BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE

BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE Beschermd dorpsgezicht

Holwerd

Adema Architecten Adema Architecten

1

colofon Opdrachtgever: Projectleiding: Projectbegeleidingsgroep:

Uitvoering: Veldwerk:

Samenstelling: Uitgave:

Gemeente Dongeradeel E. Dijkstra (gem. Dongeradeel) W.T. Steneker (provincie Fryslân) D. van WeezelErrens (provincie Fryslân) J. van der Hout (gemeente Dongeradeel) M. Post (gemeente Dongeradeel) A. Reinstra (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) S. van Seijen (Adema Architecten) C. Thé (Adema Architecten) R. de Vries J. Schiphof (schiphof bouwhistorie) C. van Wieren (burovanwieren) S. van Seijen Gemeente Dongeradeel, juli 2012 FB

Adema Architecten

2

inhoud Inleiding

kader het onderzoek invulling begrenzing leeswijzer Samenvatting Werkwijze selectie archieven veldwerk waardering renovaties structuur resultaten Resultaten situering tov belendingen hoofdvorm/bouwvolume gevels Interieurs/indeling Kelders Bijzondere elementen Kappen Aanbevelingen Literatuur en afbeeldingen Bijlagen: 1 Reductiekaart 2 Voorbeelden waarderingen 3 Waarderingskaart 4 voorbeelden buiten beschermd gezicht

5

7 9

15

23 27 29

FB

Adema Architecten

3

Begrenzing onderzoeksgebied (luchtfoto 2011)

Atlas Schotanus, 1718

Atlas Eekhoff, 1850

Kadastrale minuut, 1832

Adema Architecten

4

inleiding Kader De gemeente Dongeradeel heeft het project ‘Experiment Duurzame Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel’ opgestart om aantrekkelijke woonmilieus in en rond de vier beschermde dorpsgezichten (Holwerd, Moddergat, Metslawier en Ee) in stand te houden en te versterken. In eerste instantie door de kwaliteiten en kansen in beeld te brengen en vervolgens samen met het dorp hier vorm aan te geven. Via drie onderzoeken worden op verschillende niveaus de karakteristieken en de kracht van de dorpen en de bewoners gezocht. Het onderzoek In dit rapport wordt het derde onderdeel van het onderzoek de Bouwhistorische Inventarisatie (of bouwhistorische verkenning BV) behandeld. Daarvoor zijn alle bestaande panden binnen de grenzen van het beschermde dorpsgezicht onderzocht op de historische waarden van in- en exterieur. Hoe oud is een pand, welke bouwgeschiedenis laat het zien, en wat is de waarde voor het dorpsbeeld. Deze kennis helpt de eigenaren en de beleidsmakers de kwaliteiten in beeld te krijgen, en is van belang voor de toekomstvisie van het dorp. Invulling De gemeente heeft Adema Architecten in Dokkum gevraagd de inventarisatie in te vullen. In overleg met de Provincie Fryslân en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is een model ontwikkeld voor selectie en opname van de panden, en samen met de gemeentelijke afdelingen is bepaald in welke vorm de uitkomsten beschikbaar moeten komen. Uiteindelijk is ervoor gekozen niet alleen de bouwhistorische waarden te inventariseren, maar ook de waarden die betrekking hebben op de gebruiksgeschiedenis, de plek in het dorp, de ontwerpkwaliteiten ed.

Begrenzing In dit rapport staat het dorp Holwerd centraal. Het onderzoek beperkt zich tot het gebied binnen de grens van het beschermde dorpsgezicht. Die grens volgt in grote lijnen de verhoging van de kerkterp en de handelsterp. Holwerd was in de 16e eeuw al een fors dorp, en dat is aan de huidige bebouwingsdichtheid en de omvang van de kern nog steeds te zien. De samenhang met de omliggende delen van het dorp moet in het kader van het totale project ook worden meegenomen. Ook buiten het beschermde deel staat immers historisch waardevolle bebouwing (met name het buurtje tussen de Beijertstrjitte en de Pollewei) die een integraal onderdeel vormen van de historische kern van Holwerd (zie ook bijlage 4). In de door de RCE opgestelde CV is die samenhang overigens al aangegeven. Leeswijzer Na de inleiding volgt eerst een samenvatting van het onderzoek en de resultaten. Vervolgens wordt de werkwijze uit de doeken gedaan, waarna de resultaten worden toegelicht. Aanbevelingen en aandachtspunten zijn aangegeven, en na de litteratuur en archiefbronnen volgen een aantal bijlagen in de vorm van kaartmateriaal en een toelichting op hoe de waardestellingen tot stand zijn gekomen.

