegt COB-programmacoördinator Technologie

doorgeboord. Daarnaast is het interessant onderzoek te doen

Dirk-Jan Molenaar. ‘Door combinatie en gezamenlijke

naar de trillingen en zettingen veroorzaakt door het maken

financiering van onderzoeksactiviteiten kunnen kosten

van beide bouwputten aan het begin en aan het einde van de

worden bespaard. Daarnaast zorgt de combinatie van specia-

tunnel.’ Een andere projectorganisatie die op het punt staat

listische kennis van de verschillende organisaties voor een

toe te treden tot het GPB is Randstadrail in Rotterdam. ‘Bij

hoger niveau van het onderzoek.’

het project RandstadRail gaat het om een tunnel onder de Statenweg in het noorden van Rotterdam. We zijn benieuwd

Door verstedelijking van de zuidwestelijke Randstad neemt de behoefte aan een nieuw frequent openbaarvervoersysteem toe. RandstadRail moet hierin voorzien. Het sluit vanaf 2008 de Rotterdamse stede-

COÖRDINATIE

naar de constructieve, geotechnische en boortechnologische

lijke infrastructuur, het Haagse stadsvervoer en de Stadslijn van Zoetermeer op elkaar aan. Onderdeel

Het GPB-onderzoeksprogramma is sterk uitvoeringsgerela-

aspecten van de tunnel in de ondiepe holocene kleilaag daar.

van het tracé is een tunnel onder de Rotterdamse Statenweg. In 2005 begint het boren van twee tunnel-

teerd. Metingen aan dwarsverbindingen, mogelijkheden tot

Bij de Noord/Zuidlijn in Amsterdam onderzoeken we onder

buizen met een doorsnede van 6,5 meter die in de pleistocene laag komen te liggen, op een diepte van

hergebruik van vrijkomende grond, evaluatie van meet-

meer de invloed van de bouwwerkzaamheden op de

25 tot 30 meter. Er is een concept-basisprojectplan opgesteld. De belangrijkste onderzoeksthema’s zijn

gegevens en optreden van zwel zijn typische onderwerpen

bebouwde omgeving.’

grondverbetering en de constructieve, geotechnische en boortechnologische aspecten van de aanleg van

van onderzoek. Het GPB is financier en onder coördinatie

Jacco Hogeweg

een geboorde tunnel in holocene kleilagen.

van COB wordt bepaald waar welk onderzoek het beste kan plaatsvinden. ‘Dat gebeurt over het algemeen op initiatief

COB Nieuws bericht geregeld over de voortgang van zowel het GPB-onder-

Met de aanleg van de nieuwe Noordelijke Randweg moet Den Haag beter ontsloten worden voor auto-

van de projectorganisaties en het onderzoek wordt gecoör-

zoek als tunnelprojecten. Resultaten van het onderzoek zijn op te vragen

verkeer. Een deel van het tracé dat in 2007 open gaat, loopt 1.400 meter ondergronds door de

dineerd door uitvoeringscommissies’, zegt Molenaar die daar

bij het secretariaat van COB, via [email protected] of www.cob.nl

Hubertusduin. Er is gekozen voor een boortunnel om het landschap te ontzien. In 2005 begint het boren

zelf namens COB als secretaris bij betrokken is. ‘Die bepalen

van twee tunnelbuizen die onderling verbonden zijn met vijf dwarsverbindingen. Een basisprojectplan is

per project naar welke thema’s onderzoek gedaan kan

in de maak.

worden. Ze stellen hiervoor een basisprojectplan op waarin voorstellen staan voor verschillende onderzoeksthema’s. Vervolgens brengen deelcommissies die thema’s verder tot uitwerking. Zo is het onderzoek bij de Sophiaspoortunnel verdeeld over drie deelcommissies en bij de Groene Harttunnel over twee deelcommissies.’

14

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

<

>

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

15

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 16

TECHNIEK

VEILIGHEID

Rijdend verkeer door de Westerscheldetunnel

Proeven voor onderzoek sandwichwand metrostation Noord/Zuidlijn

Boortunnel Groene Hart, HSL-Zuid (Foto’s Ton Borsboom)

GPB-ONDERZOEK >

WESTERSCHELDETUNNEL

PROJECT

>

BIJZONDERHEDEN

>

ONDERZOEK

gereed; automobilisten rijden in- de tunnel bestaat uit twee buizen met een

afgerond; het onderzoek vergroot het inzicht in aan-

middels door de geboorde tunnel van diameter van 11,30 meter. Ze zijn onderling

leg van dwarsverbindingen met de vriesmethode.

6,5 kilometer lengte tussen Zuid- verbonden met 26 dwarsverbindingen als

Daarnaast zijn op basis van metingen en evaluaties

Beveland en Zeeuws-Vlaanderen.

vluchtroutes voor automobilisten. Voor de bouw

materiaal- en ontwerpmodellen gemaakt voor

van de verbindingen werd voor het eerst in

bevroren grond modules.

Nederland grondbevriezing toegepast.

SOPHIASPOORTUNNEL (BETUWEROUTE)

Foto’s Ton van Oosterhout, Den Haag

BEWINDSLIEDEN WILLEN BASIS VEILIGHEIDSNIVEAU GARANDEREN

het boren van de twee tunnelbuizen de boortunnel ligt in de pleistocene zandlaag.

verdeeld over drie deelcommissies. Onderzoek

is gereed; eind 2006 wordt de trein- Voor de bouw werd voor het eerst ter wereld

F210 naar de hoeveelheid zwel in de bouwput van

De ministers zijn het er over eens dat het huidige maat-

van onregelmatigheden en de communicatie binnen en

tunnel opgeleverd.

de kleilaag van Kedichem is afgerond. F220 richt

schappelijk aanvaarde veiligheidsniveau gehandhaafd

buiten tunnels tussen beheerder, hulpverleners en

zich op spanningsveranderingen en deformaties

moet blijven. Dit niveau moet naar hun mening duidelijk

gebruikers verbeteren. Ook de waarde van sprinklerinstal-

tijdens het boorproces in de omringende grond,

omschreven worden. Minister Dekker stelde voor het

laties moet verder bestudeerd worden.

waarbij ook het groutproces en de tunnelconstructie

begrip basis veiligheidsniveau, dat in het kader van

onder de loep worden genomen. F230 richt zich op

externe veiligheid is ontwikkeld, ook hier te hanteren.

De ministers herbevestigden tijdens deze bijeenkomst dat

de manier van construeren en monteren om de

Deze uitspraken werden gedaan tijdens het bewinds-

het doel van het Gebruiksbesluit is om aanvullende

parameters en processen te achterhalen die de

liedenoverleg op 20 augustus 2004 over de Beleidsnota

gemeentelijke veiligheidseisen uit te sluiten.

kwaliteit van de tunnellining bepalen.

