Vereniging Zelfstandige Vertalers Bulletin Jaargang 11 nr. 3, juni 2000
Noteer nu alvast:
vrijdag 13 oktober 2000 ALGEMENE LEDENVERGADERING Zie voor nadere informatie het volgende Bulletin. In ieder geval: introducés welkom, aansluitend diner.
Van de redactie Het lustrum van de VZV vormde een duidelijke cesuur in het dagelijks leven van de vertaler. Het sfeervolle Slot Zeist, de jonge musici, de goochelaar — zij bepaalden bij uitstek het kader om vrienden en collega’s te ontmoeten en gedachten uit te wisselen. Daarna heeft de routine ons weer opgeslokt en blijft slechts de herinnering. De foto’s, waarvan enkele in dit Bulletin tot een collage zijn verwerkt, bieden daartoe een aanknopingspunt. De hele serie kan op de volgende ALV uitvoerig worden bekeken. Het verhaal over de vertaler in andere tijden is in aangepaste versie weergegeven. Het is frappant dat dit beroep in feite structureel in de marginaliteit blijkt te worden uitgeoefend en dat de vertaler veelal in een kwetsbare positie verkeert. Toch is dit kennelijk geen bedreiging, noch voor het beroep, noch voor de vertaler. Integendeel. Elke ontwikkelde cultuur integreert uitingen van andere culturen, en vertalers spelen daarbij een hoofdrol. Een tweeslachtig beeld dus, waarbij ik denk dat vertalers vooral openstaan voor de fascinatie die uitgaat van het deelnemen aan meerdere culturen en het denken in twee of meer taalsystemen, wat de subtiliteit van hun perceptie verhoogt. Ilse Hesper
Inhoud
Sterk (s)taaltje Er is weer eens een nieuw vertalersforum op het net verschenen. Ze bieden ook de mogelijkheid om vertaalsoftware te proberen en als het bevalt aan te schaffen. Ik dacht: “laat ik dat eens doen”. En inderdaad, ik koop het en ga dan met pensioen. Kijk maar:
Van de redactie Notulen ALV 14 april 2000 Collage ALV
Bron: All this under pain of a directly payable penalty, which is not susceptible to compensation, to the amount of NLG 10,000 for every violation and/or for every day the violation continues.
De VZV — een druppel in de tijd Beurs Nederlandse Taalunie MetaCom — profielschets
InterTran (tm): Helemaal zulks onder zeer van te rechtop betaalbare straf, wie zit niet vatbaar voor vergoeding, tot het beloop NLG 10,000 voor om verkrachting en/of voor vulgair naar de verkrachting voortzetten.
Van Dale woordenboek N–F De nieuwe VZV-folder
Marinus Strang
Backspace
Notulen algemene ledenvergadering 14 april Notulen van de algemene ledenvergadering van de VZV, gehouden in het Slot Zeist, 14 april 2000.
•
5. 1.
Opening door de voorzitter
•
Om 15.45 opent de voorzitter de vergadering. 2.
Ingekomen stukken en algemene mededelingen
Geen. 3.
Vaststelling van de notulen van de vergadering van 16 april 1999
De notulen worden ongewijzigd vastgesteld. 4.
6.
Op een cent na heeft de kascommissie de cijfers in orde bevonden. De penningmeester wordt décharge verleend.
•
In antwoord op vragen wordt gemeld dat (op enige kosten van de secretaris na die als administratieve kosten in rekening worden gebracht) bestuursleden bestuurskosten niet in rekening brengen. Hoewel bestuursleden in principe deze kosten kunnen declareren, zou het te zwaar op de middelen van de verenging drukken als men dit wel zou doen.
2
Verkiezing bestuurslid Marcus de Geus heeft zich herkiesbaar gesteld, al is hij helaas niet ter vergadering aanwezig. Hij wordt bij acclamatie “en met grote dankbaarheid voor het vele wat hij voor de VZV doet” herkozen. VZV folder
De voorzitter meldt dat de folder er is en op de receptie feestelijk zal worden onthuld. Het bestuur hoopt dat men er tevreden mee zal zijn. •
De website staat nu nog steeds onder degeus.com. Het is de bedoeling dat hij straks onder de MetaCom-site komt.
•
De voorzitter peilt de belangstelling voor een eigen VZV-mailinglijst, analoog aan die van het vrouwennetwerk voor Frans en Engels. De meningen zijn enigszins verdeeld. Een dergelijke lijst kan een nuttige functie vervullen, maar men is bang overspoeld te worden met onnutte berichten (zoals met een aantal andere lijsten het geval is). Ook wordt gevraagd naar de kosten. In principe is een beheerder nodig die als zeef fungeert en dat kan die persoon veel tijd kosten. Niemand meldt zich ter vergadering aan
Financiën
•
Pete Thomas en Dicky Fokker stellen zich weer beschikbaar voor de kascommissie en worden bij acclamatie herkozen.
om deze taak op zich te nemen. Het bestuur houdt het idee in beraad. 7. •
•
Verzendlijst ledenregister De aanwezigen wordt gevraagd te kijken wie aan de lijst van opdrachtgevers die het register ontvangen toegevoegd zouden moeten worden en zo mogelijk na te gaan of de namen en adressen nog kloppen. Er wordt opgemerkt dat vele Kamers van Koophandel in de lijst staan. Kunnen die benaderd worden om de grote bedrijven in hun regio aan ons door te geven, zodat deze door ons kunnen worden aangeschreven? Dit is al in Limburg geprobeerd, maar de resultaten waren enigszins teleurstellend. De suggestie wordt gedaan dit te proberen via de bilaterale kamers, of via gericht zoeken op bedrijven met buitenlandse moedermaatschappijen.
•
Er zijn opdrachtgevers die liever de ledenlijst van het Internet opvragen, en weer anderen die de lijst liever van het secretariaat ontvangen (ofwel zelf aangevraagd, ofwel aangevraagd door lid).