Adema Architecten

5

Waardenkaart Holwerd Blauwe lijn: -Grens beschermd dorpsgezicht Zwart: - rijksmonumenten Rood: -Panden met bouw- en/of Architectuurhistorische waarde Geel: -Panden met ensemblewaarde Grijs: - panden zonder bovengenoemde waarden

Adema Architecten

6

Samenvatting In opdracht van de gemeente Dongeradeel heeft Adema Architecten uit Dokkum de hier besproken Bouwhistorische Inventarisatie uitgevoerd. De afdeling Romte van de Provincie Fryslân en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed hebben het project inhoudelijk ondersteund. Het veldwerk in de dorpen is uitgevoerd door drie jonge Friese bouwhistorici, en de verwerking van de data is in handen van de gemeente Dongeradeel. Binnen de grens van het beschermde dorpsgezicht zijn alle panden aan een onderzoek onderworpen en gewaardeerd volgens de landelijke richtlijn bouwhistorisch onderzoek. Via een reductiekaart is een selectie gemaakt van panden die grondig zijn bekeken. De structuren zijn nog grotendeels intact bij de volgende straten: - Hegebuorren en Foarstrjitte als oude hoofdassen met aaneengesloten meestal eenlaagse bebouwing. - Stasjonswei en Fiskwei met vaak grote vrijstaande bouwvolumes in een open structuur aan de rand van de kern. - Radiostrjitte, Hemmingawei en Stelwagenreed als secundaire straatjes. - Van Aylvawal als oude havenstraat nog met aaneengesloten bebouwing, maar zonder haven. - Pôlewei, It Keechje, Ljouwerterdyk en Tjerkestrjitte als zogenaamde overgangsstraten van aaneengesloten bebouwing naar een meer open structuur aan de rand van het dorp. De Waling Dykstrastrjitte, Klokstrjitte, Keningstrjitte en De Blomsteech zijn straten waar de oude structuren nog wel herkenbaar zijn, maar verstoord zijn door sloop. Hierdoor zijn gaten ontstaan in van oorsprong meest gesloten rooilijnen. Bij De Terp en Kijdykje is dit ook het geval, maar is dit minder storend omdat de open structuur wel past bij de rand van het dorp. Het overgrote deel van de verkende panden zijn eenlaagse panden met een rechthoekige plattegrond, waarvan de oorspronkelijke hoofdvorm vaak nog aanwezig is. Langs de meeste straten staan dwarspanden, alleen aan de WalingDykstrastrjitte – Klokstrjitte staan overwegend langspanden. De bebouwing is in de meeste gevallen overdekt met een zadeldak of schilddak, en er staan weinig topgevels in de straatgevelwanden (terwijl die er vroeger wel talrijk zijn geweest). De meeste huizen hebben een achttiende-eeuws casco, maar vaak is de voorgevel vernieuwd in de negentiende eeuw. De oudste gevonden onderdelen zijn een peerkraalsleutelstuk (hegebuorren 19) en een restant van een middeleeuwse kelder (Stasjonswei 17/19). Twee van de onderzochte jugendstilpanden zijn nog gaaf (Bosma’s Plein 6 en Foarstrjitte 22).

In de kern van Holwerd is opvallend weinig groen aanwezig en is de inrichting van de openbare ruimte zeer sober uitgevoerd. Hiernaast en in bijlage 3 is de met de gemeente ontwikkelde Waardenkaart weergegeven. Hierin zijn een tweetal voor bebouwing belangrijke waarden aangegeven (bouwhistorie en architectuurhistorie), samen met de panden die voor de samenhang van het dorp van belang zijn. De gemeente is bezig met het toegankelijk maken van de verzamelde data en overige archiefgegevens voor bewoners en gebruikers.

Adema Architecten

7

Reductiekaart Holwerd

De bouwvlakken van voor 1832 zijn rood aangegeven, en de panden die tussen 1832 en 1887 zijn gebouwd in het blauw. De grijze panden zijn na 1887 gebouwd. Zwart met een gele stip zijn de aangewezen Rijksmonumenten, en een rode stip hebben de panden die in het Monumenten Inventarisatie-project rond 1990 zijn geselecteerd. De panden met een zwarte stip zijn recent grotendeels opnieuw gebouwd, al dan niet met gebruik van de oorspronkelijke bouwmaterialen. Het roze vlak geeft de buurt Beijertstrjitte-Pollewei aan, die qua bebouwing en stegenstructuur integraal onderdeel van de kern is. Zij is echter buiten het beschermde gezicht gehouden.

Adema Architecten

8

Werkwijze Selectie

In verband met de beschikbare tijd is er een voorselectie gemaakt van panden die moesten worden verkend. Allereerst is bepaald dat rijksmonumenten niet worden meegenomen, omdat deze al een eigen procedure kennen bij plannen tot verandering. Vervolgens zijn de nauwkeurige kadastrale kaarten van 1832 en 1887 vergeleken met de huidige, zodat duidelijk werd welke in die periodes al bebouwd waren. In overleg met de provincie zijn daar de panden uit de periode 1850-1940 aan toegevoegd die geselecteerd zijn in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP: Tot 1990 stonden op de rijksmonumentenlijst alleen panden van voor 1850, en het MIP is de landelijke inventarisatie van panden uit de periode 1850-1940 , die resulteerde in een lijst van potentiële monumenten). Deze vergelijking resulteerde in een zogenaamde Reductiekaart (hiernaast en bijlage 1). Alle ingekleurde panden op deze kaart binnen de grens van het beschermde gezicht zijn geselecteerd voor een uitgebreide bouwhistorische verkenning.