Tunnelveiligheid.

het boren van de 2.680 meter lange de liefst 8 meter fluctuerende waterstand van

beslaat allereerst deelonderzoek F501 over bouw-

LICHT REGELPAKKET

In november 2003 is deel A van de Beleidsnota, de

tunnel is gereed. Tot eind 2006 wordt het kanaal maakte het boren ingewikkeld. De

putgedrag. Met behulp van rekopnemers in de onder-

Minister Peijs drong er op aan om bij de regelgeving te

Proceseisen, aan de Tweede Kamer gestuurd. De imple-

nog gewerkt aan het interieur, zoals twee tunnelbuizen moeten namelijk bestand

waterbetonvloer wordt de krachtwerking op de vloer,

streven naar een zo licht mogelijk regime. Dus, waar moge-

mentatie van deze nota is inmiddels in volle gang. In

bovenleiding, ventilatiesystemen en zijn tegen grote drukverschillen. Extra hinder-

de stempels en de wanden gemeten. Ook is er aan-

lijk, zo min mogelijk regels, om de administratieve lasten

samenwerking met betrokken partijen wordt waar nodig

sprinklers.

nis was een zandwinpunt, dieper dan het

dacht voor de 3D-effecten bij de aanleg van bouw-

zo klein mogelijk te maken. Minister Dekker sloot zich

gewerkt aan handreikingen en formats om dit proces te

kanaal.

putten. Deelonderzoek F502 moet inzicht verschaffen

daarbij aan en stelde dat ook bij de bouwregelgeving

bespoedigen. De projectleider, de heer Arbouw, verwacht

in de onderlinge beïnvloeding van tunnelbuizen.

gestreefd wordt naar een beperking van de regels. De minis-

rond 1 december 2004 de consultatieversie van de

ters dringen er op aan dat de EU-richtlijn voor wegtunnels

Beleidsnota Tunnelveiligheid, deel B Veiligheidseisen,

in april 2006 geïmplementeerd kan worden.

gereed te hebben.

de techniek van het continu boren toegepast.

DE STAND VAN ZAKEN

TUNNEL PANNERDENSCH KANAAL (BETUWEROUTE)

GROENE HARTTUNNEL (HSL ZUID)

het boorproces is afgerond; in 2005 de tunnel telt slechts één buis. Maar met een

verdeeld over twee deelcommissies. F511 richt zich

wordt de treintunnel opgeleverd.

uitwendige doorsnede van 14,87 meter heeft

op het samenstellen van een meetprotocol voor

de boortunnel wel de grootste diameter ter

trillingen tijdens de bouw. Zo kunnen onderzoekers

ZELFREDZAAMHEID IS SLEUTEL

gelegd aan betrokken instanties, waaronder de hulp-

wereld, waardoor het aanbrengen van een

voortaan voorspellen waar en in welke mate trillingen

De ministers benadrukten het belang van maatregelen die

verleningsorganisaties en aan de bestuurlijke partners in

scheidingswand voor het aanbrengen van een

zijn te verwachten. F512 onderzoekt de verwachte

veilig gedrag van tunnelgebruikers bevorderen. In geval

het Nationaal Mobiliteitsberaad (IPO, VNG, Samen-

gescheiden rijrichting mogelijk bleef.

liggerwerking in de tunnelbuis vlakbij de aansluiting

van een calamiteit moeten tunnelgebruikers in staat zijn

werkende Kaderwetgebieden Verkeer en Vervoer en de

met de vluchtschacht. De metingen van beide onder-

zichzelf te redden. Tunnels en met name ondergrondse

Unie van Waterschappen).

zoeken zijn in 2003 beschikbaar gekomen.

stations moeten hierop ingericht zijn.

Dit stuk wordt door de drie betrokken ministers voor-

<

Bestaande tunnels worden waar nodig verbeterd. Dit kan

NOORD/ZUIDLIJN

in 2006 begint het boren van 4 kilo- om de effecten op de houten paalfunderingen

start in 2005. Het basisprojectplan hiervoor is

in een onderhoudsprogramma worden meegenomen. In

meter tunnel, die met een totale in de Amsterdamse binnenstad te minimalise-

onlangs opgesteld. Er komt onderzoek naar diepe

sommige gevallen zijn aanvullende beheersmaatregelen

lengte van 9,5 kilometer onder het ren komen de metrobuizen op liefst 25 meter

bouwputten, het boorproces, invloed op de om-

nodig. Minister Peijs wil de ontwikkeling van betaalbare

centrum van Amsterdam, de Pijp en diepte te liggen. Daarnaast wordt met onder-

geving en mitigerende maatregelen.

innovaties stimuleren die tot een hoger veiligheidsniveau

de Rivierenbuurt loopt.

16

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

grondse grouting de passerende boormachine

leiden. Denk hierbij aan technieken die de brandwerend-

zorgvuldig afgescheiden van de funderingen.

heid van tunnels vergroten, behulpzaam zijn bij detectie

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

17

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 18

VERRASSEND ONDERGRONDS

VEILIGHEID

Foto’s Ton van Oosterhout, Den Haag

IPO PLEIT VOOR INSPRAAK EN ‘LICHTE REGELGEVING’

GROOT BESTUURLIJK OVERLEG OP ZOEK NAAR DE JUISTE REGELS

Op 27 augustus jl. vond een informeel bestuurlijk

Op donderdag 26 augustus jl. vond een groot bestuurlijk overleg plaats over

overleg met IPO plaats over de regelgeving van tunnel-

tunnelveiligheid. Een aantal burgemeesters, afgevaardigden van de VNG en

veiligheid. Gedeputeerden uit Zuid-Holland en Limburg

de brandweer discussieerden met het ministerie van Verkeer en Waterstaat

gaven hun mening.

over de nieuwe regelgeving.

IPO wil zoveel mogelijk beslissingsruimte voor mede-

De aanwezige bestuurders waren vooral uit op meer duidelijkheid over de

overheden. In hun ogen leidt dat tot veilige, maar ook

nieuwe wetgeving en de praktische gevolgen daarvan. Hoe zit het bijvoor-

goedkopere tunnels. Net als de betrokken bewinds-

beeld met de zogenaamde ‘open’ bakken: vallen die wel of niet onder de regel-

lieden, pleiten zij ervoor de administratieve lasten en

geving? De projectleider tunnelveiligheid gaf aan dat er altijd weer nieuwe

de regeldruk in Nederland zo klein mogelijk te houden.

situaties, en dus nieuwe tunnelvormen, zullen ontstaan die niet expliciet in

IPO heeft wél behoefte aan een beperkt aantal

de wetgeving voorzien zijn. De minister zal dan per geval beoordelen of een

functionele eisen. Hun voorstel is de eisen in beginsel

ondergrondse constructie onder de regelgeving valt.

op EU-niveau vast te leggen. Wie meer wil, moet zelf betalen.

