BBA BBA BUREAU VOOR
BOUWHISTORIE EN
ARCHITECTUURGESCHIEDENIS V.O.F.
BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
CENTRUM HILVERSUM
CENTRUM HILVERSUM
BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
BUREAU VOOR
BOUWHISTORIE EN
ARCHITECTUURGESCHIEDENIS V.O.F.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
INHOUD VOORWOORD
6
ONDERZOEK CENTRUMONTWIKKELING
8
Afbakening en methode
8
BLOKANALYSE
43
Blok N01a (deel blok G30)
45
Blok N01b (deel blok G30)
47
Blok N01c (deel blok G30)
49
Blok N01d (deel blok G30)
51
Blok N02 (blok G32)
53
ONTWIKKELING VOOR 1850
16
Het natuurlijke landschap
16
Het agrarische Hilversum
17
Blok N03 (blok G31)
55
Het St.-Janskerkhof en de doodwegen
18
Blok N04 (blok G42)
57
De Erfgooiers
19
Blok N05 (blok G41)
59
Tussen 1500 en 1850: spinnen en weven
20
Blok N06 (blok G40)
61
De structuur van de binnenstad
20
Blok N07 (blok G39)
63
Een woontoren aan de Kerkbrink?
22
Blok N08 (blok G34)
65
De Groest
22
Blok N09 (blok G33)
67
Ontwikkeling na 1850 in het kort
23
Blok N10 (blok G28)
69
De infrastructuur
24
Blok N11 (blok G29)
71
STEDENBOUWKUNDIGE ONTWIKKELING
27
Blok N12 (blok G26)
73
Kleinschalige dorpsbebouwing
27
Blok N13 (blok G27)
75
Blok N14 (blok G35)
77
Blok N15 (blok G36)
79
Blok N16 (blok G38)
81
Blok N17 (blok G37)
83
Blok N18 (blok G20)
85
Blok N19 (blok G24)
87
Tapijtindustrie 30 Villaparken 31 Interbellum 33 Kernplan en wederopbouw
34
Expansie en contemporain
38
Besluit 40
4
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
Blok N20 (blok G25)
89
Blok N21 (blok G02)
91
Blok N22 (globaal blok G01)
93
Blok N23 (globaal blok G04)
95
Blok N24 (blok G03)
97
Blok N25 (globaal blok G05-G06, G10)
99
Blok N26 (blok G07)
101
Blok N27 (blok G08)
103
Blok N28 (blok G09)
105
Blok N29 (blok G11)
107
Blok N30 (blok G12)
109
Blok N31 (blok G13)
111
Blok N32 (blok G14)
113
Blok N33 (blok G17)
115
Blok N37a (deel blok G19)
117
Blok N37b (deel blok G19)
119
Blok N37c (deel blok G19)
121
Blok N37d (deel blok G19)
123
BEREDENEERDE LIJST VAN OBJECTEN
124
SAMENVATTEND KAARTBEELD
139
STEDEBOUWKUNDIGE KARAKTERISTIEKEN
158
BBA
SAMENVATTING
164
BRONNEN EN LITERATUUR
165
COLOFON
167
5
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
VOORWOORD Het centrum van Hilversum heeft in de loop der tijd een lange en ingrijpende transformatie van agrarisch dorp tot mediastad met regiofunctie doorgemaakt. Die transformatie weerspiegelt zich in het gebouwde erfgoed waarvan uit de verschillende perioden interessante bebouwing resteert, maar onvermijdelijk in de loop der tijd ook het nodige is verdwenen. In het kader van de voorbereiding van een Structuurvisie Hilversum 2030 besloot de Hilversumse gemeenteraad op 9 mei 2013 om deze nieuwe structuurvisie zo mogelijk te voorzien van een eigenstandige visie op het centrum. Uit dit besluit volgde de opdracht om ‘zo snel mogelijk een inventarisatie van potentiële gemeentelijke monumenten, beeldbepalende panden, ensembles, cultuurhistorische aandachtsgebieden etc. uit te voeren’. Het centrum moet daarbij voorop lopen om ‘ter evaluatie van het aanwijzingstraject architectuur 1850-1940 de vergeten monumenten of de monumenten die passen in het voortschrijdend inzicht te inventariseren en analyseren’. Dit dient volgens de motie vergezeld te gaan van een verdieping van de ontwikkelingsgeschiedenis en een verruiming van het beeld van de historische gelaagdheid van het centrum van Hilversum. Daartoe heeft de gemeente Hilversum het Bureau van Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis (BBA) opdracht gegeven tot een ‘Inventarisatie monumentale en beeldbepalende panden in het Centrum Hilversum’.1 In de projectopdracht van de gemeente wordt de doelstelling als volgt beschreven: 1. inventarisatie en analyse van de cultuurhistorische waarden in het centrum, waarbij specifiek aandacht wordt besteed aan identiteit, karakter en beleving. 1
Volgens de offerte van 27 november 2013, goedgekeurd 13 december 2013.
6
I
BBA
2. voorstellen tot behoud en bescherming cultuurhistorisch waardevolle objecten en ensembles. 3. input voor de structuurvisie Centrum. 4. een beoordelingskader voor transformaties in het centrum. 5. een overzicht van de mogelijkheden om te sturen op behoud en transformatie. Dit onderzoek omvat de voorbereidingsfase waarbij van de bovengenoemde de punten 1 tot en met 3 aan de orde komen. Het uitvoeringsplan van BBA om hiertoe te komen bestond uit twee fasen. De eerste fase omvatte een bureauonderzoek, waarbij het benodigde kaartmateriaal is bestudeerd, geanalyseerd en met literatuur in verband gebracht. Hierbij werd de historische gelaagdheid in kaart gebracht en kwamen tot nog toe verborgen dan wel vergeten cultuurhistorische waarden aan het licht. In een verkennend veldwerk met de historisch geograaf Adriaan Haartsen werd een eerste relatie gelegd met de huidige gebouwde omgeving. Tevens heeft overleg plaatsgevonden met de gemeentelijke begeleidingsgroep. De tweede fase van het onderzoek omvatte het nadere veldonderzoek, resulterend in de inventarisatie, analyse en karakterisering van de cultuurhistorische waarden. Op kaarten zijn de karakteristieken aangeduid en is een overzicht gegeven van de cultuurhistorisch belangrijke objecten en elementen, die gegroepeerd zijn naar hun historische gelaagdheid. De voorlopige resultaten van deze fase zijn nader besproken met de gemeentelijke begeleidingsgroep. Beide fasen samen hebben geresulteerd in het voorliggende rapport met daarin: - een historisch overzicht op hoofdlijnen van de ontwikkeling van het centrum, - een aanduiding per bouwblok van de historische gelaagdheid van het centrum met de bijbehorende cultuurhistorische waarden,
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
- een ijking van de daarin liggende aangewezen monumenten, - een overzicht van nieuwe cultuurhistorische waarden, waarbij de gebouwen domineren, maar ook andere elementen, zoals kavelvormen ter sprake komen. De rapportage wordt opgesteld in overeenstemming met de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Vereniging Nederlandse Gemeenten, Atelier Rijksbouwmeester en Rijksgebouwendienst, 2009). De verslaglegging in dit rapport berust op uitgebreid bezoek aan het centrum (24, 28 en 31 januari 2014) en de daaruit volgende analyse. Het onderzoek ter plaatse bestond uit waarnemingen van de in het zicht zijnde en toegankelijke onderdelen. Het veldwerk werd uitgevoerd door dr. ing. Ronald Stenvert die eveneens verantwoordelijk is voor de verslaglegging. In het rapport is een historisch geografische inleiding opgenomen van de historisch geograaf drs. Adriaan Haartsen (Ontwikkeling vóór 1850). Dank bij de totstandkoming gaat uit naar de begeleidingsgroep, bestaande uit de heer ir. Harriën van Dijk, mevrouw drs. Annette Koenders, de heer ing. Erik van Schaijk en de heer ir. Alfons Simon van de gemeente Hilversum. Ronald Stenvert Utrecht, maart 2014
7
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
ONDERZOEK CENTRUMONTWIKKELING Het centrum van Hilversum is van een fascinerende complexheid. Ontstaan als fors esdorp heeft het zich ontwikkeld tot mediastad.2 Of in de woorden van Steegh: ‘In Hilversum leidden achtereenvolgens ‘Haufendorf’-verdichting, kerkdorpontwikkeling, textielindustrie, villabouw, tuindorpaanleg en daar bovenop nog eens de vestiging van ons nationale omroepbolwerk tot een uiterst komplex gestructureerde “stad”, waarin – bij goed zoeken – uit elke fase nog wel ruimtelijke relicten te vinden zijn’.3 Die ontwikkeling heeft zich in de laatste twee eeuwen afgespeeld; in het begin bescheiden en daarna met een steeds grotere snelheid en intensiteit. Waar Hilversum zich door uitbreidingen steeds verder buiten het centrum ontwikkelde, hadden die ontwikkelingen een sterke weerslag op het centrum en het daar gelegen winkelbestand. Afbakening en methode Het onderzoek beperkt zich tot het centrum van Hilversum. In de projectopdracht is dit gebied gedefinieerd als de om het centrum heen lopende Ring met de direct daaraan grenzende gebieden. Voor dit onderzoek werd dit gebied nader bepaald als liggend tussen (met de wijzers van de klok mee): Melkpad, Langgewenst, Schoolstraat, Spoorlijn, Achterom, St.Vitusstraat, Langestraat, Ruitersweg, Elleboogstraat, Valkenhoflaan en P.C. Hooftweg. De gekozen omgrenzing is wat ruimer dan de Ring in strikte zin zelf. Na een eerste bespreking is dit gebied aangevuld met het deel tussen de Langestraat en de Koningstraat oostelijk van de Neuweg. Door deze ruimere omgrenzing werd het mogelijk in de inventarisatie beide straatwanden van de Ring mee te nemen.4
I
Het onderzoek betreft een inventarisatie van de cultuurhistorische waarden van het omschreven gebied. Bij deze inventarisatie wordt anders dan bij klassieke inventarisaties niet overwegend uitgegaan van de voorgevel van het gebouw, maar tevens van de structuur van gebouw en erf. Dit leidde tot meer aandacht voor de ontwikkeling van de percelen en panden in het centrumgebied. Bij de uitwerking zal het gehele gebied voor een betere hanteerbaarheid worden onderverdeeld in een aantal bouwblokken. Per bouwblok zijn de in dit gebied staande gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten aangegeven, zoals vermeld op de website van de gemeente Hilversum www.hilversum.geotalk.5 Het onderzochte gebied beslaat het grootste gedeelte van het gebied dat als sectie G, blad 1: ‘Het Dorp’ op de eerste kadastrale kaart uit 1832 is afgebeeld. Deze kaart, die het dorp in zijn toenmalige omvang weergeeft, vormt het uitgangspunt van deze inventarisatie. Op basis hiervan wordt een analyse gemaakt van de historische ontwikkeling. Voor de analyse van de ontstaansgeschiedenis en de wegen- en kavelstructuur is de hulp ingeschakeld van historisch geograaf drs. Adriaan Haartsen van bureau Lantschap uit Haaften, wiens bijdrage verderop in dit rapport is opgenomen. De kadastrale kaart van 1832 is vergeleken met de kadastrale kaart van de situatie van eind 2013. De oude kadasterkaart, getekend op schaal 1:1250 is daartoe gevectoriseerd en verschaald tot schaal 1:1000. De recente kadasterkaart werd samengesteld op basis van segmenten schaal 1:500 en als geheel ook verschaald tot schaal 1:1000. Daarna is de oude kadastrale kaart gekalibreerd op de huidige kaart.6 Dit geeft twee precies op elkaar passende kaarten, waaruit al in eerste oogopslag blijkt dat het stratenpaGecontroleerd en gecorrigeerd in overleg met de begeleidingsgroep. Waarbij de oude kaart 358° werd gedraaid. De analoge oude kadastrale kaart werd geleverd door www.watwaswaar.nl en blijkt, net als alle andere kaarten van Noord-Holland, in de praktijk niet op schaal 1:1250, maar schaal 1:2000 gedigitaliseerd te zijn. Het ‘overtekenen’ (vectorisatie) geeft altijd een beperkte foutenmarge; dat is in grote lijnen gecorrigeerd door callibratie op de kaart van 2013. 5 6
Kos, A., Historische Atlas van Hilversum: Van esdorp tot mediastad, Amsterdam 2013. Steegh, A., Monumenten Atlas van Nederland: 1100 Historische Nederzettingen in kaart, Zutphen 1985. 4 Alleen voor het Melkpad is de bebouwing noordelijk van de straat niet meegenomen. 2 3
8
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
troon in hoofdlijnen nog opmerkelijk goed overeenkomt. Voor de verkaveling en het gebouwde erfgoed geldt dit echter nog slechts in zeer geringe mate. Over het waarom hiervan wordt verderop ingegaan. Op de wijze van de oorspronkelijke methode van de landmeters bij het opstellen van de eerste kadastrale kaart is de kaart van 1832 gevectoriseerd waarbij op de percelen (grijs) de panden (rood) zijn getekend.7 Om tot bruikbare kleinere eenheden te kunnen komen, is een indeling gemaakt in bouwblokken. Een bouwblok in deze zin is een samenhangend terrein omsloten door straten (of water, maar dat is in Hilversum niet het geval) inclusief ingesloten stegen. In de praktijk van het tekenen blijkt de indeling van de kadastrale nummering goed als handvat te gebruiken. De resulterende bouwblokken hebben vervolgens een nummer gekregen; G01, G02, G02 etc. Op deze wijze konden de 1261 kadastrale nummers van sectie G in 44 blokken verdeeld worden. De straten zijn zandkleurig aangegeven en de tekening is op grond van de omgrenzende secties aangevuld tot een rechthoekige tekening. Vervolgens kregen op basis van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel (OAT) alle bijzondere functies, anders dan woonhuis of schuur (rood), een aparte kleur: tinten blauw voor kerkelijk en openbaar, oranje voor textiel- en tapijtnijverheid en goudkleurig voor andere nijverheid. Als laatste slag is de huisnummerkaart van Hilversum uit 1850 meegenomen (met in geel een indeling in de wijken A t/m G) en een nummering van de huizen van 1 t/m 507. In roze zijn daarbij de huizen aangegeven die tussen 1824 en 1850 zijn gebouwd. Op vergelijkbare wijze zijn ook de toevoegingen uit 1872 in ‘poederblauw’ aangegeven. Deze tekening geeft de situatie weer aan de vooravond van de grote ontwikkelingen van het dorp, beginnend met de komst van de spoorlijn. Ten slotte is in blauw de huidige grens van het centrum, en daarmee van dit onderzoek, aangegeven (afb. 1). Voor de methode zie: Stenvert, Ronald, ‘Enkhuizen: Morphologie einer schrumpfenden vormodernen Stadt’, in: Hausbau in Holland: Baugeschichte und Stadtentwicklung, Marburg 2010, p. 215-240 7
I
BBA
Voor de huidige situatie is een kaart gemaakt op basis van de kadastrale gegevens die de situatie van eind 2013 weergeeft. Deze kaart is eveneens getekend op schaal 1:1000 en in eerste instantie op een vergelijkbare wijze opgedeeld in percelen (grijs) en panden.8 Ook hier is een indeling in bouwblokken gehanteerd. Daarbij deden zich echter twee praktische problemen voor. Anders dan in vrijwel alle andere gemeenten heeft in Hilversum voor de gehele gemeente een omnummering van de kadastrale secties plaatsgevonden. De oorzaak zal gelegen zijn in de bijna explosieve groei van de gemeente kort voor de Eerste Wereldoorlog. Hoewel de omvang van de sectie G nagenoeg gelijk bleef, volgde vermoedelijk rond 1915 de ‘omnoeming’ tot sectie N. In dat proces kregen alle percelen een nieuw nummer, startend vanaf Hoge Naarderweg met de wijzers van de klok mee. Het gevolg was dat er in Hilversum geen ‘oerkadasternummers’ voorkomen waarvan de bijbehorende percelen sinds 1832 onveranderd zijn geweest. Voor percelen met een lage nummering geldt dat ze ‘slechts’ sinds circa 1915 onveranderd zijn gebleven.9 Op zich is dit fenomeen al een duidelijk teken van de hoge dynamiek van de bebouwing in Hilversum. Bij de nieuwe blokindeling is zoveel mogelijk rekening gehouden met de oorspronkelijke blokindeling. Het oorspronkelijke agrarische karakter van Hilversum had echter wel tot gevolg dat sommige oorspronkelijk grote blokken aan de randen van het dorp in later tijd zijn verkaveld. Dit heeft voor enkele blokken geleid tot een onderverdeling van de nieuwe blokken (met letters). Afgezien van de ingrijpende metamorfose van het gebied rond het station, bleek het toch goed mogelijk om de 44 ‘G-blokken’ uit 1832 te laten stroken met de 42 ‘N-blokken’ uit 2013 (afb. 2).10 OpmerDe gegevens van het kadaster geven informatie over de percelen, maar duiden de panden aan met bebouwingslijnen die zich over meerdere percelen uitstrekken. Daarom dienden de panden nog op basis van de woningscheidende muren ‘geïndividualiseerd’ te worden. 9 In andere gemeenten komen dergelijke ‘oerkadasternummers’ wel voor en maken nog 5 tot 10% van het huidige geheel uit, wat overigens niet wegneemt dat de panden op de percelen in de loop der tijd wel gewijzigd zijn. 10 Het verschil tussen 44 en 42 is het gevolg van de samentrekking van de (verstoorde) blokken G05, G06 en G10 nabij het station tot het blok N25. Door de nadere opdeling van 6 N-blokken bedraagt het totaal aantal N-blokken feitelijk 60. 8
9
Blad E1 Noordereng
Hilversum 1832 1402041800rsu. [1872]
46
44
G01 1
G44
nd Naardere
eg rw
55
uw Nie
A
3
50
7
38
503
52
te eg
504
sb
oo
m
11 16
se
in
501
d
um Bu ss
osch
rdscheb
Het Noo
21
12
205
206 207
G32
23
203
215
217
Het Molenpaadje
493 492
De
g
we
od
Do
488
222
G29
482
De
nk
479
485
429
La eS
ng at
420
354
332
335 333
417
356
338
G24
G36 358
414
G38
171
uw
en
Ste
rec
hts
En d
449
eg
Kraake
been
152 153 157 168
154
311
326
325
324
158
165
310
320
166
G37
322
361 362 360
F
369
365 366
367
76
162
368
De Lange Straat 370
401
G20
450
394
400 397 396
393
371
388
391
372
390
395
398
373
392 387
389
‚t L
408 407
406
G19
399
374
459 458
G17
375
79
386
385
De Ne uweg
G21
405
ind
409
77
nE
410
80
161
163
364
G14 159
160
164
321
ee ‚t V
460
156
155
167
309
319
363
412
411
81 151
317
318
359
G15 75
150
169
308
327
402 448
85
305
oo sd
G23
84
82
307
404 447
74
eweg
nsch
Baar 83
G13
170
304 306
ee
312
337
328
413
446
eL
329
357
415
403
461
69
87
Blad E2 Noordereng
416
302
uw
316
323
444
C
149
290
303
300
Nie
313
330
418
445
462
336
355
291
E
301
299
315
339
331 419
443
G25
468
340
442
465
466
172
294
314
343
334
tra
470 471
435
345
353
437
298
344
G35
352 422
464 467
469
351
De
eind
olen
342
421 438
G11
148
295
296
346 432
433
463
173
284
297
341
347
423
434
147 174
288
287
Zuiderkerk Straat
431
435
439
92
86
146
175
289 286
281
348
350
Zon en Maan Steeg
478
93
143
73
G10
88
144
De Groest
G27
B
91
68
251 285
282
72
89
90
293 292
425
428
70
176
252
280
480
71 67
145
253
283
349
426
427
101
100
250
279
G34
277
105
99
G12
142
177
65
94
140
178
248
66
102
G09
98
141
254
G39
278
431
‚t M
269
276
bri
rk
Ke
424
474
270 272
97
139 180
247
246
63
64
107
181
179
249
109
110
erweg
256
268
122
103
106
Eemness 95 138
245
255
275
481
440
258
111
96
137 182
271
484
441
273 267
487
486
477
257
274
221
240
G40
120 121
104
G08
244
259
263
266
220
483
476
264
119
136
183
239
242
265
219
218 489
243
262
225
184
238
112
at 241
118
108
135
stra
260
261
224
223
490
234
Noo
229
228
kerk
rder
230
227
226
491
G28
G26
210
G33
216
494
475
212
213
wegje
496
D
211
214
Brink
G
237
123
117
116
114
Oude Leeuwensteeg
186 185
231
498 497
187
199
De Groest
209
495
236
235
233
499
113
erw
rd
a La
134
188 198
232
124
115
133
189
200
eg
60
125
G07
131
132
197
201
204
208
22
130
196
G41
202
13
G05
126 127
129 191 190
28
27
24
14
15
128
193 192
195
26
25
G31
20
19
18 500
194
29
30
Doelen
aal
id
G42
31
10
zend
he
17
G30
rkweg
De Ke
Roo
Sc
ers
9 502
62
G06
34 33
507
61 59
37
36
32
9
G04
51
Het Agterom
Blad F1 Zuidereng
35 505
57
58
39
6
56
G03
Oud e
5
53
Hui zerw
G02
40
4
49
eg
42
‚t Melkpad
506
54
48
ize
41
e
G43
47
43
Hu
2
G16
G18
376
384 451 457 78
377 456
455
452 383
Kraak
G22
ebee
454
egje
gje
wee
eens
akeb
Kra
378 382
nswe
381
453
0
Blad F2 Zuidereng
250 m
Schaal 1:1000 379
1. Gedigitaliseerde kaart van Hilversum 1832, met in grijs de omvang van Hilversum Sectie G ‘Het Dorp’. De gele letters geven de wijkindeling uit 1850 weer. De roze bebouwing is aanvulling tot 1850 en de poederblauwe tot 1872.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
kelijk daarbij is dat de ‘punten’ van de 1832-blokken ten oosten van de spoorbaan zich nog duidelijk zichtbaar in het stratenpatroon aftekenen. Een aantal blokken valt wel binnen de kadastrale sectie G uit 1832, maar niet binnen de – al wat opgerekte – grenzen van het centrum. Het gaat om de randblokken N34 (G15), N35 (G16), N36 (G18), N38 (G21), N39 (G22), N40 (G23), N41 (G43) en N42 (G44). Door de nadere onderverdeling van de blokken N01 en N37 worden in het verdere vervolg in totaal 40 blokken besproken. Een volgende slag was om – nadat alle percelen van een kadasternummer waren voorzien – alle panden een datering te geven. Daartoe is gebruik gemaakt van de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG). In de gebruikte BAGviewer (www.bagviewer.nl) zijn alle panden van een bouwjaar voorzien. In grote lijnen zijn deze dateringen overgenomen. Waar nodig zijn ze echter aangepast op grond van de visitatie ter plaatse. Niet zelden wordt de bouwgeschiedenis van een pand te kort gedaan met één enkel bouwjaar. Toch is het meest kenmerkende bouwjaar aangehouden. In voorkomende gevallen kan deze een oudere structuur betreffen; in andere gevallen hebben latere verbouwingen het pand zo veranderd dat het verbouwingsjaar maatgevend werd. Afzonderlijke jaartallen zeggen minder dan indelingen in perioden. Daarom is er een indeling in perioden gemaakt die de hoofdfases van de ontwikkeling van Hilversum weergeven. De eerste daarvan is de periode tot 1832 waarbij in roze zowel de nog aanwezige panden als de nog aanwezige perceelscheidingen (binnen de blokken) zijn aangegeven. De periode van de industrialisatie met voor Hilversum nadruk op de textiel- en tapijtindustrie van 1832 tot 1884 is oranje weergegeven. Belangrijk is daarna de ontwikkeling van wat hier de villakern wordt genoemd, en waarmee bedoeld wordt dat door het ontstaan van villawijken aan de randen van Hilversum er ook centrumfuncties ontstaan in de vorm van villa’s, maar vooral van woon- en winkelpanden (tot 1918; poederblauw). Die laatste ontwikkeling met de uitbreiding van het winkelapparaat en invulling in de
11
G01 N22
N42 G44
N41 G43
G02 N21
N24 G03
G04 N23
N01b
N01a
N01d
N01c G30
G06
N04 G42
G31 N03
N02 G32
G07 N26
G41
G05
N05
N25 N27 G08
N10
N28 G09
G33 N09
G28 G29 N11
N07
N08
N30 G12
G40 N06
N29
G11
G10
G39
N34a
G34 N31 N13 G27
N12 G26
N20
G35 N14
G23 N40
G14 N32
N33
N18 G20 G17
N38d N38b
G21 N38e
N38f G22 N39a
N36 G18
N37c
N38g N38h
N38c
N38a
N35a
N35b
G19 N37d
G16 N35c
N37b
N39b
N34c
G37
G36
G24
G13
N34b
N17
N15
N19
G25
N16
G38
G15
N37a
2. Blokkennetwerk met in de grijze rand de delen die buiten het dorp vallen en in donkergrijs de delen van het dorp buiten het centrum, die in dit onderzoek niet meegenomen zijn. Achter het lichtgrijs van de N-blokken toont het lichtgroen van de G-blokken uit 1832. Duidelijk zijn de overeenkomende en de vergrote wegen zichtbaar, evenals de verstoring rond het station.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
vorm van middenstandswoningen zijn kenmerkend voor de cityvorming tussen de beide wereldoorlogen, hier ook interbellum genoemd (tot 1945; pastelblauw). Oorspronkelijk groter gepland, maar uiteindelijk relatief beperkt gebleven, is de bebouwing uit de periode van de wederopbouw (tot 1965; paars). De periode die daarop volgt is die van de expansie in de vorm van kantoren en winkelcentra (tot 1991; rood). De laatste periode tot heden wordt contemporain genoemd en met magenta aangegeven. Samen geven deze acht perioden een kleurig beeld, waarin magenta, rood en pastelblauw overheersen. Naast het beeld in zijn geheel (afb. 3a) wordt hier ook per bouwblok nader op ingegaan. Bij deze bouwblokken wordt ook een nadere kwalificatie aangegeven. Dat kan op vijf manieren geschieden. De groene driehoeken met de punt naar beneden geven de rijksmonumenten aan, de lichtgroene driehoeken met de punt naar boven de gemeentelijke monumenten, en de blauwgroene ruitjes verplaatste dan wel geheel herbouwde ‘monumenten’. Naast deze weergave van de bestaande toestand van de bescherming op pandniveau zijn twee extra kwalificaties aangegeven en wel de ijsblauwe vierkantjes die op een beeldbepalend accent wijzen en de gele cirkels die op nadere attentiewaarden duiden (afb. 3b). Er is bewust een onderscheid aangebracht tussen panden met een attentiewaarde en beeldbepalende panden. De eerste groep met een attentiewaarde of aandachtswaarde omvat objecten waarvan overwogen kan worden om ze een beschermde status te geven, omdat ze vergeten leken te zijn, of omdat ze een zinnige aanvulling op dan wel uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst zouden kunnen zijn. Voor de beeldbepalende objecten geldt dit ook, maar daarbij speelt vooral het beeldbepalende karakter in een straatwand of op een hoek mee. Het is aan het beleid om af te wegen of die ook tot een aanvulling van de monumentenlijst leiden, of dat er op een andere wijze een beschermende waarde aan gegeven zou kunnen gaan worden. 13
8159
Hilversum 2013
at
oolstra
Sch
9286
9259
7801
ho ol Sc
8
1312301500rsu.