Archieven

Van deze panden zijn vervolgens in het gemeentelijk archief de bouwdossiers bekeken: vanaf ca 1900 is de bouwgeschiedenis van de panden te volgen, en waar mogelijk zijn de bijbehorende tekeningen verzameld. Ter ondersteuning van het veldonderzoek is daarnaast van de geselecteerde panden zoveel mogelijk archiefmateriaal gezocht. Daarbij is dankbaar gebruik gemaakt van de twee belangrijkste overzichtswerken op monumentengebied van Herma M. van den Berg en Ronald Stenvert e.a.. Veel beeldmateriaal en kaarten zijn van de diverse internetsite’s gehaald, waarbij vooral die van Tresoar (tresoar.nl) veel foto’s en (topografische) kaarten bevat. Een rehabilitatie zoals in met name de beschermde dorpsgezichten in voormalig Oost-Dongeradeel, is in Holwerd door de toenmalige politieke situatie achterwege gebleven. De gemeenteraad van West-Dongeradeel zag geen noodzaak tot ingrijpen in de kern van Holwerd. In de jaren ‘50 werd wel in vervangende nieuwbouw voorzien in onder andere de Fonteinstrjitte. tresoar

Adema Architecten

9

Woningverbetering, 1935-1970 Uiterst links: Foarstjitte 2, 1936, CW vd Hoop: verbouw helft van de woning tot werkplaats en winkel, en daaronder het huidige gevelbeeld. Links boven: Blomsteech 2, 1972, dhr Drawer: toilet in gang vm doopsgezinde woningkje en dichtzetten vm toegangsdeur. Links en onder: De Terp 4, 1960: Dhr H. v. Dunen: toilet in vm stal, verwijderen bedsteden en uitbreiding slapen op verdieping.

google

Adema Architecten

10

Woningverbetering 1930-1970

Er is een prachtig propagandafilmpje uit1952 van de nieuwbouw aan de Fonteinstrjitte, waarbij beelden zijn gemaakt van de slechte woonomstandigheden in twee rug-aan-rug woonkasernes aan de Beijertstrjitte en de Fiskwei (op de kaart van 1887 al aanwezig maar rond 1955 gesloopt), en de houten keten waarin tijdelijk werd gewoond. In het kader van de verbetering van de woonomstandigheden zijn veel interieurs ingrijpend aangepast. In het tekeningenarchief van de gemeente zijn een groot aantal aanvragen voor nieuwe toiletten en het verwijderen van de bedsteden terug te vinden. Een ander opvallend fenomeen bij de aanvragen is het aanbrengen van winkelpuien in (vm) woningen en de uitbreiding van het winkelaanbod in ongeveer dezelfde periode.

Dorpsherstel Holwerd 1984-1993

Opgericht om in Dokkum verpauperde panden op te knappen, slaat Stads- en dorpsherstel Dongeradeel in de 80er jaren zijn vleugels ook uit naar Holwerd. Onder hun verantwoordelijkheid zijn tussen 1984 en 1993 een twaalftal woningen hersteld (Klokstrjitte 2, 9, 11, 13, Hegebuorren 1-3, 11, 19, Tsjerkestrjitte 3, Foarstrjitte 7, 15 en Ljouwerterdyk 23). Midden 90’er jaren is deze stichting opgeheven.

Veldwerk

Holwerd is door bouwhistoricus Reitse de Vries bekeken en beschreven. De lijst van te onderzoeken panden is in maart en april 2012 door hem aan onderzoek onderworpen. De gevels en kappen zijn kritisch bekeken en beschreven, en waar mogelijk ook de interieurs. Bovendien is van alle panden een fotoreportage gemaakt. De Vries heeft bovendien de basis aangeleverd van de omschrijvingen in het hoofdstuk resultaten.

Waardering

De panden van de lijst zijn door hem beoordeeld op de vijf waarden uit de landelijke richtlijnen voor bouwhistorisch onderzoek. De resterende panden zijn op één onderdeel gewaardeerd: de architectuurhistorische waarde. Zo is voor het beschermde gebied een totaalbeeld van alle panden gevormd. In bijlage 2 zijn de verschillende waarden aan de hand van voorbeelden verduidelijkt.

Adema Architecten

11

Links de rug-aan-rug woningen aan de Fiskwei op de kadastrale kaart uit 1887 en rond1950.

Links beelden van interieur en gevel rond1950 (GVH).

Rechts het blokje aan de Beijertstraat in 1887 en rond 1950 (GVH). Rechts onder de Beijert in 1722 (Stellingwerf, RCE) Onder de woningen uit 1952 aan de Fonteinstrjitte anno 2010.

google

Adema Architecten

12

Resultaten

De opnamegegevens zijn verzameld in een database die per pand bij de gemeente opvraagbaar is. Het is de bedoeling deze op den duur digitaal toegankelijk te maken. Per pand zijn ook de foto’s en overige archiefgegevens gekoppeld. Om de resultaten leesbaar en toepasbaar te maken is in overleg met de gemeente een kaart samengesteld waarop de drie waardes zijn aangegeven die vooral van belang zijn bij planvorming: de bouwhistorische en de architectuurhistorische waarden van de gebouwen en hun waarde voor het ensemble. De kaart geeft aan waar de waardes liggen en geeft bij planvorming een indicatie van aandachtsgebieden. Panden die niet aangegeven zijn op deze kaart hebben wellicht wel één van de andere twee waardes, zodat altijd het dossier van het betreffende pand zal moeten worden bekeken. Het is van belang dat deze zo spoedig mogelijk goed toegankelijk worden gemaakt.