AANSPRAKELIJKHEID

Wie is nou precies verantwoordelijk als er toch iets fout gaat in een tunnel? VEILIGHEIDSINSTRUCTIES EN OEFENEN

De samenleving wordt immers kritischer en wil weten wie waarvoor aan-

IPO heeft behoefte aan een aantal duidelijke regels voor

sprakelijk is. De bestuurders zoeken op deze vraag een helder antwoord. Ze

het oefenen van calamiteiten, zowel realistisch als

benadrukten in dit licht ook de rol van risicocommunicatie. De bevolking

virtueel en wacht bovendien op duidelijke instructies

moet weten welk restrisico het bestuur maatschappelijk verantwoord vindt.

voor tunnelbeheerder, railpersoneel en gebruikers. Want, stellen zij: ‘De veiligheid zit niet in het beton,

REGELS IN CONTEXT

maar in het menselijk handelen.’

Hoewel de ministers pleiten voor een versobering van het regelregime

<

benadrukten de aanwezigen dat die marginalisering kan leiden tot juist meer regels bij andere overheden. Het streven naar minder regels moet naar hun oordeel worden beoordeeld in de context van de maatschappij als geheel en niet alleen vanuit het gezichtspunt van de rijksoverheid. OEFENINGEN

Net als bij het IPO-overleg naar voren kwam, vonden de bestuurders het houden van oefeningen cruciaal. Er is veelal aarzeling bij oefeningen die mogelijke economische schade opleveren, omdat de tunnel dan enige tijd

Bron: Stupers Consultancy, Den Haag i.o.v. Ministerie van Verkeer en Waterstaat

18

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

buiten gebruik moet worden gesteld. Virtueel oefenen kan ook effectief zijn. Het is de vraag hoe oefeningen in de toekomst vorm kunnen krijgen.

<

WOONHUIS EN ATELIER DIERCKX IN GRZ-DOICEAU, BELGIË – EEN ORGANISCHE ACRITECTUUR GEÏNTEGREERD IN HET LANDSCHAP – ‘ONDERGRONDS PARADIJS’ OF ‘BEWOONDE TUIN’ GENOEMD – ARCHITECT: SÉBASTIEN DIERCKX – BRON: ATELIER D’ ARCHITECTUUR SÉBASTIEN DIERCKX – INFO: WWW.DIERCKX.BE

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

19

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 20

KENNISOVERDRACHT

VIJF INZENDERS IN DE RACE VOOR

SCHREUDERSSTUDIEPRIJS NOMINATIE

> THERMISCH REKENMODEL VOOR CILINDRISCHE VRIESLICHAMEN INGEZONDEN DOOR: VINCENT VAN DER MEIJDEN (TU DELFT, CIVIELE TECHNIEK EN GEOWETENSCHAPPEN)

Voor de constructie van ondergrondse dwarsverbindingen is het gebruikelijk om de grond tijdelijk kunstmatig Ondergronds ruimtegebruik leeft onder studenten. Zo ontvingen de juryleden van de Schreudersstudieprijs

te bevriezen. Zo ontstaat een stevig, waterdicht vrieslichaam waarvan de kern kan worden ontgraven. Hoe groot dit vrieslichaam moet zijn om dit veilig te kunnen doen, is onduidelijk. Van der Meijden ontwikkelde een

2004 maar liefst 23 afstudeerprojecten op het gebied van ondergronds bouwen. Vijf inzenders werden

thermisch rekenmodel om meer zicht te krijgen op het vriesproces en het ontwerp van vrieslichamen beter te kunnen bepalen.

genomineerd en dingen mee naar de prijs die tijdens de COB-Middag op 16 december wordt uitgereikt. NOMINATIE

> DE SCHONE SLAAPSTER NOMINATIE

INGEZONDEN DOOR: OLGA FEDEROVA (ACADEMIE VAN BOUWKUNST ROTTERDAM)

> EXTENSIEVE HERSTELMETHODE VOOR

Dat ondergronds bouwen een recreatief karakter kan hebben en interessante architectonische en landschappe-

WATERREMMENDE CONSTRUCTIES

lijke vormen tot stand kan brengen, bewees Federova. Zij ontwierp een verblijfsoord in de duinen van Hoek van

INGEZONDEN DOOR: VASCO VEENBERGEN (TU DELFT, CIVIELE TECHNIEK EN GEOWETENSCHAPPEN)

Holland waar je kunt ontsnappen aan de 24-uurseconomie. De bunkers daar worden ontgraven en omgevormd tot meditatie-, lounge- en logeerruimten. In het vrijgekomen zand worden extra verblijfsruimten gemaakt met

Bij ondergrondse bouwprojecten vormen lekkages een groot risico. Afdichting met traditionele methoden zoals

uitzicht op het natuurgebied.

groutinjecties is kostbaar en soms zelfs niet of nauwelijks uitvoerbaar. BioSealing is een goedkoop alternatief. Door rond een lek voedingsstoffen voor bacteriën aan te brengen, ontstaat een biologische verstopping. Op basis van laboratoriumexperimenten zette Veenbergen een veldexperiment op. Dit heeft geleid tot een direct toepasbare hersteltechniek voor bijvoorbeeld lekkages in damwanden. NOMINATIE

> A2 TRAVERSETUNNEL MAASTRICHT NOMINATIE

INGEZONDEN DOOR: JEROEN DE LEEUW (TU DELFT, CIVIELE TECHNIEK EN GEOWETENSCHAPPEN)

> CONCRETE POETRY

De A2 door Maastricht zorgt voor geluid- en stankoverlast, onveiligheid en verkeersopstoppingen. Als

INGEZONDEN DOOR: PETRA VAN DE VEN (TU EINDHOVEN, BOUWKUNDE)

oplossing zijn tunnels voorgesteld die met een open bouwkuip worden gemaakt. Nadeel van deze bouwmethode is dat er woningen moeten wijken en er geohydrologische en constructieve problemen kunnen

Van de Ven verkende de kracht van de ‘onzichtbare’ architectuur van ondergrondse

ontstaan. De Leeuw onderzocht de haalbaarheid van een geboorde tunnel die deze problemen niet kent. Zijn

gebouwen. Ze ontwierp een ondergrondse club en situeerde die boven de

onderzoek is zo compleet, dat het ook bruikbaar is voor andere tunnels in autosnelwegen.

Noord/Zuidlijn. De constructie bestaat onder meer uit kegelvormige gewelven die de ruimte boven de metrolijn in twee delen scheiden: onderin bevindt zich de kathedraalachtige club en bovenin massa die moet voorkomen dat de club door het grondwater naar boven wordt gestuwd.

