Vlakverdeling
VORMGEVEN
Zichtbare en onzichtbare lijnen: het stramien
regelmaat samenhang
vonn restvonn
Onbewust zoekt een mens altijd naar regelmaat en samenhang in een afbeelding. Dit is niet toevallig. Bijna alles wat in de natuur leeft en voorkomt bezit een wetmatige regelmaat. Kijk maar eens naar de nerven van een blad, een slakkehuis of sneeuwkristallen. (J. J) De samenhang in de afbeelding zie je niet alleen door de feitelijke lijnen, maar ook door wat je onbewust waarneemt. Je hersenen proberen als het ware ontbrekende lijnen aan te vullen. Wanneer je naar figuur (J .2) kijkt, zie je niet alleen vier cirkels met een segment eruit maar ook het vierkant dat hierdoor ontstaat. Je ziet een vorm en een restvorm. Het zelfde effekt vindt plaats als je naar schaduwletters kijkt. (1.3)
"
..
-"
•... :...
Dit gegeven, dat een mens tijdens het kijken zoekt naar regelmaat en samenhang, moet je toepassen wanneer je de layout voor een pagina ontwerpt. Je moet dan proberen regelmaat en samenhang aan te brengen tussen de verschillende onderdelen op de pagina. Houdt daarbij de vorm en de restvorm in het oog.
J.J in de natuur is altijd regelmaat aanwezig
::.
J.2 onze hersenen vüUen het beeld aan tot een vierkant
J\JJJ\2J\J
J.3 het zelfde effekt ais bij het vorigefiguur
Het vervaardigen van een bladverdeling of layout kun je vergelijken met het komponeren van een muziekstuk. De vaste regelmaat waarin je de klanken van de muziek hoort heet de maat. De muzieknoten worden binnen de maat geplaatst. Deze maat geeft de muziek 15
)
\f
.©Geografisch Instituut
F/lnkiioneel vormgeven I'oor schrijvers
stramien
regelmaat en samenhang. De regelmaat van de vlakindeling heet het stramien. Een stramien bestaat uit een denkbeeldig rooster van doorlopende lijnen. Deze lijnen veroorzaken de samenhang tussen de verschillende onderdelen die erop geplaats zijn. Bij het vervaardigen van de layout plaats je de verschillende komponenten op het stramien. Zo wordt het denkbeeldige rooster zichtbaar gemaakt. Het stramien is dus een hulpmiddel om samenhang tussen de verschillende onderdelen te verkrijgen. (1.4)
.. :'
"
J.5 stramien d.m. v. een centimeter verdeling
J.4 geen (links)
en wel (rechts) samenhang door plaatsing
Voor het konstrueren van het stramien kun je o.a. gebruik maken van mm-papier. Hierop teken je de hulplijnen die als leiddraad gaan dienen voor de layout. (1.5) Je kunt b.V. kiezen voor een stramien gebaseerd op hele centimeters. Je moet echter oppassen dat het stramien niet te fijnmazig wordt. De' plaatsing van de verschillende onderdelen lijkt dan willekeurig.
J.6 stramien"d.m. v. diagonalen
Een andere manier om een stramien te vervaardigen is het opdelen van de ruimte door middel van diagonalen. (J. 6) Het voordeel hiervan is dat de verhoudingen van het kader doorgevoerd kunnen worden in de layout. Ook hier geldt datje het stramien niet te fijn moet opdelen. Als vuistregel kun je aanhouden dat het verschil in grootte tussen de kleinste stramienblokjes met het oog nog duidelijk te zien moet zijn. Een derde mogelijkheid is een stramien, gebaseerd op tekstregels en -kolommen. (1.7) Welke van deze methoden je kiest, zal atbangen van het doel van je ontwerp. Voor een layout-ontwerp voor een voorpagina van een tijdschrift of een omslag van een boek hoef je natuurlijk niet uit te gaan van blokken tekstregels, terwijl dat bij een ontwerp voor een tekstpagina juist heel handig is. Bij het ontwerpen van een stramien is het belangrijk om vast te stellen of het gaat om een eenmalig ontwerp b. v. voor een poster of een
16
..::-
'"
"v66d6plgeui1gave"
.....