Waarderingskaart Holwerd - Dongeradeel

Adema Architecten

13

Structuur

Uiterst links: Van Aylvawal rond 1900 en in 2010.

FB

GVH

Links: Stasjonswei 17/19 rond 1915 en in 2010. Het dempen van beide waterlopen heeft een grote impact op de ruimtelijke beleving.

google

Adema Architecten

14

Resultaten Situering tov belendingen

Locaties in het beschermde dorpsgezicht waar de oude structuren nog grotendeels intact zijn: - Hegebuorren en Foarstrjitte als oude hoofdassen met aaneengesloten meestal eenlaagse bebouwing; - Stasjonswei en Fiskwei met vaak grote vrijstaande bouwvolumes in een open structuur aan de rand van het weidse landschap; - Radiostrjitte, Hemmingawei en Stelwagenreed; - Van Aylvawal als oude havenstraat nog met aaneengesloten bebouwing, maar zonder haven; - Pôlewei, It Keechje, Ljouwerterdyk en Tjerkestrjitte als zogenaamde overgangsstraten van aaneengesloten bebouwing naar een meer open structuur aan de rand van het dorp; De Waling Dykstrastrjitte, Klokstrjitte, Keningstrjitte en De Blomsteech zijn straten waar de oude structuren nog herkenbaar zijn, maar verstoord zijn door sloop. Hierdoor zijn gaten ontstaan in van oorsprong meest gesloten rooilijnen. Bij De Terp en Kijdykje is dit ook het geval, maar is dit minder storend omdat de open structuur wel past bij de rand van het dorp.

De bebouwing kan in een aantal categorieën worden onderverdeeld: -(arbeiders)woningen: kleine woningen, al dan niet in rijtjes gekoppeld; vooral aan de secundaire wegen geconcentreerd. - middenstandswoningen: woningen vaak met een (voormalig) bedrijfsgedeelte gericht op de lokale bevolking (winkeltjes, smederijen ed); vooral aan de hoofdstraten Foarstrjitte en Waling Dykstrastrjitte. - notabele woningen: geconcentreerd aan de Stasjonswei. -(keuter) boerderijen: woning met schuur tbv vee- en/of opslag agrarische producten; voornamelijk aan de randen en uitvalswegen als Stasjonswei, Ljouwerterdyk en Fiskwei. - bijzondere bebouwing: kerk, pastorie, postkantoor, school en herbergen aan de hoofdas Tsjerkestrjitte – Foarstrjitte.

Hoofdvorm/bouwvolume

Het overgrote deel van de verkende panden zijn eenlaagse dwars- of langspanden met een rechthoekige plattegrond, waarvan de oorspronkelijke hoofdvorm vaak nog aanwezig is. Veel plattegronden komen overeen met de plattegronden van de kadastrale kaart uit 1832. Een enkel pand is opnieuw opgebouwd in dezelfde vorm, mogelijk op de bestaande fundering. Langs de meeste straten staan dwarspanden, alleen aan de Waling

Adema Architecten

FB 15

Details exterieur Uiterst links: Foarstrjitte 22, rond 1900 toegevoegde entree aan ouder pand. Prachtig jugendstil tegelwerk en voordeur. Links: Klesorenverband in het metselwerk van Hegebuorren 1-3 (ca 1650) en

Keningstrjitte 6 (ca 1700)

Een van de spaarzame panden met kenmerken van de Amsterdamse School: Tsjerkebuorren 8A, de voormalige kazerne.

Adema Architecten

16

Dykstrastrjitte – Klokstrjitte staan overwegen langspanden. De eenlaagse bebouwing is in de meeste gevallen overdekt met een zadeldak of schilddak. Meerlaagse panden in het beschermde dorpsgezicht zijn óf rijksmonumenten (die niet binnen dit onderzoek vallen) óf MIP-panden uit de periode 1850-1940 óf bedrijfspanden als loodsen en schuren. Er staan weinig topgevels in de straatgevelwanden, terwijl die er vroeger wel talrijk zijn geweest.

Bijgebouwen

Bij dit onderzoek zijn ook alle bijgebouwen/achterhuizen meegenomen in de beschrijvingen. Veel van deze gebouwen die overeenkomen met de plattegrond van 1832 blijken echter vaak vernieuwd te zijn. Een groot deel van deze aanbouwen is voorzien van een plat dak. De achterhuizen of aanbouwen met een zadeldak of schilddak zijn meestal nog wel oorspronkelijk. De meeste aanbouwen, soms ook de historisch waardevolle, zijn halfsteens opgemetseld.