20

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

21

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 22

KENNISOVERDRACHT

COMMUNICATIEPLAN VOOR BETERE KENNISOVERDRACHT BOORTUNNELS GEFRAGMENTEERDE INFORMATIE

uitmaken van het project. Zijdelings ver-

ambitie om slimmer te leren bouwen, of heel

COB en Delft Cluster proberen met een uitgekiende communicatiestrategie de inmiddels verworven kennis

In het geval van Delft Cluster is de afstand

kregen kennis, die niet voor het onderzoek,

simpel om het bouwen efficiënter en dus

over en ervaring met boortunnels beter zichtbaar te maken. Een meer vraaggestuurde aanpak moet ervoor

tussen de onderzoekers en de praktijk nog

maar wel voor de praktijk of vervolgonder-

goedkoper te maken. Elk van deze motieven

zorgen dat de beschikbare kennis beter landt in de praktijk. ‘Er zullen meer impulsen bottum-up moeten

groter, signaleert Jurjen van Deen, onder-

zoek heel bruikbaar kan zijn, komt nauwelijks

vraagt om z’n eigen communicatiemiddelen,

komen om de markt, wetenschap en onderzoek geïntegreerd te laten werken.’

zoeker bij GeoDelft en schrijver van het basis-

in de boeken. ‘Die toevallige kennis, de losse

- aanpak en toon. In het ene geval zal het gaan

project ‘Toepassen ontwikkelde kennis.’ ‘Het

eindjes noem ik het maar, zijn voor de markt

om rapportages en publicaties over belang-

technisch en wetenschappelijk onderzoek

en voor onderzoekers heel relevant om

rijke nieuwe inzichten op civieltechnisch

staat vaak ver af van waar de sector in de alle-

meteen of later wat mee te doen’, legt Jurjen

gebied bij het realiseren van ondergrondse

Praktijkonderzoek; de gedachte erachter is

KENNISPOTENTIE BENUTTEN

voormalig programmacoördinator. Hij heeft

daagse praktijk mee bezig is. De perceptie van

van Deen uit. ‘Brede kennisontwikkeling is

infrastructuur. In het andere geval gaat het om

vanaf het begin omarmd door de sector, door

Bij de voorbereiding van Delft Cluster fase 2

het afgelopen jaar voor COB boven op de

onderzoek is verschillend. Onderzoekers zijn

een voorwaarde voor innovatie, maar het

verslaggeving op locatie, van bevindingen bij

onderzoeksinstellingen en netwerkorganisaties

is samen met CUR, CROW en COB gekeken

praktijkonderzoeken gezeten en heeft kunnen

tevreden als ze begrijpen hoe processen in z’n

vraagt wel om een actieve communicatie-

hele specifieke onderzoeksvragen. In alle

als COB. Eerst bij de twee geboorde tunnels,

naar waar het aan schort bij de kennisover-

zien dat er weinig dwarsverbanden zijn tussen

werk gaan, praktijkmensen als er een oplos-

strategie zodat die kennis ook z’n weg vindt

gevallen is het hoofddoel de beschikbare en

de Tweede Heinenoordtunnel en de Botlek-

dracht. In een door COB gefaciliteerde lear-

de afzonderlijke onderzoeken. ‘De onder-

sing is die werkt.’ Dat neemt niet weg dat er

in de praktijk’.

nieuw verworven kennis te ontsluiten, actief

spoortunnel, en als vervolg daarop bij andere

ning community op my.cob.nl in de zomer

zoekers spreken elkaar te weinig, maar het

in de markt wel degelijk belangstelling is voor

tunnelprojecten op basis van het Masterplan

van 2002 hebben de partijen gezamenlijk een

verslag van hun onderzoek wel door COB

de resultaten van onderzoek, signaleert Van

Gemeenschappelijk Praktijkonderzoek Boor-

basisproject ‘ Toepassen ontwikkelde kennis’

gepubliceerd.’ Litjens zegt dat het verschil in

Deen. Hij onderscheidt een ongerichte en een

tunnels

onderzoeks-

geformuleerd. In grote lijnen is dat erop

belangen een probleem kan zijn bij de ver-

gerichte marktvraag. ‘Er is een gezonde

COMMUNICATIE OMARMEN

noemt een database met de resultaten van de

instrument ingezet om tijdens de bouwfase

gericht om de verworven kennis op een meer

spreiding van de informatie. De wereld van

professionele belangstelling voor allerlei

Dezelfde conclusie trekt ook COB na het

praktijkonderzoeksprojecten als een concreet

gericht kennis te vergaren. Die kennis over

gestructureerde en systematische wijze te ver-

de onderzoekers en opdrachtgevers is toch

onderzoek en technische ontwikkelingen op

onderzoek en het communicatieplan van

eerste project. ‘Delft Cluster is daar al verder

boren in de Nederlandse slappe ondergrond

spreiden. In het uiteindelijke programma-

een heel andere dan die van de bouwers.

het eigen werkterrein. Daarvoor lezen profes-

Bikker. ‘Er is veel gedaan, geleerd. Betrokkenen

mee. Mogelijk dat we daar samen aan gaan

was tien jaar geleden nauwelijks voorhanden.

voorstel van Delft Cluster is dit basisproject

‘Marktpartijen zijn altijd in eerste instantie op

sionals vakbladen als Geotechniek en

ervaren de praktijkonderzoeken van het GPB

werken, want COB en Delft Cluster hebben

Inmiddels is dat nadrukkelijk anders. Het

geïntegreerd in de inhoudelijke projectplan-

het bedrijfsresultaat gefocust. Ze nemen mee

Cement. Via de website van Geonet blijven ze

als een waardevol initiatief. Dat is echter

al aangegeven de krachten te willen bundelen

onderzoek dat gedaan is en nog plaatsvindt bij

nen. COB heeft communicatiebureau Bikker

uit onderzoeksgegevens wat ze kunnen

op de hoogte van allerlei nieuwe ontwikke-

nergens concreet terug te vinden.’ Men zit op

op de terreinen van onderzoek en communi-

de eerste twee geboorde tunnels, en daarna bij

in beeld laten brengen hoe de communicatie

gebruiken, maar hebben altijd een eigen

lingen. Die informatie is ongericht, nice to

goud, maar weet niet goed hoe het te laten

catie.’ Verder valt te denken aan een jaarlijkse

de Westerscheldetunnel, de Sophiaspoor-

rond het GPB beter kan functioneren. Uit

agenda. Ze zijn huiverig om zich in de kaart te

know. Als er vanwege het bouwproces

schijnen, constateren de onderzoekers. Ze

GPB-special bij COB Nieuws, een digitale

tunnel, de Tunnel Pannerdensch Kanaal, de

interviews met de voorzitters van de uit-

laten kijken, zowel uit concurrentieover-

behoefte is aan specifieke informatie op een

komen met een uitgebreide communicatie-

knipselkrant over wat er in andere media

Groene Harttunnel en de Noord/Zuidlijn

voeringscommissies kwam naar voren dat er

wegingen als vanwege de risico’s en mogelijke

bepaald terrein, gaat men gericht zoeken. Er

strategie onder het motto ‘Haal eruit wat erin

wordt

heeft waardevolle en bruikbare inzichten

niet gesproken kan worden van een kennis-

schadeclaims in het geval er iets misgaat. Dat

is dan een need to know. En of de kennis bij

zit!’ Stap voor stap en op verschillende

bouwen, en intensief gebruik van de COB-

opgeleverd. De overdracht van die kennis naar

platform voor praktijkonderzoeken. De

moet je aanvaarden en je moet ermee werken.