•
Er wordt gememoreerd dat, hoewel leden het vaak toch al druk hebben, het steeds van belang is aan opdrachtgevers en potentiele leden te laten weten dat men ‘bij de VZV moet zijn’.
8. •
•
9. •
Dat werkt niet altijd even gemakkelijk; men moet eraan wennen op een ander niveau bezig te zijn dan het eigen onmiddellijke belang. Ook de ministeries hebben er een handje van vertalers op een hoop te vegen met tolken. Het kost tijd om een sterkere positie op te bouwen en opdrachtgevers het belang van beter gekwalificeerde tolken in te laten zien.
Taaluniedag in Gent De Taaluniedag vindt plaats te Gent op 4, 5 en 6 mei. De MetaCom is daar vertegenwoordigd, en binnen de MetaCom de VZV. Lou Punt en Ilse Hesper zullen er ieder een dag zijn. Ter vergadering meldt Truus Schalekamp dat zij ook wel een dag mee wil gaan om de VZV te vertegenwoordigen. Verdere aanmeldingen zijn er niet. Naast de VZV zullen ook de andere bij MetaCom aangesloten verenigingen aanwezig zijn, met uitzondering van het NGV dat een eigen stand heeft. Voorzover nu bekend is, zal er een 60-tal stands zijn.
•
Er is een ‘profielschets vertaler’ opgesteld en bijgesteld. Wederom blijkt dat er op het eerste gezicht weinig gezamenlijke basis is.
•
Voor het MetaCom-lustrum in september 2001 wordt gedacht aan een congres, voortbordurend op het eerste vertaalcongres van vorig jaar. Dat is nu onderwerp van bespreking. Er wordt ter vergadering gepolst of men bereid is tot plm. ƒ 500,- te betalen voor een kwalitatief goed evenement. Er wordt gesteld dat dit aan de hoge kant is, maar dat dit ook van de inhoud afhangt. We moeten eerst weten wat dat ‘kwalitatief goed’ inhoudt voordat we de vraag kunnen beantwoorden. Men heeft onlangs in Duitsland voor een vergelijkbaar (tweedaags) congres met 180 deelnemers ƒ 450,- betaald, inclusief warme maaltijd.
•
Wat de MetaCom-website betreft, blijkt dat de mailinglijst nog steeds niet is opgezet. Verder is men wel blij met de website.
10. Datum volgende ALV Het bestuur stelt voor dat de volgende ALV op vrijdag 13 oktober 2000 plaatsvindt. Er zijn geen bezwaren van bijgelovige aard, dus wordt deze datum in principe aangehouden. 11. Rondvraag en sluiting •
Christoph Bouthillier meldt dat hij een autobeheer– en relatiemanagementprogramma voor vertalers heeft ontwikkeld dat binnenkort geheel gratis beschikbaar zal zijn op zijn website.
•
Gianni Richetta vroeg hoe het aanmelden van nieuwe leden liep, in verband met enige zeer trage reacties waar zelfs de formulieren na 6 maanden nog niet waren toegestuurd.
•
De rondvraag werd goochelend afgebroken en de vergadering gesloten in verband met het tijdig aanvangen van het lustrumfeest.
MetaCom De voorzitter constateert het belang van MetaCom. Lou Punt, die de VZV bij MetaCom vertegenwoordigt, meldt dat MetaCom nu niet alleen de vertalers omvat maar ook twee tolkenorganisaties. MetaCom telt nu dus negen verenigingen.
Harold Alexander
3
4
5
6
7
De VZV — een druppel in de tijd Het lustrum van de VZV bood een gelegenheid de relevantie van de vereniging te onderzoeken aan de hand van een korte wandeling door de geschiedenis. Hieronder enkele impressies over het imago en het profiel van de vertaler in het verleden, met enkele extrapolaties naar nu.
De VZV viert in het gedenkwaardige jaar 2000 haar tweede lustrum. Zij is blij dat deze mijlpaal kon worden bereikt. Haar streven om het imago van de zelfstandige vertaler te verstevigen, sterker te profileren en een bredere uitstraling te verlenen, is tot nu toe levensvatbaar gebleken. Waarom deze noodzaak, kan men zich afvragen. Vertalen is ouder dan de weg naar Kralingen, en we zien alom tekenen dat het beroep van vertaler steeds meer wordt erkend. We zijn dus al op de goede weg. Wat kan de VZV nog bijdragen? Het eerste argument is waar, het tweede lijkt mij een drogredenering waar veel vertalers een zekerheid aan ontlenen die op zeer los zand is gebouwd. Ik wil beide aspecten — het oude beroep en de erkenning ervan — met elkaar verbinden om tot een inzicht te komen van de plaats die de vertaler op dit moment in onze samenleving inneemt. En extrapolerend, de VZV. Ik kies voor een aantal voorbeelden en anekdotes uit het verleden die de rijke geschakeerdheid van het beroep met zijn hoogtepunten en zijn dwalingen, zijn sterkten en zijn zwakten illustreren.