Bouwhistorie

Van het onderzochte gebouwde erfgoed in Holwerd zijn elementen of soms gehele casco’s aangetroffen die dateren vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd. Kloostermoppen zijn de oudst aangetroffen bouwmaterialen, maar zijn hergebruikt voor de bouw van latere woonhuizen (Foarstrjitte 6 en 12, Kasernestrjitte 4 en Klokstrjitte 11 en 13). Dit geldt mogelijk ook voor een sleutelstuk met peerkraal uit de zestiende eeuw (Hegebuorren 19). Enkele muurdelen of zelfs gehele gevels dateren op z’n vroegst uit de zeventiende eeuw (Hegebuorren 1-3, Keningstrjitte 6, Foarstrjitte 6 en 12 en Stasjonswei 17/19 met een laatmiddeleeuwse overwelfde kelder). De meeste huizen hebben een achttiende-eeuws casco, maar vaak is dan de voorgevel vernieuwd in de negentiende eeuw. Toen zijn echter ook veel woonhuizen geheel opnieuw opgetrokken. Bouwhistorisch waardevol muurwerk uit de twintigste eeuw betreft enkele jugendstilpanden(o.a. Stasjonswei 1, 16 en 25, Bosma’s Plein 6 en Foarstrjitte 22), en het interbellum wordt vertegenwoordigd door een aantal woonhuizen, aanbouwen en schuurtjes. De zeventiende en vroege achttiende eeuw is herkenbaar aan metselwerk in rode baksteen of Friese geeltjes, soms met kwartklezoortjes maar in ieder geval hoeken zonder drieklezoren. Grote ranke ankers stammen ook uit deze tijd. In de negentiende eeuw en jugendstilperiode werd vaker gebruikgemaakt van een bruinere baksteen en rozet- of sierankers. Bijna alle objecten/complexen zijn opgemetseld in kruisverband, waarbij duidelijk nog veel oud voegwerk van schelpkalk te zien is. Vanaf ca1850 wordt het voegwerk in verhouding steeds breder. De verblendsteen werd in Holwerd al vroeg toegepast: vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw (vroegst gedateerde verblendsteen: 1876, Hemmingwei 3). De paarse en witte kalkzandsteen zien we voor het eerst rond 1910 (o.a. Ljouwerterdyk 12, Fiskwei 8 en Bollemansteech 1). De periode 1930-1960 wordt gekenmerkt door metselwerk in rode verblendsteen in combinatie met betonnen lateien (o.a. Foarstrjitte 16 en 32 en Gama 7). Halfsteens muurwerk heeft bijna altijd een indifferente waarde, behalve als het gaat om topgevels en zijgevels (uit de

Adema Architecten

FB 17

Kenmerkende details Uiterst links: Waling dykstrastrjitte 5: Topgevel zonder vlechtingen, mogelijk bij bouw rond 1717 voorzien van trapgevels Klokstrjitte 9: Topgevel met vlechtingen Links: Ljouwerterdyk 14 met stucwerk wenkbrauwen en de zeldzame Lucas Ijsbrandpan. Ljouwerterdyk 4 met prachtige details en slordig vervangen voegwerk.

Stasjonswei 5: Zeldzame Oegstgeester pan.

Adema Architecten

18

periode 1875-1925) in dezelfde baksteen als het steens muurwerk van hetzelfde pand. Halfsteens metselwerk in Friese geeltjes is soms nog ouder. Gevels met oorspronkelijke gevelindeling hebben vaak nog oude kozijnen met profilering en toognagels. Veel van de schuifvensters werken niet meer als zodanig en in weinig gevallen bezit een raam nog trekglas. Sommige portalen zijn nog gaaf met hardstenen/granito neuten, drempels en stoep. Zelden is de oorspronkelijke deur nog aanwezig. Van de daken valt te zeggen dat veel van de oude pannendaken nog intact zijn. De meeste zijn bedekt met rechtsdekkende Oud-Hollandse pannen, maar ook de zwart geglazuurde platte Friese pan en Friese golfpan komen vaak voor. De meeste dakkapellen, goten, gootklossen en lijsten zijn redelijk recent en ook veel schoorstenen zijn al eens vernieuwd.

Architectuurhistorie

Over de vroegste panden valt stilistisch gezien niet veel meer te zeggen dan dat veel zijgevels van dwarspanden uit de periode 1675-1800 uitgevoerd zijn als tuitgevel met rollaag, schouderstukken en boerenvlechtingen. Gevelopeningen zijn in deze periode classicistisch: onder rechte rollagen. De negentiende eeuw wordt gekenmerkt door neoclassicistische lijstgevels met een zo symmetrisch mogelijke gevelindeling met getoogde vensters onder hanenkammen. Stilistisch gezien loopt Holwerd vanaf deze periode gelijk met het doorgaans vooruitstrevende Westen. Toch blijft de uitvoering over het algemeen sober. Enkele neorenaissancepanden zijn daarentegen wel rijk gedetailleerd (Ljouwerterdyk 14 en Foarstrjitte 8). Kenmerkende decoraties voor Holwerd zijn de kozijnen met (gepleisterde) omkragingen op consoles en kozijnen met afgeronde hoeken. Ook dakkapellen met dubbele pilasters op beide hoeken zijn typerend en krijgen nog navolging in de periode van de jugendstil. In de tijd van de jugendstil zijn enkele markante gebouwen opgetrokken met typische kenmerken als asymmetrie, spekbanden, erkers en lelieankers. Weinig woonhuizen en aanbouwen zijn opgebouwd in de stijl van de Amsterdamse School (1925-1940) met trasramen met zwartgesinterde stenen, pannen in het gevelvlak, overstekken, getrapte consoles, schaduwvoegen en zwaar uitgevoerde kozijnen en voordeuren. Deze baksteenarchitectuur en materiaalromantiek leven ook sterk in de meer functionalistische stijl van enkele loodsen en schuurtjes met rode verblendsteen, betonnen lateien, stalen ramen, topgevels met schouderstukken, gemetselde gootklossen en andere baksteendetailleringen.