COB vandaan komt of uit Amerika is

niveaus wil COB met zijn partners het goud

website als informatie en discussieplatform.

de praktijk is echter onvoldoende op gang

kennispotentie binnen het GPB wordt daar-

Aan de andere kant is het toch ook zo dat de

secundair voor de vraagsteller. De kwestie is

laten schijnen, zo zegt Paul Litjens. Het GPB

gekomen. Voor COB en Delft Cluster was dit

door niet volledig benut.

sector zich goed de waarde van het praktijk-

hoe je die vragen effectief bij een antwoord

heeft in mei het advies van Bikker omarmd.

onderzoek realiseert. Ook al hebben bouwers

brengt.’

Daarbij is er oog voor de uiteenlopende visies

(GPB),

werd

het

aanleiding om te onderzoeken hoe dat komt en wat eraan kan worden gedaan. Zeker nu de bouw van twee andere grote tunnelprojecten

’NET ALS TANDENPOETSEN; DENK

tunnel

Randstadrail.

22

onder

de

Statenweg

voor

De communicatiestrategie van COB wordt de komende maanden verder uitgewerkt. Litjens

en verwachtingen bij de diverse belang-

op het eerste gezicht weinig direct profijt van het onderzoek dat in GPB-kader wordt

De informatie die wordt verspreid over de

hebbenden, zo lezen we in het advies. Het is

gedaan, ze weten dat er zonder praktijkonder-

boortunnels in het kader van het GPB kan nog

nogal een verschil of je in het onderzoek stapt

‘De resultaten van het onderzoek waren voor

zoek en COB misschien wel helemaal geen

uitgebreid worden. Alleen die onderzoeks-

vanuit een brede wetenschappelijke en

ons geen verrassing’, zegt Paul Litjens,

tunnels waren gekomen.’

resultaten worden gedocumenteerd, die deel

maatschappelijke belangstelling, vanuit de

IEDERE DAG AAN COMMUNICATIE’

op stapel staat: de Haagse Hubertustunnel en de

te verspreiden en onderling uit te wisselen. ‘KENNIS ALS GOUD LATEN BLINKEN’

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

gepubliceerd

over

ondergronds

>>

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

23

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 24

KENNISOVERDRACHT

ALGEMEEN ORG

>>

ROT TERDAM COMBINEERT ONDERGRONDSE PARKEERGARAGE MET WINKELS EN HORECA

Paul Litjens noemt komend jaar, als COB tien jaar bestaat als

sturing en bewaken we het proces om gezamenlijk overeenge-

belangrijk moment voor publicaties en extra bijeenkomsten.

komen doelen te bereiken. Uiteindelijk moet communicatie wel

‘Een boek over tien jaar praktijkonderzoek lijkt me een goede

zodanig tussen de oren zitten, dat onderzoekers er de dag mee

kans om de waarde van het onderzoek nog eens breed onder

beginnen en eindigen. Het moet net zo gewoon worden als

de aandacht te brengen. En de start van de nieuw praktijkon-

tandenpoetsen.’

Rotterdam woningen en publieke voorzieningen. Er wordt gebouwd aan

heid om iets te doen. Dat lijkt mij zinvoller dan dat we het aan-

VRAAGGESTUURDER WERKEN

winkels en een deels ondergrondse parkeergarage.

tal bijeenkomsten van praktijkonderzoekers standaard op te

Binnen elk project van Delft Cluster zal de eerste actie zijn om

voeren. Er is nu eenmaal niet iedere maand iets te melden.’

in het projectplan samen met marktpartijen een projectspeci-

Hij vindt het voorstel om de communicatie uitingen over GPB

fieke invulling te geven aan de aanpak van kennisintegratie.

De parkeergarage heeft, met vier lagen ondergronds en

onder een herkenbaar eigen visuele stijl te doen een heel goede.

Daarvoor is 15 tot 20 procent van het budget gereserveerd,

vier lagen bovengronds, 630 plaatsen. Door de vide in

‘We moeten zorgen dat het niet te veel een eigen leven gaat

dus een substantiële inspanning. Het gaat vooral om het beter

het midden van de vloeren en de transparante gevel

leiden. GPB mag geen eigen merk worden binnen COB, maar

gebruiken van bestaande kennisdragers: publicaties op papier,

komt het daglicht tot op de keldervloer en krijgt de

het moet wel meer zichtbaar worden. Met een consequent

bijvoorbeeld in het vaktijdschrift Geotechniek, maar ook meer

garage een open karakter. Architectenbureau Paul de

doorgevoerde beeldtaal kun je al heel veel uitstralen.’

populair en geschreven door een professionele journalist,

Ruiter is in januari 2001 gestart met het ontwerp van

internetuitingen, lezingen, workshops, mondelinge over-

deze architectonisch hoogwaardig parkeergarage in

PERSONEN IN SLEUTELROL

dracht en discussie. ‘Het is niet de bedoeling fraaie kennisma-

combinatie met ruimte voor horeca en winkels. Het

Naast de middelen, nieuw of oud, wordt de organisatie van de

nagementsystemen te ontwerpen, wel om energie te genere-

gebouw moest passen in de stedenbouwkundige visie

communicatie over het gemeenschappelijk praktijkonderzoek

ren door samen dingen te doen met het uiteindelijke doel dat

van de architect Rudy Uytenhaak. Omdat de af-

strakker. De communicatie wordt nadrukkelijk een beleids-

de kennis beter landt’, zo zegt Van Deen. ‘De kernthema’s

metingen van de kavel en de hoogte van de bebouwing

instrument. ‘In het verleden was er, behalve de afspraak om

staan daarbij centraal, vanuit het perspectief van de vrager.’