107
7558
1900
7
109
755
1895
111
N42
1900
928
st ra at
eg new ingin Kon
9287
N22 7800
6
755
1895 2-120
113
5
755
115
1895
4
755
1895 117
6
767
119
1895
1
Huize
wen
767
1895
t ns we ge
64
8
3641
70
4103 133
5264
8609
72
1933
2624 8610
74
1933
wenst gge Lan 4
2
8
17
4665
13-15
2662
9-11
17 17a
17b
50
Groest
52
19 21
7016
9059
1976
2a
1-15
tra at ps Ka 2 m
0
2 847
3 847
732 9 17
4-8 19
27
Groest
tra at ps Ka m
16
7148
7021
20
24-30
5739
64-86 88 90-92
144 142
at ra st rd ha 3
rn
783
Be s in
94 3
Pr 2 783 1-7
2
raat
8-18
Schapenst
3844
8-18
108 110
56-78
7708
at erstra nius Brouw
7828
Antho
199
8040
282
2
7827 2300
1
8637
8501
792
49-79
112
29 17 15 13 11 9 7 5 3
t lstraa Kape
2
4
6 10
4144
8
9257
12
3545
9 11 13
16
18
15
36a
n aa ul sa 5 4
6
5
38
7103
12
1931
20
1931
75
42
759
3
1931
42a
8
14
13
15
19
1931 1993
68
9309
77
46 46a
9
7105
7106 7101
1950
04
1921
48
7036
7102
2687
19
1993
791
9
20
03
9310
48
1919
6
6a
20b
20a
20
1930
Koningsstraat
16
14
at tra ss
1925
155
5 1925
18
ni ng
56
1930
20c
1921
15
1930
22
7592
7
1933
22a
1921
Ko
1933
24 22b
2
6
5723
1933
24a
414
155
2507
24b
1933
5722
2720 1933
2721
1933
2722
1933
2723
1931
2719
2537 1931
2538
9308
1932
8
253
2718
24
1931
75
7104
244
2547 1932
40
6431
2688
16 17
1932
38 1931
70
N37a
1932
267 1932
47
24 1932
18
7506
7507
30
791
7504
7505 2682
-d
1910
64
9
31-45
1514
2674
8994
36b
7
8
9 11
1885
1885
2689
25 38
3979
3980
3981
1991
36
1932
5354
10
7192 7191
1934
1934
at
719
21 30
1901
1934
2545
2546
36
stra
Nas
24
26 28
23
5718
32
27 34
29 36
1529
7503
ings
1890
52
8377
8
1914
38
Kon
34a 1890
51
53
53
244
1907
40
83
1910
1932
1932
2544
1907 42
1923
1960
7193
2430
40a
44
5865
5864
1932
1528
1910
46
34
7194
1911
1911
1939 48
N35c
1927
78
6
10
20
17
22
3672
29 31
44
46
33
48
35
37 39
2672
2673
traat
1526
1527
67
71
1923
716
40b
1488
Kapels
19
25
18-42
27
17-55
8397
8398 7278
7279
7033
7034
7164
N37b
1911
1927 1
1923
3
7037
5452 13-21 23
2-18
2492
5502
8038
1535 1890
1911
30
2
1532
1911
1911
1511
1894
1939
50
6682
76
5503
hte rom
16 14 8 6 4
8601
793
798
797
8604
4409
7707
90 110a
8557
8783
12 10
39 37
122
4845
4847
4846
5311
5309
4843
4844
4840
4841
7393
7394
8630 41
7443
8773
796
23-35
1-32
9125
8394
8395
9126
31
Ac
8515
100 102
104-106
8
9224
0 276
283
eg8 5
ste
732
uis
1c-d
Kr 10
1a-b 12 1-17 19-21
Tapijtstraat
98
33a-d
6
3b 6
3c 3d 3e
6478
6477
6476
7914
7816
7815
7915
10
1
80-
32
Zeedijk
34-36
38
35-37
40
2747
0 1
3 275
4 7
275
275
275
8
275
275
6
276
275
9 275
2
aat
2a-b
Laanstr
4
1 3a
840 8 840 9
41 41a
41b
3888
aat Laanstr8
8880 5531
9004
1a
2-4
3
5-7 9
eg 27-29
Neuw
732
2597
2596 25
6077
8363
3382
8362
322
321
325
324
8365
8364
2410
2409
2598
2
56
23
7019
7020
6893
7319
7318
6894
6438
58
29-31
9060
4
7898
6076
60
7017
25
7126
6947
6948
2661 7124
5059
7392
7391
0 790
6949
7127
225
224
6799
6800
223
7892 7893
8
6
54
32
61
1-3
8878
12 30 32-50 62-66
eg
rsw ite Ru 1a 1b 1c
1d 1e
8385
8366
5919
7895
7894
7896 7897
241
7870 38
38a
36
887
4888
6541
2a-c
2
4
6-10
jk 4126
7139
63
7989
9190
8571
8574
3887
2 Nieuwe Laanstraat
8575
4
8572 6
6a
5530
9301 9010
8764
Laanstraat
92
69
2 4
8968
16-18
Weversweg
2-14
7580
7015
t aa
8640
8343
8342
str ss um er
23
Bu 10
12
14
18
27
24
24b
8 26-2
30
57 29-
788
9
63a
Zeedi
431
8427
9028
606
8576
5-53
7-27
17-21
50
8966
8153
8967
52 54 56
5915
5917
6710
9154
7356
611
54-66
t traa ens Kol 8860
8738 9300
98
94
22-30 14-20
3 763 16
7439
18
20
6724
7256
6880
6881
6878
6879
96
819
7457
762 9
0 763
1 763
2 763 22
23 24
25 26
27 28
29 30
32
t traa ens Kol
6725
6707
8301 8763
20
7 534
9 763
6463
6462
7603
5644
5645
22
ra at st rk Ke
12a-d
306
3928
86
88
90
92
94
96
98
4
21-41
1 848 6611
8657
8766
8767
6857
6604
5646
795 5
4839
5641 6124
6125
6671
147
6670
4838 6123
6548
146
6547
4-38
1 60 58
6554
7122
3 582
7390
6553
6361
6362
578
578 0
6070
6360
10
2
8094
0 1
838
838
13
15
1-3 5 7
9
at
2a
st ra en
11
Hav
13
2b-d
15
17
2f
25-33 39-41
8308 5905
5906
160
45a 43
4179
Noordse Bosje 1-23
2
631 2
6549 8c 8
101
8234
4
5
540
541
9 837 6629
6499
6628 4
6
a 43-43
5647
Min
2 858 3 546
858 1
8 6
8105
41-59 3
6 685
685
3966
3967
16
8216
8087
2
8621 8622
2 378
7215
8086 8215
9 7
5821 5 3
we gh 1
En de
666
0
631 1
28
24
22 20 18
16
4b
11
an tsenla iste
r Har 4
12
13 11
9
5575
5574
5573
5572
5571
g
7273
Ou
P.C. Hooftweg 30
P.C. Hooftweg
26
8
Achterom
10
4
12
3
3833
3832
805
805
43b
1
21-4
10
t
8
aa
str
6
lmina
192
8650
lhe
Wi
99
190
P.C. Hooftweg
8 865
2-70
151-1
188
7717
1 821
45
p
186
am
26
1534
83
1894
1939
52
24
1487
1904
2
01
1894
N36
22
1910
1910
1910
1910
54
9
1507 5719
1509
1510
1902
56
1922
258
25
1894
57-63
at
2000
1924
1890
20a 1920
81
25
0
1880
1525 1910
62
1920
80
25
268
1522 1523
00
1924
64
20
4
659
5507
5509 1924
1924
1524
1506 1923
2
1920
1910
1910
3571
1486
0
675
233
1902
25
1924
66
6683
1505
1483
1484
1485
sstraat
tra
1905
1910
at
tra
ss
itu St.-V
as
1502
1503
1923
1924
16
1504
1923
68
141920
8
821
5508
1927
1905
1941
6751
m
1482
N37c
8399
Koning
1920
95
89
1927
1501
1500
6429
1481
1912
1924
7
8517
12
6
899
18
2000
Em
1905
1919
10
1920
g
we
de
ar
itg
Lu 48
1927
1905
1913
1912
1927
70
nk
1892
21
1953
1464
72
N35b
2710
2
675
4820
6428
1937
1937
1905
1463
1885
4
233
1892
4822
7744
2668
1956
8518
1957
8
5
3
233
2669
9
1461
8400
5456
N35a
8281 2
481
2000
5466
pe
ndple
6145
3964
2000
8654
828
N33
oila
1892
3-15
20-54
152
3363
0 659
3549
Go
7745
Koning
2490
ha
3827
1
1975
8279
1460
shof
3828
659
p
kam
Schapen
at
6925
8402
N37d
3829
189
136-138
200-278
2
8280
2670
8401
2000
3830
126
Kerklaan 1975
1929
1930
1934
shof
1974
3831
124
1880
250
1977
1929
1965
Koning
Sc
6433
58
35
2320
12-54
6994
7808
1925
9268
8403 8396
3814
7352
3561
3562
est
7313
1995
3815
2
Gro
1933
3816
3826
3824
3825
3819
3820
3821
3822
3823
8041
1980
203
10-24
1933
1933
1933
3817
6432
3811
3812
3808
3809
3810
170-194
1931
6034
5716 5717
9267
2012
7829
26-30
1965
8051
3818
8265
7718
1-19
101-1
150
5998
3
N32
in
4881
8824
7350
5997
6011
8049
7110
6008
6009
7348
7349
8048
n
8659
-148
5a
hoflaa
2
130
5b
ken
914
4
735
128
8264
Val
n
126
5c
2
608
2319
1980
estra
8521
N34c
9-47
1870
1995
6427
8269
lei
25
5d
N34b 200
201
6592
2006
2006
Lang
1978
8191
9 758
sp
110
6118
6117
2042
1
on
6
1849
840
8005
7353 1925
8
1980
101-127
2006
8268
6734 8
1932
8785
N34a
160
521
1980
521
3-25
1933
4826
0
Stati
4 46-5
3291
1854
1853
1852
1851
1850
1923
158
1923
281
6
8499
2004
6033
1923
1903
1925
7157 7156
at
Prins Berhardstra 156
2005
93
2006
8990 8991 8992
8500
44
46
ardstraat
Berh
Schapenstraat
2273
6146
878
8989
8776
Prins
1980
1908
2006
8777
2006 1930
48
8050
6110
827
1-24
4-44
34
8560
7588
p
77
87
1870
1899
5
2004
4
6165
4824
1430
6
am
nk
75
t
5628
816
5867
ginneweg
5868
169-171
pe
ha
Sc
aa
7754 6
g
stee
Smid
1906
4
521
8787
2006
8778
39
2
1920
48a
Konin
98
2857
2858
str
75-85
3
165-167
96
2859
6273
mp
Ka
7213
73
1932
2006
8988
1935
1903
37
35
33
31
1903
1937
1937
1937
29
27
25
23
1937
1937
1937
1937
21
19
154
1980
8605
2006
8780
6
905
41
7831
7622
769
8986
1937
1937
17
15
13
11
1937
1937
1937
1937
1937
71
5
94
6275
8267
49-51
69
3843
4
8558
8985
43-11
1918
0
289
1980
1888
5506
55b 1930
9258
1957
162
92
22
67
7
161
90
8445
8444
8443
4108
8525
59
9
159
88
8004
8447
1879
7616
57
6826
157
86
5437 1891
1882
2594
2595
1880
2593
1881
2292
1878
55
768
3
1918
9
2005
2272
6081
Schering
50
50a
55c 1930
6109
1932
8655
lijn
155
84
2-12
6795
5435
5436
7564
4111
7114
7562
7339
5210
53
1925
1925 50b
1930
1931 1930
1932
2002
3g Ruitersweg
de
153
82
7798
7615
51
4823
gs
80
2855
7410
5712
6449
6448
6655
6656
2591
2590
47-49
767
5
905
1918
288
2012
3
8987
2006
7314
N38h
2853
6657
5617
6530
6529
5484
35-37
5
8779
2006
1932
N38e
N39a
1715
7282
33
3f
5707
18
2006
2005
1932
8460 1999
8462
7a
1919
1922
8781
8
288
7750
Veerstraat
1-35
N38b
N38g
5400
5434
8770
1778
27-53
8459 1999
7 1896
7
7706
2
2006
8502
8774
1990
N38a
5401
5399
42-48
5433
276
275
2005
1431
N38c
40
3e
7a-b 1896
2a
8782
2
8458
2002
rdstraat
1880
2b
2006
1880
1999
N31 7753
757
8788
2006
57
57b
59a 59b 59d
1932
1
1923
4-8
8023
1937
Prins Bernha
8652
2006
20
2006
1909
N38f
38
Schietspoel
8771
1930
52-58
59e 1932
6
403
1960
9215
3c
8457 1999 3d
9214
3b
8456 1999
22
8503
4408
1995
59g
N38d
N39b
9212
3a
16
9213
9211
18
8633
1932
8455 1999
9 1896
2006
2006
2006
24
26
8634
8772
Langestraat
8461
9208
20
1999
15
8627
2006
7444
7
8452
8454
2c
1937
288
1937
5356
5
403
1931
150
1850
1909
4
1937
2115
1960
9064
756
2012
2012
6
272
1937
28
26
24
22
1937
4
1925
7214
9088
1891
6
8629
1983
61-6
N18
8453 1999
8
17
9207
1999
2006
2006
8600
8603
1891
9206
2-64
N17
1994
7032
1905
10
2006
9209
9210
Fabrikeursstraat
7422
6874
1930
1891
19
2006
6875
22
1930
12
21
2006
1932
8520
24
1930
1891
8628
Weversplein
8022
1891
14
1937
t
20
1937
1937
697
1931
1898
1891
16
6
629
27
Weteringstraa 18
16
152
1977
1891
18
Van de
1937
1937
1937
1937
1937
14
12
10
8
6 1937
1937
1970
1891
20
igneur
Monse
3834
7351 1937
25
3807
6972
744
1891
3
35a-37
31-35
8519
26
26-36
6
15
13
11
9
4
1937
23
21
19
17
1937
1937
1937
1937
1937
1937
1937
1937 7
8599
1983
8019
316
1739
8522
28
30
1930
24
5705
48
27
7702
1937
1996
1850
2005
7701
8148
1937
6971
8248
8247
8246
8245
8244
8243
1960
9067
aat
8602
1739
8337
1
9079
23
7424
8196
1930
9089
5
Veerstr
1989
1995
t
9091
Kruissteeg 7818
8338
5
teeg
9092
1987
8187
8450
8451
5706
2743
2742
2741
7817
7031
1930
63
1930
84
32-34
1930
5928
1897
5929
8692
7582
5922
34b
5923
36
5925
1897
5924
38
5926
1897
280
4018
9162
1934
38
7421
1967
7653
3697
3972
3971
3970
9106
9107
9108
9109
9110
9111
6300
1979
Ruitersweg
5927
44
5432
6846
2
7419
7
at
1929
1999
1930
2011
8339
1999
2280
6254
8389
8
8
46
8345
416
395 1900
1900
8340
1999
691
1900
3
Spuis
1983
N16
40
2-4
2011
1997
1999
1910
1
17
8388
6
1903
281
3739
415
414
413
6845
9158
922
9
2009
14
48
6515
296
300
2763 1933
7418
905
6835
1997
1999
1996
1996
2-62
1934 1987
4
2011
17-21
1902
6
8524
7806
1800
3-7
9072
7417
1900
8021
8449
1999 1999
1905
1930
9069
9076
42
7858
11
9005
2009
estra ng La
1900
864
868
6915
8523
1927
N29
1935
6814
2008
9093
9220
9223
1987
7814
60
1885
867
1903
282
295
299
2009
24
1933
t
45
1902
9
traa
Herens
9222
2
25-3
2006
86-8
58
4001
3955
3189
90
75
1935
5635
293
297
77
3417
7584
2013
8258
1975
9073
44
14
16
rstraa
47
1902
905
1890
1890
2012
3215
1914
9
7304
7190
7189
276
2764
46
6
6837
1996
7583
12
60
26
1999
38-52
1979
1930
1996
1999
8259
12
6061
734
1982
1933
6838
6786
1910
1897
7581
4003
3188
79
1927
N30
2005
10
2259
1915
1900
2765
48
3899
4643 5725 1924
9155
1932
6676
7
81
5549
8850
eg
20-36
4
1922
Herenplein
1930
5
2766 1933
stra
Spoo 49
8262
8261
0
3
1-13
8341
1880
19
8
1938 1938
1900
8877
7305
0
275
2767 1933
50
er
7416
1938
nstr7 aat 8876
N15 1901
4
122
Weversw
1 1979
6677
588
108
8150
8800 1920
3 1979
6439
Kerkstraat
5
110
9
8858
6457
1915
62
1925
1910
1920
8859
1890 62a
5860
1930
8851
5 1979
8151
Wagenmakerssteeg
15
8
715
588
852
1934
N19
8707
8856 8857
22
7865
13
lein
50 71
112
1979
29-43
6454
6
9101
85
1934
645
9100
116
8978
1979
7200
1934 6455
1934
856
1
1995
17
15 Biersteeg
13
1983 4 6
10
23
728
2004
2649
9163
1914
12 1929
18-24
1850
1903
1904
1904
8
12
9081 25
29
1922
2013
274
49 27 275
2
1933
52
Ve 1987
1938
14-16
31
2769 54
6866
7620 26a
826
1892
1914
21-4
7149
7022 1920
2
1903
1988
18 20
2744 2746
1933
19
8749
8387 1925
1930
7585
1930
1905
3163
1918
1919
3700
9068
2745
2770
5
1902
855
6326
3112
2004 11
1900
1986
1933
1933
37
1917
651 1902
1909
854
1920
1917
64
N40
1900
9193
1925
853
1860
1985
1986
1987 1898
1960
35
7322
1898
8598
19387859
2003
we Laa
2006
8299
648
55
1917
64a
114-
53
66
c
51
1903
35 87
49
68
118-122
99
6-8
1895
1895
1903
70-72
124
10-12
1895
6610
6612
1920
1920
74
1900
8732
1880
1998
1984
8200
57
1898
N28
1988
1988
3701
1900
716
at
7843
2003
Nieu 8874
10
1890
3889
8300
g
21
1890
2004
6999
1895
1895
1895
6609
28
Kruisstee
23
1800
31
1979
1982
1900
2008
2003
8879 2006
1912
32
34
87
weg
6788
6789 7
6608
1895
1922
30
87
Wevers
8979
9103
126
1988
3717
660
76
6718
1910
8721 1800
1922
6719
1988
8568
2006
1884
8
852
7491
2004
59
1898
2002
1901
28
51
2773
4024
8569
5
12
8875
8
2006
2004
7
7
Ruitersweg
47
61
1898
1898
1901
30
63
1898
1880
6798
2774
2771
1933
8882
1800
1901
34
65
1984
3702
1933
43a
1933
9192 8883
8980
1988
743
831
5547
101
6717
15
1979
1988
7636
5907
1921
1932
65a
7521
5489
1933
2772
2642
1929
3363
8817
1800
8729
65b
1982
41
1937
1932
37
8209
1984
87
1900
1920
t
1933
2643
8570
1884
643
1979
14
1988
7634
43b 19233
8567
8816
1800
851
2004
45
1979
13 12
1988
7635
1920
N14
1935
5540
2004
11 10
1988
7637
1919
t
103
7512
83
7685 7638
8613
1929
1935
8728 43
45 1800
2003
1890
1927
41
9102
at
128
105
39
47 1800
7199
1988
8
1988
7642
609
109
estra
ng
107
La
37
9104
130
111
35
eg
83
5-7
7641
2003
1890
7255
7357
1932
1988 1900
3
7640
raa
78
132
4
96
t
2
8307
6121
87
8564
aa
3
1800
603
1936
8448
1901
36-38
Spoorstraat
67 1897
1920
1920
8446
1903
69a
7841
1910
347
22
39
traa
ens
Her
9112
8739
814 33
28
28a
28b
30
2011
32-52
2
1935
1902
113
5-19
813
2004
31
Brinkw
30a
9105
134
2
2
29
9029
115
2
849
808
556
27
12-
30b
32
602
8490
1920
9
8
3210
6179
6562
22a-b
39a
1933
N25
7112
623
623 7617
1920
44
69b 1998
348
24
24a 24b
26
26a
26b
ca. 1980
2004
26
28
1900
1894
1889
1893
1930
1930
21
23
25
27-29
8266
1933
1932
2010
2010
2010
2010
2010
2010
2010
2010
2010
2010
63
604
1900
N27
1902
46
N06
1933
2010
67
1905
2a
2 838
555
0
1898
748
748
1a
1936
8724
1932
2010
1923
1905
Zon en Maanstraat
7186
1914
1930
8725
3969
462
34
69
1909
601
7185
1905
1923
2022
20
117
1b 1936
8489
18
str
1930
8734
5
len
1930
1900
8414
1923
1930
39
Koornstraat
6
n
554
1930
6
4
1919
3 1919
1910
1910
3
1926
693
693
gst
7441
1908
77 67
traat
oogs
16
Elleb
936 1926
554
247
7328
2b
1
1892
40
1930
2003
6122
6
872
1935
7327
aa
3
933
932
8045
7382
7381
N20
1934
4220
8733
1998
25
4161
71-73
4a 15-19
8493
2004
23
9
8
1926
9
7513
1a
3 1920
1930
1930
1988
1924
1923
7968 75
1890
4b
8413
1998
21
900
1910
1910
677
1935
rsp
2
nl
55
1978
1930
461 4162
1998
36-144
at
1930
8488
6-1
534
Ko
8565
1930
1934
421
1934
7961
re
552
5537
21
21a
8044
1929
1929
1928
6268
3500
6586
3501
6587
6825
hoflaan
6504
5518
5519
5520
5521
13
Valken
23 25 27 1929
17
19
1927
817
879 1898
15
g
1893
7
1903
9 1905
816
1902
24b
1890
boo
557
5536
6501
11
26a
29-31 1955
2004
2004
1-3 5
eg
tw
ar
Va
11
1898
24c
rtwe
26b
4
6
8
10 12
14
16 18
22
22a-c
24a
24
1935
8
421
3168
1768
6-38 21-25
8487
14 30
5534
1900
1903
1931
1935
421
7986 1998
1998
Zon en Maanstraat
1929
Vaa
28 30
7957 1998
8412
1905
1903
1903
1903
1906
1906
1902
1903
1903
24d
26
28
22-
550
5517
1935
80
To
1905
1930
1935
2003
1998
N12 1931
1
1898
8
1935
1937
84
708
1937 1935
43
81
1893
1937
1929
19
1 715
1
1905
7
7
7987
N13
1892
2003
1925
9
1893
77
1930
6213 1930
6
8479
3
1925
543
11 1891 1893
421
18
11a
3894
1940
5
542 13
3893
ake
52 71
2
1934
5-7
1930
36
38
31
8742
3736
9099
16
74
1923
17
9-11 1960
1932
1932
40
42
33-35
30
32
34
1870
8232
1930
79
6211
1932
44-46
39
41
1928
7967
7972
Herenstra
1923
6212
1932
1873
1973
1930
8727
7971
40
13a
1891
Elle
8231
2003
1930 1930
1930
1900
1902
1920
1928
1973
8430
1998
81-83
1923
13 1930
6780
9098
7965
1-7
1932
48-50
52
1920
1927
Leeuwenstraat
45
47
1927
54
66
49a
51
1927
6559
1998
9-15
17
19 1998
1914
8651
1935
N07
7993
9097
1998
1882
8482
1927
68
53
1913
1900
Kerkbrink
577
19
c. 1950
33
21
3
2522
1923
15 1927
1988
1940
7187
1935
5791
2
5a
1932
21
1883
3499
8437 8438 8442 8440
1
1998
23
1923
8556
3498
5790
g
1898
20
3497
304
7
729
4
sewe
4a
nd
6
490
3
882
ela
672
4b
rav
6422
528
n
1895
1937
4127
9
's-G
nlaa
1932
6781
8726
22
re
25
17 1925
1983
7
6779
1
24
To
1913
1905
19 2009
21 2009
1901
70
1927
1973
8714
1896
1905
53a
55
1869
2
4
1973
7976 8439
1930
7964
72
1900
1900
6
1930
452
7970
1930
1901
8
1920
6280
1998
7963
1903 8a
10
14
1973
9304 8432
84
1898
5040
1913
1901
1895 16
18
6535
9305
7144
37
8093
1938
410
8433 8434
1936
1998
1900
74
1930
5041
1930
1930
31
6921
7140
N08
1904
76
57
6927
1980
6
4
2732
4122
1980
7141 7142 7143
97
1921
78
5039
1987
1930
4121
1998
7988
1902
7
9
1895
1922
20
23
27
8435 8436
7966
aat
1898
49
51-53
844
574
1890
Oude Doelen
1900
271
10
12
1921
2004
1900
7283
1904
1920
l
ne
tun
tions
Sta 1990
8597 8595
2003
1927
1933
1933
14
317
8428
1998
1996
1481
1933
16
1901
24-22
28-26
1980
411
5
446
450
3756
1928
45
1928
1970
423
424
801
1981
451
1936
0
7136
6913
8429
1896
95
1933
18
11
1954
32
29
1930
1930
1913
1913
traat
33
35
7
35-3
39 41
1920
58a-6 62
66
55 1920
1920
14
3760
447
3996
1905
1914
93
1933
20
7135 7981
255
6
1971
6470
301
6b
Oude Torenstr
1971
6525 83
23
15
rkstr
Ke
112 99
1888
4098 1888
37
genm
71
17
672
1915
1905
4163
t
aa
110
487
4
416
1896
77
1980
1
79-8
1920
91
106 1980
1933 22
3913
68
57
59
87
89
44
46-48
50
43
58
1978
427
2003
1981
5
83-8
-102
4099
28
3
03 67
1
1915
24
26
3
1913
Kerks
42
1920
1920
1920
54-56
64
2003
75 1924
1924
1994
1828 1902
2-6
8
6516
Kerkstraat 40
1930
69
59b
2003
8016
1975
73
7118
1920
72 74
74a 76
78
1980
1980
100
104
28
1933
1933
1933
1933
30
1870
1906
1899
1899
1899
1920
1920
1910 1910
1910
67
69
71
481
1899 1899
3
253
8104
715
g
19-25
9
488 1916
1905
6526
82
1911
1911
1908
1908
1908
489
2
1846
2000
8100 8095
1910
1
5038 476 477 478 7119
7298
253
8509
N11
1846
8625
Wa
we
1895
7389
1916
1925
9
se
2-12
468
0
4909
1931
8091
608
land
t
3
473
474
660
N09
1930
1972
1931
6
ve
27
raa
1923
472
6
1974
1962
N26
1994
8346
N05
34
52
2
7331
1905
1986
1917
1921
1925
853
8538
at
tra
ns
re
To
4
10-1
8
1957
908
Gra
's-
nst 64
37
1925
2a
1987
25
1905
7452
1927
3956
5 908
27a
sse
5673
1927 2b
5
1938
4908
e
Oud
24a
4
t
7
1925
7299
1990
26
1925
straa
9
1925
90
1925
6
uten
11
1925
467
754
3
3685
8624
13
1925
89
1963
7902
27
1905
9057
8596
2 12
14
16
3-15
29
1905
1963
1922
1913 18
29a
29b 1905
1923
1994
4884
1980
1933
1920
5688
1896
311
27b
14-24
drie
1987
1950
8102
67
1974
88 8
Scho
5709
8235
1939
1918
1925
466
660 1885
1915
31-33
1923
1930
20
Nieuwe Doelenstraat
1850
58
5
567
2
29
er An
7263
15
1920
8718 8716 8719 8717
4905 4906
8623
1925
12-14
5674
17
1928
7547
5410
8099
4 7151896
31
29a
est
1956
1925
19-21
6514
3947
85
1925
20
18
1955
1896
7891
1920
1909
12
8827 1925
3948
3
28
82 1909
1931
g
6068
1910
12b-c
7264
17 71-1
umerstee
1964
1955
N10
8828 2007
1896
69
Buss
9307
16
9273
5624
um
1896
65
1978 1896
1930
12d
2a
me
3683
895
29b
30
26-36
rge
1972
5409
132
31
3 651
4
stra
ss
0
1920
14
372
1955
1896
61a
er
Bu
7449
46-5
1920
14a
1923
1930
22
1927
8959
7453
61
63
at
44
24
35
7951
1-11
8
32
5418
1920
14b
1937
1979
6162
11 81 1920
16
1937
3
372
Bu
5902
912
6
9
566
1937
16a
1937
9
619
1955
7
34-3
6
38-48
5901
1978
9306
1937
8
619
1955
5408
1938
1937
7
1955
8
26
185
7899
0
36
1896
566
619 5407
912
0
31a
eg
50-60
6
619
4041
1997
7903
789
38
42
7
1937
7609
1997
01
79 34
40
566
1937
2009
2009
2009
1932
1937
5
1955
1996
1932
1932
1937
1937
619
6158
38-4
6
566
1937
4
N03
6550
3514
1927
1930
7867
7548
7221
5463
1906
39-45
2000
7904
3925
36
42
5
31b
61 66
Perkste
3
619
1996
83-85
60
37
48
44
566
566
619
4042
58
49 75
46
4
1906
1937
5406
1938
56
1930
7336
7334
1996
3515
8958
1930
28
1905
7748
1937
8954
46a
1911
33
1937
5
367
1937
0
9
54 1894
32
3
566
2
619
618
52 1894
7607
46c
33a
rtus
538
666
619
1979
1979
5212
N02
8112
2
566
1911
Albe
1
50 1894
8125
46
6184
6185
6186
9272
7120
44 1891
8615
8619
8618
8617
1930
30
1986
1983
1930 1904
6898 1936
1998
32
22
26
28
7-27
29 1930
1930
1930
12
14
16
18
20
Stationsstraat 31
33
35
1925
6895
6a
8 10
24
30
32
34
36
6896
6897
2
4
6
6276
6274
5991
40-60
1896 1880
7345
8616
N04
8620
143
142
1978
4
7948
1996
63
8126
32
8144
1928
61
1
1883
1937
8
618
1939
7220
0
33b
1937
9
2
1980
1980
Noordse Bosje
566
566
1938
665
7121
7300
33f
33e
42 1891
8126
2001
2001
33d
40
1891
1928
59
6996
2001
33c
1928
57
55
1913
1938 1938
1938
1928
53
51
2001
48 1913
35
1
3 5
1955
5380
5404
1895
6
1895
7027 1977
1933 1933
1932
1976
1904
1895
1907
1899
1996 1996
1993
1996
1983
1895
1983
1983
1899
2848
1880
795
721
1930
1980
1925
1925
1925
49
35-41
2001
1913
2
7-23
1925
47
8373
8372
8368
8369
8370
8367
8371
2001
33b
2001
33a
1955
1931
9303
20
1867
8185
1980
9302
6252
1
8374
1721
4655
16-18
8366
1720
1980
1897
7787
1729
1960
44
9
raat
Albertu
1931
418
1912
77
1905
1933
9
159
1885?