Vlakverdeling
DOOD DODO DODO DODO DODO DODO
:n Ie
J.7 stramien gebaseerd op tekstregels en kolommen
herkenbaarheid
folder, of dat het gaat om een ontwerp voor een tijdschrift, een boek of een serie folders. In het eerste geval ben je vrij om je uit te leven. In het laatste geval moet je er bij stilstaan dat het stramien voor velerlei soorten pagina' s bruikbaar moet zijn. In het geval van folders heeft het stramien ook nog een funktie van herkenbaarheid. Kijk maar eens naar de folders en affiches van de NS of de Postbank. Zodra je er een ziet, weet je van welk bedrijf de folder of affiche is. Het stramien draagt daar, samen met lettertypes en kleur, toe bij.
Punten, lijnen en vlakken: de komponenten
n n
d
komponenten
•
j.8 de basisvormen punt, lijn en vlak
Je weet nu hoe je een stramien moet vervaardigen waarop je de verschillende komponenten van de layout kunt invullen. In deze paragraaf willen we je laten zien hoe je de verschillende komponenten -foto' s, tekst en illustraties- kunt behandelen. Alle komponenten zijn terug te brengen tot drie basisvormen: punten, lijnen en vlakken. (l.8) Voor het beoordelen van een vlakverdeling is het niet van belang wat de verschillende komponenten voorstellen. Het gaat er immers om dat je regelmaat en samenhang op de pagina aanbrengt. Om dat te beoordelen kun je het beste de pagina' s op een armlengte afstand houden en door je oogharen bekijken. Je onderscheidt dan niet langer tekst, kopjes, foto's en illustraties. Alle details vallen weg, je ziet alleen nog lichte en donkere punten, lijnen en vlakken. (Ook: vorm en restvorm) Bij het ontwerpen van een stramien kun je dus evengoed volstaan met het gebruiken van punten, lijnen en vlakken. Pas wanneer je het stramien daadwerkelijk gaat invullen moetje de komponenten vertalen in 'tekst', 'foto's' en 'illustraties'. Wellicht is het wat lastig om tekst voor te stellen als punt, lijn of vlak. We geven een paar voorbeelden. 17
©Geögratisch Instituut
FlIllkriolleel I'orll/geven I'oor schrijl'ers ~---------------------
e
Hl
J.9 tekst als punt zien Regia Solis eral
~ublimibus
Tekst kun je zien als punt, wanneer het gaat om een vignet, initiaal, handelsmerk e.d. Punten kunnen in een ontwerp een accent vormen. De waarde ervan is afhankeljk van de grootte van de letter, de vetheid enz. (1.9) Tekst kun je zien als lijn als het gaat om losse regels, zoals kopjes, hoofdstuktitels, e.d. Een tekst als lijn heeft de zelfde visuele eigenschappen als een brede zwarte of grijze lijn. (J .10)
aha columnis
J. JO tekst als lijn zien que imitante pyropo. cuius ebur nilidum argenti bifores radiabant lumine va)vae. nam Mulciber ilJic aequora caelaral med que orben caelumque. quod imminel orbi Trilona canorum Proteaque ambiguum b
Tekst kun je zien als vlak als het gaat om een aantal regels tekst, die regelmatig zijn gezet. De zwaarte (grijswaarde) van het vlak is afhankelijk van het lettertype, de grootte van de letter, de regelafstand, etc. Een tekstvlak heeft in de layout de zelfde visuele eigenschappen als b. v. een foto of een illustratie. (1.11)
Plaatsing van de komponenten op het stramien J. JJ tekst als vlak zien
Als je een layout moet maken voor een poster of een folder, en het gaat om een eenmalig ontwerp, dan ben je helemaal vrij in het plaatsen van de komponenten op het stramien. (1.12)
stramien aanhouden zetspiegel
De layout van een boek of een tijdschrift is gebonden aan de voorwaarde, dat het stramien moet gelden voor het hele boek of tijdschrift. Het stramien moet je dan niet alleen per blad maar in het gehele drukwerk aanhouden. Een hulpmiddel hierbij is het benadrukken van het denkbeeldige kader waarbinnen je werkt. Dit kader heet de zetspiegel. Je kunt de zetspiegel benadrukken door minstens drie van de'vier hoeken van zetspiegel te benadrukken. (1.13)
r------·-I-----l
r--I I
I I
I I
1.1_J • •
l_____
1.12 het stramien wordt niet benadrukt
!