stringent in het bestemmingsplan waren vastgelegd,

het onderzoek af te ronden met een evaluatierapport, geen

Hij legt de nadruk op het laatste als de belangrijkste les die is

heeft het architectenbureau samen met het ontwerp-

enkele communicatieopdracht geformuleerd’, memoreert

te trekken uit de ervaringen in het recente verleden. De

team gekozen voor een grotendeels ondergrondse

Litjens. Er komt nu een communicatiewerkgroep met de voor-

gebruiker is meer gebaat bij de vraaggestuurde aanpak van bij-

parkeergelegenheid.

zitters van de verschillende uitvoeringscommissies, de

voorbeeld GEONET, stelt hij. Dit portaal voor de geotechniek

projectverantwoordelijke van het GPB en de communicatie-

is een centraal punt voor uitwisseling van informatie en een

Met de bouw is in augustus vorig jaar gestart en

verantwoordelijke van COB. In ieder geval halfjaarlijks

zelfstandige kennisdrager. Via zo’n portaal kunnen alle

binnenkort – in oktober – wordt het bouwwerk op-

overleggen die over de lopen projecten en andere mogelijke

bestaande internetkanalen beter worden geïntegreerd. ‘Er is

geleverd. Door het vele puin in de bodem van de voor-

onderwerpen die voor verspreiding in aanmerking komen,

veel meer informatie beschikbaar dan er nu te vinden is. De

malig Piet Smit-scheepswerf kon de damwand niet

over de invulling van de COB-middag, de GPB-special en

vraag is daarom hoe we de vraagsturing meer body kunnen

worden voorzien van groutankers. Het ontwerpteam

andere relevante bijeenkomsten.

geven en hoe we effectief kunnen linken naar de websites

heeft daarom gekozen voor de wanden-dak-methode,

‘Het gaat vooral om de mensen’, zegt ook Jurjen van Deen.

zonder de eigen identiteit en scope van de afzonderlijke

waarbij de vloerconstructie de groutankers vervangt

Delft Cluster fase 2 heeft zes kernthema’s waarvan Beheerst

organisaties geweld aan te doen.’ Ook de learning communi-

als stempelconstructie voor de damwand. Verder is het

Benutten van de Ondergrond het dichtst bij COB staat. In dat

ties van COB en Traverse vormen in de ogen van Jurjen van

gebouw in constructieve zin complex, omdat door de

kernthema zitten drie inhoudelijke projecten, met elk een stuk

Deen een prima instrument om kennis zichtbaar en toeganke-

stedenbouwkundige randvoorwaarden een deel van de

of tien deelprojecten, legt hij uit. ‘In totaal hebben we bij BBO

lijk te maken. ‘Het aardige is dat iedere partij, iedere betrokke-

bovenbouw gedraaid is ten opzichte van de onderbouw

zo’n dertig projecten waarvan we de kennis willen integreren.

ne vanuit z’n eigen belang, visie en concrete vraag daar aan

met alle constructieve gevolgen van dien. Om het

De projectleiders spelen een sleutelrol. Zij zien alles langs-

mee kan doen. Iedereen kan eruit halen of inbrengen wat hij

videgat zo open mogelijk te houden, zijn de bovenste

komen en moeten in staat zijn eruit te filteren wat relevant

denkt dat zinvol is. Daar gaat het om. Het kan niet meer zo zijn

ronde hellingsbanen opgehangen aan de verdiepings-

zou kunnen zijn voor anderen.’ Hij is echter realistisch genoeg

dat wij als onderzoekers de onderwerpen verzinnen en de rest

vloer en is er een panoramalift ontwikkeld die in de

om te weten dat techneuten niet van de ene op de andere dag

naar behoeven aanhaakt. Ik ben er van overtuigd dat er meer

buitenlucht kan functioneren. De hoge architectonische

communicator worden. ‘Ze zien zich vooral als de deskundige,

impulsen bottum-up moeten komen om de markt, weten-

uitstraling van het videgat is doorgezet in de rest van

zo zijn ze ook door de omgeving neergezet. Dat geeft helemaal

schap en onderzoek meer geïntegreerd te laten werken. We

het gebouw.

niet. Vanuit een werkgroep Kennisintegratie en Communicatie,

moeten ontkokeren om een breder draagvlak te krijgen voor

Architectenbureau Paul de Ruiter werkt ook aan het

waar ook CUR, CROW en COB in meedoen, zorgen we voor

de ondergrond.’

ontwerp voor de parkeergarages onder het Rotterdamse

ondersteuning met bijvoorbeeld een algemene stramien voor

Marcel Bayer

In de wijk De Veranda, gelegen aan de Maas, realiseert de gemeente

derzoeken bij de Noord/Zuidlijn is ook een mooie gelegen-

<

Museumpark en het Insulindeplein.

het opzetten van een communicatieplan. Verder geven we

<

Marieke Verdonk Artist impression: Architectenbureau Paul de Ruiter b.v.

24

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

25

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 26

PROJECTBERICHTEN

PRESENTATIE LEIDRAAD SCENARIO-

VEILIGHEID ONDERGRONDSE PARKEERGARAGES IN KAART

NADENKEN OVER BOUWEN IN DE ONDIEPE ONDERGROND

GEBRACHT

ANALYSE ONGEVALLEN IN TUNNELS

OP WEG NAAR EEN STANDAARD VOOR OPTIMALE VEILIGHEID

Sinds enkele jaren ontwikkelen COB en

Uit netwerkconsultaties die COB in het

Hoe zorg je als overheid, ontwerper, ontwikkelaar

het ministerie van Binnenlandse Zaken

voorjaar heeft gehouden, kwam naar

en beheerder voor optimale veiligheid in ontwerp-,

en Koninkrijksrelaties samen een serie

voren dat veel gemeenten problemen

bouw- en exploitatiefase van tunnels? Op 8 juni

publicaties over de veiligheid van onder-

ervaren bij het bouwen in de ondiepe

werd in het Mobilion te Utrecht stilgestaan bij deze

grondse bouwwerken. Nieuw is een uit-

ondergrond. Er is grote behoefte aan

actuele vraag tijdens de presentatie van het eerste

gave over de veiligheid van ondergrondse

kennis en kennisuitwisseling.

deel van de Leidraad Scenarioanalyse Ongevallen

parkeergarages (C100).

in Tunnels.