1996 1940
565
s Perkst
4
1931
863
6
4180
7715
45
5589
5202
5
760
1909
1906
1938
7714
1905
21
85
7784
1929
19
1931
8638
1
8344
5368
5588
1925
1-3
7
3
902
1938
8
1901
5 1925
7786
2
5820
39
7 1931
760
7716
1951
5367
1906
9 1931
864
6
1907
4
1840
2
9a 1931
1907
1
Minister Hartsenlaan
1880
11
1907
7782
1855
902
1939
N01d
1932
1
7783
5
13
1907
7161
9
1915
15
1907
7160
1977
17
3
17
1977
2a
5866
1932
1932
178
8
0
565 2000
1902
1902
12
1932
1932
1728 3
21
1889
5640 6970
177
N01c
7
1904 2000
5
9
g
1900
1918
45d
6939
1902
7911
14 1895
we
7882
1939
45c
5567
1895
4
se
10
N23
7030
1932
2576
Melkpad 7238
6969
1930
7028
1977
1932
2574
23
1982
7098
1930
1913
1977
4393 1932
1912
1930
7012
1912
1905
10
nd
1908
7029
1903
2575
5649
45b
eg rw arde Na
ela
26
2573
7409
4628
1726
1903
5501
25
7097
Noordse Bosje
ge Ho
av
8
1873
8769
7026
1700
1903
1933
2634
9
1901
9096
6938 1902
1912
48
Gr
41 1855
7883
168
151
N24
2633
5500
168
27
5657
9095
N01b
18
1908
7912
6
5112
's-
41a
1901
7
1900
6a
1940
1901
6 8686
8687
5200
Oude Enghweg
5
N01a
50
1905
5656
5655
7497
5653
5652
8
8
5221
1882
5111
1905
1905 1905 1902
1905
1905
8066
8768
41
43
45
1905 1935
1935
5570
1882
14-16
37
5651
Melkpad
47
49 51
0
511
ad
lkp
Me
1903
1701
1933
8822
1685
1933
1699
1933
2632
8823
1686
8964
8961 1900
2631
8952
2572
8963
8960
1933
3
7
29
2630
1682 168
4
168 31
33
1933
8294
6774
1933
8964
78
8951
4627
Melkpad
8067
8962
1933
168
1933
5614 1933
147
2
2
Lan
8065
667 718
7183
3
5439
9 137-13
2626
8612
1933
76
1933
8869
137
2625
8868
135
6772 7061 7060
1933
weg inginne Kon
2657
6240
1933
131
1933
9
4102
2656
5263
1933
928
1933
68
40
129
66
2655
5262
0
768 1895
127
773
1933
5498 1933
319
1895
97
54
7739
1859
7802
9
767
62
1933
7736
8607
8608
La ng
1933
1933
1933
125
6 4
2 1933
5261
N21
8
767
8
st
1895
123
gge
aat
rstr
1978
Lan
121
N41
7
12
0 Schaal 1:1000
250 m
3a. Gedigitaliseerde centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met in het onderzochte gebied de afzonderlijke panden gekleurd naar periode.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Nadere duiding van deze beeldbepalende waarde en attentiewaarde volgt bij de afzonderlijke blokken en in de afsluitende samenvatting. Naast dit algemene verhaal bestaat dit rapport vooral uit een ‘bouwblokkencatalogus’, waarbij telkens op één pagina de situatie uit 1832 is afgebeeld en daarnaast die van 2013. In de 1832 is de huisnummering uit 1850 opgenomen en bij de bijzondere gebouwen de functie. In de situatie van 2013 zijn de huis- en kadasternummers opgenomen, evenals de dateringen, faseringen, kwalificaties. De dikke roze lijnen geven de nog herkenbare oude perceelsscheidingen weer. Op de naastgelegen pagina volgt een korte omschrijving van het bouwblok, zijn karakteristiek en uit de analyse van kaart en bebouwing te trekken conclusies. Daarnaast zijn maximaal vier foto’s van een aantal voor het betreffende blok karakteristieke gebouwen met adres en datering afgebeeld.
3b. Legenda van de acht perioden, die zowel op de totaalkaart als op de blokkenkaarten voorkomen. Boven de vijf speciale tekens, die op de blokkenkaarten voorkomen.
15
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
ONTWIKKELING VOOR 1850 Het natuurlijke landschap Hilversum ligt in het Gooi, een lage heuvelrug die in de voorlaatste geologische periode werd gevormd: het pleistoceen. In het pleistoceen wisselden warme en koude perioden elkaar af. De koude perioden noemen we ijstijden. Tussen twee ijstijden in lagen warmere perioden, waarin het klimaat te vergelijken was met het huidige. Tijdens de ijstijden werd door de Rijn en de Maas ontzettend veel zand en grind vanuit de gebergten naar onze streken getransporteerd. In de voorlaatste ijstijd bereikte het landijs uit Scandinavië ons land en bedekte het noordelijke deel ervan. De dikke ijsmassa’s schoven langzaam naar het zuiden en werkten als enorme bulldozers. De zand- en grindlagen waaruit de bodem bestond, werden opgedrukt en er ontstonden stuwwallen: langgerekte heuvelreeksen zoals de Utrechtse Heuvelrug en het Gooi. Tijdens de laatste ijstijd was Nederland niet met ijs bedekt, maar heerste er wel een zeer koud toendraklimaat. Vanwege de lage temperatuur was er nauwelijks plantengroei mogelijk. Bomen groeiden er al helemaal niet. In deze koude periode huisden hier dieren als de mammoet en de wolharige neushoorn. Door de westelijke winden werd een dikke laag zand vanuit de (drooggevallen) Noordzee over ons land afgezet. Circa 10.000 jaar geleden kwam er een eind aan de laatste ijstijd en begon het holoceen, de huidige geologische periode. Het klimaat werd warmer en vochtiger en ons land veranderde geleidelijk in een gesloten bosgebied. Als gevolg van het afsmelten van de enorme ijsmassa’s steeg de zeespiegel snel. Ook de grondwaterspiegel steeg en al gauw ontstonden er moerassen in de laagste delen van het gebied. Deze moerassen ontwikkelden zich tot veengebieden, die zich op den duur over geheel laag-Nederland uitstrekten. Ook ten westen, noorden en oosten van het Gooi ontstonden grote veenmoerassen. 16
4. Veen, dekzand en de hogere delen van de stuwwal omstreeks 950. (bron: Anton Kos, 2013, p. 9)
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Het agrarische Hilversum In de loop van de geschiedenis werd de invloed van de mens op zijn omgeving langzamerhand groter. In de middeleeuwen is het Gooi geleidelijk geheel door boeren in gebruik genomen. Op grond van hun naam is af te leiden dat Blaricum, Laren, Bussum, Huizen en Hilversum in de vroege middeleeuwen zijn ontstaan. Laren en Oud-Naarden worden gezien als het oudste dorpen in het Gooi. Hier zijn ook de oudste parochiekerken gebouwd. Hilversum behoorde aanvankelijk tot de parochie Laren. In 1424 is Hilversum tot een eigen parochie verheven. Inmiddels was het Gooi Hollands gebied geworden. Het graafschap Naerdinclant (Naarden en de Gooise gemeenten Blaricum, Bussum, Hilversum, Huizen en Laren) werd door graaf Wichman II van Hamaland in 968 geschonken aan de pas gestichte St.-Vitusabdij te Elten (D). In 1280 wist graaf Floris V van Holland het Gooi te pachten van het klooster. Het stichten van en eigen parochie had ongetwijfeld te maken met een toename van de bevolking in het dorp. Er werden boerderijen gebouwd in het gebied dat nu het centrum van Hilversum is. Het lijkt erop dat er twee kernen waren: de Groest en de omgeving van de Kerkbrink. Aan de randen lagen verschillende brinken, die nu nog als min of meer driehoekige pleinen in de stad zijn terug te vinden. Een brink is een langgerekte driehoek, van waaruit vroeger een of meer paden de heide opgingen. De brinkruimte werd vroeger gebruikt om de schapen bijeen te drijven voor of na de wandeling naar de heidevelden, waar de schapen gingen grazen. De Kerkbrink diende daarbij ook als veemarkt. Rondom het dorp lagen de zogeheten engen (of essen): aaneengesloten bouwlandcomplexen waar de boeren uit het dorp hun akkers hadden. De engen waren geen gemeenschappelijk bezit: iedere boer had zijn eigen akkers. Vaak waren dit kleine, smalle strookvormige percelen. De engen zijn in de loop der tijd geheel verdwenen om plaats te maken voor villaterreinen en uitbreidingswijken.
5. Detail van een kaart van Maurits Walraven (1723): Goylandt met de Nieuwe Limietschijding tussen Goijlandt en het Sticht van Utrecht. Het noorden is links op de kaart. We zien dat het dorp wordt omringd door engen. Daarachter strekken zich de heidevelden uit. De bouwlanden worden doorsneden door doorgaande wegen en veedriften.
Oorspronkelijk bestonden de hoogste en minst vruchtbare gronden grotendeels uit een oerbos, maar dat was in de loop van de vijftiende eeuw zo sterk aangetast door onder meer houtkap en akeren (het weiden van varkens) dat er nauwelijks meer sprake was van een bos. Rond 1600 is de laatste boom van het Gooierbos gekapt. Geleidelijk is het gesloten bos veranderd in open heidevelden en stuifzandgebieden. Deze ‘woeste gronden’ werden voor tal van doeleinden benut, bijvoorbeeld voor plaggensteken, stenen zoeken, schapen weiden, hout sprokkelen, alsmede kleinschalige
17
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
leem-, grind- en zandwinning. Ook voor het houden van bijen waren de heidevelden belangrijk. Resten van vroegere bijenschansen zijn nog terug te vinden op de heide. De schapen waren onmisbaar in het boerenbedrijf. In de regel gingen de schapen ’s avonds terug naar de boerderij opdat de mest zoveel mogelijk in de schaapskooi terechtkwam. De schapen werden voor het scheren gewassen in meertjes, die dan ook wasmeren heten: het Klein Waschmeer ten zuidoosten en het Laarder Waschmeer ten oosten van Hilversum. Het laatste onderdeel van de agrarische bedrijfsvoering wordt gevormd door de maatlanden of meenten: laaggelegen graslanden die als weiland of hooiland werden gebruikt. Deze meenten waren gemeenschappelijke gronden: ze waren niet verdeeld en mochten door de boeren worden gebruikt op grond van de oude gebruiksrechten, die ze op het totaal van de gemeenschappelijke gronden hadden. De weidegronden van de Hilversumse boeren lagen op de Hilversumse Meent, ten zuiden van het Naardemeer. Ver bij de boerderijen vandaan dus, en hetzelfde geldt voor de hooilanden aan de Zuiderzee, ten oosten van Huizen. Door deze ver verwijderde groenlanden was de landbouwkundige situatie voor de Hilversumse boeren verre van ideaal. De bouwlanden en de heide waren weliswaar in de buurt, maar de weiden van de Meent waren ruim vijf kilometer verwijderd en de hooilanden bij Huizen meer dan acht kilometer! Door deze marginale agrarische omstandigheden is het dan ook geen wonder dat de mensen andere vormen van bedrijvigheid gingen zoeken en dat al omstreeks 1500 de landbouw naar het tweede plan was verdrongen.
I
wegen, die allemaal gericht zijn op het St.-Janskerkhof ten zuidwesten van Laren. Al voor 1300 stond er ten zuidwesten van Laren, aan de rand van de Larense Eng, een kerk die gewijd was aan Sint Jan. Voordat de kerken in Hilversum en Laren zelf werden gebouwd, was dit de belangrijkste kerk in de wijde omtrek. Deze kerk is in 1586 gesloopt, maar de begraafplaats is steeds in gebruik gebleven. Vanouds liepen er zeven doodwegen naar dit kerkhof. Ook lange tijd na de bouw van de kerken in de naburige dorpen bleef men de doden op het oude St.-Janskerkhof begraven.
Het St.-Janskerkhof en de doodwegen Een van de doorgaande wegen door Hilversum was de weg van Loosdrecht naar Laren. Dit was een van de ‘doodwegen’ van het Gooi. De Oude Torenstraat is onderdeel van deze doodweg en op de oudste kadasterkaart van 1832 ook als zodanig genoemd. De Westerheide bij Hilversum en de aangrenzende Bussumerheide worden doorsneden door kaarsrechte zand18
BBA
6. St.-Janskerkhof.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
7. Doodwegen naar het St.-Janskerkhof bij Laren. De – al dan niet genummerde – stippen geven prehistorische grafheuvels of urnenvelden aan. Tevens staan op de kaart enkele bijenschansen. (bron: R.H.J. Klok, Archeologisch reisboek voor Nederland, Bussum 1977)
De Erfgooiers Zowel de woeste gronden, de meenten als de maatlanden werden vanaf de dertiende eeuw gemeenschappelijk beheerd door de inwoners van het Gooi. De gebruiksrechten van de gemene gronden werden geregeld door de belanghebbenden. In Oost-Nederland werd zo’n organisatie een markegenootschap genoemd; in het Gooi heette deze ‘Stad en Lande van Gooiland’. Het was deze organisatie, die al in 1326 bestond, die regelde hoeveel schapen en ander vee op de gemeenschappelijke gronden mochten worden ingeschaard. In het begin kreeg iedereen die zich in het Gooi
I
BBA
vestigde dergelijke gebruiksrechten. Niet alleen boeren, maar bijvoorbeeld ook inwoners van de stad Naarden. Maar naarmate de bevolking groeide en de spoeling voor de individuele boeren steeds dunner werd, kwamen er in 1455 nadere bepalingen. Om in aanmerking te komen voor de gebruiksrechten moest men meerderjarig zijn, van het mannelijk geslacht, wonen in het Gooi en daar een agrarisch bedrijf uitoefenen, en in mannelijke lijn afstammen van degenen die van oudsher gebruiksrechten hadden. Het gebruiksrecht werd dus erfelijk en vandaar dat de rechthebbenden ‘erfgooiers’ werden genoemd. In 1625 rees er een conflict tussen de Erfgooiers en de Staten van Holland, dus tussen de gebruikers en de eigenaar van de gemene gronden. Zonder goedkeuring te hebben gevraagd aan de Erfgooiers verkochten de Staten 500 ha heide (het huidige ’s-Graveland) aan rijke Amsterdamse kooplieden. De Erfgooiers verzetten zich zo heftig, dat er enkele compagnieën soldaten aan te pas moesten komen om de orde te herstellen. Uiteindelijk ging de transactie wel door, maar de Staten moesten beloven dat er nooit meer grond zou worden verkocht zonder voorafgaande toestemming.11 In de loop van de negentiende eeuw (1836-1843) wilde de grondeigenaar, inmiddels was dat de Staat der Nederlanden, opnieuw grond verkopen. Voor het zover was moest een oplossing worden gevonden voor de eigendoms- en gebruiksrechten. Er werd een verdeling overeen gekomen: ruim 3600 ha van de gemene gronden werd eigendom van de Erfgooiers, 1700 ha van de staat. Deze verkocht de gronden aan particulieren die percelen bebosten, landgoederen of buitenplaatsen aanlegden of villaparken gingen ontwikkelen. Later zijn ook grote delen van de bezittingen van de Erfgooiers verkocht ten behoeve van de uitbreiding van de dorpen. Vooral Hilversum breidde zich in de decennia rond de vorige eeuwwisseling sterk uit. De Vergadering van Stad en Lande van Gooiland is pas in 1971 opgeheven. De niet bebouwde gronden van de Erfgooiers behoren thans tot het Goois Natuurreservaat. J.D.H. Harten, ‘De genese van het Gooise cultuurlandschap’, in: Tijdschrift X, (1976)2, p.93-116.
11
KNAG Geografisch
19
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
8. De Kerkbrink met het oude raadhuis, nu Museum Hilversum.
Tussen 1500 en 1850: spinnen en weven Het onderzoek van de groei van Hilversum vanaf de middeleeuwen12 laat zien dat het aantal huizen tussen het eind van de vijftiende en het midden van de zeventiende eeuw geleidelijk is gegroeid van 100 tot 150 haardsteden. Zo kende het dorp in 1514 90 woningen of haardsteden. Daarna volgde een spectaculaire toename tot ruim 480 huizen in 1740. In de driekwart eeuw die daarop volgde stabiliseerde het aantal huizen. Omstreeks 1840 telde Hilversum 570 huizen en ruim 5000 inwoners.13 De grote toename in het aantal huizen tussen 1630 en 1740 wijst erop dat toen, naast landbouw en turfsteken, andere bronnen van inkomsten 12 13
P.W. de Lange, ‘Vier eeuwen huizen en woningen te Hilversum’. Eigen Perk (1982)4. Frank van der Hoven, De Topografische Gids van Nederland, Amersfoort 1998.
20
I
BBA
een belangrijke rol gingen spelen. Hilversum werd een nijverheidsdorp waar wolspinnen en weven de overige bedrijvigheid overvleugelde. In de vijftiende eeuw werd er vooral wol gesponnen voor de Naardense textielnijverheid. Door de aanleg van de Hilversumsche of Gooische Vaart kreeg Hilversum een goede vaarverbinding met Amsterdam. De inwoners van het dorp gingen zelf weven en verkochten hun producten aan Amsterdamse kooplieden. De Lange heeft aangetoond dat deze verandering ook gepaard ging met het opdelen van (vroegere) boerderijen in meerdere woningen.14 Deze ontwikkeling zou al in het laatste kwart van de zeventiende eeuw ingezet zijn. Rond 1720 ontstond het eerste arbeidersbuurtje toen kleine huizen werden gebouwd aan het Noordse Bosje. Na 1750 kwam het vervaardigen van tapijten in zwang. Het laken weven bleef ook een belangrijk onderdeel van de nijverheid. Rond 1800 telde Hilversum 500 weefgetouwen en woonden er 76 fabrikeurs.15 De opdeling van boerderijen in meerdere woningen ging door en de eerste fabrikeurswoningen werden gebouwd. In de Franse tijd kreeg de bedrijvigheid een gevoelige tik en na 1813 kwam het herstel maar moeilijk op gang. De structuur van de binnenstad Hilversum is in oorsprong een esdorp, waar de inwoners hun boterham vooral verdienden met landbouw. Tot de kenmerken van een esdorp behoren een dicht en onregelmatig straten- en padenstelsel, onregelmatige, verspreide bebouwing en één of meer brinken bij splitsingen van wegen (afb. 9).16 In het midden van de achttiende eeuw was ongeveer de helft van de huizen in twee of meer woningen verdeeld. P.W. de Lange (1982) gaat voor de achttiende eeuw uit van gemiddeld 1,5 woningen per huis. Uit kadastergegevens blijkt dat het aantal woningen per huis omstreeks 1850 gemiddeld 1,8 bedraagt. 15 P.W. de Lange, ‘Schets van de geschiedenis van Hilversum van ca 1750 tot ca 1874’, Eigen Perk, (1983)2. 16 Hilversumse Historische Kring Albertus Perk, Help, het dorp verzuipt!: Visie op de ontwikkeling van het centrum van Hilversum als stad èn dorp, Hilversum 1997, p. 11. 14
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Als we naar de plattegrond van de binnenstad kijken valt op dat de structuur van Hilversum nog steeds belangrijke kenmerken van het vroegere esdorp vertoont. Toch zijn er ook verschillen met veel andere esdorpen. Dat heeft te maken met de niet-optimale agrarische situatie en het feit dat Hilversum uit twee oude kernen bestaat die aaneen zijn gegroeid tot één dorp. De beide kernen zijn de Groest en de omgeving van de Kerkbrink. Op het kaartje dat Kos in zijn Historische Atlas van Hilversum heeft opgenomen, wordt gesuggereerd dat de tussenruimte al omstreeks 1500 was bebouwd (afb. 10). In die tijd bestond Hilversum uit zo’n honderd huizen.17
9. Nog bestaande brinkachtige ruimten op de kaart van Ketelaar: ‘Kaarte van een gedeelte van de provintie Holland’, 1769. De kaart van Ketelaar is de eerste kaart waarop de bebouwing en het stratenpatroon in Hilversum redelijk gedetailleerd zijn weergegeven. Enkele aspecten vallen op. In de eerste plaats is de bebouwing veel regelmatiger aangegeven dan op de latere kadasterkaart. Dit kan te maken hebben met het feit dat de kaart voor militaire doeleinden is gemaakt en men niet de moeite heeft genomen de bebouwing nauwkeurig in kaart te brengen. Dat het stratenpatroon tussen de Kerkbrink en de Groest niet goed is ingetekend, heeft mogelijk dezelfde reden. In de tweede plaats valt op dat de Groest veel smaller is weergegeven dan op latere kaarten. De kaart van Ketelaar is uitgegeven in 1769, mogelijk heeft men gebruik gemaakt van oudere opmetingen (van vóór de brand in 1766). Bij de brand zijn veel huizen aan de Groest verloren gegaan. Men kan zich voorstellen dat het dorpsbestuur de situatie heeft aangegrepen om deze straat met zijn vele bedrijfjes te verbreden ten behoeve van de veiligheid en mogelijk ook om er de veemarkt te houden.
10. De beide middeleeuwse kernen van Hilversum. (bron: Anton Kos, 2013, p. 9)
Kos onderbouwt deze stelling niet. De honderd huizen kunnen net zo goed in de beide kernen hebben gestaan. Het ligt meer voor de hand dat de invulling van de tussenruimte plaatsvond in de zeventiende eeuw toen het aantal huizen spectaculair toenam.
17
21
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Aan de Kerkbrink zijn in het verleden dertiende-eeuwse kloostermoppen gevonden. Onder de Grote Kerk zijn na de brand in 1971 de resten gevonden van een kapel uit ca 1250 (de datering is geenszins zeker). Deze kapel had blijkbaar geen begraafrecht waardoor Hilversum geen begraafplaats rond de kerk kende. De overige bakstenen kunnen afkomstig zijn van een middeleeuwse woontoren, waarvan de historici P.W. de Lange en W. Drab veronderstellen dat hij aan de Kerkbrink heeft gestaan.
I
BBA
kerkhof uit 1792 werd destijds gezegd dat het buiten het dorp lag. Doordat de brink het kruispunt van drukke wegen was, is het geen wonder dat hier functies als het raadhuis, kerk en herbergen waren gevestigd.
Een woontoren aan de Kerkbrink? In 1370 werd de tot de lage adel behorende Hendrik Snellenberch beleend met zijn behuizing, toren en hofstede in Gooiland. De combinatie van gebouwen wijst op een versterkt adellijk huis met een toren als beeldbepalend element, en niet alleen op een woontoren. Bij de nieuwe belening na zijn dood in 1385 werd Hilversum als locatie van dit complex aangeduid. Een nadere aanduiding dan ‘liggend in de relatief uitgestrekte buurtschap Hilversum’ is niet gegeven. De laatste keer dat het goed in de archieven wordt genoemd, dateert van 1435 toen Splinter van Nijenrode ermee werd beleend. Deze was drost van Muiden en baljuw van Naarden en Gooiland. Hij was getrouwd met een bastaarddochter van de graaf van Holland en resideerde op het Muiderslot. In 1444 werd hij eigenaar van Bolestein in Maarssen en richtte zich meer op Utrecht. Het is opmerkelijk dat er geen latere beleningen zijn, ook niet van een stuk grond in Hilversum waarop dit complex zou hebben gestaan. Het betekent dat het complex niet meer in leen werd opgedragen en men kan daaruit afleiden dat het complex door Van Nijenrode als eigendom werd beschouwd. Mogelijk als ‘erf’-deel van de graaf voor zijn bastaarddochter. Het ontbreken van latere beleningen hoeft dus niet te betekenen dat de ‘woontoren’ is verwoest of afgebroken, zoals in de literatuur wordt gesteld, maar dat neemt niet weg dat vooralsnog onbekend is waar de woontoren heeft gestaan, tot wanneer en hoe die er uit heeft gezien. De Kerkbrink lag vroeger aan de rand van de bebouwing. Van het nieuwe 22
11. In 1794, geruime tijd voordat begraven in de kerk en in de bebouwde kom verboden werd, is ten westen van de kerk en buiten de toenmalige dorpsgrens, de fraaie begraafplaats ‘Gedenck te sterven’ aangelegd.
De Groest De Groest was vanouds de straat van de bedrijvigheid. Veel fabrikeurs lieten hier hun huizen en fabrieken bouwen; verder was hier de gebruikelijke bedrijvigheid in de vorm van smederijen, slagerijen, bakkerijen en kruidenierswinkels. Opmerkelijk is de breedte van de Groest. Op de militaire kaart van Ketelaar uit 1769 (afb. 9), de eerste kaart waar Hil-
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
versum gedetailleerd op is weergegeven, is de Groest niet als een brede straat ingetekend. Vaak is een brede straat een aanwijzing dat er vanouds markten werden gehouden. Hilversum kreeg echter pas in 1745 een paarden- en beestenmarkt die in het voor- en najaar werd gehouden. Waar deze toen gehouden werd, is ons niet bekend. De weekmarkt aan de Kerkbrink dateert van 1823 en werd in 1887 verplaatst naar de Groest, in het gedeelte tussen de Kerkstraat en de Veerstraat. In 1931 verhuisde de markt opnieuw, nu naar het Langgewenst. Werd de beestenmarkt op de Groest gehouden en heeft men de brand van 1766 aangegrepen om de straat breder te maken om de markt te kunnen huisvesten? Volgens Kos heeft de brand wel gevolgen gehad voor de ruimtelijke inrichting van het dorp.18 Zo moesten de nieuwe gebouwen worden opgetrokken met bakstenen muren en met pannen worden gedekt. Ook zouden rooilijnen ingesteld zijn voor de nieuwe huizen. Hierdoor kwamen de huizen weliswaar dichter op elkaar te staan, maar kon de brandweer efficiënter te werk gaan bij brand. Wellicht dat de verbreding van de Groest ook uit deze tijd stamt. Aan de noordelijke en zuidelijke randen van de Groest en omgeving was plaats voor kerken. Nadat in 1589 de middeleeuwse kerk Nederlands-hervormd werd, kwam er in het midden van de zeventiende eeuw een rooms-katholieke schuilkerk (met pastorie uit 1830) aan de huidige Stationsweg, in de noordoostelijke periferie van Hilversum. Aangezien deze kerk rond 1700 jansenistisch werd (na 1723 oudkatholiek genoemd) bouwden de rooms-katholieken omstreeks 1780 aan de zuidelijke brink van de Groest een nieuwe kerk, de voorloper van de huidige R.-K. St.-Vituskerk. De Oudkatholieke St.-Vituskerk verhuisde, mede in relatie tot de aanleg van de spoorweg, in 1889 naar een nieuw gebouw aan het Melkpad. Al vroeg is de bedrijvigheid in de vorm van wolspinnen, weven en tapijt maken belangrijk geworden en is uiteindelijk de landbouw gaan overvleugelen. Lange tijd was deze bedrijvigheid nauw verweven met de landbouw en vonden de bezigheden in de boerderij plaats. Sommige boerderijen 18
A. Kos, Historische Atlas van Hilversum. Van esdorp tot mediastad, 2013.
I
BBA
verloren hun agrarische functie en werden gesplitst waardoor meerdere families in het gebouw konden worden gehuisvest. In feite konden de huisgebonden activiteiten een plaats vinden binnen de oude esdorpstructuur. In 1803 telde Hilversum 66 ‘fabrieken’ (weverijen, ververijen en tapijtmakerijen), die voor een deel in bestaande woningen of voormalige boerderijen gevestigd zullen zijn geweest. De kadastergegevens van 1832 laten zien dat er toen 32 fabrieksgebouwen en 4 ververijgebouwen waren.19 In de tweede helft van de negentiende eeuw werd de bedrijvigheid grootschaliger en kwamen er weverijen en tapijtfabrieken aan de Groest, de Veerstraat en bij de Haven. Bij de Hilversumse Stoomspinnerij en Weverij uit 1867 werden woningen gebouwd om de arbeiders te huisvesten. De buurt kreeg al snel de naam het ‘Rode Dorp’.20
12. De Hilversumse Stoomspinnerij en Weverij (1867) aan de Hilversumsche Vaart (op de voorgrond). De voor die tijd grote fabriek heeft als weverij bestaan tot 1902. De foto is omstreeks 1870 gemaakt. (bron: mediabank.omgevingseducatie.nl)
Ontwikkeling na 1850 in het kort In de tweede helft van de negentiende eeuw begon de grote groei van Hilversum. Door de betere verbindingen (trein en tram) werd Hilversum H.H.M. Meijer, ‘Landbouw en nijverheid in Hilversum tijdens de eerste decennia van de 19e eeuw’, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, (1994)3. 20 E. Pelgrim, ‘Industrie in het Rode Dorp’, in: Eigen Perk, (1996)1. 19
23
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
een forensendorp. Nieuwe industrieën leidden tot het ontstaan van arbeiderswijken. De oude engen rondom het centrum werden vrijwel geheel volgebouwd, maar het patroon van wegen en paden bleef goeddeels intact.