De vertaler bij de oude Egyptenaren Vertalen is niet het oudste beroep, ook niet het op een na oudste — we hoorden Professor Grapperhaus op een van onze vergaderingen vertellen dat de belasting inners deze plaats toekomt — maar we zijn wel een goede derde. Vertalers zijn onontbeerlijk vanaf het moment dat communicatie buiten de grenzen van de lokale gemeenschap reikt en aan gene zijde van deze grenzen een ander idioom wordt gesproken. Wenden wij ons dus tot de Oude Egyptenaren. Voor hen was de vertaler belangrijk om met ondergeschikten te onderhandelen. Op een van de hiëroglyfenteksten in het Museum van Oudheden in Leiden is de vertaler/tolk afgebeeld als bemiddelaar tussen twee groepen mensen. Deze vertaler was in het begin per definitie afkomstig uit het ‘mindere’ land, want een Egyptenaar verlaagde zich niet tot het leren van een ‘barbaarse’ taal, zoals het Grieks toen dit volk nog op een lager cultuurpeil stond. Het equivalent vinden we nu op het vlak van de
8
asielzoekers. Naarmate de handel groeide en Griekenland belangrijker werd, kwam hier verandering in. Het werd zelfs chic om Grieks te spreken en de status van de Egyptische vertalers groeide dienovereenkomstig. Uit dit facet van de vertaler in de onder handelingspositie met buitenlanders blijkt dat zijn status veelal precair is. Hij behoort niet tot de gevestigde orde en wordt ondanks de essentiële taak die hij uitoefent lager ingeschat dan hij verdient — en kan te allen tijde weer worden teruggestuurd. Zijn taak ligt duidelijk aan de periferie van de samenleving. We verlaten de Egyptenaar en nemen een representatief en hooggegrepen voorbeeld uit onze eigen cultuur:
Enkele vertalers van de bijbel Hierbij refereer ik aan de vertaling van de oude teksten naar het Engels. De eerste Engelse vertaling ontstond in 1384, het was de vertaling van John Wycliffe (1330-1384) en een letterlijke omzetting van de Vulgata, dus met behoud van de Latijnse zinstructuur. John Purvey, secretaris van Wycliffe, heeft na diens dood de vertaling afgemaakt en gerevideerd, dat wil zeggen in leesbaar Engels omgezet. Eveneens schreef hij een inleiding en maakte hij aantekeningen die de theologische instelling van de vertalers weergaven. Deze vertalers werkten in een andere context dan de hiervoor aangehaalde Egyptenaren. Het waren theologen van grote eruditie en zij hadden een uitgesproken missie. Met navenante gevolgen: Purvey werd op grond van de vertaling gevangen gezet en enkele van zijn medewerkers werden ter dood veroordeeld. Ofschoon de vertaling zelf niet van heresie getuigde, waren de aantekeningen zodanig dat de vrees bestond dat deze mensen contacten met ketters onderhielden. Een ander voorbeeld: In het begin van de 16e eeuw onderneemt William Tyndale — opgeleid in Oxford en Cambridge — een vertaling op grond van Griekse teksten. Hij krijgt echter niet de vereiste autorisatie (sinds de synode van 1408 was het verboden ‘vernaculaire’ vertalingen te maken) en moet het land verlaten. In 1525 publiceert hij het Nieuwe Testament in Keulen. Hij wordt in Holland gevangen genomen en belandt op de brandstapel (de historie vermeldt wel dat de beul hem eerst had gewurgd, zodat hij een zachtere dood is gestorven dan door de autoriteiten was
bedoeld). Thomas More onder anderen veroordeelde de vertaling van Tyndale ten zeerste, en wel op grond van zijn terminolo giegebruik: ‘senior’ i.p.v. ‘priest’; ‘repentance’ i.p.v. ‘penance’; ‘love’ i.p.v. ‘charity’.
met controversen. Nemen we nu de ‘gewone’ politiek:
In 1603, dus driekwart eeuw later, werd onder auspiciën van koning James I begonnen met een vertaling ten behoeve van de kerkdienst. De vertaling van Tyndale vormde het uitgangspunt. Het was een groots project met een uitgesproken opdracht: het moest een bijbel voor de bisschoppen worden (dus er is sprake van een goed gedefinieerde doelgroep), de tekst moest in de meest algemeen geaccepteerde betekenis vertaald worden (dus geen vernieuwende gedachten laten ontstaan door een andere betekenis in te voegen) en opmerkingen in de kantlijn mochten alleen om het Grieks of het Hebreeuws te verduidelijken of naar overeenkomstige passages te verwijzen. Er werden zes panels van 47 man gerecruteerd, die allen vooraanstaande bijbel desdundigen waren. De ontwerptekst werd daarna door een kleinere groep gerevideerd en in 1611 werd de bijbel gedrukt. De uiteindelijke vertaling werd nooit geautoriseerd, noch door de kerk, noch door de staat, maar wordt wel tot de dag van vandaag als de standaardvertaling gezien. Het is de King James Bible. Uit deze voorbeelden komt een ander beeld van de vertaler naar voren: de bemiddelaar met een sociale opgave. Hij werkt niet vanuit de underdog -positie — zoals het eerste voorbeeld — maar vanuit de gevestigde orde. Zijn lot is daarom echter niet benijdenswaardiger. Communicatie kan voor de gevestigde macht bedreigend, zelfs levensbedreigend, zijn als die communicatie een eigen leven gaat leiden, onafhankelijk van de machthebbers. De vertalers hebben het aan den lijve ondervonden. En zoveel is er niet veranderd. Salman Rushdie ondergaat op dit moment een vergelijkbaar lot.
Dit voorbeeld bestrijkt het Duits/Franse spanningsveld en we beginnen weer een tijdje terug. Het jaar is 842, het jaar van de Straatsburgse eden. De Straatsburgse eden werden gezworen tussen aan de ene kant Karel (Frans) en aan de andere kant Lodewijk (Duits). Zij waren, samen met Lothar, de opvolgers van Karel de Grote. Deze eden bekrachtigen, voor de wederzijdse troepen, de gemeenschappelijke belangen van de betrokkenen en zijn feitelijk gericht tegen de derde, Lothar, die bij deze plechtigheid niet aanwezig was. Taalkundig zijn deze eden van belang omdat zij gelden als de vroegste getuigenis van het bestaan van twee onafhankelijke talen. In het jaar daarop, in 843, wordt het rijk in drieën gedeeld (Verdrag van Verdun). Vanaf die tijd bestaat er een afgebakend gebied waar de Franse cultuur zich ontwikkelt, een ander gebied waar de Duitse cultuur zich ontwikkelt — en iets er tussenin. Dat middenstuk, het rijk van Lothar, is het gebied dat ons interesseert: Francia Media. Het omvat, globaal, Holland, België, Lotharingen, de Elzas, gebieden westelijk van de Rijn, Zwitserland en Noord-Italië.