Interieur en kapconstructie

Van de onderzochte 168 adressen zijn er 47 ook van binnen bekeken. Van 13 panden is een goed beeld verkregen door van buiten naar binnen te kijken en van 4 panden zijn foto’s van verkoopadvertenties bekeken. Over 6 panden beweerden de bewoners dat er door ingrijpende verbouwingen geen oude elementen meer aanwezig waren. Toch werd in dit soort panden altijd wel een oorspronkelijke paneeldeur, vensterbank of schouw aangetroffen.

Adema Architecten

FB 19

Interieur onderdelen Uiterst links: Klokstraat 1: Detail binnendeur en omlijsting Keningstrjitte1: vroeg 19e eeuwse bedstedewand.

Links: Stasjonswei 17-19: middeleeuwse overwelfde kelder.

Hegebuorren 19: peerkraalsleutelstuk.

Ljouwerterdyk 14: stalgedeelte.

Impressie

Adema Architecten

20

Hoewel bijna alle panden door verschillende generaties zijn verbouwd, bezitten de meeste panden toch nog de oorspronkelijke indeling met gang en (voor)kamers. Het oudst aangetroffen gave interieur dateert uit de periode 1750-1775 en is uitgevoerd in Lodewijk XV-stijl (Bosma’s Plein 2). Van andere interieurs zijn enkele details mogelijk ouder, maar moeilijker te dateren omdat de context ontbreekt (O.a peerkraalsleutelstuk in Hegebuorren 19). Eenvoudige woonhuizen uit de achttiende eeuw hebben vermoedelijk nog wel de oorspronkelijke balklaag, maar ongeprofileerd. Negentiende-eeuwse panden lijken minder rijk gedetailleerd en bezitten vaak nog paneeldeuren, schouwen, balklagen, vensterbanken en herplaatste bedsteewanden en estriken. Van een aantal panden is het oorspronkelijke negentiende-eeuwse interieur nog redelijk gaaf (Foarstrjitte 34, Klokstrjitte 1, Ljouwerterdyk 23, Stelwagenreed 3). En het is goed mogelijk dat van andere panden nog veel details aanwezig zijn achter aftimmeringen en verlaagde plafonds. Twee van de onderzochte jugendstilpanden zijn nog redelijk gaaf (Bosma’s Plein 6 en Foarstrjitte 22). Van de overige panden uit deze periode en van objecten/complexen uit 1925-1960 zijn vaak alleen nog de granitovloeren, Bruynzeeldeuren, omlijstingen, bakelieten schakelaars/krukken en tegelwerk aanwezig.

Overige panden

In het beschermde dorpsgezicht zijn nog 116 andere bouwwerken bekeken. Hiermee zijn alle gebouwen geanalyseerd, inclusief garages, loodsen, etc. Het grootste deel van deze panden is van na 1887. Op basis van een korte analyse van de gevelaanzichten komen ons inziens in totaal 18 panden in aanmerking voor een nadere bouwhistorische verkenning. Het betreft hier complexen/objecten van vóór 1832 of met hoge architectuurhistorische waarden. Van een aantal panden zal het voldoende zijn om alleen het interieur extra te onderzoeken, het casco lijkt hiervan vrij eenduidig uit één bouwtijd: 1910-1940. Buiten het beschermde dorpsgezicht staan ook nog een aantal panden die nog aan een extra waardenstelling zouden moeten worden onderworpen ten bate van de samenhang met het beschermde gezicht.

FB

Adema Architecten

21

Ontwikkeling straatbeeld Foarstrjitte

1900ca TRESOAR

2010 GM

Adema Architecten

en Hegebuorren

1900ca FB

2010 GM

Impressie

22

Aanbevelingen -Draagvlak en affiniteit met cultureel erfgoed creëren in de regio en met name in de beschermde dorpsgezichten. Veel van de gesproken bewoners/eigenaren ervaren het beschermde karakter teveel als een beperking. De internetsite van het dorp kan hier een prima podium voor bieden.

- Het is aan te bevelen de overige in redelijke staat verkerende woningen vooral zorgvuldig (en minimaal) te herstellen om het historische beeld te kunnen handhaven. Daarbij is vooral aandacht voor het voegwerk, maat en detaillering van kozijnen en de historische dakbedekking van belang. -Het voegwerk is op veel plaatsen (onoordeelkundig) vervangen; waar mogelijk deels nog te herstellen voordat er grotere schade aan de baksteen ontstaat door vocht en zouten. -Kozijnen lijken over het algemeen nog in hout aanwezig; het verdiend aanbeveling bewoners hierin te ondersteunen ter voorkomen van vervanging in ‘onderhoudsvrije’ materialen. Overigens geldt dat ook voor de fraaie pannendaken. - Inventarisatie bomen en overige begroeiing. -Inventarisatie Inrichting openbaar gebied; door de grote parkeerdruk in het centrum zijn veel straten ‘schoon’ geveegd (zie ook afbeeldingen hiernaast). -Archiefonderzoek uitbreiden en opzetten cartotheek/panddosiers. - Bouwhistorische documentatie van gebouwen die in aanmerking komen voor sloop. - Inventarisatie van technisch slechte panden en van leegstaande/te koop staande panden om gericht beleid te kunnen maken. tresoar

Adema Architecten

23

Uiterst links: De Opslach rond 1900 en rond 1950. Daaronder de huidige situatie, rommelige ruimte.