13. Het stratenpatroon van 1830 in de huidige binnenstad. (bron: kadastrale minuut en Google Earth)
In de periode dat gemeentearchitect W.M. Dudok zijn stempel drukte op de stad is Hilversum belangrijk uitgebreid. Hoe groot de veranderingen ook waren, de structuur van de binnenstad bleef grotendeels gehandhaafd. De afgelopen decennia zijn in de binnenstad ingrepen uitgevoerd die het karakter van de bebouwing hebben veranderd, zonder dat dit de structuur van straten en pleinen wezenlijk heeft aangetast, maar wel het beeld veranderd hebben. 24
I
BBA
De infrastructuur Landwegen
Hilversum vormt een kruispunt op de wegen Naarden-Utrecht/Amersfoort en Loosdrecht-Laren. Het stratenpatroon in het centrum wordt bepaald door deze doorgaande wegen en de verbindingen ertussen, zoals de Kerkstraat, de Herenstraat en de Veerstraat. In de zeventiende eeuw werd de verbinding met ’s-Graveland belangrijk. De plek waar de ’s-Gravelandseweg (vroeger Scheijdsboomsdrift en in de zestiende eeuw Hoge Dreuvikweg) en de Hoge Naarderweg uiteen gaan, stond vroeger bekend als de scheiboom of scheidsboom.21 Op initiatief van de enkele landgoedeigenaren uit ‘s-Graveland is in 1825 het plan ontstaan voor de bestrating van de voornaamste wegen door Hilversum. Zes maanden later kregen de heren toestemming om de wegen tussen ’s-Graveland en Soestdijk (Soestdijkerstraatweg) te verharden. Ook de Utrechtseweg werd verhard en vormde de verbinding tussen Hilversum en Maartensdijk/Utrecht. De straatweg naar ’s-Graveland leidde tot de aanleg van landhuizen en buitenplaatsen op de Trompenberg en de Boomberg. De Emmastraat heette voor 1897 Veendrift, Veeneind of Amersfoortsche eind. De Oude Torenstraat (1883) is een deel van de oude Doodweg. De Vaartweg kreeg die naam in 1884, vroeger was de naam Moleneind en Molendrift. Spoor- en tramwegen
Station Hilversum dateert van 1874. Al eerder (1845) kwam de spoorlijn Amsterdam-Utrecht gereed en werd de weg tussen Hilversum en het station bij Vreeland aangelegd (de huidige Vreelandseweg).22 De paardentramlijn uit ’s-Graveland volgde de ’s-Gravelandseweg, Bussumerstraat en Stationsstraat naar het Stationsplein. Via de Kerkbrink liep een aftakking over de Vaartweg naar het Susannapark, een lijntje dat maar vijf jaar heeft bestaan 21 22
J.M. Reinbout, ‘Straatnamen in Hilversum II’, in: Eigen Perk, 1984. J.M. Reinbout , ‘Straatnamen in Hilversum IV’, in: Eigen Perk, (1986).
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
De spoorlijn en het station zijn aangelegd aan de noordoostzijde van de bebouwing met weinig gevolgen voor het toenmalige stratenpatroon. Pas de afgelopen decennia is de verkeerssituatie en het ruimtelijk beeld tussen de spoorlijn en de Groest door verruiming en nieuwe tracering van straten gewijzigd. De Gooische Vaart
Het eerste deel van de Gooische Vaart (op oude kaarten ook aangeduid als Hilversumsche Vaart) is in 1638 gereed gekomen en liep van de ’s-Gravelandsche Vaart tot de Scheidwal aan de oostkant van het dorp ’s-Graveland. Twintig jaar later werd het kanaal verlengd tot het punt waar nu de Hondenbrug ligt.24 De vaart was belangrijk voor de afvoer van landbouwproducten, turf, zand en producten van de textielnijverheid, die vanaf de vijftiende eeuw steeds belangrijker werd in Hilversum.
14. Op de ‘kaart van Perk’ uit 1845 is Hilversum en het toenmalige buitengebied goed te zien. Albertus Perk speelde een cruciale rol in de verdeling van de gemeenschappelijke gronden. Naar aanleiding van deze verdeling liet hij deze kaart maken. In 1985 werd de kaart herdrukt. Het noorden is rechts op de kaart. (bron: A.C.J. de Vrankrijker, Toelichting bij de kaart van Gooiland na de heideverdeling van 1843. Uitgave De Vaart, Hilversum 1985)
(1893-1898). In 1923 werd de paardentram opgeheven en namen autobussen de dienst over.23 De stoomtramlijn die de verbinding met Laren, Huizen, Bussum en Amsterdam vormde, is aangelegd in 1882. In de volksmond werd de tram de Gooise Moordenaar genoemd. De stoomtrams zijn in de jaren twintig van de vorige eeuw vervangen door trams met diesel- en benzinemotoren. Autobussen namen de verbinding over in de jaren dertig, maar de trams werden tijdens de Tweede Wereldoorlog opnieuw in gebruik genomen. In 1947 kwamen de laatste tramreizigers aan op station Hilversum. J. Loeber, Het Gooi-toen en nu. Rondgang in oude ansichten en hedendaagse foto’s, Hilversum 1972.
23
15. De Gooische Vaart op de Bonnekaart van 1906. Bij de pijl ligt de Scheidwal tussen ’s-Graveland en Hilversum.
H.J.Th. van der Voort, ‘Het ontstaan en de ontwikkeling van de Gooise Vaart en de haven van Hilversum 1634-1800’, Eigen Perk, (1997)4.
24
25
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Als retourvracht werd onder andere mest uit Naarden en Amsterdam aangevoerd. Behalve als scheepvaartverbinding was de vaart ook belangrijk om kwelwater uit het Gooi af te voeren naar het hoogste kanaalpand van de ’s-Gravelandsche Vaart (tussen de Noorder- en Zuidersluis). Op deze manier kon het water aangevuld worden dat bij het schutten van de schepen verloren ging. Om extra water op te vangen was de bovenloop diep ingegraven in de heuvels ten westen van Hilversum.25 Een dergelijke ingraving wordt een spreng genoemd. In 1876 is de vaart naar het oosten verlengd (het Gooische Gat). Langs de vaart was een belangrijke concentratie van bedrijvigheid.
16. De oude haven van Hilversum.
Adriaan Haartsen & Ben Olde Meierink, Inventarisatie watererfgoed van hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht, Haaften 2011 (Bureau Lantschap, Lantschapsstudies 120).
25
26
I
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
STEDENBOUWKUNDIGE ONTWIKKELING Kleinschalige dorpsbebouwing Wanneer we in detail naar het oude dorp kijken vallen er een aantal dingen op. Door de oogwimpers beschouwd, lijkt de oude dorpsbebouwing een driehoekige structuur te vormen tussen Groest en Kerkbrink met verdichtingen bij de kerk en rondom de kop van de Groest. Ook is er verdichting langs de uitvalswegen naar Loosdrecht (zuidwest), Baarn (zuidoost), Bussum (noord) en ’s-Graveland (noordwest). Tussen deze uitvalswegen lopen de essen aan de noord-, west- en zuidzijde door tot aan de randbebouwing. Aan de oostzijde bevinden zich meer ‘lobvormige’ structuren. Ook de blokken aan de westzijde van de Groest blijken bij nader inzien lobvormig te zijn. Dergelijke vormen zijn eveneens zichtbaar op de oudste kadasterkaarten van Laren en Blaricum, maar niet in zulke grote hoeveelheid als te Hilversum. Steegh spreekt over ‘Haufendorf’26 en hoewel deze term ter verklaring van een nederzettings- of bewoningsvorm inmiddels soms wat ouderwets gevonden wordt, blijkt het voor Hilversum toch wel passend. Schrijnen schrijft hierover ‘Een voorname afdeeling vormen de planloos geconcentreerde nederzettingen, die wij komdorpen noemen en voor welke men in het Duitsch de benaming Haufendorf heeft. Elk huis heeft zijn eigen richting en ligt op zich zelf: het raakt de naburige huizen niet en rijgt zich met hen niet tot een reeks aaneen. Het wegennet van een komdorp is dan ook planloos, krom en hoekig’.27 Juist de ongeplande schikking van de huizen die slechts grofweg de richting van de weg volgen, is ook voor Hilversum kenmerkend. Een ander belangrijk fenomeen daarbij is dat de panden niet aan een rooilijn staan. Op zich is dit kenmerkend voor nederzettingen op het zand, waarbij de grond overal even draagkrachtig is en de huizen 26 27
R. Mielke, Die Siedlungen der Heimat, Breslau 1926, p. 46-50. Jos. Schrijnen, Nederlandsche Volkskunde, Arnhem 1977 (herdruk), p. 27.
I
BBA
overal op het zand gefundeerd kunnen worden zonder gebruik van heipalen. Deze vrijheid van het plaatsen van de huizen gaat gepaard met de vrijheid van de ligging der wegen, die in principe ook overal konden lopen. Vandaar de grote dooradering van het dorp met voetpaden. De Biersteeg en de Smidssteeg zijn hiervan de laatste voorbeelden. Deze oorspronkelijk onverharde paden konden in principe tussen alle huizen doorlopen. Ook de hoofdwegen waren in eerste instantie onverhard en door het terugliggen van de panden werden randen van de erven door het gebruik van paard en wagen op de hoeken afgerond met lobvormige structuren tot gevolg. De essentie van de oude Hilversumse bouwblokken wordt dus gevormd door de ligging op het zand, de afgeronde hoeken, de aanwezigheid van voetpaden en de losse ligging van de panden op korte afstand van de rooilijn. Over het karakter van deze ‘zandhuizen’ zelf in Hilversum is het nodige geschreven.28 Van de oorspronkelijke Gooise boerderijen zijn er in Hilversum geen meer aanwezig. Het ging om driebeukige hallenhuizen met een woongedeelte aan de voorzijde en het bedrijfsgedeelte aan de achterzijde. Wat het type bijzonder maakte was, dat de deeldeuren niet zoals gebruikelijk in de korte achterzijde zaten, maar in de zijgevel. Deze dwarsdeelboerderijen komen nog in Laren, maar ook in Overijssel (Staphorst, St.Janklooster) voor. Dat we zo slecht over de boerderijen in Hilversum zijn ingelicht, heeft ook in belangrijke mate te maken met de dorpsbranden van 1723 en 1766. Op 30 april 1725 brak in een huis op de Groest brand uit, waarna vijftig huizen in vlammen opgingen. Op 25 juni 1766 brak opnieuw aan de Groest bij een slager brand uit, die uitgroeide tot een desastreuze dorpsbrand waarbij tegen de tweehonderd huizen, werkplaatsen en schuren verbranden.29 Slechts een deel ten oosten van de Groest bleef gespaard. Door 28 R.C. Hekker, ‘De ontwikkeling van de Gooise Hoeve’, Oudheidkundig Jaarboek, 1943, p. 47-58. Van Mensch 2003. 29 I. van Koningsbruggen, Hilversum: Een stedebouwkundige geschiedenis, Amsterdam 1986, p. 27-28.
27
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
de groei van de textielindustrie en vanaf 1777 het maken van koeharen tapijten verschoof de nijverheid en werden de boerderijen vermoedelijk niet zozeer als zodanig herbouwd, maar eerder omgebouwd voor het (mede) onderbrengen van weefgetouwen. De bevolkingsgroei vanaf het begin van de negentiende eeuw maakt dat het landbouwgebied, maar ook de bebouwing steeds verder ‘verkeuterd’ raakte; meer mensen op hetzelfde landbouwgebied in vrijwel hetzelfde aantal huizen. In 1832 waren er 1261 kadastrale percelen en in 1850 507 huizen, waarin 800 gezinnen woonden. In 1869 is
I
BBA
overgrote deel uit het stadsbeeld zijn verdwenen. Dat het hierbij om terugliggend op een perceel geplaatste eenlaagse woonhuizen ging, terwijl de bewoningsdruk steeds verder toenam zal daarbij een niet geringe rol hebben gespeeld. Havenstraat 25-33 is een goed voorbeeld van dit proces, waarbij tegen de voorzijde van een ouder eenlaags pand een drielaags deel is gezet (afb. 18). Hilversum is in dit opzicht afwijkend van het beeld, dat in steden de bouwblokken over het algemeen een meer gepland karakter hebben en huizen - al dan niet voorzien van een stoep - in het gelid aan de rooilijn staan. In die zin is Hilversum te vergelijken met andere zanddorpen zoals Hengelo (afb. 19) en in mindere mate Tilburg. Dorpen, die allebei zowel de lobvormige bouwblokken als een textielgeschiedenis gemeen hebben. 18. Achterbouw van Havenstraat 25-33, gezien naar de straat met daaraan de drielaagse voorbouw.
17. Het langgerekte woonhuis Langestraat 108-116 uit ca. 1800 met zijn indeling in vier woningen.
er sprake van 697 bewoonde huizen voor 1399 gezinnen. De huizen Langestraat 103 en Langestraat 108-116 (afb. 17) geven nog een goed beeld van deze grotere huizen die in de dwarsrichting zijn opgedeeld in een aantal panden. De bewoningsdruk zal er zeker mede voor gezorgd hebben, dat deze panden op termijn uitgewoond raakten en voor het 28
19. Gedigitaliseerde kaart van Hengelo Sectie C ‘Het Dorp’, met naast de essen aan de rechterzijde, ook de lobvormige blokstructuren in de kern van het dorp.
Hengelo 1111272000rsu.
C05 C06
C03
C02 C07
C04 C01 C18 C21
C20
C16
C19 C22
C14 C13
C17
C12
C15
C08
C11
C10
C09
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Tapijtindustrie De eerste helft van de negentiende eeuw tot de komst van de spoorlijn in 1874 wordt de economie Hilversum vooral bepaald door de tapijtindustrie. Hier is al het nodige over geschreven.30 Tegen 1800 waren er in Hilversum 76 fabrikeurs of weversbazen en 500 weefgetouwen verspreid over fabriekjes. De fabrikeurs zorgen voor de levering van de grondstoffen en de afzet van de geweven producten. Fabrikeurs of fabriqueurs worden in de literatuur vanouds vooral met de Twentse textielindustrie geassocieerd,31 maar vormden een brede groep die verwant waren met de teuten. Met name in Brabant en het aangrenzende Vlaanderen worden rondreizende handelaren zo genoemd. Het belang hier is dat de enkele aldaar nog bestaande teutenhuizen in vorm overeenkomst vertonen met de
21. De fabrikeurswoningen Herenstraat 45-47 (l) en Nieuwe Laanstraat 2-4 (r ) met een in- en uitgezwenkte gevel met schouderstukken.
20. Teutenhuis aan de Dr. A. Mathijsenstraat 1 te Budel uit de tweede helft van de zeventiende eeuw en met een Jugendstilpui uit ca. 1914.
Hilversumse fabrikeurswoningen (afb. 20 en 21). Afgezien van deze fabrikeurswoningen (afb. 22) ontstonden er in Hilversum de nodige fabrieksgebouwen. En hoewel er 1867 net buiten het dorp bij de Hondenbrug een stoomspinnerij en -weverij werd gesticht, was inmiddels al het grootste deel van de textielindustrie verdwenen naar Tilburg en Twente waar de Van Mensch 1979; Meyer 1994; dit rapport, hoofdstuk Ontwikkeling voor 1850. 31 Fischer, E.J., Fabriqueurs en Fabrikanten: Twente, Borne en de katoennijverheid 1800-1930, Utrecht 1983. 30
30
22. Fabrikeurswoning Groest 104-106 met een kern uit rond 1850 en een voorgevel uit ca. 1890. De bijbehorende fabriek is verdwenen.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
lonen lager lagen. Na de brand in de Hilversumse Stoomspinnerij in 1884 werd deze dan ook niet meer opgebouwd. De bijbehorende weverij sloot in 1902. Tapijtfabrieken, die al dan niet op basis van koehaar werkten, gingen de niche-nijverheid vormen waarin Hilversum kon overleven, zoals in het Overijsselse Genemuiden als specialiteit een tapijtindustrie op basis van biezen ontwikkelde. Tot de komst van de spoorlijn was Hilversum het grootste, meest bevolkte, maar ook armste dorp van het Gooi, waarbij de tapijtweverij een welkome aanvulling vormde op de karige inkomsten uit de landbouw. De vele kleine Hilversumse tapijtfabrieken groepeerden uiteindelijk tot een aantal grotere fabrieken,32 waarvan er in 1912 nog achttien over waren met in totaal 567 werknemers.33 Zeven daarvan bleven tot na de Tweede Wereldoorlog bestaan. Drie fuseerden tot de Verenigde Nederlandse Tapijtindustrie Veneta, maar deze firma ging in 1978 failliet, waarna alle gebouwen zijn afgebroken en de tapijtindustrie definitief uit Hilversum verdween. Van de tapijtnijverheid is met uitzondering van enkele fabrikeurswoningen en enkele rijtjes arbeiderswoningen uit het eind van de negentiende eeuw niets bewaard gebleven. Tot de weinige nijverheidsrestanten zouden het bedrijfspand Herenstraat 10 en Veerstraat 2 gerekend kunnen worden. Belangrijker is misschien wel het ‘supernova-effect’ van deze industrie op de structuur van de gebouwde omgeving. Wat begint als een klein nijverheidsgebouw, groeit in de loop der tijd tot een fabriekscomplex met vele aanbouwen, waardoor het geheel een rommelig aanzien krijgt en er - nadat de fabriek failliet gaat - zo weinig architectonische kwaliteit over is, dat alles gesloopt wordt, waarna het gat in de bebouwing een geheel nieuwe invulling krijgt.
In 1901-1910 zijn er zes fabrieken met stoommachines: G. de Wit & Co., Brouwer & v.d. Heijden, J. Reijn Azn., H. Bijlard & Co., Johs. van Rhijn Azn. en de Hilversumse Tapijtfabriek. 33 Directie van den Arbeid 1912. 32
I
BBA
Villaparken Naast deze erosie door een eerst uitdijende en uiteindelijk verdwenen nijverheid, is intensivering een andere van de ‘push and pull’-factoren, die bepalend zijn voor de stedenbouwkundige veranderingen in Hilversum. Deze intensivering begon met de komst van de Oosterspoorweg in 1874 en de Gooise Stoomtram naar Amsterdam, die in 1882 ook vanuit Hilversum vertrok.34 Hilversum raakte uit zijn isolement en dorp en omgeving werden een centrum voor recreatie en toerisme. Belangrijker nog was de aantrekkelijkheid voor welgestelden uit Amsterdam zich in Hilversum te vestigen. Onder de rook van deze gestaag groeiende metropool kwam immigratie uit de stad tot ontwikkeling, wat verstedelijking van het dorp Hilversum tot gevolg had.35 De uitbreiding van de gasfabriek (1885) en de aanleg van een drinkwaterleiding (1886) zorgden voor een verbeterde infrastructuur. Tegenover het station verrees in 1880 het Wilhelminahotel en aan de Kerkbrink kwam het Hof van Holland dat als luchtkuuroord functioneerde. Aan de westzijde van de dorpskern vond in eerste instantie niet-planmatige uitbreiding plaats, al snel gevolgd door de planmatige ontwikkeling van villaparken. Ten westen van het spoor ontstonden de wijken Boomberg (1876), Suzannapark (1879) en Ministerpark (1897). Meer noordelijk kwamen ruimere villaparken tot stand als Trompenberg (1875, uitbreiding 1880), Nimrodpark (1899), Kannesheuvelpark (1902), Diergaardepark (1904) en de Indische Buurt (1905). Aan de zuidoostzijde ontstond villabebouwing langs de Emmastraat, Nassaulaan, Soestdijkerstraatweg en Utrechtseweg.36 Ook werden hier de villaparken Heideveldpark (1903), Alexanderpark (1904) en ‘t Hoogt van ‘t Kruis (1913) ontwikkeld. Aan de andere kant van het spoor ontwikkelden zich aan de oostzijde andere takken van nijverheid (margarinefabriek, kartonnagefabriek, haardenfabriek, drukkerij) met daarbij in de buurt bijbehorende arbeiderswijken. Tot de 34 Sluiter, J.W. e.a., Overzicht van de Nederlandse spoor- en tramwegbedrijven, Utrecht 2002 (derde druk), p. 147. 35 Lamme & Laroo 1979, p. 16. 36 De Haan 1990, p. 100-141.
31
23. Uitsnede uit de kaart gedrukt door G.J. Thieme te Amsterdam in 1905 met daarop het centrum en de al zichtbare verdichtingen langs de Kerkstraat, Spoorstraat en Leeuwenstraat. (bron: www.gooienvechthistorisch.nl)
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
Eerste Wereldoorlog had Hilversum een dualistisch karakter als villadorp en als industriedorp.37 Na de afkondiging van de Woningwet in 1901 en in het kader van de geplande aanleg van een riolering werd door gemeentearchitect P. Andriessen een eerste uitbreidingsplan opgesteld dat weliswaar in 1905 contour kreeg, maar waarvan de uitvoering vooralsnog op zich liet wachten. Op de kaart uit 1905 is al wel goed zichtbaar, wat de intensivering voor het centrum voor gevolgen had (afb. 23).38 Met name aan de wegen van de Kerkbrink naar het station is er sprake van verdichting. Daarbij gebeurt, wat bij veel esdorp bebouwing voorkomt; de ‘verdrijving’ van gebouwen naar de blokrand.39 Vooral aan de Kerkstraat, Spoorstraat en Leeuwenstraat is deze straatwandvorming goed zichtbaar. In plaats van eenlaagse bebouwing op het terrein, komen woon- en winkelpanden aan de rechte rooilijn te staan. Dit leidde ook tot een hiërarchie in straten met enerzijds winkelstraten en anderzijds meer agrarische straten, nog met losse bebouwing en verspringende rooilijn. Vooral de kop van de Groest is representatief voor deze intensivering met de komst van centrumfuncties als winkels, hotels, horeca en bioscopen (afb. 24).
24. Woon- en winkelpand en meubelmakerij, Groest 36 uit 1904 naar ontwerp van M. Geldmaker.
37 38 39
Van Koningsbruggen 1986, p. 87. Kos 2013, p.38. Harms 1957, kol. 144.
BBA
Interbellum In 1918 kwam de Nederlandse Seintoestellen Fabriek (NSF) aan de Groest 108 tot stand. Kort daarop werd de ‘Hilversumse Draadlooze Omroep’ opgericht, die in 1923 zijn eerste programma uitzond. Sindsdien werd Hilversum de omroepstad van Nederland. In 1915 werd W.M. Dudok directeur van Publieke Werken. Van 1928 tot 1954 was hij werkzaam als gemeentearchitect en drukte hij een sterk stempel op de stad, vooral door zijn ontwerpen voor tuinwijken en openbare gebouwen. Zijn uitbreidingsplan uit 1918 kon niet worden vastgesteld, maar dat gold wel voor het (partiële) uitbreidingsplan uit 1933, dat hij samen met J.F. Groote opstelde en waarvan de laatste delen pas in 1954-1964 tot stand kwamen.40 In 1920 bedroeg de Hilversumse bevolking een kleine 40.000 inwoners en in 1964 meer dan 100.000. Voor wethouder Kuyper was dat in 1929 aanleiding om te stellen: ‘De bevolking van Hilversum groeit sneller dan van welke plaats ook, Eindhoven en Heerlen uitgezonderd.’41 In het centrum vond een verdere verdichting plaats, waarbij het winkelcentrum uitbreiding kreeg in de richting van de Schoutenstraat en ’s-Gravelandseweg, maar ook langs de Havenstraat, Herenstraat en Langestraat. Opvallend zijn vooral de krachtige blokvormige volumes die er in die tijd ontstaan met bijbehorende krachtige hoekoplossingen, zoals op de hoek van de Vaartweg en de Torenlaan, maar ook op de splitsing van de Herenstraat en Veerstraat. Het aantal woon- en winkelpanden, dat zich tot in de Koninginneweg uitstrekte geeft wel aan hoe groot de centrumfunctie van Hilversum in het interbellum was. Door recente winkelconcentratie kromp dit bestand ruimtelijk gezien en kwamen winkels in de periferie leeg te staan (afb. 25). Op een aantal plaatsen vond in het interbellum invulling door woningbouw plaats, zoals in 1937 ter plaatse van de in totaal 55 arbeiderswoningen, gebouwd in 1857 in opdracht van tapijtfabrikant Gerrit Veen aan de 40 41
Koenders 2001, p. 31. Van Koningsbruggen 1986, p. 108.
33
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Schapenkamp.42 Ook aan de Oude Doelen volgde in 1933 een vergelijkbare invulling (afb. 26). De uitvoeringen van deze invullingen, maar vooral ook de hoekoplossingen van de verschillende blokken zijn doorgaans van opmerkelijk goede architectonische kwaliteit en diverse daarvan komen hieronder nader aan de orde. De keerzijde daarvan was wel een nadere afgrenzing van de bouwblokken aan de rooilijnen en het verdere sluiten van de bouwblokken, waardoor de voor Hilversum karakteristieke open structuur allengs verdween. Bij blok N09 (Schoutenstraat, Kerkstraat, ’s-Gravelandseweg) is dit proces van ‘sluiting’ van het blok goed zichtbaar, terwijl in blok N04 (Nieuwe Doelenstraat, Bussummerstraat, Groest) nog relatief veel open ruimte bewaard is gebleven. Door de uitbreiding van de stad, de versterking van het winkelapparaat, het kwijnen van de tapijtindustrie en het geheel verdwijnen van agrarische activiteiten, ontstonden in het centrum structureel zwakke plekken in de ruimtelijke structuur, bijvoorbeeld ten zuiden van de Kerkbrink. Verbrokkeling en gebrek aan eenheid en harmonie werden in het centrum meer en meer een probleem gevonden.
25. Deel van de woon- en winkelbebouwing aan de Veerstraat uit 1933 die al deels zijn omgebouwd tot woningen.
42
Van Koningsbruggen 1990, p. 55-57.
34
I
BBA
26. Woonhuizen aan de Oude Doelen 10-28 uit 1933.
Kernplan en wederopbouw De crisis, gevolgd door de Tweede Wereldoorlog, maakte dat de bouwkundige kwaliteit van de binnenstad verder achteruit ging. Dit leidde tot een proces van verwaarlozing, dat in die tijd overigens geheel vergelijkbaar was met vele andere Nederlandse binnensteden. In de wederopbouw richtte alle aandacht zich op het wonen in de buitenwijken en bleven in de kernen vooral de specifieke centrumfuncties gepland. Vooral de nauwe en voor het moderne verkeer onlogische wegenstructuur werd meer een meer een probleem bevonden. Wat in een esdorp met paard en wagen voldeed, ging voor het toenemende personen- en vrachtverkeer steeds verder knellen. Dat bracht Dudok tot een krachtig plan; het Kernplan van 1946. Al vanaf 1941 had hij er aan gewerkt. Zijn plan impliceerde de sloop van de meeste dorpsbebouwing ten oosten van de Groest en ook nog een deel ter rechterzijde daarvan. Naar Amerikaans voorbeeld zou een parkway aangelegd worden tussen de Kerkbrink en de tunnel onder het spoor uit 1935 (afb. 27).43 Gelukkig werd de soep niet zo heet gegeten als die werd opge43
Kos 2013, 56-57. Abrahamse 2003.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
diend, maar intussen was wel de kiem gelegd voor de aanleg van de Prins Bernhardstraat, de Schapenkamp en de sanering bij het Station. De enige gebouwde resultaten van dit Kernplan zijn de flats aan de Burg. Andriessenstraat, die als gemeentelijk monument zijn aangewezen, en de flat aan de Kapelstraat 13-21 waarvoor dit nog niet het geval is.