We hebben hier te maken met de zeer zelfstandige ondernemer, die zich niet door zijn opdrachtgevers laat intimideren, maar daardoor lijf en leven in de waagschaal stelt — met als bittere troost dat zijn werk blijft voortbestaan zodra de samenleving in minder woelige wateren is terechtgekomen. We zullen het in ons dagelijks leven niet zo ver laten komen, maar ik vind het wel een punt van belang: de autoriteit en de macht die van een vertaling uitgaan zodra die vertaling door een gezaghebbend iemand wordt geleverd. Bij de theologische vertaler verwachten wij niet anders dan moeilijkheden, de hele theologische geschiedenis is immers doorgroefd
De vertaler in het staatkundig/politiek spanningsveld
Staatkundig heeft dit middenrijk slechts kort bestaan, zoals wij uit de geschiedenis weten. Al sinds 875 is het opgedeeld tussen Frankrijk en Duitsland. We stoten nu echter op iets heel speciaals. Het feit dat dit gebied noch tot de Franse, noch tot de Duitse cultuur behoort, heeft tot gevolg dat het tot op de dag van vandaag een tussengebied, een tussenrijk, is gebleven en: het Mekka van de vertaalwereld. We denken als concentratiepunten van vertalers aan Brussel, Maastricht, Straatsburg, Luxemburg, Genève. Maar ook aan de gebieden waar de bevolking tweetalig is: België, de Elzas, Lotharingen. Het gevolg van de eden van Straatsburg is dus niet het afschaffen van het vertalen omdat ieder zijn eigen taal zou hebben, maar het afschaffen van de lingua franca. Daarmee gepaard gaat de intense behoefte aan vertalers om communicatie en uitwisseling te bewerkstelligen. Er is één conditio sine qua non voor de terugkeer van het middenrijk in de rol van taal-intermediair. Deze conditie is dat het gebied zwak moet blijven. De macht van de intermediair moet te allen tijde beheersbaar blijven, er mag geen enkele dreiging van uitgaan. In de lange geschiedenis van deze regio is dit steeds weer gebleken. Degene met de minste macht mag als ‘bemiddelaar’ optreden. Dit was zo in het
9
Karolingisch rijk rond 800 — Lothar met zijn lappendeken-middenrijk mocht wel de keizerskroon erven — en ook nu, in de tijd van de Europese Unie, waar de Luxemburger Santer in 1995 tot Voorzitter van de Europese Unie is benoemd (waarbij in het Frans ‘Sans Terre’ een homonym van ‘Santer’ is). Hier moeten we de pijnlijke conclusie trekken dat hetgeen voor de politieke bemiddelaar in dit gebied geldt ook van toepassing is op de taalkundige bemiddelaar. Hij is in feite de bemiddelaar zonder ‘ik’. Der Mann ohne Eigenschaften. De ondergeschikte rol en de zwakte zijn intrinsieke eigenschappen van de bemiddelaar. Verlaten we ook het politieke vlak. Kijken we naar de meer culturele, literaire vertaler. Die houdt zich niet met grootmachten bezig:
De vertaler in de algemeen sociale context Mijn voorbeeld staat in hetzelfde Frans/Duitse verband, maar bestrijkt een andere tijd: Het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw, na de oorlog van 1870, waarin Frankrijk door Duitsland wordt verslagen. De spanningen tussen beide landen zijn groot. Het is echter ook de tijd waarin Wagner en Nietzsche binnen en buiten Duitsland toonaangevend zijn en waarin binnen Frankrijk eveneens de behoefte bestaat het werk van deze mensen te leren kennen. Voor de Fransman is het ‘not done’ om uit het Duits te vertalen. Dus werd de taak door Belgen, Nederlanders en Zwitsers overgenomen. Met als resultaat dat de vertalingen in Frankrijk werden verguisd. Niet omdat het vertalingen uit het Duits waren, maar omdat het Frans geen Parijs Frans was. Dit verhinderde echter niet dat, dankzij deze vertalingen, Wagner en Nietzsche in Frankrijk ingang vonden. Er was in Parijs zelfs de Revue wagnérienne. In tweede instantie zijn de teksten van Wagner door Fransen hervertaald, en het ‘aristocratische’ gedachtengoed van Nietzsche werd uiteindelijk eveneens door volwaardige Fransen vertaald. Dit voorbeeld is zeer duidelijk. De ‘populistische’, ‘vulgaire’ Belgische, Nederlandse, Zwitserse, Elzassische vertalers hebben — ook al zijn ze cultuurvormend geweest — nooit eer van hun werk gehad en hebben nooit de hoge status gekregen die de ‘echte’ cultuurminnende Fransman te beurt viel. Het was ook niet nodig. Het ging om buitenlanders die de Franse cultuur niet begrepen. De situatie komt ons bekend voor.
10
We verlaten haastig dit wespennest om ons op serenere gebieden te richten:
Vertalers in de beeldende kunst De controversen zijn minder prominent — net zoals op echt wetenschappelijke terreinen — en met veel plezier stappen we dus de wereld van vorm en kleur binnen. Laten we meteen naar Rembrandt gaan. We kennen het beeld van Mozes, met de aanzet van hoorntjes op het voorhoofd, verdoezeld door wat plukjes haar. Wat hebben Rembrandt en zijn vele voorgangers hierbij gedacht? ‘Einem Mann Hörner aufsetzen’ — hem bedriegen — zal niet de achtergrond zijn geweest. Ook een eventuele associatie met de duivel is niet op zijn plaats. Het beeld van Mozes met hoorntjes ligt zonder verdere uitleg verankerd in het toenmalige gedach tengoed. Geen van de schilders uit die tijd zal twijfel hebben geuit. Het Mozesbeeld met de hoorntjes berust echter in eerste instantie op een ordinaire vertaalfout. Een van de kerkvaders, Hiëronymus (rond 347-420), maakte een vergissing door het Hebreeuwse woord ‘stralend’ te vertalen met ‘gehoornd’ (een andere bron spreekt van een overschrijffout: de schrijver schreef ‘cornatus’ in plaats van ‘coronatus’). En zie daar: wereldwijd wordt deze overschrijf- of vertaalfout onverbloemd tot uitdrukking gebracht. Hier dus eindelijk een vrolijker noot: de vertaler wordt serieus genomen, en zelfs deze grove misser heeft niet kunnen verhinderen dat de macht van het vertaalde woord lange eeuwen zijn echo heeft gevonden in grootse kunstwerken, van 500 tot Rembrandt.