Links: Bosma’s Plein (boven rond 1930) met de verdwenen herberg het Witte Paard, en de huidige situatie.

Adema Architecten

24

Vervolg aanbevelingen - Nader bouwhistorisch onderzoek laten uitvoeren tijdens verbouwwerkzaamheden in panden die hoog of positief gewaardeerd zijn. - Tijdens verbouw- of sloopplannen is het aan te raden om voorzichtig te werk te gaan. Onder verlaagde plafonds of achter aftimmeringen zullen waarschijnlijk nog veel bouwhistorisch waardevolle elementen worden aangetroffen. - Panden die in aanmerking komen voor een nadere bouwhistorische verkenning: Fiskwei 14 (boerderij 1832-1887) Foarstrjitte 7 (rijksmonument 1700-1825) Foarstrjitte 9 (rijksmonument 1700-1850) Foarstrjitte 24 (1700-1900; plattegrond komt overeen met kadastrale kaart 1832) Kijdykje 9 (1700-1900; plattegrond komt deels overeen met kadastrale kaart 1832) Klokstrjitte 2 (rijksmonument 1700-1800) Klokstrjitte 17 (jugendstil 1910-1920) Opslach 10 (1930-1945; op kadastrale kaart 1832 is te zien dat hier ook een boerderij stond) Pôlewei 1 (1915-1925) Pôlewei 3 (1920-1930) Stasjonswei 1 (jugendstil 1910-1920) Stasjonswei 3 (rijksmonument 1850) Stelwagenreed 7 (1887-1900; 1940-1960) Tsjerkestrjitte 11 (rijksmonument middeleeuwen-1776) Van Aylvawal 3 (1910-1925) Waling Dykstrastrjitte 18 (1875-1887) Waling Dykstrastrjitte 22 (1700-1800; plattegrond komt overeen met kadastrale kaart 1832) Waling Dykstrastrjitte 25 (rijksmonument 1720) - Panden (1910-1940) die in aanmerking komen voor een waardestelling: Stasjonswei 29 Stasjonswei 31 Stasjonswei 33 Stasjonswei 35 Stasjonswei 37 - Voor een compleet beeld van de bouwgeschiedenis van Holwerd is het van belang om ook de rijksmonumenten bouwhistorisch te verkennen. Hoewel ze beschermd zijn, is er relatief weinig over bekend.

Adema Architecten

FB 25

Verdwenen pand aan de Tsjerkebuorren met zandsteen latei in de zijgevel in 1951 (RCE). Links onder huidige situatie.

Adema Architecten

26

Literatuur en afbeeldingen Literatuur Noordelijk Oostergo, De Dongeradelen, Herma M. van den Berg, Rdmz, 1983 (internet: www. dbnl.org ) Monumenteninventarisatieproject Regio Noord, Dongeradeel, Marijke Fermo e.a., Provinsje Fryslân, 1990. Monumenten in Nederland, Fryslan, Ronald Stenvert e.a., Rdmz, 2000 (internet: www. dbnl.org ) Een bouwhistorische waardenkaart voor de stadskern van Amsterdam, Ronald Glaudemans, Gemeente Amsterdam, 2008. Us doarp Mitselwier, M. Meindersma e.a., 2008 Bouwhistorische waardenkaart Nijmegen, gemeente Nijmegen, dec 2009 Bouwhistorische verwachtingskaart Leiden, gemeente Leiden, 2009 Het ene gebied is het andere niet, Marijke Beek e.a., Architecture & Natura, 2009. Bouwhistorie en gemeentebeleid, Gerard Eshuis, RCE, 2009. Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, Leo Hendriks e.a., RCE e.a., 2009. Bestemmingsplan binnenstad Utrecht, architectuur- en bouwhistorische waardenkaart blad 8, gemeente Utrecht, febr 2010 Werom ynHolwert, H. T. Andringa, 2010. Bouwhistorisch Onderzoek Werkt! Koost Steehouwer e.a., RCE, 2011. Cultuurhistorische Verkenning Krimpdorpen in Dongeradeel, P. Timmer e.a., febr 2012. Bouwhistorische waardenkaarten, G. van Tussenbroek e.a., artikel KNOB bulletin 2012-1, febr 2012 Symposium Purisme en Pragmatisme, verslag bouwhistorische waardenkaarten in Nieuwsbrief SBN nr 52, mei 2012