16 12 2004 COB-MIDDAG ArtEZ HOGESCHOOL VOOR DE KUNSTEN ARNHEM

DE STAD ONDER DE STAD De COB-Middag krijgt dit jaar ondergronds onderdak. Locatie

FILM, INTERVIEWS EN PRESENTATIES

‘Het boekje geeft inzicht in het proces van veilig-

Het blijkt voor gemeenten niet eenvoudig onder-

De Leidraad is in opdracht van de COB-programmacommissie

is de ondergrondse theaterzaal van de ArtEZ Hogeschool voor

heidsborging’, legt COB-programmacoördinator

zoeksvragen te formuleren om de mogelijkheden

Veiligheid en Beleving ontwikkeld door het Steunpunt

de Kunsten in Arnhem. Een toepasselijke locatie, want de

Inge Stringa uit. ‘Het zorgt voor communicatie

van bouwen in de ondiepe ondergrond te

Tunnelveiligheid (Bouwdienst/RWS). Het is een methodiek die

Gelderse hoofdstad speelt ook de hoofdrol in het middag-

over het gewenste veiligheidsniveau en over de

verkennen. Op welke vragen stuiten zij? Waar

tegemoet komt aan de vraag naar integrale risicoanalyses.

programma.

vereiste maatregelen. Het geeft aan welke partij

liggen de kansen, de belemmeringen en de

Naast kwantitatieve risicoanalyses werd de behoefte gevoeld

met welke verantwoordelijkheid op welk moment

oplossingsrichtingen? Om dat in kaart te brengen

aan een methodiek voor deterministische risicoanalyse: de

welke actie moet ondernemen. Zo voorkomen

organiseerden kennisnetwerk Delft Cluster en

scenarioanalyse. Aan de hand van de Leidraad doorloopt een

betrokkenen dat veiligheid te laat ter sprake

COB op 29 september een inspirerende en

scenarioanalyse-team vanuit betrokken partijen een vast aan-

komt.’

creatieve bijeenkomst. Johan Bosch, algemeen

tal stappen om het ongevalproces en de beheersmaatregelen

bouwmanager

op de veiligheidseisen van een tunnel te toetsen. Daarop wordt

Het middagprogramma belicht de toekomstperspectieven van ondergronds bouwen in stedelijke omgevingen aan de hand van film, interviews en presentaties over ondergrondse projecten in Arnhem. Deze stad lijkt zich in stilte te ontwikkelen tot ‘ondergrondse hoofdstad’ van Nederland. Aandacht krijgen bijvoorbeeld de ondergrondse uitbreiding van de ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten, het ondergrondse Nederlands Watermuseum in park Sonsbeek en het nieuwe stationsgebied Arnhem Centraal dat een ondergrondse parkeergarage als ‘fundament’ heeft, inclusief een integrale leidingentunnel als ‘levensader’.

van

de

Noord/Zuidlijn

in

De ondergrondse optie wordt in Nederland meer en meer benut. Niet alleen voor de aanleg van grootschalige infrastructuur, maar ook als oplossing in stedelijke omgevingen. Ondergronds bouwen geldt als volwaardig en geaccepteerd antwoord op stedelijke inrichtingsvraagstukken. Technologieën die tien jaar geleden nog experimenteel werden toegepast, hebben zich inmiddels bewezen en maken deze ontwikkeling mogelijk. Op allerlei plaatsen worden zodoende ondergrondse parkeergarages, musea, stations of andere projecten gerealiseerd. Zo ontstaat een stad onder de stad. En dat is dan ook het overkoepelende thema van de COB-Middag 2004.

In dezelfde serie wordt ook een veiligheids-

Amsterdam en bijzonder hoogleraar Ondergronds

concept ontwikkeld voor ondergrondse winkel-

Bouwen aan TU Delft, verzorgde de inleiding.

centra (C120). Stringa: ‘Weliswaar kennen we in

Vervolgens werd de bijeenkomst geleid door

GETEST

Nederland nauwelijks voorbeelden van uitge-

facilitator Marylou Leistikow. Met behulp van de

Het stappenplan van de Leidraad is op twee plaatsen in

breide ondergrondse winkelcentra, maar onder-

techniek van het ‘lateraal denken’ zorgde zij

Nederland getest: voor de Hubertustunnel en voor de geplande

grondse winkelfuncties duiken wel steeds vaker

ervoor dat de aanwezigen buiten de geijkte

tunnel van de N201 onder de ringvaart van de Haarlemmermeer.

op. Het is van belang dat hierbij het veiligheids-

kaders traden en de tijd nemen voor analyse en

Dat leverde over het algemeen positieve reacties op. Zo sprak

SYMPOSIA VOOR SPECIALISTEN

niveau, en vooral de benodigde maatregelen en

ideeontwikkeling.

de gestructureerde aanpak van veiligheid aan: je ziet niet snel

Het ochtendprogramma bestaat uit symposia over technologie, ruimtelijke ordening en veiligheid. Daarin wordt aandacht besteed aan de kennis die in de afgelopen jaren is ontwikkeld in het kader van het gemeenschappelijk praktijkonderzoek boortunnels. Die kennis wordt inmiddels toegepast bij de aanleg van de Noord/Zuidlijn, Hubertustunnel en RandstadRail. Hoe verloopt dat in de praktijk en welke onderzoeksagenda leveren deze projecten op voor de komende periode? Verder worden actuele inzichten en resultaten recente projecten gedeeld rond praktijkonderzoeken bij de boortunnels Sophiaspoortunnel en Tunnel Pannerdensch Kanaal. Bovendien komen de resultaten van het rapport Ondergrondse Ordening aan bod. De uitslagen van dit onderzoek naar ‘ordeningsknelpunten’ bij het gebruiken en ordenen van de ondergrond liggen aan de basis van nieuw kabinetsbeleid. Daarnaast krijgt de Nota Tunnelveiligheid aandacht. De implementatie van de proceseisen die voortvloeien uit deze nota, is in volle gang. In samenwerking met betrokken partijen wordt gewerkt aan handreikingen en formats. De veiligheidseisen voor tunnels worden naar verwachting eerste helft 2005 aan de Kamer voorgelegd, waarna ze als aanvullende regelgeving kunnen gelden. Tijdens het ochtendprogramma wordt onder meer de impact besproken voor tunnelbouw en –beheer.

vervolgens het definitief tunnelontwerp gemaakt.

iets over het hoofd. Bovendien maakt de Leidraad het effect van

voorzieningen, goed verankerd zijn.’ Het onderWilt u weten wat de bijeenkomst heeft op-

veiligheidsmaatregelen inzichtelijk, ook voor gemeentebestuur-

geleverd? Neem dan contact op met Dirk-Jan

ders. Een belangrijk pluspunt omdat zij in de veiligheidsdiscussie

De C100-publicatie ‘Veiligheidsconcept voor

Molenaar van COB, telefoon: (0182) 540 660;

een belangrijke rol hebben.

ondergrondse parkeergarages’ kost 35 euro en

e-mail: [email protected].

zoek hiervoor gaat binnenkort van start.

is te bestellen bij COB via [email protected].