Vertalen in de volkskunst Een voorbeeld uit onze sprookjes is niet minder opmerkelijk. Het verhaal van Assepoester verbinden wij zonder enige kritische aanvechting met het glazen muiltje. Een glazen schoeisel — prachtig! Fakirs die op glas lopen laten ons huiveren, maar een schone maagd in glazen schoenen waar zij de hele avond op danst, vinden wij alleszins aannemelijk. In onze contreien wekt de situatie geen enkele twijfel. Maar nu de alledaagse, laag bij de grondse verklaring: ook het glazen muiltje is een banale schrijffout. In de ‘Contes de Perrault’, waar het verhaal van Assepoester uit voortkomt, wordt gesproken over ‘pantoufles de verre’. Bedoeld zijn echter ‘pantoufles de vair’. En ‘vair’ betekent niets minder dan een soort eekhoorntjesbont, een dure bontsoort. In de laatste uitgave van Le Petit Robert staat dan ook letterlijk als omschrijving van ‘vair’: “fourrure de petit-gris. La pantoufle de vair (ou de verre, selon Perrault), dans le conte de Cendrillon”. (Dit verhaal werd mij naar
aanleiding van het Rembrandt-voorbeeld verteld. Tot dan leefde ik ook in de pijnlijke wereld van het glazen muiltje. Elizabeth Daverman en Béatrice Râtel hielpen mij uit de droom.)
Conclusie Deze voorbeelden en anekdotes stralen uit dat vertalen communicatie mogelijk maakt, interculturele uitwisseling bevordert en grote delen van de samenleving bepaalt. Zij verduidelijken enige facetten van onze eigenschappen als vertalers. Ik noem er enkele. De vertaler voert een wankel bestaan op de scheidslijn tussen machtige heren/groot heden. Het sociale, wetenschappelijke en religieuze engagement dat hij ontwikkelt kan gemakkelijk tegen hem worden uitgespeeld, omdat hij veelal aan de lagere en zwakkere kant zit, in ieder geval slechts zelden helemaal bij de gevestigde orde hoort. Het is geen toeval dat een grote meerderheid van vertalers ‘door omstandigheden’ in het vak is gerold: door tweetalige ouders te hebben, door op te groeien in een omgeving waar een andere taal wordt gesproken, door emotionele banden te hebben met iemand uit een anderstalige achtergrond. Deze toestand heeft tot gevolg dat de geringste sociale, economische, politieke, geografische verandering zijn weerslag heeft op het vak. Als de EU morgen besluit dat voortaan alleen Engels de voertaal wordt, zijn de vertalers machteloos. Wat blijft er tegen deze achtergrond over voor de VZV?
Alles: in de tijd waarin wij nu leven, voert communicatie, dus vertalen, de boventoon. Vertalen vindt plaats op elk denkbaar niveau. Met als gevolg een uiterst complex patroon. Het is moeilijk het kaf van het koren te scheiden en het gevaar om in de maalstroom onder te gaan, is groot. Hoe onoverzichtelijker de samenleving op dit punt is, des te groter ook het belang van de vertaler als bemiddelaar tussen culturen, als cultuurintermediair. Er stuift, aangewakkerd door de technische mogelijkheden, van alles voorbij, beunen en hazen spelen kiekeboe en vermenigvuldigen zich voortvarend. Het is essentieel dat in deze — naar alle kanten open — ontwikkelingen een categorie professionele, overtuigde en geëngageerde vertalers bestaat, vertalers die zeker zijn van hun gewicht, die integer zijn en als norm en voorbeeld fungeren. Deze status wordt hun niet verleend door een overheid of door een certificaat. Integendeel: cultuur, kunst en wetenschap ontstaan veelal ondanks de overheid, de regels, het gevestigd patroon. Vertalers verkrijgen hun status door hun kennis en ervaring. Vooral in de ‘Umbruchsituation’ van nu bestaat grote behoeft aan VZV-vertalers die als zodanig herkenbaar zijn. Wij moeten ervoor waken dat wij ons laten meesleuren in de zompen van het laagbijdegrondse. Wij werken in het besef dat vertalen een grenzeloze waarde heeft zolang er sprake is van een geschakeerde cultuur en samenleving. Ilse Hesper, 14 april 2000 (De voorbeelden heb ik in de loop van de tijd verzameld, zij zijn niet gedocumenteerd. Voor het verhaal van het ‘tussenrijk’ en de verhouding tussen Frankrijk en Duitsland
Beurs Nederlandse Taalunie Twintig jaar geleden werd de Nederlandse Taalunie opgericht, een intergouvernementele organisatie die bij verdrag tussen Nederland en België is ingesteld om de integratie van Nederland en Vlaanderen op het gebied van taal en letteren te bevorderen. Dit feit was de aanleiding tot het organiseren van een informatiebeurs Nederlands die begin mei in Gent heeft plaatsgevonden.De VZV was op deze beurs aanwezig, als onderdeel van MetaCom, dat met een eigen stand was vertegenwoordigd.