I
-I --
I
1.13 het stramien wordt benadrukt door drie hoeken û! gebruiken
Meestal ga je bij het vervaardigen van een stramien uit van deze zetspiegel. Afhankelijk van het stramien kies je dan de formaten van de verschillende komponenten. Het kan echter voorkomen dat het formaat van één komponent vast ligt of dat het handiger is om van het 18
voorlopige uitgäve
Vlakverdeling
fonnaat van die komponent uit te gaan. B. v. wanneer je een omslag wilt maken en de foto die je daarop wilt plaatsen is al afgedrukt op een bepaald fonnaat. In dat geval gaje bij het bepalen van het stramien uit van het fonnaat van die bestaande foto. De overige komponenten plaats je dan binnen de verhoudingen van die foto. (1.14)
1.
I
eilandvorm denkbeeldige kader j,
n
.t
i)
optisch lijnen
laat tekst optisch lijnen laat tel<.st optisch lijne~
1.16 bepaalde vormen lijken in te springen t.O. v. een denkbeeldige lijn
Bij een foto met een rechthoekig fonnaat is dit vrij eenvoudig te realiseren. Het wordt echter wat moeilijker als je met een zogeheten eilandvonn te maken hebt. Je kunt dan niet direkt uitgaan van de vonn van de afbeelding. Eerst moet je een denkbeeldig kader om de afbeelding plaatsen. Nadat je dat hebt gedaan kun je de vonn behandelen alsof het een rechthoekige vonn betreft. (1.15) In het voorbeeld zie je dat het denkbeeldige kader de vonn niet exact raakt. Het is iets binnen de uiterste kontouren getekend. Dit hebben we gedaan om het stramien optisch te laten lijnen met de eilandvonn. Wanneer een vonn namelijk een klein raakvlak heeft met een denkbeeldige lijn, dan lijkt het of deze vonn inspringt ten opzichte van vonnen met een groot raakvlak met deze denbeeldige lijn. (1.16)
I I I
I 1 1 1
~chrijver
instituut
I
L
1.14 uitgaan van het formaat van b. v. een foto
_
1.15 dellkbeeldig kadeï-:om een 'eilandvorm'
Vanwege dit effekt zijn ook letters met een ronding aan onder- en bovenkant, b. v. de 0 of de C, groter dan letters met een rechte onderen bovenkant zoals de I of de L. (1.17)
- ---~D-n-d-e--'-~D-rm----x .II.__ - __ V_'_ _ __ _ __ _ X ~
1.17 letters met ronde vormen zijn groter dan letters met een rechte boven- ofonderkant
x-hoogte
Vanwege dit optisch effekt moet je niet de stokken en staarten maar de x-hoogte van de letters gebruiken als maatstaf voor het laten lijnen van tekst met het stramien. (1.18)
laten lijnen van tekst laten lijnen van tekst 1.18 bij het laten lijnen van tekst gaan we uit van de basislijn en de x-hoogte, niet van de stokken en staarten
19
©Geografisch Instituut
::' ..-
.
Fllllkliollee! "orll/ge"ell "oor schrijl'ers
-------------------
gewicht
evenwicht
Je kunt een layout zien als een balans waarvan het evenwichtspunt in het midden van het papier ligt. (1.20)Je moet ervoor zorgen dat de verschillende komponenten met elkaar in evenwicht zijn. (1.21)
I
,,
•
~
,,
",
/
,,
/
", / /
/
/
/ / / /
/ / /
/
,,
/
/
/
/
/ /
X,
/
/
/
/
/
/
/
,,
,,
,
'
'"
,,
1.21 niet in evenwicht
/
,,
/
/
.<~
1.19 door afmeting en grijswaarde bezit elke komponent een ander gewicht ,
Bij het plaatsen van de verschillende komponenten op het stramien moet je behalve op de samenhang ook letten op het gewicht. De afmeting (grootte) en de grijswaarde (materie) van een illustratie bepalen het gewicht (massa). (1.19) Samen met de plaatsing op het vlak bepalen deze variabelen het evenwicht van de layout.
,,
/
,
statisch evenwicht
dYTUlmisch evenwicht
Wanneer er geen evenwicht is, kun je één van de volgende manieren gebruiken om het alsnog te bereiken: 1 Verschuiven van de komponent (afstand) b. veen andere plaats zoeken voor een afbeelding. 2 Veranderen van de grijswaarde (materie) b. veen andere afbeelding kiezen die lichter of donkerder is. 3 Veranderen van de afmeting (grootte) b. v. een afbeelding vergroten of verkleinen. 4 Iets extra's op de balans plaatsen b. v. een extra afbeelding toevoegen om de Iayout weer in evenwicht te brengen. (1.22)
..
'
1.20 het evenwiêhtsjJLln't van het papier
2
••
111
3
4
11
•
••-
1.22 methoden waardoor het evenwicht hersteLd kan worden
20