27. Kernplan Gemeente Hilversum 1946 door W.M. Dudok met geplande parkways door de binnenstad. Middenonder in rood Gooiland met daarnaast (horizontale blokje schuin linksonder) de gebouwde flat. (bron: www.gooienvechthistorisch.nl)
35
28. Structuurplan voor de binnenstad met de soorten van bebouwing, uit 1961 door J. de Ranitz. (bron: www.gooienvechthistorisch.nl)
29. Structuurplan voor de binnenstad met verkeer- en parkeeraccommodaties uit 1961 door J. de Ranitz. (bron: www.gooienvechthistorisch.nl)
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Expansie en contemporain In 1955 werd het Kernplan definitief ter zijde gelegd, niet in de laatste plaats omdat de middelen tot onteigening van de woningen (in een tijd van grote woningnood) ontbraken. Er kwam in 1961 een - op het tweede gezicht - niet minder ingrijpend structuurplan voor in de plaats met bloksgewijze aanduiding van de diverse functies (afb. 28) en een netwerk met hoofdwinkelroutes en stedelijke hoofdaders (afb. 29). Ook hier was het potlood geduldig en de praktijk weerbarstig, hetgeen overigens niet wegnam dat in die tijd door sloop van lege fabrieken, verwaarlozing en afbraak diverse gaten in de dorpsstructuur vielen. En daar waar ze gevallen waren, werden ze opgerekt. In dit proces werden toch steeds kleine stukje dorpsvernieuwing gerealiseerd. In het in 1971 aangepaste structuurplan voor de dorpskern was in blok N06 het nieuwe winkelcentrum Hilvertshof voorzien met parkeren op het dak en een aanvoer, die met een fly-over van blok N16 toen nog in een Veerstraat uitkwam (nu afgebogen naar de Groest). Ook de in schaal nogal detonerende parkeergarage aan het Noordse Bosje staat al in het plan uit 1971 getekend. Beide forse bouwwerken werden gerealiseerd. Veel ging op de schop, waardoor wat nog van de oude dorpsstructuur over was verder onder druk kwam te staan. Kernsanering en ‘ad-hoc’-verstedelijking bepaalden tot 1992 het beeld. Daarbij werd 1986 de laatste tapijtfabriek (van Fokker aan de Veerstraat) afgebroken. In 1992 verscheen een nieuw structuurplan onder de naam ‘Binnenstad Beter’; het begin van de contemporaine periode waarin een meer samenhangende visie op de binnenstad werd voorgestaan (afb. 30).44 Voor deze verbetering werden architect Theo Bosch en landschapsarchitect Alle Hosper als supervisors aangetrokken. Gezamenlijk constateerden ze overigens in eerste instantie: ‘Hilversum is schitterend, buiten de binnenstad ..’.45 Schetsen voor de bebouwing tussen Kerkbrink en Brinkstraat, het hoge accent op de hoek van de Neuweg en de Langestraat zijn van hun hand en Kos 2013,p. 64-65. Teunissen, Marcel, Theo Bosch (1940-1994): Knokken voor de stad, Rotterdam 2006, deel III, p. 110-111.
I
de nieuwbouw aan de noordzijde van de Langestraat is kenmerkend voor Theo Bosch en zijn kijk op stadsvernieuwing. Het nieuwe structuurplan is ook te zien als een afsluiting en afronding van een proces waarbij gaandeweg veel stadsvernieuwing van wisselende kwaliteit had plaatsgevonden, zoals aan de Anthonius Brouwerstraat (1980), Weversweg (1979) en Fabrikeursstraat/Veerstraat (1987; ter plaatse van de fabriek van Fokker) (afb. 31). In de door de Historische Kring Albertus Perk uitgegeven brochure ‘Help het dorp verzuipt’46 werd een reactie gegeven op het plan uit 1992. Hun visie was dat Hilversum zowel stad èn dorp is, werd voor een belangrijk deel in de herziening van 1997 meegenomen. Het belangrijkste argument daarbij was, dat bij de nieuwbouwplannen meer aandacht zou moeten zijn voor verspringende rooilijnen. Een oplossing zou moeten worden gezocht in de ‘handhaving van het dorpse in dorpse gebieden en de realisatie van het stadse in de stedelijke gebieden, via de drie-eenheid herstel, versterking en verbinding van het centrum’.47 De hoofdstructuur bleef bestaan uit de beide assen Groest en Kerkstraat en de vier belangrijkste pleinen Kerkbrink, Langgewenst, Stationsplein en Gooilandplein en de zones stadshart, het dorp en de stad. De belangrijkste resultaten van deze ontwikkeling zijn de bebouwing aan de zuid- en oostzijde van de Kerkbrink, bebouwing in de Bussumerstraat en de oostwand aan Kampstraat, aan de stationszijde van de Schapenkamp en met als voorlopig laatste hoogtepunt de bebouwing op de hoek Leeuwenstraat/Schapenkamp. Aan de dorpse kant was vanaf 2000 een belangrijk resultaat de realisering van de herplaatsing van een aantal elders afgebroken huizen, waaronder de fabrikeurswoning van Fokker (voorheen Veerstraat 27) (afb. 32), leidend tot een ‘historisch buurtje’.48
44
46
45
47
38
BBA
48
Hilversumse Historische Kring 1997. Kos 2013, p. 65. Van Zijtveld 2013, p. 22.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
30. Gemeente Hilversum, Binnenstad Beter, kaart Stationsgebied en omgeving, 1991. (bron: www.gooienvechthistorisch.nl)
39
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Besluit Opmerkelijk is dat de wegenstructuur van het Hilversumse centrum - en daarmee de tussenliggende bouwblokken - sterk bepaald wordt door de situatie uit 1832, terwijl dat voor de bebouwing zelf zeker niet geldt. Er resteert relatief weinig, op enkele perceelsgrenzen en een ruime handvol oudere panden na. Enkele oprekkingen van de stedelijke aders en ‘bypasses’ zijn inmiddels wel aangelegd, maar het centrum lijkt toch een doolhof van eenrichtingsverkeer. Anders dan decennia geleden is het idee van verkeersbeperking gegroeid en zijn snelwegen dwars door het dorp als zodanig inmiddels van de baan. Toch heeft de dynamiek die aan de ene kant tot sterke erosie van de voormoderne bebouwing leidde, ook nieuwe bebouwing met architectonische kwaliteiten opgeleverd. Voor een aantal gebouwen uit de eerste decennia van de twintigste eeuw heeft dit inmiddels al in bescherming geresulteerd. Toch is er in het centrum voor de periode van het interbellum nog het nodige aanwezig dat nadere aandacht verdient, en zelfs van uit de periode daarna stammen enkele gebouwen met te waarderen architectonische kwaliteiten, in de vorm van flats, bank- en kantoorgebouwen. Juist de hoekaccenten uit het interbellum zijn nadere aandacht waard. Deze zijn ontstaan ten gevolge van de grotere intensivering van functies. Dat levert een intrigerende spanning op tussen de oorspronkelijke open structuur van de bouwblokken en de hoekaccenten die dit als ‘blokkensluiters’ juist ontkenden. De opening in de Kerkstraat ter hoogte van restaurant De Smidse (blok N05) is hier het beste voorbeeld van. Juist de spanning tussen bewuste en inmiddels waardevolle accenten en de nog open plekken in de bouwblokken verdienen nadere waardering. Het adagium daarbij zou moeten zijn behoud en versterking, maar met nadruk op de bestaande korrel en aandacht voor de meer stedelijke, dan wel meer dorpse zone van het centrum. De tijd van ongebreidelde schaalvergroting en disproportionele moderne hoogteaccenten lijkt mogelijk voorbij en die ontwikkelingen dragen door 40
31. Veerstraat ter hoogte van nr. 25-33 met de nieuwbouw uit 1987 ter plaatse van de gesloopte tapijtfabriek van Fokker.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
hun universele karakter niet bij aan het specifiek eigen karakter van Hilversum. Dat karakter is niet het karakter zoals in Rotterdam waar na het bombardement een geheel nieuwe structuur tot stand kwam. In Hilversum heeft de oude structuur uit 1832 - ondanks alles - permanent de stedelijke ontwikkeling bepaald. Juist de grote intensivering van de bebouwing, door de centrale ligging in het centrum van het land en niet door ligging in de periferie daarvan, gekoppeld aan de relatieve rijkdom van de inwoners, heeft juist in Hilversum tot deze grote stedelijke dynamiek geleid. In die zin is Hilversum vergelijkbaar met Eindhoven, Tilburg en Enschede, maar misschien nog wel het meest met Heerlen. Ook Heerlen is een stad, als dorp begonnen, met een duidelijke centrumfunctie en een lange rijke periode gedurende het interbellum en de wederopbouw waarin veel gebouwd en vernieuwd werd ten koste van het oude dorp. Anders dan in Heerlen, waar de neergang met het sluiten van de mijnen inzette, heeft Hilversum zijn economische dynamiek echter behouden, met een centrum met alle kenmerken van een architectuurlaboratorium tot gevolg, met alle bijbehorende zon- en schaduwzijden van dien. Alles overziend blijkt, zoals al gesteld, dat Hilversum zowel stad èn dorp is. Als stad had Hilversum minder vaste ruimtelijke kaders dan bij ‘echte’ oude steden het geval is, met de gememoreerde forse erosie tot gevolg. De opmerkelijke dynamiek blijkt niet overal gelijkelijk over Hilversum verspreid te zijn, waardoor er nog steeds ‘vlokjes’ dorp terug te vinden zijn met te koesteren waarden. Ook in de andere delen zijn echter nog de nodige waarden te herkennen en te benoemen, zoals hieronder bloksgewijs wordt gedaan met als resultaat aan het eind een beredeneerde lijst van gebouwen, die voor nadere beschouwing in aanmerking komen.
I
BBA
32. Herbouwde fabrikeurswoning van Fokker, gesloopt in 1984 en herbouwd aan de Nieuwe Laanstraat 6.
41
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
42
I
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
BLOKANALYSE In het navolgende hoofdstuk worden de veertig bouwblokken gepresenteerd die in het kader van dit onderzoek onderzocht zijn. Het gaat telkens om een dubbele pagina met links het kaartmateriaal en rechts de bijbehorende tekst en afbeeldingen. Aan de linker kant van het kaartdeel staat (in principe) de situatie uit 1832-1872 met het bijbehorende G-nummer van het blok. Waar mogelijk zijn functies van de bijzondere gebouwen in 1832 aangeven. Het rechterdeel wordt ingenomen door hetzelfde bouwblok in de situatie van eind 2013 met het N-nummer. In de legenda worden de kleuren en bijzondere tekens voor dat deel aangegeven. In alle gevallen is bij de bouwblokken het noorden boven. De dikkere roze lijnen geven de restanten van oudere perceelscheidingen aan. Aan de rechterzijde staat in de tekst bij de afzonderlijke blokken een korte beschrijving van de karakteristieken van het blok en de straatwanden met waar mogelijk verwijzingen naar zichtlijnen en enclaves. De omschrijving wordt gevolgd door een karakteristiek van het blok en afgesloten door een conclusie met daarin de elementen die nadere aandacht verdienen of een attentiewaarde hebben. Deze in de conclusie genoemde objecten komen in de afsluitende samenvatting terug. Uiterst rechts worden per blok maximaal vier kenmerkende afbeeldingen weergeven. Doorgaans zijn dit de in de conclusie genoemde panden. In sommige gevallen zouden van het betreffende bouwblok meer interessante panden afgebeeld kunnen worden, waaronder de al beschermde gemeentelijke en rijksmonumenten, maar daar is van afgezien.
43
Hilversum
Blok N01a Melkpad
41
43
45
47
49
51
5575
5574
5570
5573
5571
1882
5572
pad
lk Me
1905
1905
1905 1935
1935
8
5221
1901
6
1901
11
5
13
1882
8686
5111
Blok G30dl
7
7
9
1902
4
10 1902
1840
5820
503
1901
505
1
2
506
Oud
12
eg
48
5
g
ghw
1912
eg
we
1902
7911 1895
rw
se
6
e En
nd
5112
5567
rde
ela
14 1895
aa
av
N ge Ho
Gr
1902
7912
3
1940
's-
1900
6a
50
9
8687
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
504
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N01a (deel blok G30) ’s-Gravelandseweg, Melkpad, Oude Enghweg, inclusief de Hoge Naarderweg. Omschrijving
Bouwblok gelegen aan de noordwestrand van het oude dorp als deel van de omringende es-structuur waarop in 1840 bebouwing ontstond. Daarvan resteert nog Hoge Naarderweg 2 (gemeentelijk monument). Het blok werd in hoofdzaak rond 1900 verkaveld tot een deel van een villawijk met een villaverkaveling van overwegend tweelaagse twee-onder-één kap villa’s, waarvan de meeste zijn aangewezen tot gemeentelijk monument. Dat geldt niet voor Oude Enghweg 1. Afwijkend is het deel van het studiogebouw van de AVRO (‘s-Gravelandseweg50) uit 1940 (rijksmonument).
33. Woonhuis, Oude Enghweg 1, 1901.
34. Woonhuis, Hoge Naarderweg 2, 1840.
Karakteristiek
Losse open villastructuur met één afwijking (studiogebouw). Conclusie
Aandacht voor het woonhuis Oude Enghweg 1 als interessante bebouwing op de hoek.
35. Studio, ‘s-Gravelandseweg 50, 1940.
36. Dubbel herenhuis, Hoge Naarderweg 8 / Melkpad 51, 1882.
45
Hilversum
Blok N01b
Melkpad
31
33 37
1905
1905
1905
1905 1902
11
7497 5655
8
5653 5652
9095
laa
n
26 18
en
1908
Ha ter
8215
1908
rts
8086
9
4
Oude Enghweg
Mi nis
9096 6938 1905
8216
6939
8087
2
Blok G30dl
5657
5656
7
1904 2000
2000
5
3 1
an
Minister Hartsenla
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N01b (deel blok G30) Oude Enghweg, Melkpad, Minister Hartsenlaan.49 Omschrijving
Bouwblok gelegen aan de noordrand van het oude dorp als deel van de omringende es-structuur. Het blok werd rond 1900 verkaveld tot een deel van een villawijk met een villaverkaveling van overwegend tweelaagse twee-onder-één kap villa’s, waarvan de meeste zijn aangewezen tot gemeentelijk monument en Minister Hartsenlaan 7 als rijksmonument. Een uitzondering wordt gevormd door de later verbouwde villa op de noordoosthoek (Melkpad/Minister Hartsenlaan) en de vrij recente nieuwbouw in oude vormen op de zuidwesthoek.
37. Nieuwbouw, Oude Enghweg 2, 2000.
Karakteristiek
Losse open villastructuur met passende nieuwe invulling.
38. Villa, Oude Enghweg 4, 1908.
Conclusie
Geen nadere aanbevelingen.
39. Villa, Oude Enghweg 8, 1902.
Cornelis Hartsen (Amsterdam 1823-Hilversum 1895) was bewoner van het nabijgelegen huize Bouwzicht.
49
40. Villa, Minister Hartsenlaan 7, 1905.
47
Hilversum
Blok N01c Melkpad 29
8768
8769
12
je
Min
iste
r Ha
Blok G30dl
Noordse Bos
rtse nlaa n
1901
1912
7012
45a
1913
10
7714 8
1915
7716
6
1951
7715
43
1907
5368 1940
5367
8374
8185
2001
2001
33e
8373
2001
33c
8372
8370
2001 33b
8371
8369
8368
8367
2001
33a
2001 33f
osje
Noordse B 33d
2001
35-41
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N01c (deel blok G30) Minister Hartsenlaan, Melkpad, Noordse Bosje. Omschrijving
Bouwblok gelegen aan de noordrand van het oude dorp als deel van de omringende es-structuur. Het blok werd rond 1900 verkaveld tot een deel van een villawijk met een villaverkaveling van overwegend tweelaagse twee-onder-één kap villa’s. In later tijd zijn er enkele villa’s tussen gebouwd. In 1913 werd een woonhuis met kantoor voor de belastingontvanger aan het Noordse Bosje gebouwd, dat in 1940 aanzienlijk werd uitgebreid (gemeentelijk monument). De zuidrand wordt sinds 2001 gedomineerd door contemporaine architectuur in de vorm van vier- tot vijf-laagse appartementen nieuwbouw.
42. Villa, Melkpad 29, 1901.
Karakteristiek
Losse open villastructuur met een grotere korrel in de vorm van het voormalige belastingkantoor en een dominante strookvormige hoogbouwrand.
41. Villa, Minister Hartsenlaan 6, 1907.
Conclusie
Geen nadere aanbevelingen.
44. Nieuwbouw, Noordse Bosje 35-41, 2001. 43. Belastingkantoor, Noordse Bosje 43, 1940.
49
Hilversum 27
Blok N01d
1873 25
Melkpa
23
d 13
11
9a
1907
9
1931
8343
1907
5640
5
1931
1-3
1931
1931
8638
8
1977
7
1931
76
05
86
41
834
1931
86
4
39
76
1931
at
160
721
5
1931
14
06
15
16
9
1885?
6 22 24
1930
Bu
721 1996
ss
um er
18
1960
4180
10
7161
12
6970
5645
45d
1930
15
1907
7160
str a
6969
1907
5646
45c
Noordse Bosje
1930
17
1977
5644
45b
1930
8640
21
1889
7603
7238
7098
8342
1982
5647
7097
41
Blok G30dl
9
53
57
1928 59
4838
147 1928
55
146
1928 61
1928
143 1996
63
Noordse Bosje
24
6671 1925
8
1925
-2
51
5641
1925
142 83-85
26
47
49
4839
1925
6670
6547
1867
6548
b
4179
81
1980
1996
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
9 17 10 School
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N01d (deel blok G30) Noordse Bosje, Melkpad, Bussumerstraat. Omschrijving
Bouwblok gelegen aan de noordrand van het oude dorp als deel van de omringende es-structuur met verdichting aan de oostrand. Op de zuidwesthoek verrees in 1850 een schoolgebouw, uitgebreid 1867 en gerenoveerd 1923. Op de noordwesthoek staat een in 1873 gebouwd eenlaags pand en midden aan de noordzijde een tweelaagse villa (1889); alle drie zijn gemeentelijke monumenten. De zuid- en westrand hebben een karakteristieke, maar architectonisch niet bijzondere verdichting gekregen in de vorm van woningblokjes. De noordrand heeft wat non-descripte nieuwbouw en aan de westelijke kant een blok van vier tweelaagse burgerwoningen uit 1907 (gemeentelijk monument). Op het achterterrein daarvan bevindt zich een gebouw, mogelijk uit dezelfde tijd, behorend tot de bouwer van de vier woningen G.J. Giskes & Zn. ‘aannemer sinds 1885’. Dat gebouw kan nog uit 1885 stammen. De noordoosthoek wordt gevormd door een blok woon- en winkelpanden met hoekaccent van verzorgde architectonische kwaliteit. De verdere westwand kent een aantal blokjes met gangen ertussen en een drielaagse blokvormige nieuwbouw op de zuidwesthoek.
45. Schoolgebouw, Noordse Bosje 47, 1867.
46. Woonhuis, Melkpad 27, 1873.
48. Hoekaccent, Melkpad 1-9 / Bussumerstraat 8-14, 1931.
Karakteristiek
Het linker deel van het blok heeft een losse structuur met verdichting. Het rechterdeel heeft gevelwandvorming met twee hoeken, waarvan de noordelijke in karakteristieke jaren dertig vormgeving en de zuidelijke bescheiden modern. De noordoostelijke hoek is beeldbepalend. Conclusie
Aandacht voor de bebouwing achter de vier woningen Melkpad 11-17, niet afzonderlijk bij de monumentenbeschrijving genoemd, maar wel van belang, mogelijk als oudere rest van nijverheid. Het hoekaccent op noordoosthoek verdient aandacht.
47. Bedrijfsgebouw, Melkpad bij 11, 1885?
51
Hilversum
n
Minister Hartsenlaa gh we g
4
Blok N02
2a
de
En
1912
1909
Ou
44
45 59
56
osje
Noordse B
48
46
8144
0 66
5
1913
46 c 1911
64
56
65
6158
56 -40 38
1906
6550
-36 34
5463
1906
66
32
67
56
1937
68
30
56
1937
1920
umer
930
7
d
steeg
1964
6068
1920
81
636
85
03
1925
67
1925 18
57
1909 20
6070
1909 12
6362
636
1
82
-c
0
12b
1925
16
89
1963
straa
8
t
90
1925 1925
6 4
1927
2b
23
4
uten
1974
88
12-1
71
Scho
1925
18
19
1974
1925 2
Bu
2a
501
t
12
58
502
Buss
1930
6554
1920
14
7122
a
6553
1920
14
9
b
654
14
1979
6162
63
11 81 1920
2
eg
16
631
w
1937
54
a
85
56
16
se
82
69
nd
81
la
28
ve
85
ra
11
G
63
's-
1-23
56 1937
aa
42
1911
80
44
Noordse Bosje
8112
63
56
57
46
56
60
a
5212
62
1883
um er str
46
5
1913
Blok G32
1979
1979
1 66
ss
1913
20 21
500
499
Rijksmonument Gemeentelijk monument
498 215
Tapijtfabriek 211
214 212 Kaarsenmakerij
Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N02 (blok G32) Minister Hartsenlaan, Noordse Bosje, Bussumerstraat, Schoutenstraat, ’s-Gravelandseweg, inclusief Bussumersteeg. Omschrijving
Bouwblok gelegen aan de noordoostrand van het dorp met in 1832 een losse bebouwingsstructuur aan de zuidrand. Daarvan is de oorspronkelijke bebouwing verdwenen, enkele perceelslijnen zijn nog herkenbaar. De noordwesthoek sluit aan bij de villabebouwing van de omgeving. De zuidelijke wand is aaneengegroeid tot een vrijwel aaneengesloten wand van woon- en winkelpanden langs de ’s-Gravelandseweg, waarvan de westelijke hoek rijksmonument is en het aansluitende deel gemeentelijk monument. Het middelste deel is van een matige tot basiskwaliteit, evenals de architectuur in de Schoutenstraat. De enige uitzondering wordt gevormd door het pand ‘s-Gravelandseweg14-14a met een krachtige interbellum architectuur. Het moderne hoekpand aan de oostzijde van de ING-bank is van een goede basiskwaliteit. De negen-laagse parkeergarage met kantoor aan het Noordse Bosje en het aansluitende winkelpand stammen uit de periode van de grootschalige expansie, waarbij het deel op de noordwesthoek een recente architectonische renovatie ondergaan heeft. Karakteristiek
Een vrijweg gesloten gevelwand met woon- en winkelpanden, waarvan die aan de westkant architectonisch van betere kwaliteit zijn en het noordelijke deel aan de westzijde aansluit bij de villabebouwing. De oostzijde wordt gekenmerkt door de grootstedelijke ontwikkelingen. Het karakter van de winkelpanden is door veranderingen op de begane grond aangetast.
49. Bankgebouw, Bussumerstraat 58-60, 1974 en recent verbouwd.
50. Parkeergarage, Noordse Bosje 1-23, 1979.
51. Woon- en winkelpand, ‘s-Gravelandseweg46, 1913.
Conclusie
De grootschaligheid aan de noordoostzijde doet afbreuk aan het algehele karakter. Het pand ‘s-Gravelandseweg14-14a heeft een attentiewaarde.
52. Woon- en winkelpand,’s-Gravelandseweg14a-14b, 1920.
53
Hilversum Blok N03
Blok G31 Noordse Bosje 54
56
1894
6124
52 1894
58
60
1905
8126
1996
8125
3925 7607
7748
12
7548
895
1937
4
32
2009
4-38
27
Noordse Bosje
49
2
53
13
89
36
48
2009
2009
28
91
36 1932
42
1978
38
40
1932
22
34
1932
91
15
13
75
7221
14
30
7220
50 1894
6996
8126
7300
16
1980
1980
11
44 1891
6125
42 1891
1891
6123
40
um
ss
Bu
t
aa
str
er
44
7449
-50
2
46 1978
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N03 (blok G31) Noordse Bosje, Bussumerstraat. Omschrijving
Driehoekig bouwblok aan de noordrand van het dorp met een oorspronkelijke losse structuur waarvan enkele perceelslijnen nog herkenbaar zijn. Aan de noordzijde kreeg het blok eind negentiende eeuw twee blokjes eenlaagse arbeiderswoningen en aansluitend in 1905 een opmerkelijk dubbel woon- en bedrijfspand. Het dubbele woonpand met achterliggende garages aan de Bussumerstraat is gemeentelijk monument, het verwante naastgelegen pand is dat echter niet. De rest van de architectuur wordt gevormd door stadsvernieuwing, waarvan die aan de westzijde grootschaliger is en aan de oostzijde beter passend in de algemene karakteristiek. Karakteristiek
Overwegend kleinschalig bouwblok aan de westzijde met een dorpsdeel aan de noordwestelijke kant en sterke stedelijke schaalvergroting aan de oostzijde. Conclusie
53. Woon- en winkelpand, Bussumerstraat 36, 1932.
54. Nieuwbouw, Noordse Bosje 4-38, 1980.
De massiefheid van het westelijke deel is in sterk contrast met meer kleinschalige indeling aan de oostzijde met interessante nieuwbouw. De vraag is waarom Bussumerstraat 36 niet mee is genomen bij het naastgelegen monument. Het tweelaagse dubbele pand met koetsruimte Noordse Bosje 56-60 heeft een attentiewaarde.
55. Arbeiderswoningen, Noordse Bosje 40-44, 50-54, 1891/1894.
56. Woon- en bedrijfspand, Noordse Bosje 56-60, 1905.
55
Hilversum Blok G42
Blok N04 3
7783
5
t aa
tra ers
23
ss
9302 9303
9
25
Bu
at
1933
17
6252
1933
1880 16-18
33
7786
8
34
17
32
um
er
7
str
1897
7787
17
1905
85
7
7782
21
1929
1930
77
7784
ard
19
1880
Na
35
1
20
54
27
6896
8
8619
8618
3515
3514
1927
1998
26
1930 24
1930
22
1930 20
185 1930
1922
1922 18
16
14
1927
4665
2662
2661
6949
28
1930
6948
1930
6947
30
1963
8959
40
32
8958 7127
55 79
1936
8615
38
191
8617
1904
6898
8620
29 195
6897
794
6
193 192
26-3
30
6895
7126
194
24
1925
31
st
22
1925
7345
8616
oe
Gr
79
2 12
Nieuwe Doelenstraat
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N04 (blok G42) Bussumerstraat, Naarderstraat, Groest, Nieuwe Doelenstraat. Omschrijving
Afgerond driehoekig blok aan de noordzijde van de dorpskern met een nog karakteristieke open structuur met haakse panden aan de Groestzijde. Het rond 1880 gebouwde pand Groest 16-18 is een goed voorbeeld van verdichting, evenals Groest 7 (beide gemeentelijk monument). Uit de periode van de industrialisatie en van de villakern stammen aan de Groestzijde ook gemeentelijk monumenten. De hoek met de Nieuwe Doelenstraat is kenmerkend voor de periode van cityvorming, verderop in die straat rustige jaren dertig architectuur en op de hoek met de Bussumerstraat een niet onaardig, maar door zijn vier bouwlagen toch wat uit de schaal vallende nieuwbouw. Op de kop staat aan de noordwestzijde een oorspronkelijk dwars pand uit circa 1890 waarvan de rechterkant in 1905 tot woon- en winkelpand is verbouwd en het linkerdeel rond 1930 aangepast werd met accent op de hoek. Dit accent heeft een visuele relatie met het hoekaccent aan de overzijde van de straat (blok N41).
57. Woon- en winkelpanden Bussumerstraat 19-21, 1905 (r), 1930 (l).
58. Gang tussen Bussumerstraat 5 en 19, richting Bussumerstraat.
Karakteristiek
Misschien wel het meest karakteristieke bouwblok met nog een vrij open structuur en architectuur uit alle te onderscheiden perioden. Conclusie
59. Bebouwing Groest 7-24.
De open structuur van enkele percelen is nog aanwezig en belangrijk. Het sprekende woon- en winkelpand Bussumerstraat 21 is een goed voorbeeld van een dwarspand dat later verhoogd is. Mogelijk vormde het samen met nummer 19 een groter dwarspand uit circa 1890.
60. Woonhuizen, Nieuwe Doelenstraat 20-28, 1930.
57
Blok G41
Hilversum
190 26
25
27
24
197
202 205
206 207 23
196
28
208
200
201
204
188 Tapijtfabriek
232
203
236
235
187
198
186
199
237
233 209
189
185 234
231
184
238
Blok N05
230
29
27
1905
1905
3-15
1987
25
7124
1905
5059
29a
1905
6799
225
29b 1905
1923
224
7892 7893
7895
t
31-33
1923
7894
8
7453
6
89
7896
7452
7951
4
2
50
52
6438
7319
6893
7318
241 7870
54
56
4888
887
38a
63 a
38 36
1903
18
1895 16
1913
1901
14
10
8a
1903
1901
8
275
20
5434
t
traa
24-22
276
8
ks Ker
28-26
1895
ca. 1955
1954
32
5433
1917
5432
306
5039
280
44
1900?