Opzet De beurs was bedoeld voor allen die professioneel met taal te maken hebben, dus docenten, taalkundigen, tekstschrijvers, redacteuren en, uiteraard, vertalers. De exposanten bestreken een breed veld en vertegenwoordigden verschillende invalshoeken: uitgeverijen, softwarebedrijven,
leveranciers van taal- en spraaktechnologie en vele andere. Al met al een bonte verscheidenheid van aanbieders en afnemers op alle gebieden van de Nederlandse taal. Tijdens de drie dagen dat de beurs duurde, werd er ook een congres gehouden.
Jammer De brede waaier van mogelijkheden die werd geboden om informatie over het Nederlands als moedertaal of als tweede taal uit te wisselen, bleef ingeklapt. Het publiek, een bepalende factor, liet het afweten. Voor VZV of MetaCom is het onmogelijk om een of meer oorzaken aan te wijzen. Dat is voor ons ook niet van belang, maar we hebben wel de indruk van een gemiste kans. Het Nederlandse taalgebied is klein, maar van een boeiende verscheidenheid, en het is verbluffend te zien wat er op dit gebied wordt ondernomen en onderzocht. heb ik uitvoerig geput uit enkele artikelen van Anthony Prym, te vinden op Internet).
11
MetaCom — profielschets De SNEVT (Stichting Nationale Examens Vertalers en Tolken) heeft MetaCom in 1999 verzocht een profielschets voor vertalers op te stellen. Deze profielschets zou als achtergrond kunnen dienen bij het vaststellen van exameneisen die beter op de eisen van de markt — zelfstandig of niet — aansluiten. De MetaCom heeft daartoe een Commissie Profielschets ingesteld, die in september 1999 een concept heeft voorgelegd. Na grondige bewerking door de ledenorganisaties van de MetaCom is nu een zeer algemeen geformuleerde profielschets aangenomen. De tekst is minimaal, maar het is een eerste opzet die in een later stadium nader uitgewerkt kan worden.
Profiel van een beginnend vertaler Het hierna volgend, door MetaCom opgestelde, profiel van de vertaler geeft een beschrijving van de vereiste minimumvaardigheden van iemand die zich voor het eerst als vertaler op de markt begeeft. 1.
Samenvatting
actuele terminologische kennis beschikt en deze ook correct kan gebruiken. 2.2.
Taalvaardigheden
De vertaler dient de ter vertaling aangenomen teksten te kunnen begrijpen, zodat hij in staat is deze in equivalente bewoordingen om te zetten in de doeltaal. Correct gebruik van spelling, grammatica, interpunctie, woordenschat en stijl van de doeltaal zijn vereist, wat kan betekenen dat de vertaling correcter is dan de brontekst. De lezer mag niet worden gestoord door het feit dat het een vertaling is, tenzij dit voor een juist begrip van de tekst nodig is. De vertaler moet in de doeltaal kunnen overbrengen wat de auteur in de brontaal heeft geschreven. De tekstanalyse krijgt daarbij gestalte in de doeltaal. Dit betekent ook dat een vertaler diverse schrijfstijlen en vertaalstrategieën moet kunnen hanteren, afhankelijk van het gebruiksdoel van de vertaling en de doelgroep. Officiële documenten, beëdigde vertalingen en wervende teksten vereisen elk een andere aanpak.
4. attitude.
De vertaler moet niet alleen een grondig begrip van de brontekst hebben, maar ook een analyse kunnen maken van de stijl waarin het te vertalen stuk is geschreven. Daarbij behoort hij redelijk te kunnen beoordelen waarom de auteur een bepaald woord of een bepaalde uitdrukking gekozen heeft en hoe die term of uitdrukking goed kan worden weergegeven in de doeltaal. Hiervoor is niet alleen een grondig begrip van beide talen noodzakelijk, maar ook inzicht in beide samenlevingen met hun gebruiken, gewoonten, taboes, gebeurtenissen, politiek, recht, literatuur enz. en kennis van personen die hierop hun stempel drukken.
Deze punten worden hieronder toegelicht.
2.3.
2.1.
Hulpmiddelen
Ten aanzien van de minimale vaardigheden die een beginnend vertaler dient te hebben, worden vier categorieën onderscheiden: 1. algemene ontwikkeling, 2. vaardigheid in de brontaal en de doeltaal, 3. vaardigheden met betrekking tot - hulpmiddelen, - zakelijke aspecten, - samenwerken met collega’s;
Algemene ontwikkeling
De vertaler krijgt met veel verschillende onderwerpen te maken en moet daarom beschikken over een algemene ontwikkeling die hoger ligt dan het gemiddelde niveau van een beginnend HBO-er. Artikelen uit willekeurige kranten in de bron- en doeltaal dient een vertaler moeiteloos te kunnen begrijpen. Een vertaler die gespecialiseerd werk verricht, moet ook toegang hebben tot vakinformatie op dit gebied, zodat hij over
12
Overige vaardigheden
Een vertaler is bekend met de (elektronische) productie- en communicatiemiddelen die hem op enig moment ten dienste staan, is in staat deze naar behoren te gebruiken en houdt zich op de hoogte van de ontwikkelingen op dit gebied. Hij heeft de beschik king over een (algemene en vakgerichte) bibliotheek, al dan niet in elektronische vorm. Hij kent het belang van het natrekken van informatie.
Zakelijk inzicht en zakelijk handelen (specifiek voor de zelfstandige vertaler)
vereniging of bevordert op welke andere wijze dan ook het opzetten van zijn netwerk.
De zelfstandige vertaler is bekend met de zakelijke en rechtspositionele kanten van het beroep, zoals het hanteren van algemene voorwaarden en het voeren van een boekhouding, en hij kent zijn fiscale verplich tingen. De vertaler kent de argumenten waarop bedrijfseconomisch verantwoorde tarieven zijn gebaseerd, heeft inzicht in zijn financiële positie en kan de relatie gewerkte uren/opbrengsten beoordelen. Voorzover de aard van zijn bezigheden en/of klantenkring dit vereist, is een professioneel werkende zelfstandige vertaler via moderne communicatiemiddelen bereikbaar.