Internet www.tresoar.nl , beeldbank en kaartmateriaal (TRESOAR) www.watwaswaar.nl, topografische kaarten (WWW) www.cultureelerfgoed.nl, beeldbank en omschrijvingen monumenten en beschermde dorpsgezichten (RCE) www.hisgis.nl, eigenaren in 1832 (HISGIS) www.geheugenvannederland.nl, beeldbank met oude foto’s (GVN) www.hvnf.nl, site van Historische Vereniging Noordoost-Friesland, beeldmateriaal en achtergronden(HVNF) www.dorp-ee.nl, algemene informatie over Ee (EE) www.mitselwier.nl, algemene informatie over Metslawier (MW) www.paesens-moddergat.nl, algemene informatie en historisch beeldmateriaal (PM) www.holwerd.nl, algemene informatie (HW) www.funda.nl, beeldmateriaal met name vanwege interieurs (FUNDA)

Afbeeldingen Kantlijn: thefriendlyfiend, wikipedia. Historische afbeeldingen en kaartmateriaal: zie verwijzingen hierboven Kaartmateriaal: Adema Architecten Luchtfoto: gemeente Dongeradeel Historisch album fam. Bosch (FB) Overige foto’s: Reitse de Vries

Overig Streekarchief Noord-Oost Friesland, groene kaarten Oost-Dongeradeel Archief afdeling bouwen, digitale bouwtekeningen vanaf ca 1900

Adema Architecten

FB 27

Adema Architecten

28

Bijlage 1

Reductiekaart Holwerd

Adema Architecten

29

Adema Architecten

30

Bijlage 2

Toelichting verschillende waardes (een pand kan meerdere waardes vertegenwoordigen) Algemene historische waarden Voorbeeld: Blomsteech 12 CH Gaafheid: CH Zeldzaamheid:

Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: hoog hoog

‘Voormalige pastorie’ Eenvoudig pand, maar waardevol in combinatie met de naastliggende voormalige Doopsgezinde kerk.

Adema Architecten

- Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of geestelijke ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of bestuurlijke ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex wegens innovatieve waarde of pionierskarakter.

31

Ensemble waarde Voorbeeld: Opslach 10 Ensemble Gaafheid: Ensemble Zeldzaamheid:

Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: hoog hoog

‘Vrijstaande boerderij in ruim veld binnen westelijke rand van het beschermde dorpsgezicht’ Stedenbouwkundige waarde vanwege de plek aan de voormalige rand van het dorp als overgang naar het weidegebied.

Adema Architecten

- Belang van het object/complex als essentieel onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van (inter)nationale betekenis is; - Belang van het object/complex wegens de situering, verbonden met de ontwikkeling/uitbreiding van een streek, stad of wijk; - Belang van het object/complex wegens de wijze van verkaveling/inrichting/voorzieningen; - Belang van het object/complex voor het aanzien van een streek, stad, dorp of wijk; - Belang van het object/complex wegens de hoge kwaliteit van de bebouwing en de historisch- ruimtelijke relatie met groenvoorzieningen, wegen, wateren en/of de bodemgesteldheid.

32

Architectuur-historische waarden Voorbeeld: Bosma’s Plein 6 AH Gaafheid: AH Zeldzaamheid:

Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: hoog hoog

De Vries omschrijft de waarde van dit pand als‘Gaaf pand in Jugendstil 1911’ Er is relatief weinig veranderd aan het gevelbeeld sinds de bouw.

- Belang van het object/complex voor de geschiedenis van de architectuur; - Belang van het object/complex voor het oeuvre van een bouwmeester of architect; - Belang van het object/complex wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; - Belang van het object/complex wegens de ornamentiek; -Belang van het object/complex wegens de interieurafwerking (in samenhang met het exterieur).

Ontwerptekening HH Kramer uit 1911

Adema Architecten

33

Bouwhistorische waarden Voorbeeld: Foarstrjitte 33 BH Gaafheid: BH Zeldzaamheid:

Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: hoog hoog

‘Gaaf casco uit 1858.’ Sober maar belangrijk pand op een beeldbepalende hoek.

Adema Architecten

- Belang van het object/complex voor de geschiedenis van de bouwtechniek; - Belang van het object/complex vanwege de afleesbaarheid van de bouwgeschiedenis (historische gelaagdheid); -Belang van het object/complex wegens het materiaalgebruik.

34

Gebruikshistorische waarden Voorbeeld: Waling Dykstrastrjitte 7

Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek:

GH Gaafheid: GH Zeldzaamheid:

- Belang vanwege de ordening, samenhang of inrichting van gebouwen of ruimten, passend bij een (historische) functie, gebruik of productie in het object/complex; - Belang vanwege een (historische) functie, gebruik of productie in het object/complex; - Belang van het object/complex als herinnering aan een historische gebeurtenis of prominente bewoner/gebruiker/ opdrachtgever.

hoog hoog

‘Oorspronkelijke smederij nog steeds aanwezig’ Prachtig geheel van woning, winkel en smederij, nog steeds in functie op een belangrijke plek in de kern.

Adema Architecten

35

Adema Architecten

36

Bijlage 3

Waardekaart Holwerd

Impressie

Adema Architecten

37

Adema Architecten

38

Bijlage 4

Twee voorbeelden buiten het beschermde gezicht Stasjonswei 42, het voormalige station van Holwerd.

TRESOAR Tresoar

GM

Gereformeerde kerk aan de Elbasterwei en molen De Hoop aan de Munewei.

W Mensinga 2006

Adema Architecten

TRESOAR Impressie 39

BOUWHISTORISCHE VERKENNING DONGERADEEL

Adema Architecten Adema Architecten

40