1903
281
23
7
4001
42
1920
46-4
40
1930
5
58
3913
271
10
12 9
282
293
395
295
296
297
3189
4 30
3928
1933
5041
5635
3188
299 60
58a-
1933
14
11
4003
Kerkstraat
13
87
58 62
6677
n 15
5
301
7 72 74 74a 76
66
50 52
300
412
1
t
579
78
aa
5790
str
1920
1920 1910
1910
68
64
16
18
6515
lei rsp 19
5 71
1 31
9
8 60
82
rk
1920
1920
1899
6676
ke ma 21
50
71
1
88
2 31
58
85
86 90 1899 1899
1962
1920
1920
6
20
1933
1901
30
54-5
1933
1927
5040
34
1920
Ke
Oude Doelen
22
1933
3
1904?
3956
1921
1870
24
1933
8
6516
1927
751957
58
26
1933
1933
1920
5688
1896
56
1906
1933
28
1850 58
1933
6439
en ag
7891
6894
W 53
71
1-11
2-6
1933
90
1896 7 -11
71
1915
71
54
1896
1896
67 1896
69
1896
5 71
65
a
61
1896
52
Bu
63
71
ss
t aa
1896
r
st
er
um
61
7903 0
8346 8345
1997
7899
7898
1997
Groest
7897
7609
789
42-48
7865
78
Wagenmakerssteeg
29
-5
7
226
35
1923
7392
37
210
Nieuwe Doelenstraa
7867
6800
2000
7904
7391
39-45
223
00
228
229
79
227
1900
1900
6
4
2
Kerkstraat Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N05 (blok G41) Bussumerstraat, Nieuwe Doelenstraat, Groest, Kerkstraat, inclusief Wagenmakersplein, Wagenmakerstraat, Oude Doelen. Omschrijving
Langgerekt bouwblok, dooraderd met kleinere straten en een gesloten staatwand met woon- en winkelpanden langs de Kerkstraat. Dominant op de westhoek prijkt de vierlaagse C&A met ranke toren van Dudok. Daarachter ‘verscholen’ staat aan de Bussumerstraat het voormalige PTT-gebouw uit 1917 (beide zijn gemeentelijk monument). Het PTT-gebouw vormt de overgang met een rij eind negentiende-eeuwse eenlaagse arbeiderswoningen. In het midden aan de noordzijde bevindt zich een redelijk passende nieuwbouw met aansluitend een fraai blok geschakelde woningen aan de Wagenmakerssteeg. In de nieuwbouw is aan de kop van een pleintje restaurant De Smidse opgenomen, een restant van de oude bebouwing (huis 205). Dit kleine plein kent aan de Kerkstraat ter weerzijden kenmerkende krachtige jaren interbellumarchitectuur (gemeentelijk monument). De smalle, in het blok gelegen, straat Oude Doelen heeft aan de noordzijde een invulling gekregen van bescheiden, maar krachtige interbellumarchitectuur. De Nieuwe Doelenstraat aan de noordzijde heeft een gemêleerde invulling, met naar de zijde van de Groest een aardig blokje woon- en bedrijfsruimten uit 1905 (Oude Doelenstraat 25-29b). Op de noordoosthoek staat een vijflaags blok gedegen, maar saaie, stadsvernieuwing, en aan de zijde van de Oude Doelen een non-descripte en boven de plintzone vrijwel geheel beklede gesloten hoek. De hoek Groest/Kerkstraat is boven de plintzonde eenvoudig van aard. De straatwand aan de Kerkstraat is gemêleerd, waarbij het pand van Miss Etam (nummer 18-20) architectonisch opvalt. Het gemeentelijk monument Kerkstraat 54 valt op door zijn bescheiden schaal.
I
Conclusie
Het centraal gelegen pand ‘De Smidse’ is een belangrijk relict, dat samen met de al beschermde interbellumpanden van belang is. De rij eenlaagse woonhuizen Bussumerstraat 61-67 heeft attentiewaarde, evenals het accent Kerkstraat 18-20.
62. Restaurant De Smidse, Kerkstraat 58, 1850.
61. Warenhuis C&A, Kerkstraat 82, 1962.
64. Arbeiderswoningen, Bussumerstraat 61-67, 1896.
Karakteristiek
Blok met twee gezichten. Het heeft een winkelstraatwand aan de Kerkstraat met daarin een opening in de vorm van een pleintje waaraan een restant van de oudere structuur. De zijde van de Bussumerstraat heeft een dorps karakter, de Oude Doelen een kenmerkende interbelluminvulling.
BBA
63. Winkelpand, Kerkstraat 18-20, ca. 1955.
59
242
1a
3
1920
3382
1892
1
1923
1923
8363
5-7
1930
6077
9-11
1960
321
324
13 1930
322
15 1927
8365
8364
2410
2409
17 1925
58
6541
1973
240
1930
317 60
239
19 2009
6076
243
21 2009
1930
1930
1980
183
23
27
29 31
241
Blok N06
Kerkstraat
8362
Blok G40
325
Hilversum
1920 1927
182 1973
244 6535
181
Isr. kerk
180
246
Fabriek
249
248
178
1973
6779
6780
64-86
k
1973
6179
Groest
247
1973
6781
179
Zeedij
245
Tapijtfabriek
177
250 6559 1988
33a-d
347
3701 88
1900
1988
1900
Fabriek
175
348
288
174
4018
287
1905
3163 18
14-16
1904
4 8
12
6
10
20
Grutterij
1850 2
1903
1904
1903
1988
1933
5705
6562
3700
5706
286
3697
289
90-92
3702
5707
285
176
Gestreepte Baaijfabriek
35-37
251
Herenstraat Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N06 (blok G40) Zeedijk, Kerkstraat, Groest, Herenstraat. Omschrijving
Bouwblok in het centrum van het dorp dat voor het grootste deel in beslag wordt genomen door het winkelcentrum Hilvertshof, waarvoor ook de synagoge aan de Zeedijk plaats heeft moeten maken. De noordwesthoek is van magere kwaliteit, de zuidwesthoek kent een krachtig beeldbepalend volume. De noordoosthoek is eveneens uit het interbellum, maar indifferent. Dat geldt ook voor de andere resterende panden in de gevelwanden. De zuidoosthoek vormt een uitzondering met de Stoomzuivelfabriek als gemeentelijk monument, maar op de hoek en aan de westzijde staan twee gebouwen met een ouder karakter, waarvan Herenstraat 10 een industrieel karakter kan hebben gehad.
65. Overzicht Groest 64-86 met Hilvertshof, 1973.
66. Hoekpand Groest 90-92 / Herenstraat 2, ca. 1850.
Karakteristiek
Van binnenuit volledig volgebouwd centrumbouwblok met aan de randen nog wat oudere architectuur met een sterke zuidwesthoek en een cultuurhistorisch belangrijke zuidoosthoek. Conclusie
Met name de beide gebouwen (Herenstraat 2 en 10) nabij het gemeentelijk monument in de zuidoosthoek verdienen extra aandacht. Hoekaccent op zuidwesthoek (Herenstraat 18-20/Zeedijk 35-37) verdient aandacht.
67. Bedrijfspand Herenstraat 10, 1903.
68. Hoekaccent Herenstraat 18-20 / Zeedijk 35-37, 1933.
61
Hilversum Blok G39
59b
8427
2a-c
2
4
52
427 6913
2003
258
1930
6921
7140
256
9305 9304 6280
8432
8433 8434
8435 8436 7976 8439 8437 8438 8442 8440
1996
84
1930
63
41
269
Zeedijk
255
7144
7139
61
7141 7142 7143 1998
8429
270
6-10
39
267
12a-d
1980
8428
257
268
410 1980
1978
2003
266
4122
6 2003
265
3739
4 91
4121
6
424
411
1930
1970
423
1920
1920
49
5 684
263
59
1928
45
684
55 1920
57
259
33 1930
416
262
3 51-5
1920
1930
1913
1913
415
43
t
traa
ks Ker 264
35
-37
35
39
41
413
260
414
261
Blok N07
8232
7993
254
8231 1930
9097 7989
3736
253
8430 8727 9098
8724
39 1965
26b
3971
28
24a
1932
3970
28a
26a
2010
2010
2010
1932
1933 b
22
22a-
24
24b
2010
2010
9111
28b
9107
2010
2010
9108
30
9105
2010
2010
9106
30a
9103
2010
9104
9101
30b
9102
9100 2010
Gestreept Baaijfabriek
2010
9109
9099
3972
284
9110
282
1932
40
281
1930
3969
38
Koornstraat
8714
34-36
8725
8726
283
32
1928
252
aat nstr
26
e
Her
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N07 (blok G39) Koornstraat, Kerkstraat, Zeedijk, Herenstraat. Omschrijving
Bouwblok in het centrum van het dorp waarvan de westelijke begrenzing in de vorm van de Koornstraat deel is gaan uitmaken van het winkelcentrum De Brink. Een ander dominant gebouw is de V&D (die aan de oostzijde over de Zeedijk een verbinding met de Hilvertshof heeft gekregen) waarvan het deel aan de Kerkstraat boven de plint architectonische kwaliteit heeft. Dat geldt ook voor het naastgelegen gebouw (Kerkstraat 43-45). De gebouwen op de noordoosthoek en op de zuidoosthoek zijn krachtig, een beeldbepalende interbellumarchitectuur. De zuidrand wordt gevormd door in schaal aangepaste nieuwbouw. Een opmerkelijk gebouw is het L-vormige telefoongebouw (Koornstraat 39) met op de noordwesthoek een opvallend en kwalitatief belangrijk stuk monumentale wandkunst uit 1965 van Suze Oosterhuis-Van der Stok.
69. Hoekaccent Kerkstraat 33 / Zeedijk 2a-c, 1930.
70. Hoekaccent Zeedijk 40, 1932.
71. Monumentale wandkunst, Koornstraat 39, 1965.
72. Woon- en winkelpand, Kerkstraat 43-45, 1928.
Karakteristiek
Centrumblok waarvan het binnendeel is volgebouwd en de zuidwand is aangeheeld met moderne woningen. Het V&D-gebouw heeft, net als het naastgelegen gebouw architectonische kwaliteit, evenals de beide hoeken aan de oostzijde. Conclusie
De monumentale wandkunst van het PTT-gebouw aan de Koornstraat verdient aandacht. Hoekaccenten op de noordoost- en zuidoosthoek verdienen aandacht, evenals pand Kerkstraat 43-45.
63
67
1980
431
Hilversum
69 1980
71
Blok G34 Ke
274
91
1980
1
275
89
3760
7135 15
80
1981
-85
83
447
1900 87
3996
1905
1981
446
1896
450
1914
93 95
t
aa
tr rks
8016
7981
56
Grutterij
1896
77
-8
79
1975
73 75
25
273
Blok N08
451 452
97
272
99
1936
3756
10 1
271
1936
9028
1998
Koornstraat
7966
276
Kerkbrink
1998
279
Hoogst aangeslagen woonhuis in 1832
277
Tapijtfabriek
7964
7963
1998
7970 1998
1998
7971
280
461
7967
7965
4162
20
278
1998
1924
1998
7972
Heren
36-144
straa
t
1998
1923
7968
4161 34
462 1923 32
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N08 (blok G34) Kerkbrink, Kerkstraat, Koornstraat, Herenstraat. Omschrijving
Centrumbouwblok grenzend aan de Kerkbrink dat voor het grootste deel in beslag genomen wordt door het winkelcentrum De Brink. Aan de oostpunt stond in 1832 het belangrijkste woonhuis van Hilversum (paars), maar van de oude structuur is nagenoeg niets bewaard gebleven. De zuidoosthoek is van witgesausde interbellumarchitectuur. De noordoosthoek wordt bepaald door enkele gemeentelijke monumenten met Herenstraat 75 uit 1896 als beeldondersteunend pand. Ook de Rabobank (Herenstraat 71) kent in zijn robuustheid de nodige architectonische kwaliteit. Tussen beide panden ligt een stuk straat van de oorspronkelijke scheiding tussen blokken G34 en G39.
73. Woon- en winkelpand, Kerkstraat 75, 1896.
Karakteristiek
Van binnenuit volledig volgebouwd centrumblok met aan de noordzijde nog enige interessante architectuur en een herkenbare, maar witgeschilderde, ‘interbellumhoek’ aan de zuidoostzijde.
74. Bankgebouw, Kerkstraat 69-71, 1975.
Conclusie
De beeldbepalende panden van Kerktraat 75 (1896), de Rabobank (Kerkstraat 69-71) met tussenliggend straatdeel verdient extra aandacht.
75. Woon- en winkelpand, Kerkstraat 87-91 (1896-1914).
76. Gelede hoekbebouwing Herenstraat 32-34 / Koornstraat 20, 1923.
65
Hilversum Blok G33
Blok N09 Scho
19-2
1 15
466
8c
straa
9
t
7
1925 1938
5673
472
754
6
1987
8
1925
7547
5 1923
3
473
1895
66
468
00
7389
5038
90
92
8
94
1908
8
7118
tra 1924
97
72
4b
1899
2
10
0-
10
1899 4
0 49
10
4
488 4a
g
e sew
land
489 1916
98
4
7298
rk s
6
1930
at
1924
481
96
4908 9
490
rave
1916 1915
6
10
487
1980
2
221
Aschgraauwververij
7119 539
8538
's-G
220
222
1908 1908
1950
4905 4906 6b
219 Ververij 218 Ververij
1911
477 478
Ke
224
1911
476
7299
223
1
474
03
225
11
1925
5709
66
217
467
13
7390
1
216
1925
1920
1931 8718 8716 8719 8717
uten
17 1925
86
10
1928
88
1925
0
11
1915
2
11
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N09 (blok G33) ’s-Gravelandseweg, Schoutenstraat, Kerkstraat. Omschrijving
Gebold driehoekig centrum bouwblok met duidelijke sporen van de oude verkaveling en deels nog een open binnenterrein. De gevelwanden aan de Kerkstraat (deels gemeentelijk monument) en de Schoutenstraat zijn wanden met woon- en winkelpanden geworden. De noordoosthoek behoort nog tot de ontwikkeling van de villakern, de beide andere hoeken tot het interbellum, met een sprekend volume op de noordwesthoek. Tot het blok behoort ook de kiosk uit 1931 (gemeentelijk monument).
77. Kiosk, ‘s-Gravelandseweg1, 1931.
Karakteristiek
Opmerkelijk centrumblok tussen de brinken met oude perceelslijnen, maar in de loop der tijd omgevormd tot woon- en winkelgevelwand.
78. Warenhuis, ‘s-Gravelandseweg8, 1950.
Conclusie
De beeldbepalende noordoosthoek verdient aandacht
79. Woon- en winkelpand, ‘s-Gravelandseweg2/Kerkstraat 112, 1915.
80. Hoekaccent, ‘s-Gravelandseweg10 / Schoutenstraat 19-21, 1925.
67
Hilversum
41
a
's-
Gr
41 1855
7883
ela
nd
7882
P.C. Hooftweg
se
we
22
g
Blok N10
39
90 7273
Blok G28
av
1855
1906
23
90
5588 1906
1900
5589
32
2
5202
at
stra s Perk
a 33
60
6186
1937
59
66
1937
88
61
1937
93
G 's-
1937
61
1937
90
31
89
a
61
61
75
36
31
62
b
31
66
61
92
61
66
eg kste
9272
94
1937
61
b
29
95
61
19-25
26 24
22
20
27
2a
7264
1953
5410
at
2-12
stra
18
a
27
13 65
1972
1955
5409
sen 9273
1937
3724
1953
4
3683
1937
23
37
14-2
496
g
1937
99
61
1955
5408
6
5902
we
b
1953
26-3
5901
se 27
5418
8
1938
1937
98
61
38-4
ies ndr er A est me rge Bu
1938
29
0
P.C. Hooftweg
a
1937
97
5407
nd
6
50-6
6196
61
4042 1938
Tapijtfabriek
1953
4041
1938
497
1937
29
5406
ela
v ra
5381
33
1937
Per
30
33
b
6184
7121 1939
28
1938
6185
5380
5404
7120
1938 1938
1938
1953
19535
1939
35
1
3 5
7-23
rtus Albe
u
Albert
4
66
1925
7263
1953
17
494 16
6514 1885
15
8828
493
2007
8235
10
492 1956
491
3685
8621
1990
490
8102
64
8
8099
3948
41 2000
8100
3782
1918
8104
8095
1910
6526
3
Laan
renstraat Oude To
1971 1971
28
6525 6470
83
26
37
24
a
1898
1898
22
6422
52
8
482
481
20
re
nla
an
1898
1932
2522
Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
8094
To
1940
16
74
40
8482
18
8479
1940
1892
2003
20
480
81
479
84
Baarhuis
Rijksmonument Gemeentelijk monument
1
24
84
37
483
8105
8625
7718
7717
8091
8623
8509
1918
-59
1939
8624
Begraafplaats
37
8622
3947
6
1939
489
0 8
-2
22
rk
Ke
k
in
br
8 84
43
81 2003
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N10 (blok G28) P.C. Hooftweg, ’s-Gravelandseweg, Oude Torenstraat, Kerkbrink, Torenlaan, inclusief Albertus Perkstraat, Albertus Perksteeg, Burgemeester Andriessenstraat. Omschrijving
Groot bouwblok aan de westrand van het centrum dat wordt gedomineerd door de oude begraafplaats (gemeentelijk monument). Rond dat gebied zijn wat oude structuurlijnen bewaard, waaronder de weg van de begraafplaats naar de kerktoren met een goede zichtlijn daarop. Aan de noordzijde heeft een afsplitsing naar de omringende villabebouwing plaatsgevonden, met een herbestemd kerkgebouw. Ook langs de oostrand staat villabebouwing. De zuidoosthoek wordt bepaald door het postkantoor en de apotheek op de hoek (gemeentelijke monumenten). Tussen kerk en oude begraafplaats zijn drie forse moderne blokken gekomen (modernistisch, contemporain en structuralistisch). Aan de uiterste oostrand bevindt zich een eenlaags pand als relict van de oude bebouwing (gemeentelijk monument). De noordoostkant wordt bepaald door interbellum woon- en winkelpand met op de hoek een monumentaal complex (gemeentelijk monument). Goed verzorgd is de wederopbouwarchitectuur op het binnen terrein van het noordelijke deel (gemeentelijk monument). Het (nu) dubbele huis op de noordpunt met koetshuis is een goed accent (rijksmonument).
81. Woonhuizen, Torenlaan 22-24, 1898.
82. Flatgebouw, Burg. Andriessenstraat 2-60, 1953.
83. Alg. begraafplaats, Torenlaan ong.
Karakteristiek
Groot bouwblok op de overgang naar oorspronkelijk de essen en nu villabebouwing met een open structuur en een winkelrand op de noordoosthoek en dienstenfuncties op de zuidpunt en een passende en verzorgde invulling op het noordelijke binnenterrein.
84. Postkantoor, Oude Torenstraat 16, 1940.
Conclusie
Geen nadere aanbevelingen.
69
Hilversum Blok G29
Blok N11
Pastorie
1972
9
1931
26 88
23 67
488 6
32
eg sew nd ela
25
rav
1931
's-G
-14
10 8
33
25
1905
5a
1846
64
41
22
1846
3
487
67
1905
3
4
416
1
Tuinhuis
1888
8
2
409
1888
2
Oude To
9
409
1481
574
k
4
1890
rkb
rin
2732
Ke
Herv. kerk
486
renstraat
Toren
Kerkhof
6
577
484 Schoolhuis
485
1882
Raadhuis Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N11 (blok G29) Oude Torenstraat, ’s Gravelandseweg, Kerkbrink. Omschrijving
Kernbouwblok in het centrum van het dorp met de kerk, kerktoren en oude raadhuis. Het raadhuis, nu in gebruik als museum, heeft ter plaats van de vroegere oude dorpsschool een uitbreiding in passende vormen gekregen. De kern wordt bepaald door de in 1890 afgebrande kerk met zijn middeleeuwse toren en het aangrenzende achttiende-eeuwse tuinhuis van de dominee. Op de plaats van de pastorie is de ABN-AMRO-bank gekomen, die van een afwijkende schaal is, maar mede door zijn toegepaste kunst zeker interessant. Opvallend is verder het catechisatiegebouw uit circa 1875 met bijzondere Oegstgeester dakpannen en een dakcrête (deel rijksmonument). Kerk, toren en raadhuis zijn rijksmonument.
85. Bankgebouw, ‘s-Gravelandseweg 9, 1972.
86. Toegepaste glaskunst bankgebouw, 1972.
Karakteristiek
Beeldbepalend kernbouwblok met de oude functies van kerk en raadhuis (met passende aanbouw) en een robuuste aanvulling in de vorm van een bankgebouw. Conclusie
88. Uitbreiding Museum Hilversum, Kerkbrink 6, 2004.
Naar het bankgebouw en zijn toegepaste kunst zou gekeken moeten worden.
87. Oude toren, Oude Torenstraat 2, 1481.
71
Hilversum Blok G26
Blok N12 25
1930
23
8560
1
1896
21
1923
56
8650
1923
68 55
68
19
To
re
nla
an
1895
540
flaan
17
8651
5
54 13a
542
83 79
Valk enho
1914
1
c. 1950
8556
1893
1
1905
7
1893
6629
1893
70
6499
5
1905
55
0 1929
14
3
3894
6826
4
55
6
9
5517
1937
1903
557
1906
650 1 552
11
1937
682
24d
5
658 7 6 658
3500
1 350 1935
1935
1830
1935
1929
26
24c
1903
c
1
8 551
9
4
13
1931
1931
476
0 552
650
1935
1937
551
9
349
1906
1902
1900
1903
24a
24
24b
1903
22a-
8
10
12
7
1930
3498
1903 1903
553
6 553
1935
555
3497
556
Kaarsenmakerij
1905
55
7
2
55
1937
475
4
30
478
477
1
1898
88
3893
1938
838
1891
6628
3966
9
3967
1891
1883
1925
543
80
3
11
7187
83
11a
3
1925
13
14
16 18
22
g
rtwe
Vaa
26a
26b
28 30
Tapijtfabriek 474
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N12 (blok G26) Valkenhoflaan, Torenlaan, Vaartweg. Omschrijving
Driehoekig bouwblok aan de oostrand van het centrum met oorspronkelijk een randbebouwing aan de Vaartweg, waarvan nog enkele perceelslijnen resteren en waarschijnlijk ook het pand Vaartweg 26 (huis 475). Dat pand steekt iets naar voren in de gevellijn (en heeft oude muurankers). Aan de noord- en oostzijde kwam de eerste verdichting in de vorm van villabouw en een Gereformeerde kerk en aan de Vaartstraat woon- en winkelpanden, waarvan een aantal gemeentelijk monument is. In het interbellum is dat verdicht met een belangrijk hoekaccent aan de oostzijde (gemeentelijk monument) en hoekbebouwing en villa’s aan de west- en noordrand. Opmerkelijk is het blokje van vijf woningen midden in het bouwblok als voorbeeld van een ‘getrapte’ es-invulling met nog een toegang via eigen terrein.
90. Hoekaccent, woon- en winkelpand, Vaartweg 4, 1929.
Karakteristiek
Driehoekige randblok met nog een oude rest en woon- en winkelverdichting aan de zuidrand en villabebouwing aan de west- en noordzijde en in het centrum.
89. Achterzijde woonhuis Vaartweg 26, 1830.
Conclusie
Nadere aandacht voor het pand Vaartweg en betere beschouwing van het blokje woonhuizen op het binnenterrein van het bouwblok.
91. Woonhuizen, Torenlaan 9-13a, 1891-1893. 92. Gereformeerde kerk, Torenlaan 25, 1896.
73
Hilversum
Blok G27
Blok N13 Kerkbrink 19
9-15
17
1-7
7
11
1998
11 5
424 426
1934
10
9
10
5
10
t
1934
1
0
422
raa
1934
19
42
7986 1998
est
7
1935
18
42
432
ng
21-4
1 11
42
431
7961
6-38
3
423
1998
1998
7513
7512
7957 1998
10
431
1935
17
7987
La
16
42
425
428
3
11
429
427
1768 4b
Zon en Maanstraat
4a
2b
2a
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N13 (blok G27) Kerkbrink, Langestraat, Zon en Maanstraat. Omschrijving
Trapeziumvormig blok met aan de zuidoostzijde een agrarisch pand (huis 423), nu rijksmonument. Op een drielaags blok met woon- en winkelpanden uit het interbellum na, wordt het blok geheel ingenomen door dominante nieuwbouw uit twee fasen, met een hoekaccent aan de west- en de noordoostzijde. Aan de Kerkbrink zijn de beide ‘Spijkerpanden’ op dezelfde plaats herbouwd.
94. Woonhuis, Langestraat 103/Zon en Maanstraat 2a-2b, 1768.
Karakteristiek
Centrumblok met grote verdichting en uitsparingen voor twee herbouwde en één belangrijk oorspronkelijk ouder pand. Conclusie
Geen nadere aanbevelingen.
93. Woon- en winkelpanden, Langestraat 105-113, 1934-1935.
96. Spijkerpanden, Kerkbrink 17-19, herbouw 1998.
95. Achterzijde woonhuis, Zon en Maanstraat 2a-2b.
75
Hilversum Blok G35
Blok N14 81-83
63
8875
8
8880
1930
8
10
26
Kruisstee
2009
g
24
9005
2009
10
8878
8877
2006
12
28
5531 900 4
1912
5530
0 11
29
85
1800
32
2006
9301
1884
34
2006
8879
1800
7491
337
8817 9300
8
2
338
8876 10
2006
8 52
7
8874
2006
1884
643 1800
2003
12
9010
1800
6
2003
5
8882
8816
11
336
16 4-1
333
2
t 7843
2003
3363
5540 11
332
2003
Laan
1929
8738
122c
354
335
8568
8570
8569
8
339
2a-b
9190
8567
straa
8576
8739
8883
334
8571
1933
9192
353
1933
2643
6
1900
118-
at
340
2003
1890
2642
4
7199
43a 1933
3888
2
t
7357
124
343
43b 1933
8572
tra ges Lan
345
7255
1890
8575
6
344
351
1890
604
45 1800
6a
12
603
1-3
8574
1905
1905
47 1800
3887
2003
2003
342
352
t
4
602 8 12
346
straa
67
1800
606
341
347
Heren
69
1909
609
350
1930
601
130
348
3168
71-73
1930
611
1930
75
1930
7256
6878
6213
132
349
77
1898
134
1923
Nieuwe Laanstraa
79
6211
7356
1923
6880
6212
6881
1923
6879
Tapijtfabriek
2009
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N14 (blok G35) Langestraat, Herenstraat, Laanstraat, Kruissteeg, inclusief Nieuwe Laanstraat. Omschrijving
Trapeziumvormig centrumbouwblok met nog enkele oudere structuurlijnen en drie (forse) in opzet agrarische panden (alle gemeentelijke monumenten). De interbellum-voorbouw van Langestraat 118-122 doet wat afbraak aan het agrarische karakter van dit pand. Aan de Langestraat verrees in 1900 een opmerkelijk neorenaissancepand. Aan de Herenstraat verrees in 1909 een beeldbepalend pand van de architect K.P.C. de Bazel (gemeentelijk monument). Aan de Langestraat en in mindere mate aan de Herenstraat volgde een verdichting met woon- en winkelpanden en duidelijke hoekaccenten aan de noordoost- en noordwestzijde van het blok. Na 2000 werd het oostelijke deel van het blok benut om tot de vorming van een historisch buurtje te komen. Daar zijn aan de Nieuwe Laanstraat een aantal historische panden herbouwd.
97. Gehele hoekaccent Herenstraat 43a43b/Laanstraat 2-2a-b, 1933.
98. Voorbouw Langestraat 118-122c, 1929.
Karakteristiek
Centrumblok met belangrijke agrarische panden, twee duidelijke interbellum hoekaccenten en recente invulling met van elders afkomstige herbouwde panden. Conclusie
Het neorenaissancepand Langestraat 124 zou aan een nadere beschouwing dienen te worden. Hoekaccenten op de noordoost- en noordwesthoek verdienen aandacht. 99. Dubbel herenhuis, Langestraat 124, 1900.
100. Hoekaccent, Langestraat 132-134/ Herenstraat 81-83, 1923-1930.
77
Hilversum Blok G36 23
6254
5860 90
1901
7653
35a-37
Weversplein
-88
86
t
raa
62-66
est
324
1739
1880
31-35
ng
326
325
La
Bierbrouwerij
32-50
1925
7702
7701
Tapijtstraat
1967
Laanstraat
30
8389
1925
328 327
19
8388
8387
323
358
7818
8749 1902
329
357
17
94
651
1902
318
92
356
8299
648
g
21
1890
8764
8300
1900
1900
330
3889
8301 8763
355
98
Smederij
Kruisstee
1890
96
331
Blok N15
1996
361
359
8021
362 360
8023 8022
1995
60
1995
52-58
Langestraat
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N15 (blok G36) Langestraat, Kruissteeg, Tapijtstraat, Weversplein, inclusief Laanstraat. Omschrijving
Een uitgehold centrumbouwblok door het ontstaan van het Weversplein, waaraan nog een blok met een agrarisch pand (323) en een passende latere negentiende-eeuwse aanbouw (rijksmonument). Op de noordwesthoek is een verdichting met eenlaags arbeiderswoningen en fors pand met achtergelegen sigarenfabriek (beide gemeentelijk monument). Daarnaast een kubistisch interbellumpand en een woon- en winkelpand (gemeentelijk monument). Midden aan de noordzijde van het blok staat een non-descript modernistisch pand en aan de zuidrand een architectonisch wat gewild en opvallende moderne invulling.