VOORDEEL

Onder leiding van Johan Bosch, algemeen programmamanager van de Noord/Zuidlijn en buitengewoon hoogleraar aan TU Delft, konden de aanwezigen ten slotte hun vragen stellen over de Leidraad. Opnieuw kwam het belang van de scenarioanalyse naar voren als middel om draagvlak te creëren voor veiligheidsmaatregelen. Hoewel de Leidraad zich verder in de praktijk moet bewijzen, is dat alvast een groot voordeel van de methodiek, stelden de aanwezigen vast. De Leidraad is voor 13 euro verkrijgbaar bij het COB via [email protected]. Neem voor meer informatie over het project contact op met Inge Stringa van COB, telefoon: (0182)- 540 660.

26

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN / NR. 25 2004

ONDERGRONDS ONDERDAK

De locatie verbeeldt de mogelijkheden om nieuwbouw te creëren in harmonie met de omgeving. Bovendien is de ondergrondse uitbreiding van de ArtEZ Hogeschool een toonbeeld van een prettige ondergrondse verblijfsruimte. Deelnemers aan de COB-Middag kunnen de ontwerpkwaliteit beleven van dit gebouw, dat de Schreudersprijs 2003 won. Vanuit de ondergrondse uitbreiding hebben ze zicht op het monumentale hoofdgebouw, de achterliggende stuwwal en op de grote stempels die het aanzien van de ruimte beheersen. Deze stempels tonen welke krachten er op de ruimte worden uitgeoefend en vormen tegelijkertijd een architectonisch statement.

PROGRAMMA COB-MIDDAG 2004 SYMPOSIA (09.00 tot 12.00 uur)

> Nieuw onderzoeksprogramma bij drie nieuwe projecten: Noord/Zuidlijn, Randstadrail en Hubertustunnel > Presentaties Sophiaspoortunnel, Tunnel Pannerdensch kanaal, Ondergrondse Ordening, Nota Tunnelveiligheid PLENAIR PROGRAMMA (13.00 tot 17.00 uur) FILMS, PRESENTATIES EN INTERVIEWS OVER:

> Arnhem Centraal, nieuw stadsgebied met ondergrondse parkeergarage, integrale leidingentunnel en ondergronds afvaltransportsysteem > ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten, ondergrondse uitbreiding > Nederlands Watermuseum, ondergronds gesitueerd in park Sonsbeek > Complex van 34 historische kelders in de Arnhemse binnenstad > Uitreiking Schreudersstudieprijs 2004

ZIE VOOR MEER INFORMATIE: WWW.COB.NL / COB-MIDDAG

COB-017_Nieuws 25

14-10-2004

11:29

Pagina 28

AGENDA WILT U CONGRESSEN, LEZINGEN, EXPOSITIES E.D. ONDER DE AANDACHT BRENGEN VAN DE REDACTIE? STUUR UW PERSBERICHT DAN VÓÓR 15 NOVEMBER 2004 AANSTAANDE AAN DE REDACTIE VAN COB NIEUWS, [email protected]. EEN UITGEBREIDE AGENDA IS TE VINDEN OP WWW.COB.NL

TUNNEL FIRES, LONDON

25-27 OKTOBER 2004

SPIEGELDAG WATER & RUIMTE 2004

ORGANISATIE: TUNNEL MANAGEMENT

LOKATIE: WTC ROTTERDAM

INTERNATIONAL

ORGANISATIE: HABIFORUM / ROSTRA

INFORMATIE: WWW.TMI-INTELLIGENCE.COM

INFORMATIE: WWW.HABIFORUM.NL

TELEFOON: 040-1234764630

TELEFOON: 070-3648703

25 NOVEMBER 2004

E-MAIL: [email protected] NATIONAAL SYMPOSIUM BODEMBREED RUIMTECONFERENTIE 2004

26 OKTOBER 2004

1 EN 2 DECEMBER 2004

25 JAAR BODEMSANERING IN NEDERLAND

LOKATIE: CRUISE TERMINAL ROTTERDAM

LOKATIE: CONGRESCENTRUM DE WERELT

CONTACT: CENTRAAL PLANBUREAU

IN LUNTEREN

INFORMATIE: WWW.RPB.NL

CONTACT: SKB PETER VAN MULLEKOM

E-MAIL: [email protected]

INFORMATIE: WWW.SYMPOSIUMBODEMBREED.NL TELEFOON: 06-27007332

SYMPOSIUM NGINFRA

11 NOVEMBER 2004

E-MAIL: [email protected]

GRENSOVERSCHRIJDENDE INFRASTRUCTUREN

E-MAIL: [email protected]

LOKATIE: ROTTERDAM INFORMATIE: WWW.NGINFRA.NL

CURSUS KABELS EN LEIDINGEN

8 EN 9 DECEMBER 2004

LOKATIE: HILTON ROTTERDAM INT. SYMPOSIUM TUNNEL SAFETY AND SECURITY

16-17 NOVEMBER 2004

CONTACT: SBO

LOKATIE: GREENBELT MARIOTT, WASHINGTON DC

TELEFOON: 040-2974980

INFORMATIE: WWW.NI2CIE.ORG/TUNNELS/TUNNELMAIN.HTML

NEDERLANDS WEGENCONGRES 2004

9 DECEMBER 2004

‘VOORRANG VOOR VERNIEUWING’ NO-DIG 2004

15 –17 NOVEMBER 2004

LOKATIE: DE DOELEN ROTTERDAM

LOKATIE: HAMBURG, DUITSLAND

ORGANISATIE: CROW

TELEFOON: 0049-40 35692244

INFORMATIE: WWW.CROW.NL/WEGENCONGRES

E-MAIL: [email protected]

TELEFOON: 0318-695300 E-MAIL: [email protected]

BETONDAG

18 NOVEMBER 2004

LOKATIE: DOELEN, ROTTERDAM

COB-MIDDAG 2004

CONTACT: BETONVERENIGING

LOKATIE: ArtEZ HOGESCHOOL VOOR DE KUNSTEN

INFORMATIE: WWW.BETONVERENIGING.NL

IN ARNHEM

TELEFOON: 0182-539233

TELEFOON: 0182-540660

16 DECEMBER 2004

INFORMATIE: WWW.COB.NL NATIONALE DUBODAG

25 NOVEMBER 2004

E-MAIL: [email protected]

BOUWEN AAN TEVREDEN KLANTEN

COB

LOKATIE: DE DOELEN, ROTTERDAM

INFRATECH 2005

ORGANISATIE: DUBO CENTURM / ROSTRA

SAMEN BOUWEN AAN MOBILITEIT

INFORMATIE: WWW.DUBO-CENTRUM.NL

LOKATIE: AHOY’ ROTTERDAM

TELEFOON: 070-3648703

INFORMATIE: WWW.INFRATECH2005.NL

CENTRUM ONDERGRONDS BOUWEN MAAKT DEEL UIT VAN CUR . NET

11 – 14 JANUARI 2005