2.4.
Samenwerking met collega's Netwerken is een belangrijk element van het vertaalvak. De vertaler onderhoudt contacten met collega’s, hij wisselt met hen ideeën en informatie uit, sluit zich aan bij een beroeps-
Attitude
Een vertaler staat open voor suggesties en opbouwende kritiek van collega’s, opdrachtgevers en anderen. Hij heeft een kritische houding ten opzichte van zichzelf en neemt bij voorkeur geen werk aan waartoe hij zich niet volkomen in staat acht, tenzij hij een beroep kan doen op een ervaren collega. De zelfstandige vertaler onderkent het belang van goede zakelijke contacten met collega’s, opdrachtgevers en eventueel eindgebruikers. Om tot een basis van wederzijds vertrouwen te komen, zal de vertaler jegens opdrachtgevers uitsluitend die verwachtingen wekken waaraan hij daadwerkelijk zal kunnen voldoen. De vertaler dient een zodanig product te leveren dat hij er zonder aarzelen zijn naam onder wil zetten en dat de opdrachtgever tevreden is.
Van Dale woordenboek Nederlands–Frans Een bespreking van het nieuwe Van Dale woordenboek Nederlands–Frans, derde druk, 2000
Vooraf Het bespreken van een nieuw woordenboek blijft in grote mate beperkt tot het geven van een persoonlijke indruk. De individuele gebruiker kan slechts een onvolledige bijdrage leveren, ook al is hij vertaler met een grote behoefte om steeds het juiste woord en de juiste nuance te vinden. Waar liggen de omissies, wat zijn aperte fouten, welke gebieden worden beter en welke slechter belicht? De antwoorden kunnen pas na verloop van tijd worden gegeven. Deze bespreking is daardoor per definitie onvolledig, eenzijdig en kleinschalig.
Vergelijking met andere woordenboeken In mijn vertaalpraktijk maak ik veel gebruik van algemene Engels–Franse (Collins–Robert) en Duits–Franse (Der Kleine Muret–Sanders) woordenboeken. De Van Dale Nederlands–Frans kan in elk opzicht een vergelijking met deze standaardwerken glansrijk doorstaan. De Van Dale geeft een groot aantal betekenissen bij een woord en het grote aantal voorbeelden en zinsneden vereenvoudigt de keuze van het juiste woord.
Algemene opzet Naast het strikte woordenboekgedeelte bevat de Van Dale een lijst van werkwoordsvervoegingen (zoals ook in de vorige uitgave), maar daarnaast ook een hele serie zakenbrieven, in het Nederlands en Frans. De spreekwoorden zijn nu in het algemene gedeelte geïntegreerd, hetgeen overzichtelijker is.
Pragmatische benadering De benadering is in tenminste twee opzichten pragmatisch. Enerzijds wordt in het geval van een niet te vertalen term een redelijke omschrijving gegeven, anderzijds wordt rekening gehouden met het vaak zeer slordige taalgebruik van de Nederlander en worden vertalingen gegeven die zich niet altijd tot de precieze definitie beperken. Voor de purist een doorn in het oog, mag ik aannemen, maar voor de professionele vertaler vaak een uitkomst. Voorbeeld: ziekteverzekering, ziektekosten verzekering en zorgverzekering worden alle met “assurance maladie” vertaald. Dit lijkt op het eerste gezicht een slordigheid, maar uit de teksten die ik over dit onderwerp vertaal, blijkt heel duidelijk dat steeds hetzelfde wordt bedoeld. In de vorige uitgave, van 1991, heeft ook Van Dale nog aparte vertalingen. Ziektekostenverzekering wordt daar vertaald met “assurance soins de santé”.
13
Omissies In de korte tijd die mij ter kennismaking met de Van Dale ter beschikking stond heb ik, bij het gebruik voor een concrete vertaalopdracht, enkele woorden en betekenissen gemist, zoals: aanbieders van zorg, bezwaar aantekenen tegen een beslissing (niet het formele émettre des réserves, noch het strikte envoyer une réclamation, maar het meer dagelijkse: ne pas être d'accord); hulpmiddel (in de zin van genees- en hulpmiddelen); oordeelsvorming, sociale redzaamheid, ruimteverdeling (hier zou agencement toegevoegd moeten worden; smoelenboek (dit woord zou ik zeker niet in elk woordenboek verwachten, maar gezien het grote aantal slang-woorden dat wel is opgenomen, zou dit woord niet hebben misstaan); zorgaanspraak, zorgverlener (prestataire de soins).
Fouten Waar gehakt wordt vallen spaanders, en het boek bevat dus ook enkele onjuiste vertalingen. Een slopende ziekte is geen “maladie foudroyante”, een slepende ziekte geen “maladie chronique”. Een dagbehandeling slaat volgens mij vooral op het verblijf, dagelijks of enkele dagen per week, in een verpleeginrichting. Het gaat niet om een eendaagse behandeling (“traitement d'un jour”). Er zijn zonder twijfel nog vele andere voorbeelden te noemen — maar zij doen niet ter zake. Belangrijk is dat het aantal door mij geconstateerde fouten gering is en dat deze nauwelijks gewicht in de schaal leggen.
Slang
beweert nergens op slaat en daarvoor toevallig in de Van Dale heeft gevonden hoe dat in goed Nederlands heet. Het contract dat deze Fransman voor ogen stond, komt dan nooit meer van de grond. Voor ‘oprotpremie’ geldt hetzelfde. De “prime de départ anticipé” is een puur administratieve term, ver verwijderd van het Nederlandse ‘oprotten’.