101. Woonhuis, Weversplein 35a-37, 1739.
102. Woonhuis, Weversplein 31-35, ca. 1880.
Karakteristiek
Een uitgehold centrumblok met aan de beide noordelijke uiteinden historische waarden waarvan de monumentwaarde is onderkend. Conclusie
Te overwegen is om het monument Weversplein 35a-37 uit te breiden met het buurpand Weversplein 31-35.
103. Achterzijde Langestraat 94, 1902.
104. Woon- en winkelpand, Langestraat 86-88, 1901.
79
Hilversum Blok G38
8515
100
53 54 27
58
60
27
08 09 84
102
1850
9079
9222
276
2
9220
9223
1933 44
9067
9091
9092
9158
1850
1933 42
108
46
9088
9072 9093
27
1933
t
9064
36
48
aa
7189
9089
5
9076
9224
57 27
27
64
1933
str
27
56
27
84
276
1933 50
er
5
66 27
Ve
1900
27
55
59
27 27
2008
104-106
7 274
27 50 51 27
52
9069
7304
9073
63
27
68
27 27
27 52
40
3
41
ens traa
t
303
28
1934
1970
40
20
168
18
1891
1891
16
14
Veer
1891
straa
12
t
4846
4847
110a
1891
756 1891
10
1891
8
1891
6
1891 4
757 112
1891
305
4845
169
4843
1
4844
922
7393
307
7394
306
744
4840
304
302
110
1934
38
4841
300
41a
Her
41b
170
49
1933
Tapijtfabriek
301
2769
7190
27
Groest
299
2745 2746
54
171
2008 1982 1930
2744
2771
6814
2774
2772
2770 1933
734
8019
Gestreept Baaijfabriek 298
1933
1933
9162
290
1915
9068
2773 1933
7305
1933
39a 1933
48 27
291
1975
728
2004
2649
9163
2741 2 274 3 274
172
294
1922
2013
1900
716
39
293 292 296
3-7 9
1986 35
37
1920
295 297
1
Herenstraat
23
94
173
25
29
31
67
Kaarsenmakerij
Gestreept Baaijfabriek
Blok N16
1909 2c
2b
1880 2a
2
Gestreept Baaijfabriek
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N16 (blok G38) Herenstraat, Groest, Veerstraat. Omschrijving
Driehoekig centrumbouwblok met een aantal grote blokken aan de Groestzijde met de fabrikeurswoning Groest 104 als rijksmonument, aan beide zijden geflankeerd door nogal schreeuwerige panden met gevelbekleding. Op de zuidoosthoek bevindt zich nog wat een rest kan zijn van de oude gestreepte baaifabriek aldaar (gemeentelijk monument). Aansluitend aan de Veerstraat staat een rij tot woonhuis omgebouwde eind negentiendeeeuwse woon- en winkelpanden (gemeentelijk monument). De noordzijde wordt gedomineerd door de oprit naar de Hilvertshof en het daar naast gelegen recent gebouwde filmtheater. De westhoek heeft een karakteristieke interbellum woon- en winkelbebouwing met aan de Veerstraat aansluitend een pand met doorrit. Op het binnenterrein aan de westzijde staat nog een restant van een oudere woning.
106. Achterbouw Herenstraat 37, ca. 1880.
105. Café-woonhuis, Herenstraat 9, 1915.
Karakteristiek
Blok met een deels losse structuur aan de oostzijde en de oprit naar de Hilvertshof aan de noordzijde en een krachtige hoekoplossing aan de westzijde.
108. Hoekaccent, Herenstraat 39-41b / Veerstraat 42-54, 1933.
Conclusie
Nadere aandacht verdient de hoekoplossing aan de westzijde en de rest oudere bebouwing op het bijbehorende binnenterrein. Aandacht verdient ook het pand met doorrit Veerstraat 38-40 en het oudere pand Herenstraat 9. 107. Dubbel woonhuis met doorrit, Veerstraat 38-40, 1934.
81
Hilversum
Ve 1
4024
3a
9
er
str
aa
t
7416
7858
1987
2-4
3b
1938
6
1987
389
2011
Blok N17
37
1917
3c
straa t
19387859
3d
1938
6838
1938
678
7417
6
1987
eg 8
ste
rstra
at 15
8
2006
6
122
15
52
86
2006
11
8989
8779
2006
8990
8778
87
8499
2006
8785
2006
8992
2006
90
8991
8776
1929
65
8777
6592
91
4
29
8988
1932
15
2004
65
8601
17
8987
8780
4
2
2006
2006
9
16 14 12 10
2006
2006
1983
8986
8781 2006
2006
8774
4408
8782
2006
14
52
2006
13
5311
8630 39
2005
1932
8985
Schering
19-21
37
8770
1930
Tapijtfabriek
2006
1930
2
1925 4-8
1925
1925 50b
50a
50
1920
48a
8501
10-2
792
2006
1880
316
8637
793
798
797
8604
4409
1778
4
8500
2
313
1
23-35
315
41
7443
8773
796
8603
8652 8558
136-138
1-17
2005
769
6 12
8771
768
est
8600
1994
1932
314
Schietspoel
Weverplein
Blok G37
2005
1888
8605 767
8788
8503 7444
18
3
Gro
2006
20
5 1922
4 12
22
7 1896
9215
9214 2006
2006
8633
7a-b 1896
7
9207
24
26
8634
Grutterij
1896
2006
9206
9212 2006
2006
8602
9213
2-64
1989
8772
9
8627
5
17 2006
2006
9208
Fabrikeursstraat
7422
9211
7424
9209
steeg
2006
3
2006
9210
5
19
8628
1987
8557
21
8783
23
5309
73
1c -d
Kr uis
25
Vee
-b
7817
7
Kruis
-33
10
1900
7419
1a
11
9
1900
7816
7815
1900
7814
25
7421
12
1900
7915
6477
6478
1938
6476 7914
3e
Laan
7418
6837
1930 48
46
26-30
2004 44
Langestraat
1-35
312 317 308 Kolfbaan
319 Tapijtfabriek
167
309 311
165
310
320
Rijksmonument Gemeentelijk monument
166
Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
164
321
363
369
365
163
364 366
367
368
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N17 (blok G37) Laanstraat, Veerstraat, Groest, Langestraat, inclusief Weversplein, Tapijtstraat, Kruissteeg, Fabrikeursstraat, Schietspoel, Schering. Omschrijving
Groot bouwblok aan de zuidrand van het centrum met aan de Groestzijde een fabrikeurswoning (gemeentelijk monument) en aan de zuidzijde iets terugliggend een agrarisch pand (gemeentelijk monument). Daarnaast een opvallend ‘doorgesneden’ pand, exemplarisch voor de overgang van agrarisch naar cityvorming. Opvallend is de al vanouds bestaande uitstulping aan de oostzijde ‘in’ de Goest met daarop nu beeldbepalende interbellumarchitectuur. De westelijke uitstulping van het bouwblok heeft een aardig rijtje eenlaagse architectuur en op de noordwesthoek een degelijk eenlaags pand. Het eenlaagse hoekpand Veerstraat 37 is een gemeentelijk monument; het gepleisterde pand Veerstraat 9 heeft mogelijk nog een oudere kern. De rest van het blok wordt bepaald door stadsvernieuwing, waarvan die aan de Fabriekstraat in zijn soort niet zo slecht is. De recente nieuwbouw aan de zuidzijde is een niet echt goed inpassende poging tot invulling met een ‘spontaan’ oprijzend achtlaags woonblok.
110. Woonhuis, Langestraat 48, 1778, in restauratie.
109. Hoekaccent, Groest 124-126, 1932.
Karakteristiek
112. Diep pand met winkeldeel, Veerstraat 9, 1896.
Verbrokkeld geraakt centrumblok met enkele oudere elementen, een belangrijk interbellumaccent, redelijke, maar nogal hoge, stadsvernieuwingsbouw en recente invulling. Conclusie
Nader aandacht zou moeten uitgaan naar het accent op de oosthoek ter afsluiting van de Groest, het exemplarisch ‘doorsgesneden’ pand Langestraat 46 en het gepleisterde diepe pand Veerstraat 9.
111. ‘Half woonhuis’ Langestraat 46, 1880 tegen Langestraat 44, 1930.
83
Hilversum
Blok G20
Blok N18
403
1999
eg
La
ite
rsw 8450
8451
8461
8452
63 84
8454 1999
3a
Tapijtfabriek
8455 1999 3b
8456 1999
3c
8457 1999 3d
8458 1999
3e
8459 8460
1999
1999
3f
Ruiters
8462
2-4
8453 1999
2002
Neuw
401
1e
1999
eg
1d
402
at
8187
1b 1c
1999
tra
8449
1999
1999
es
-67
1a
Ru
404
ng
61
3g
weg
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N18 (blok G20) Ruitersweg, Langestraat, Neuweg. Omschrijving
Klein centrumbouwblok dat in recente tijd geheel is volgebouwd met nieuwbouw. De nieuwbouw is op de westhoek voorzien van een accent in de vorm van een woontoren van negen bouwlagen. Karakteristiek
Geheel modern ingevuld bouwblok, dat door zijn hoogte minder goed in de omgeving past.
114. Woningen, Ruitersweg 1a-3g, 1999.
Conclusie
Geen nadere aanbevelingen.
113. Appartementengebouw, Langestraat 61-67/Neuweg 2-4, 1999.
85
Hilversum
15-19
8487
1936
1936
1 10
6718
6719
6717
6121
1935 99
80
1927
6122
82 5-19
82
1935
8488
4
1903
8734
81
9
1936
8493
1a
83
7
1b
2
5
1893
4 81
V
1998
8492
2004
1-3
eg
tw
r aa
Blok N19
Zon en Maanstraat
21-25
2004
3
6
21
81
23
6-1
7
15
95
12
27
-1
8489 29
1-3
53 47
81
9
7457
22-30
31 76
32 76
7-27
17-21
nstr
69
3417 38-52
867
2-14
46
1929
868
1905
6300
1979
1930
1930
1930
1930
28
26
30
24
1930
22
5928
1897
32-34
5929
7582
5925
34b
5926
36
5922
1897
5923
38
5924
1897
5927
44
8385
1903
1930
1930
1930
20
18
14
48
8366
1903
5919
58
weg
5915
1935
5917
1932
9154
62
ite
1900
864
7584
rsw
7583
12
1915
eg
1885
1979
1930
8860
6707 1890
2 4
8968
8966
1924
1897
7581
Ru
6724
5725 20-36
9155
60
433
4643
1 1979
16-18
8800
1910
1910
52
1920
1920
8967
8153
1920
8150
Ruiters
1905
16
422
Tapijtfabriek 435
439
50
8857 8858
8859
1979
6725
1917
64 62a
434
5-53
aat
16
6456
6457
3
1979
8151
8851
eg
5
54
30
1934
Weversw
8707
8856
5549
8850
29-43
6454
56
26
27 1934
28
29
7439
Kole
20 22
23 24
25
1934
1934 6455
1920
6463
6462
6604
1917 64a
1930
24
12
6999
1979
7200
32
6611
8657
8766
5905
5906
8767
6857 66
54-66
33 76 18
76
8308
3a 43-4
43b
14-20
29 76
30 76
39
15
1 39-4
68
1979
8
70-72
1903
856
8979 8978
6710
5 7
9
ra at 11
13
Ha ve ns t 17 3 25-3
7585
6
1903
1930
75
1920
74
1895
1895
855
t
1922
76
1979
1979
raa
1922
37
77
1921
1895
6610
1909
854
est
6609
6612
15
ng
Blok G24
1895
1895
6608
1920
78
1895
6789
1895
5547
8980
1988
74
1988
1988
7636
6607
5907
t
14
7635
1700
8721
13
aa
1988
6788
1920
1919
str
7634
7642
7637
3717
1800
1925
853
79
1988
La
11
10
12
1988
7641
7685 7638
8732
2004
1979
len
8
1988
8307
31
87
2004
81
1902
30
87
2004
1979
Ko
1988
7640
8317
2004
1988
1910
1935
47
35
83
82
8613
8729 87
5-7
8722
1932
2004
45
55
0
1910
43
53
90
74
74
1927
8728 41
51
1910
39
eg
9
1910
37
1988 1900
3
35
49
7441
33
851
32-52
1898
1908
1910
1932
8490
2004
31
Brinkw
8
83 83
46
1998
25
0
87
53
1898
2004
7580
13
81
85
1902
1898
8733
96
11
87
1905
421 440
441
438
437
Tapijtfabriek 435
420
Tapijtfabriek
419 418 417
442 443 416
444
415 414
445
413
446
411
412
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N19 (blok G24) Havenstraat, Vaartweg, Zon en Maansteeg, Langestraat, Ruitersweg, inclusief Kolenstraat, Brinkweg, Weversweg. Omschrijving
Groot en complex centrumbouwblok aan de westrand waarvan de noord, west-, en oostranden oorspronkelijk bebouwd waren en waarvan de bebouwing in de loop der tijd grotendeels is vervangen. Aan de oostzijde aan de Havenstraat is nog een belangrijk restant van terug te vinden achter Havenstraat 25-33. Het oorspronkelijk agrarische binnenterrein werd eind negentiende eeuw ontsloten door de Kolenstraat. Aan de Ruitersweg werd in 1897 een timmerwerkplaats met woning gebouwd (gemeentelijk monument) en ook aan de oostrand kwam bebouwing en gaandeweg werd de zuidrand opgevuld met bescheiden woningen. Begin twintigste eeuw volgde aan de Havenstraat en Vaartweg een verdichting met woon- en winkelpanden. In 1979 is het binnenterrein in het kader van de stadvernieuwing bebouwd met drielaagse blokken sociale woningbouw. De rond die tijd aan de noordzijde van het blok aangelegde Brinkweg kreeg in 2004 aan de noordzijde een nieuwe straatwand. Bij de overgang van de Brinkweg op de Langestraat is een gat in de bebouwing zichtbaar van aldaar recent afgebroken bebouwing.
115. Voorbouw boerderij, Ruitersweg 6, 1885.
118. Achterbouw, Havenstraat 25-33, ca. 1800.
Karakteristiek
Groot blok met stedelijke westrand met belangrijke oude restanten, een zuid- en oostrand met eenvoudige architectuur, interessante architectuur aan de Havenstraat en een binnenterrein met passabele sociale woningbouw en een bovenrand met een bijzonder grote verkeersdoorbraak en verder nieuwbouw.
116. Sociale woningbouw, Weversweg 7-27, 1979.
117. Woon- en winkelpand, Havenstraat 1-5, 1908-1910.
Conclusie
De achterbouw van Havenstraat 25-33 verdient bescherming.
87
Hilversum Blok G25
Blok N20 15
1930
1930
4
21a
1928
8 626
932
738 2
1955
738
33
933
464
1929
1929
1
29-3
1929
19
1978
4 804
23 25
27
5 804
463
21
5 856
rtwe
Vaa
856
g
17
2a
1
1890
936
2b
-d
78
1926
at
77
67 2f
55
1935
24
7327
ve
4
Ha
1930
ns
43
7328
1926
8
69
10
34
1935
1919
693
3 1919
12
6-8
traat
76 6
10-12
468
tra
1926
469
oogs
471
67
Elleb
470
465
16
467
466
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N20 (blok G25) Elleboogstraat, Vaartweg, Havenstraat. Omschrijving
Driehoekig bouwblok aan de zuidwestrand van het centrum, met een beeldbepalend vierlaags pand op de scherpe punt. Het blok is verder overwegend verdicht met interbellumarchitectuur. In die tijd moet ook de Elleboogstraat zijn aangelegd. Een uitzondering wordt gevormd door het oudere pand op de noordoostelijke hoek en het niet onaardige wederopbouwpand met winkel waarboven twee appartementen en een kap. Ook het woon- en winkelblok van vijf panden aan de Vaartstraat heeft een krachtige architectuur. Karakteristiek
Driehoekig blok dat in het interbellum is verdicht. Conclusie
119. Hoekaccent Vaartweg 15-17, 1928.
120. Herenhuis Vaartweg 33, 1890.
121. Appartementen, Vaartweg 29-31, 1955.
122. Woon- en winkelpanden, Vaartweg 21-27, 1929-1930.
Aandacht voor het pand op de hoek Havenstraat/Vaartweg is gewenst.
89
Hilversum Blok G02 48
La
st
49
Blok N21
ge
we
La
ng
ge
we n
ng
ns
t
31
93
40
gge
wen s
t
4627
Lan
50 4628
1726 8
39
38
1912
1728
36
Rijksmonument Gemeentelijk monument
37 4655
1729
Groest
Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N21 (blok G02) Naarderstraat, Langgewenst, Groest. Omschrijving
Bouwblok aan de noordpunt van het centrum dat momenteel vrijwel geheel uit een marktplein bestaat. Na de relatief recente sloop van de het pand ten noorden daarvan resteert als bebouwing nog alleen de JT Hilversum Euro Bioscoop, waarvan de oorsprong tot 1912 teruggaat en die gesitueerd is aan de brink aan het begin van de Naarderstraat. Karakteristiek
123. Voorzijde bioscoop, Naarderstraat 8, 1912.
124. Achterzijde bioscoop. Naarderstraat 8, 1912.
Blok in de vorm van een plein met daarop een solitaire bebouwing. Conclusie
Bouwhistorisch onderzoek naar de oudste vorm van deze bioscoop is gewenst.
91
Hilversum Blok G01
Blok N22
inn
ing
n Ko
Sc ho ol st
ra at
eg
ew
44
780
wen
st
1978
ize
gge
1
Lan
Hu
47
rstr
aat
2-1
20
0
54 55
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N22 (globaal blok G01) Schoolstraat, Koninginneweg, Huizerstraat, Langgewenst. Omschrijving
Bouwblok aan de uiterste noordpunt van het centrum dat geheel bestaat uit een drielaags appartementencomplex met structuralistische kenmerken. Karakteristiek
Blok met modern appartementencomplex. Conclusie
125. Appartementencomplex, Huizerstraat 2-120, 1978.
126. Appartementencomplex, Huizerstraat 2-120, 1978.
Geen nadere aanbevelingen.
93
9259
Hilversum
at
lstra
7
928
1900
88 92
oo Sch
107
8
755
1900 9 10
57
75
1 11
1895
56
75
1895 3 11
55
75
5 11
1895
54
75
1895 7
11
6
767
9 11
1895
77
76
1895 1 12 3 12
79
76
1895
5 12
Blok G04
78
76
1895
Blok N23
0
768
7
12
1895
3641 129
89
92
1933
4102 1933
131
56
4103 133
5439
135
1933
Lan
5614
8964
1933
de
1933
2
eg
lijn
8963
8960
896
147
8964
gs
8294
6774
139
new
8961 1900
151
58
1699 153
1903
7026
1700
1903
155
59
1701 157 159
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
7029 1977
7028
4393 1932 1977
1932
5866
1932
1932
7
702
586
7
586
1
169-17
1977
8
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013
7030
165-167
Expansie Contemporain
1903
162
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw
1903
161
Oud-Katholieke kerk
1933
1933
137
ingin
Kon
57
1933
2
1402181300rsu.
1933 1933
6
4
S
ein
spl
on tati
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N23 (globaal blok G04) Koninginneweg, Schoolstraat, Spoorbaan (Langs de lijn), Stationsplein. Omschrijving
Langgerekt bouwblok in het noorden van het centrum bepaald door de aanleg van de spoorbaan, waarna tussen de spoorbaan en de Koninginneweg rond de eeuwwisseling enkele blokjes eenlaagse arbeiderswoningen verrezen. In het midden daarvan kwam in 1933 een krachtig vormgegeven blok woon- en winkelpanden met doorgang naar achtergelegen garages. Op de zuidhoek ontstond in 1932-1933 op de plaats waar in de negentiende eeuw de Oudkatholieke kerk stond eveneens een blok woon- en winkelpanden met een geprononceerde afgeronde hoekoplossing, waartegen in 1997 een kantoor is gebouwd, passend in schaal.
127. Arbeiderswoningen, Koninginneweg 109-117, 1895.
128. Arbeiderswoningen, Koninginneweg 151-159, 1903.
Karakteristiek
Langgerekt blok met afwisselend blokjes arbeiderswoningen en interbellum woon- en winkelpanden en een hoekaccent aan het Stationsplein. Conclusie
Aandacht voor het hoekpand aan het Stationsplein is gewenst. 130. Hoekaccent, Stationsstraat 4-6 / Koninginneweg 169-171, 1933.
129. Woon- en winkelpanden, Koninginneweg 129-139, 1933.
95
Hilversum Blok G03
1933
62
1933
1933
1933
860
8608
2
1933
8
6
7736
4
Blok N24
aat
rstr
ze Hui
97
54
7
64
77
1933
38
8
549
1933
7739
68
40
1
526
2656
2
70
526
1933
3
2657
4
8609
677
1933
72
526
2624
2
8610
1
1933
2625
8868 8869
1933
2626
8612
624
0
76
0
66
72
1933
st
1933
2630
168
1933
168
3
2631
8952
2572
1933
2632
8823
84
1933
8822
168
5
86
16
84
gge
2
82
wen
8067
eg
3
80
8951
718
8066
82
78
71
Lan
new
8065
ingin
706
74
706
Kon
53
66
1933
2655
526 1859
2633 1933 88
5500
2634
168
6
5501
168
7 90
16
2573
88
1932
16
92
89
4b
2574
1932 94
7409
2575 1932 96
51
2576 1932
98
4
6275
2859
2
2857
40-60
32
1996
1895
6a
8 10
5991 24
30 28
26
6276
6274
1983
1983
1932
1976
1904
1996
1993
1996
1895
1895
1907 34
2853
5617
36
1715
6657
6655
6656
1899 1899
1978
1983
2855
0
6449
5712
741
1980
2848
6273
1720
1721
2858
1980
6448
52
22
14
20
18
16
12
in
nsple
Statio
Stationsstraat Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N24 (blok G03) Langgewenst, Huizerstraat, Koninginneweg, Stationsstraat (Stationsplein). Omschrijving
Driehoekig bouwblok in het noorden van het centrum met aaneengesloten bebouwing aan de zuid- en oostzijde. Afgezien van een ouder pand op de noordhoek, verrees de oudste bebouwing aan de Stationstraat naar aanleiding van de komst van het spoor. In deze rij van tweelaagse burgerwoningen staan er nog enkele met architectonische kwaliteit. Die straatwand is later aangepast en al dan niet in schaal vernieuwd, met Stationstraat 28-30 als goed voorbeeld en Stationsstraat 12-18 als minder passend. De zijde van de Koninginneweg is in de jaren dertig met twee blokken woon- en winkelpanden bebouwd, waarvan die aan de kant van het Stationsplein een relatie vormt met de bebouwing aan de overzijde. Het andere blok heeft een bescheiden geprononceerde hoek aan de noordkant. Aan de westzijde staat aan de zuidkant een monumentale solitaire boom en aan de noordkant een haveloos bouwwerk uit het midden van de negentiende eeuw. Tussen boom en bouwwerk wordt momenteel gebouwd aan een nieuwe bioscoop aan het Langgewenst.
132. Woon- en winkelpanden, Koninginneweg 78-96, 1932-1933.
131. Burgerwoonhuis, Stationsstraat 10, 1904.
Karakteristiek
Driehoekig bouwblok met interbellum woon- en winkelbouw aan de oostzijde en burgerwoningbouw aan de zijde van de Stationsstraat.
134. Hoekaccent, Koninginneweg 62-68 / Huizerstraat 2-8, 1933.
Conclusie
Een drietal panden aan de Stationsstraat komen in aanmerking voor nadere beschouwing van hun architectonische kwaliteiten en hun relatie tot de aanleg van de Stationsstraat.
133. Burgerwoonhuizen, Stationsstraat 24-26, 1895.
97
Hilversum
Blok N25 61
ti Sta 7588 8270
n
1-24
lei
sp
on
62
8269
89
75
60
1990
c. 1980
7354 8659
8209
63 25
1998
1-19
66
64
1-13
9053
lmin
he
54
90
2011
58
t
aa
2-70
86
r ast
2011
Wil
Blok G05, G06, G10
65
1892
-41
mp
72
2011
5
1-14 10
70
21
a nk pe ha
Sc
71 67
73
68
2012
9055
2012
9 1-19
15 -113
43
56
90
41
2115
69
Prin
t
aa
str
ard
rnh
e sB
1935
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N25 (globaal blok G05-G06, G10) Schapenkamp, Stationsplein, Spoorbaan, Prins Bernhardstraat, (Wilhelminastraat). Omschrijving
Fors langgerekt bouwblok aan de oostrand van het centrum, bepaald door de spoorbaan en overwegend bestaand uit daarmee samenhangende gebouwen. Van de oudere structuur is niets meer bewaard gebleven. Alleen aan de oostzijde van de spoorbaan is in het stratenpatroon nog iets van de oude blokvorm herkenbaar. Van het oude station is de perronoverkapping bewaard gebleven, evenals de Prinses Beatrixtunnel onder de spoorbaan (beide gemeentelijke monumenten). Het structuralistische kantoorgebouw voor het station (Schapenkamp 25) is in zijn soort van goede kwaliteit.
135. Stationsgebouw, Stationsplein 1-24, 1990.
136. Prinses Beatrixtunnel (gemeentelijk monument), 1935.
Karakteristiek
Bouwblok in de vorm van een aantal, in relatie tot de spoorbaan staande, gebouwen, die verder geheel los staan van de rest van het centrum. Conclusie
Te overwegen is om het kantoorgebouw Schapenkamp 25 als structuralistisch modern gebouw nader te beschouwen.
137. Kantoorgebouw, Schapenkamp 25, ca. 1980.
138. Stationsoverkapping (gemeentelijk monument), 1892.
99
Stationsstraat 31
33
35
1986
1983
1930
7798
5401
5400
5399
1930
1930
7-27
29
7334
Hilversum
Blok N26
1994
7336
1930
2
2-1
17
1996
4884
8596
9-11
7331 1994
4
4-4
p
am nk
Groest
pe
ha Sc
13-15
1980
8597
1986
17
8595
Blok G07
2003
1925 1994
40
38
36
34
32
30
06
84
42
1930 1930
1930
1900
1850
44-46
1902
1849
48-50
1920 1920
1851
52
Leeuwenstraat
1927
1853
54
1927
1854
66
1927
1852
3291
1927
5437
68
1983
5436
17a
78
1901
6795
70
5435
1905
4111
72
7564
1900
74
7114
1904
76
7562
1921
7339
6530
1902
5484
6529
7283 17b
2004
1900
-54
7282
1828 1902
46
2003 1921
2004
1930
1930
26
28
128 126 127
129
130 Tapijtfabriek 132
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
133
125 131 Tapijtfabriek115
113
114
124
Fabriek
116
123
117
118
119
134 Blaauwververij
Tapijtfabriek
120 121
122
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N26 (blok G07) Groest, Stationsstraat, Schapenkamp, Leeuwenstraat. Omschrijving
Bouwblok aan de oostzijde van de Groest met twee gezichten. Van het oude blok is het rechter deel verdwenen ten gevolge van de aanleg van de Schapenkamp. Van de oude structuur is vrijwel niets meer bewaard gebleven. Op de noordoosthoek staat een krachtig hoekvolume uit het interbellum. De Groestzijde wordt verder bepaald door indifferente stadsvernieuwing. Aan de Leeuwenstraat staat een aantal aardige woon- en winkelpanden, met name nummer 36. De oost- en noordzijde wordt bepaald door moderne architectuur en op de zuidoosthoek ontsierd door een misplaatst verticaal accent.
140. Hoekaccent, Stationsstraat 29-35 / Groest, 1930.
Karakteristiek
Centrum blok met een aardige winkelstraatgevel aan de Leeuwenstraat, zwakke invulling aan de Groestzijde en te dominante architectuur aan de kant van de Schapenkamp.
139. Appartementengebouw, Schapenkamp 46-54, 2003.
Conclusie
Te overwegen is om het woon- en winkelpand Leeuwenstraat 36 nader te beschouwen. Het hoekaccent op de noordwesthoek verdient aandacht.