Nieuw toegevoegde woorden In de nieuwe editie is duidelijk veel zorg besteed aan het toevoegen van nieuwe woorden en begrippen die in de laatste jaren zijn ontstaan. De vertalingen zijn over het algemeen verhelderend. In de eerste plaats zijn er de termen die met nieuwe technische ontwikkelingen samenhangen: helpdesk (“service d'assistance téléphonique, Hot Line”), webmaster (“administrateur de site/serveur”). Op dit gebied zijn uiteraard hele rissen nieuwe woorden toegevoegd. Nieuwe termen zijn echter ook te vinden op andere gebieden. Enkele voorbeelden: dakloze: tot voor kort kenden we alleen de “sans-abri”, maar tegenwoordig is de in Frankrijk gebruikte term: SDF (“sans domicile fixe”), zoals die inderdaad ook in de nieuwe editie is vermeld; herintreder: “homme (ou femme) qui reprend le travail après une interruption de carrière”; RSI: “LATR (lésion attribuable au travail répétitif”; (het) thuiswerken: “le télétravail”.
Anglicismen, Germanismen De Van Dale is verre van puristisch, dus vinden we veel Engelse termen met hun Franse equivalent, maar ook Duitse termen zijn meer dan verwacht aanwezig, zoals: rücksichtslos, überhaupt, übermensch, über-Ich, weltschmerz, enz.
Zoals ik al opmerkte, is schuttingtaal stevig vertegenwoordigd. Mooi natuurlijk in onze vrije samenleving die zo vele taboes doorbreekt, maar juist deze vertalingen vragen om een zeer zorgvuldige afweging van de mate van vulgariteit. Tenslotte worden woordenboeken door mensen gebruikt die zich buiten hun eigen taalbereik willen uiten, en daar mogen zij geen grote flaters slaan.
Conclusie
‘Iemand voor lul zetten’ is iets anders dan “se foutre de la gueule de qqn”, en de uitdrukking ‘dat slaat als een lul op een drumstel’ was mij onbekend tot ik hem in de vorige uitgave tegenkwam.
De nieuwe Van Dale Nederlands–Frans bouwt voort op de voorgaande edities, maar heeft een hoge toegevoegde waarde doordat vele eigentijdse ontwikkelingen in de woordenschat worden geïntegreerd.
Uiteraard kan hier tegenin worden gebracht dat ik mij in andere kringen beweeg, maar dat lijkt maar zo. De gegeven vertaling luidt: “cela arrive comme un cheveu sur la soupe” en dat is zeker salonfähig. Stel je dus een keurige Fransman voor die bij een receptie wil zeggen dat hetgeen zijn gesprekspartner
Ilse Hesper
14
Als je het eenmaal weet, spaart dat weer een ander woordenboek uit.
(Dit artikel is in eerste instantie geschreven voor de Linguaan, het verenigingsblad van de NVTV (Nederlandse Vereniging van Tolken en Vertalers)
De nieuwe VZV-folder Het lustrum van de vereniging was aanleiding een nieuwe folder te ontwerpen. Deze folder is feestelijk uitgereikt en naar de reacties te oordelen, viel hij bij de leden in de smaak.
Eind goed, al goed, maar het was wel een weg ‘per aspera ad astra’. Daarover heeft Béatrice Râtel een lied geschreven en vertolkt, op de melodie van het Italiaanse revolutionaire lied ‘O bella ciao’:
Het folderlied Een nieuwe folder, die zou er komen O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Een nieuwe folder, die zou er komen En het liefst op 14 april Het werd: uitbesteden, dat leek het beste O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Het werd: uitbesteden, dat leek het beste, Maar niet het gemakkelijkste Het eerste concept, viel een beetje tegen O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Het eerste concept, viel een beetje tegen Maar daar wisten wij wat op Een ander kleurtje, ander motiefje O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Een andere kleurtje, ander motiefje En een zelf geschreven tekst De ene wil rood, de ander blauw O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao De ene Univers, de ander New Times Roman Een woordje hier en een woordje daar Na wikken en wegen, ieder z’n mening geven O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Na wikken en wegen, ieder z’n mening geven Kreeg de meerderheid gelijk Het kind is geboren en wij opgetogen O bella ciao, o bella ciao, o bella ciao, ciao ciao Het kind is geboren en wij opgetogen De VZV folder mag er zijn
Vertalers Engels–Nederlands gezocht.
OPROEP
Even een gat in je studie? Uitgeverij Bohn Stafleu Van Loghum te Houten zoekt studenten die (delen van) Engelse medische studieboeken in het Nederlands willen vertalen. Wij vragen een goede beheersing van het Nederlands en Engels, enige jaren medicijnenstudie achter de rug, beschikken over een PC. Wat wij bieden? Vraag inlichtingen bij Peter Gijsbers, tel. 030-6385723, e-mail:
[email protected]. Verschenen in: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 2000 april 3(2) Zouden ze bij de opleiding tot basisarts ook aankomend medisch vertalers als assistent gebruiken? Ingezonden door Réchel Buitenrust Hettema
15
Een kunstdeskundige aan het hoofd van een commando-eenheid? (Veronica-gids)
De taalvaardigheden van de Delftse student staan blijkbaar niet voor niets laag aangeschreven:
Deze leverancier heeft blijkbaar weinig vertrouwen in de prestaties van zijn producten:
Het Bulletin is een periodieke uitgave van de Vereniging Zelfstandige Vertalers. Zie voor meer informatie over de VZV ook de webstek: http://www.degeus.com/vzv
Het bestuur van de VZV bestaat uit: Ilse Hesper, voorzitter Marcus de Geus, secretaris Béatrice Râtel, penningmeester Myrna Dop, lid — toelatingen Harold Alexander, lid
16
Adreswijzigingen en algemene correspondentie: VZV Braamkamp 551 7206 JC Zutphen Tel.: 0575 571420 / Fax : 0575 529544
[email protected] Kopij voor het Bulletin: VZV-Bulletin Voorstraat 70 2611 JS Delft Tel: 015 2190888 / Fax: 015 2190482
[email protected]