141. Bebouwing 68-78, 1901-1905.
Leeuwenstraat
142. Woon- en winkelpand, Leeuwenstraat 36, 1900.
101
Hilversum Blok N27 Leeuwenstraat 57
55
1932
45
47
1932
1930
1900
8004
1891
7112
Groest
21
1870
1920
62
1901
34
1901 30
Ka m
72
1901
8 4-
2002
8445
36-38
aat
8444
Spoorstr
8443
1903
73
84
7
1920 40
844
44
4108
46
8448 1879
1902
8446
7616
7186
1920
1920
84
25
7615
7185
5210
1905
38
2
62
7617
aa t
39
ps tr
23
1873
1905
2a
2598
2596
2597
1928
1913
27
21
23
1894
1889
1893
1882
1880
1881
1900
25
27-29
31
33-35
39
41 1930
8005
1930
1878
1932
2595
1932
49a
2594
19
51
2593
2591
2590
1869
1932
53
2292
1932
1930
53a
1901 28
Blok G08 108
135 112 136
111
109
110
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend
Tapijtfabriek
96
107
97
98
Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N27 (blok G08) Groest, Leeuwenstraat, Kampstraat, Spoorstraat. Omschrijving
Bouwblok aan de oostzijde van de Groest met aan de kant van de Groest sterke architectuur in de vorm van de bioscoop uit 1913 met aangrenzende panden. De oostzijde van de Leeuwenstraat heeft een krachtig interbellum volume van woon- en winkelpanden. De Spoorstraat is vooral een secundaire straatwand met eenvoudige architectuur. De Gooise Herberg op de kop van het blok aan de oostzijde toont momenteel wat haveloos, maar vormt wel de ontmoeting tussen de bescheiden architectuur van het dorp en de mondaine architectuur van het Stationsplein en omgeving.
143. De Gooise Herberg, Leeuwenstraat 21-23, 1900.
Karakteristiek
Bouwblok met krachtige architectuur aan de Groestzijde en kenmerkende dorpse bebouwing aan de oostzijde.
144. Woon- en winkelpanden, Leeuwenstraat 47-55, 1932.
Conclusie
Nadere aandacht voor de Gooise herberg als ‘schakelpand’ tussen dorp en metropool is op zijn plaats.
145. Hoekoplossing, Leeuwenstraat 57 / Groest 19, 1930.
146. Bioscoop, 1913/1930.
Groest
23,
103
Hilversum
Blok G09
Blok N28
103 102
n ape Sch
15 1-
ps Ka
m
1984
p
41
87
29
1984
73
20
105 17
73
1984
1988
1918 1914
128
8200
1919
1988
99
100
126
101
7322
19
106
kam
104
110
tra
at
8742
6
686
7620 26a
1914
12
Spoo
18-2
rstraa
4
t
1929
14 16
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N28 (blok G09) Kampstraat, Schapenkamp, Spoorstraat. Omschrijving
Klein centrumbouwblok aan de oostzijde van de Groest zonder enig spoor van oudere structuur. Op de zuidoostrand bescheiden bebouwing uit circa 1914. Opvallend en bijzonder krachtig van architectuur is het woon- en bedrijfspand Spoorstraat 12-16 uit 1929. De rest van het blok bestaat uit indifferente stadsvernieuwing. Karakteristiek
147. Appartementen, Spoorstraat 18-26/ Kampstraat 1-19, 1984-1988.
Bescheiden bouwblok met een belangrijk interbellumgebouw. Conclusie
Overwogen dient te worden om het pand Spoorstraat 12-16 een monumentale status te geven.
148. Detail woon- en bedrijfspand, Spoorstraat 12-16, 1929. 149. Woon- en bedrijfspand, Spoorstraat 12-16, 1929.
150. Hoekbebouwing, Schapenkamp 126-128, 1914.
105
Hilversum
Blok G11 89
tr
ps
261
8
8262
49 1996
1999
1902
Blok N29
rstraa
45
1902
60
t
17-21
1902
82
6835
1997
1997
6117
2042
7
-4
21
90
47
6118
m Ka
Spoo
51
t aa
8341
48 0-1 13
8259
8340
8264
8338
5b
1999
8337
8248
8247
8246
0
15
5a
8245
8244
8243
1999
8258
p am
nk pe ha
8339
1999
5c
92
Sc
1999
5d
88
91
8148
88 6
18
1937
26
27
28
1937
87
8
18
28
1937
1918 19
1918
2
1918
19
3815
6433
3812
6432
3814
89
28
0
88
28
3818
1937
3817
1937
1937
3816
1937
26
24
22
2
82
7350
5998
5997
6011
3810
3811
3808
mp
3809
Ka
3807
90
28
5356
19
31
33
1937
54
17
1937
1937
53
15
23
29
80
1937
21
27
25
3833
13
1937
1937
1937
1937
1937
3832
11
1937
3827
9
3825
1937
1937
1937
3823
3821
3822
3819 1937
3820
1
3824
77
1937
1937
3828
75
36
40
3826
35
40
1931
3830
t
1931
3829
74
69
3831
aa
80
str
8266
1937
1937
1937
1937 1937
7348
6008
8265
6
4
1937
1937
1937
96
62
27
gstraat
20
18
16
14
12
10
8
23
21
19
ig Monse
3834
3
8267
1
49-5
86
1996
13
11
9
7
6009
7110
8049 1937
1937
25
eterin n de W neur Va
17
15
1937
1937
1937
1937
1937
1937
1937
1937
1937
7349
8048
1996
1996
15
1937
87
7351
1903
1903
35
37
39
straat
2
erhard
Prins B
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N29 (blok G11) Kampstraat, Spoorstraat, Schapenkamp, Prins Bernhardstraat, inclusief Monseigneur Van de Weteringstraat. Omschrijving
Centrumbouwblok aan de oostzijde van de Groest dat zijn globale omvang heeft behouden evenals enkele perceelslijnen, maar ingrijpend is volgebouwd. Belangrijk aan de Spoorstraat is het woon- en winkelpand nummer 45-49 (gemeentelijk monument). Het zuidelijke deel werd in 1937 volgebouwd met woningbouwwoningen ter plaatse de arbeiderswoningen uit 1857. Op de zuidoosthoek staat nog een dubbele arbeiderswoning uit 1903. Het noordelijke deel van het blok wordt bepaald door architectonisch niet onaardige recente nieuwbouw; woningen aan de oostzijde, woningen en kantoren aan de westzijde.
151. Kantoorgebouw, Schapenkamp 130-148, 1997.
Karakteristiek
Bouwblok met twee gezichten en een ingeklemd monument; aan de zuidkant interbellum burgerwoningbouw, aan de noordzijde recente stadsvernieuwing. Conclusie
Aandacht voor het Prins Bernhardstraat 37-39 is gewenst.
152. Woon- en winkelpanden, Spoorstraat 45-49, 1902. 153. Woningbouw, Monseigneur Van de Weteringstraat, 1937.
154. Dubbele arbeiderswoning, Prins Bernhardstraat 37-39, 1903.
107
Hilversum Blok G12
Blok N30
17
15
11 13
8
7149
2012
3215
19
16
1880
12
10
1890
1890
22
Groest
4
2013
5489
24-30
53
6061
8525
1910
142
1935
6915
8524
8523
1930
57
1900
143 59
1927
16
69
1900
7806
1930
5
1910
2022 67
1800
32
55
93
5739
1914
1922
144
57
1898
Ka m
7022 1920
1898
1
6326
3112
1987
51
140
1985
1986
47-49
141
1898
ps tra at
1860
1900
Biersteeg
59
3210
1880
35-37
139
61
1898
20
1982
1880
7148
33
138
94
7021
95
63
1898
1898
7019
7521
65
1898
9059 7017
1982
65a
7016
65b
7020
29-31
137
aat
67
1897
1976
1900
Spoorstr
69a
7841
7015
1998
9060
69b
6927
3
teeg
Spuis
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N30 (blok G12) Groest, Spoorstraat, Kampstraat, Spuisteeg, inclusief Biersteeg. Omschrijving
Gelaagd bouwblok aan de oostzijde van de Groest, doorsneden door de Biersteeg. Van de oorspronkelijke structuur zijn de oude dorpse steeg en enkele perceelsgrenzen bewaard gebleven. Het bouwblok vertegenwoordigt misschien nog wel het best een Hilversums centrumbouwblok met agrarische, dorpse en bedrijfselementen. De gebogen lijn aan de Kampstraat en de ‘dorpse’ noordoosthoek dragen daaraan bij. Langs de Spoorstraat en op de hoek met de Groest staat nog interessante dorpse bebouwing. Interessant is de garage met drie bovenwoningen uit circa 1935 aan de Kampstraat. Opmerkelijk is ook het in 1982 tegen een koetshuis met bovenwoning eigen woonhuis van de architect Koen van Velzen, Spoorstraat 65b.
155. Arbeiderswoningen, Spoorstraat 57-65, 1898.
Karakteristiek
Authentiek centrumblok met interessante mengeling van dorpse structuren en bescheiden moderne accenten. Conclusie
De dorpse woonhuizen Spoorstraat 57-63 en het vrijstaande hoekpand Groest 29-31 verdienen nadere aandacht, evenals het eigen woonhuis van de architect Koen van Velsen.
156. Architectenwoning met glaspanelen, Spoorstraat 65b, 1982. 157. Hoekbebouwing, Groest 29-31, 1900.
158. Overzicht Kampstraat naar het noorden.
109
Hilversum Blok G13
Blok N31
Katoenspinnerij
teeg
Spuis
1960
t aa str mp Ka
8598
145
69
6971
8599
1960
147
34
146
2259 71
1983
6972
73
7213
1983
Tapijtfabriek
7214
148
1960
1983
2002
7750 75-85
149
7a
7753
7754 1960
traat
rnhards
2 6
1870
4
g
2273
1899
2005
82
sstee
Smid
1977
60
152
Groest
151
384
3843
87
150
2272
4
2-62
8-18
Fabriek
2005
8-1 8
Prins Be
2280 90
153
1898
6081
170-1
281
8
7
pe ns ha
101-12
155
1931
Sc
156
7622
tra
94
at
93
1919
154
Rijksmonument Gemeentelijk monument
6146
Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N31 (blok G13) Groest, Spuisteeg, Kampstraat, Schapenstraat, inclusief Prins Bernhardstraat, Smidssteeg. Omschrijving
Groot centrumbouwblok aan de oostzijde van de Groest, doorsneden door de Prins Bernhardstraat. Van de oude structuur is op enkele perceelsgrenzen na niets over. Het noordelijke deel wordt bepaald door stadsvernieuwing met het politiebureau, appartementen en kantoren. De toegepaste kunst van het trappenhuis van het politiebureau aan de Kampstraat is opmerkelijk. In het zuidelijke deel van het blok staan nog drie eenlaagse arbeiderswoonhuizen, waarvan Smidssteeg 6 met karakteristieke waarden. Daarnaast bevinden zich in dat deel nog één stadse villa en tot appartementen omgebouwd schoolgebouw (gemeentelijk monument).
160. 1960.
Appartementen, Groest 75-85,
Karakteristiek
Fors en strek vernieuwd bouwblok met enkele architectonisch interessante panden een de zuidzijde. Conclusie
De monumentale wandkunst van het politiebureau aan de Kampstraat verdient aandacht. Het eenlaagse woonhuis Smidssteeg 6 verdient eveneens nadere aandacht.
159. Monumentale wandkunst Kampstraat 34, 1960.
162. Schoolgebouw, Groest 101-127, 1931. 161. Woonhuis, Smidssteeg 6, 1870.
111
Hilversum
Blok G14
Blok N32 154
152
1923
3562
7352
158 1923
160
1903
tra
1925
6734
52
18
7353
ds
1925
58 35
at
14
2
14
4
84
3561
83
156
3363
1923
1923
0
15
ar
85
33
Be r
nh
1925
32
-9
80
7831
1-7
78
82
p Schapenkam
Pr in
s
8
78
1980
2012
1980
Schapenstraat
81
7706
200
203
p am nk pe ha Sc 7828 8040
230 0
1880
1980
Sc
mp
ka
en
p ha
250
1908
159
2320
7827
1906
1
7829
8041
12-54
20
2012
1980
ius Bro
28
22
19 9
Antho n
1980
158
7708
traat
7707
56-78
2319
uwers
157
9-47
49-79
Schap
enstra
at
1980
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N32 (blok G14) Schapenstraat, Prins Bernhardstraat, Schapenkamp, inclusief Anthonius Brouwerstraat. Omschrijving
Groot centrumbouwblok ten oosten van de Groest met sporen van de oude structuur in de vorm van de rond 1870 aangelegde oude r.-k. begraafplaats, waarbij rond 1880 een dienstwoning werd gebouwd. Deze dienstwoning is gemeentelijk monument, evenals de woning op de zuidwesthoek van het blok. De oude r.-k. jongensschool op de noordoosthoek van het blok heeft architectonische kwaliteiten (gemeentelijk monument), evenals de opmerkelijke naoorlogse nieuwbouw daarnaast. De interbellum woningbouw aan de bovenrand is van indifferente waarde. Het bouwblok wordt doorsneden door de Schapenkamp en het westelijke deel door indifferente vierlaagse stadsvernieuwing.
163. St. Aloysiuscollege, Schapenkamp 200, 2012.
164. Oude r.-k. begraafplaats, Schapenkamp ong.
Karakteristiek
Blok met een groene kern in de vorm van de oude r.-k. begraafplaats, stadsvernieuwing aan westzijde en scholen aan de oostzijde. Conclusie
Bij herbestemming van de school, met wederopbouwuitbreiding zou zorgvuldig met de architectonische kwaliteiten omgegaan moeten worden. De groenaanleg en muur van de voormalige r.-k. begraafplaats komt voor bescherming in aanmerking.
165. Achterbouw schoolgebouw, Prins Bernhardstraat 160, ca. 1955.
166. Schoolgebouw, Prins Bernhardstraat 160, 1903.
113
Hilversum
Blok N33
1980
189
6994
1977
7808
n
amp
t
es Gro
Kerklaa
1975
penk
200-278
Scha
8280 2005
Ac hte
rom
8279
1870 5
8281
1892
33
23 1892
4
233
ma
Em str aa t
Blok G17
7
160
0
271
2
675 1892
1
675
St.
50
67
t
aa
str
us Vit
32
23 1880 9
161 162
371 372
R.K.-kerk 373
374
375 370
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N33 (blok G17) Schapenkamp, Kerklaan, Achterom, St. Vitusstraat, Emmastraat. Omschrijving
Bouwblok aan de oostzijde van de Groest, doorsneden door de Schapenkamp, waardoor de r.-k. kerk en de oude r.-k. begraafplaats van elkaar gescheiden zijn geraakt. Van de oude structuur resteert weinig. Op het zuidelijke deel verrees in 1892 de fraaie en dominante St.-Vituskerk met bijbehorende pastorie (rijksmonument). Tot het blok behoort verder nog een agrarisch ogend pand op de zuidwesthoek en een modern appartementencomplex aan de noordzijde. Tot het kerkcomplex behoort een ouder pand aan de noordzijde, dat een rol bij de voorganger van deze kerk zal hebben gespeeld (deel rijksmonument). Aan de oostzijde op het terrein is een modern ontmoetingscentrum verrezen.
168. Bijgebouw St.-Vituskerk, Emmastraat 5, 1870.
Karakteristiek
Bouwblok doorsneden door de Schapenkamp en gedomineerd door de imposante St.-Vituskerk.
167. St.-Vituskerk, Emmastraat 7, 1892.
Conclusie
Nadere aandacht zou besteed kunnen worden aan het agrarische gebouw Emmastraat 9. 170. Boerderij, Emmastraat 9, 1880.
169. Pastorie, St.-Vituskerk, Emmastraat 7, 1892.
115
Hilversum
Blok G19dl
Blok N37a 30
1927 1
1927
1923
71
8 37
66
5
384
34
67
71
3
1923
8
83 76
34
1890
36
b-d
1910
36
a
7
9
40
38
1932
70
1931
42 1931
75
42
18
a
7103
48
7104
68
a
1993
1950
04
48
7036
7102
2687
46
19
7106
7101
46
79
9
1931
77
9309 7105
244
19
1931
79
2689
2688
15
2 24
17
1931
93
13
7 44
1932
a
40
6431
1932
1932
1921
03
48
9310
1919
6a
20b
20a
1930
55 1925
20
18
Koningsst
raat
16
14
at tra
ing
1921 1925
15
8
2507
1930
20c
56
1930
22
15
22a
ss
57
1933
24 22b
1921
15 5722
24a
42
6
1933
5723
1933
41
7037
1933
2722
1933
2723
1933
2720
1933
24b
2721
1931
2719
2718
2538
253
7
7592
9308
1931
Ko n
36
1932
10
25
381
1931
20
75
79
382
b
75
1932
26
383
40
19
01
25
11
38
00
25
1931
at
30
64
8377
tra
1932
as
ss au
36
2
5 53
m
Na
a
Em
la a
n
1890
51
53
12
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N37a (deel blok G19) Nassaulaan, Emmastraat, Koningstraat. Omschrijving
Bouwblok aan de zuidoostrand van het centrum met oorspronkelijk een agrarisch karakter, waarvan vrijwel niets bewaard is gebleven. Het in twee woningen gesplitste pand Emmastraat 34-36 is de oudste bebouwing uit ca 1890. Ook aan de zuidzijde is nog een teruggelegen pand. In het interbellum zijn alle randen bebouwd met aan de Emmastraat woon- en winkelpanden en voor de rest blokjes burgermanswoningen. Het woon- en winkelpand op de noordhoek van het blok is mede vanwege zijn accentwerking gemeentelijk monument.
171. Hoekbebouwing Koningsstraat 6-6a / Emmastraat 46-46a, 1921/1993.
172. Verbouwd woonhuis, Emmastraat 34-36, 1890.
Karakteristiek
Groot bouwblok met deels oude es-structuur met randbebouwing, die in het interbellum is opgedeeld in vier blokken met randbebouwing. Conclusie
Geen nadere aanbevelingen. 174. Hoekbebouwing Nassaulaan 19 / Koningsstraat 24a-b, 1931-1932.
173. Hoekpand, Emmastraat 30 / Nassaulaan 1, 1927.
117
Hilversum Blok G19dl
Blok N37b 10
1920
14
9
5508
13
ew ard
a
1920
1 58
1922
2
26
80
82
25
5509
26
15
itg
20
80
25
1927
24
17
1920
22
eg
11
5507
1927
20
94
65
at
Lu
1902
8
tra
8 21
1927
385
6
as
1920
89
m
-1
95
18
386
Em
12
1920
6
9 89
1924
1522 1924
1534
1880
1523
19
1920
1524
1535
1911
21
2
1532
1911
1890
1525 4
384
5865
95
7194
1911
1932
an
8
1528
7193
2430
1911
1932
1529
1901
7191
1885
1885
14
7504
10
7192
12
27
1527
29
1960
Na ss
25
1911
la
4
6
586
au
1526
71
23
1911
5
2544 16
750
1934
2545 18
31-4
5
1934
750
6
7503
2546
7 750
Kon
20
1934 1991
2547
ings
1932 24
stra
at
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N37b (deel blok G19) Luitgardeweg, Emmastraat, Nassaulaan, Koningstraat. Omschrijving
Bouwblok aan de zuidoostrand van het centrum met oorspronkelijk een agrarisch karakter, waarvan een kleine rest is bewaard gebleven. Op het binnenterrein staat namelijk een boerderij uit 1895 ongeveer ter plaatse van een oudere voorganger (gemeentelijk monument). Zowel aan de westrand als op enkele plekken aan de oostrand verrezen in 1885 en 1911 de eerste dubbele villa’s, later aangevuld met interbellum woonhuizen. Op de zuidwesthoek staat een indifferent nieuw woonblok. De noordrand langs de Emmsatraat heeft woon- en winkelbebouwing met accent op de oosthoek (rijksmonument) en een beeldbepalend pand op de noordwesthoek. Karakteristiek
Groot bouwblok met deels oude es-structuur met randbebouwing, die is opgedeeld in vier blokken met randbebouwing en waar - in de oude structuur op het binnenterrein - nog een boerderij resteert.
175. Woonhuis Vrederust, Nassaulaan 4, 1890.
176. Apotheek, Emmastraat 26 / Nassaulaan 2, 1920.
177. Boerderij, Emmastraat 24, 1880.
178. Hoekaccent, Emmastraat 10-12, 1920.
Conclusie
Het hoekaccent aan de noordwestzijde verdient aandacht.
119
Hilversum Blok G19dl
Blok N37c Lang
estra
at
1934
6145
388
2
390 2669
387
4822
lstraa
t
4144
2670
3964
4820
Kape
6925
19
48
5452 13-21
386
3545
7745
21
48
1953
16
1905
1482
31
22
1910
24
29
1910
1504 1505 26
1910
1483
1905
3571
g
tga
1503
1481
rde
20
3672
1905
1905
1905
18
1502
we
1941
6429
27
1937
1501
1500
6428
25
1937
Lui
23
7744
33
1506 28
1910
1484 5718
1507 30
1910
35
1923
5719
1485
1923
34
1910
1510
1487
1939
1939
50
48
46
44
Konin
1907 42
gsstr
aat
2682
52
36
1514
1939
3981
3980
1894
1902
2674
1910
3979
267
1488
1894
1511
3
267 2
1910
1904
38
37
32
1910
1509
1486 1923
39
389
1907 1914
40 38
36
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N37c (deel blok G19) Kapelstraat, Langestraat, Emmastraat, Luitgardeweg, Koningstraat. Omschrijving
Bouwblok aan de zuidoostrand van het centrum met oorspronkelijk een agrarisch karakter, waarvan op enkele erfscheidingen na, vrijwel niets is bewaard gebleven. Het blok wordt gedomineerd door het hotel en theater Gooiland in modernistische vormen op de noordoosthoek (rijksmonument). Het aansluitende noordwestelijke deel is onbebouwd. Langs de zuid- en oostrand zijn begin negentiende eeuw een aantal gekoppelde villa’s gebouwd, waarvan er twee aan de zuidkant en drie aan de oostkant gemeentelijk monument zijn. De verdere invulling bestaat uit interbellumarchitectuur. Opmerkelijk is de dubbele villa in kalkzandsteen op de zuidwesthoek met gele en rode kalkzandsteen op de hoek. Bijzonder is de halverwege het blok dwars gebouwde drielaagse wederopbouw galerijflat met zijn modernistische uiterlijk, stalen ramen en geglazuurde baksteen als gerealiseerd deel van het oorspronkelijke kernplan uit 1946.
179. Gooiland, Langestraat 2, 1934.
180. Dubbele burgerwoning, Luitgardeweg 18-20, 1905.
Karakteristiek
Groot bouwblok met deels oude es-structuur met randbebouwing die is opgedeeld in vier blokken, met in dit blok een modernistisch hoekaccent, een wederopbouwflat in het midden en randbebouwing in het zuidelijke deel. Conclusie
De dubbele villa (zuidwesthoek) verdient nadere aandacht. De wederopbouwflat komt door zijn hoge architectonische kwaliteit voor aanwijzing tot monument in aanmerking.
181. Flatgebouw van W. Dudok, Kapelstraat 13-21, 1953.
182. Dubbel hoekpand Kapelstraat 39 / Koningsstraat 52, 1902-1904.
121
Blok G19dl
Langestraat 59a 59b 59d 59e
3-25
6165
7157 6874
7031
7032
8522
7156
1932
1978
4824
1932
6033 1933
3
6034 1933
8521
1909
4881
8824
1430
1933
1990
5716
1933
5717
1995
1933
1431 1965
399
6427
shof
eg
8403 1995
1460
8396
8402
1-32
Neuw
12
1929
9268
1965
t
Koning
lstraa
9258 7313
Kape
Graauwververij
9267
8051
8401 2000
27-29
3-15
1461
18-42 17-55
8395
8397
1974 2000
8400
20-54
2490
1956
8398
9125
8394
2-18
7314
31
9126
8518
1913
44
1463
1464 1912 46
2000
5456
8517
48
2000 1912
1919
68
Koning
66
64
sstraat
2000
1924
1894
1894
Kape lstra
1924
7278
7034
1924
72
70
at
8399
1924
7164
1924
7033
1885
1957
5503
5466
5502
1957
8038
8654
2492
1927
8655
7279
Tapijtfabriek
6
4826
9257
392
9
393
1932
5-7
397
6110
8
1a
6109
1932
2
8050
10
1
391
395 396
8520
400
4823
55b 1930
1930
8519
394
55c 1930
1932
8196
1932
1932
57
1930
6875
59g
57b
1931
Blok N37d 27-53
4
Hilversum
62
57-63
56
54
Rijksmonument Gemeentelijk monument Verplaatst monument Attentiewaarde Beeldbepalend Agrarisch Erfscheidingslijnen Industrialisatie Villakern Cityvorming/Interbellum Wederopbouw Expansie Contemporain
tot 1832 1832 1832-1884 1884-1918 1918-1945 1945-1965 1965-1991 1991-2013 1402181300rsu.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N37d (deel blok G19) Neuweg, Langestraat, Kapelstraat, Koningsstraat, inclusief Koningshof. Omschrijving
Bouwblok aan de zuidrand van het centrum met oorspronkelijk een agrarisch karakter, waarvan op enkele erfscheidingen na vrijwel niets is bewaard gebleven. Aan de zuidrand is iets terugliggend een villa gebouwd met daarachter een hoogspanningsgebouw (beide gemeentelijk monument). Op de zuidwesthoek staat aansluitend een opmerkelijk gebouw. Aan de zuid- en oostrand zijn interbellumwoningen gebouwd en op de noordwesthoek verrees een blok interbellum woon- en winkelpanden met een klein accent net buiten de hoek. Tot de wederopbouwperiode behoort het grote winkelpand met daarboven een L-vormig drielaags flatgebouw en midden in de oostwand een (gerenoveerd) drielaags flatgebouw. Aan de westrand staat een opmerkelijk, brutalistisch appartementengebouw met winkelplint uit 1974. In het midden van het blok is recent een complex woonblokken verrezen.
184. Winkel met flatwoningen, Langestraat 27-53, 1965.
183. Flatgebouw, Kapelstraat 18-42, 1956.
Karakteristiek
Groot bouwblok met deels oude es-structuur met randbebouwing, die is opgedeeld in vier blokken met randbebouwing. Midden in het blok en midden in de randen bevinden zich wederopbouw en moderne invullingen. Conclusie
Het hoekpand op de zuidwesthoek dat een relatie heeft met het hoogspanningsgebouw verdient extra aandacht. 185. Schoolgebouw, Neuweg 31, 1927.
186. Hoogspanningsgebouw achterzijde Neuweg 31, 1919.
123
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
BEREDENEERDE LIJST VAN OBJECTEN Uit de voorgaande analyse zijn een kleine zestig objecten naar voren gekomen die nadere aandacht verdienen. Ze passen in het voortschrijdend inzicht naar aard en karakter van de te waarderen gebouwen en kunnen een aanvulling vormen op de al bestaande rijks- en gemeentelijk beschermde monumenten. Over de aard en wijze waarop deze bescherming van panden
met attentiewaarde, dan wel beeldbepalende waarde, uiteindelijk vorm zal krijgen, zal nader overleg nodig zijn. Hieronder volgt een beredeneerde lijst van deze objecten. Ze zijn geordend in de volgorde van de beschreven blokken.
Blok N01a
Blok N01d
187. Oude Enghweg 1 Woonhuis op de hoek van Oude Enghweg en ’s Gravelandseweg uit 1901. Mogelijk is het gebouw nog iets ouder. Het trekt de aandacht door zijn ligging op de overgang van de woonen winkelbebouwing naar de villabebouwing.
124
Blok N01d
Blok N02
189. Melkpad 1-9/Bussumerstraat 8-14 Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1931 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum. 188. Melkpad 11, achterterrein. Dit bedrijfsgebouw is van belang door zijn ligging op het achterterrein, waar het mogelijk al sinds 1885 staat als onderkomen van de aannemer G.J. Giskens & Zn. die in 1907 de inmiddels gemeentelijk beschermde rij woonhuizen aan de weg heeft gebouwd.
190. ‘s-Gravelandseweg 14a-14b Dit midden in de straatwand gelegen dubbele woon- en winkelpand uit 1920 is van belang vanwege zijn krachtige zakelijkexpressionistische vormgeving met verticale accenten en een stevig dakvlak
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N03
191. Bussumerstraat 36 Dit woon- en winkelpand uit 1932 zou toegevoegd moeten worden aan het al beschermde gemeentelijke monument Bussumerstraat 38-42 met bijbehorende garages op het achterterrein. Samen vormen ze één architectonisch geheel.
I
BBA
Blok N03
Blok N04
Blok N05
192. Noordse Bosje 56-58 Dit dubbele woon- en bedrijfspand uit 1905 heeft waarde als voorbeeld van een nog opvallend gaaf dubbelpand uit de vroege twintigste eeuw.
193. Bussumerstraat 19-21 Dit dwarse en dubbele woon- en winkelpand is kenmerkend voor de Hilversumse ontwikkeling in het dorpse deel. Het mogelijk nog eind negentiende-eeuwse pand kreeg aan de linkerzijde in 1905 een verhoging in lichte verblendsteen. Het rechterdeel onderging rond 1930 een verbouwing met hoekacccent.
194. Kerkstraat 58 Het restaurant De Smidse is een eenlaags diep pand met mansardedak, waarvan de oorsprong vermoedelijk nog teruggaat tot het begin van de negentiende eeuw. Het is een schaars voorbeeld van de oude dorpse bebouwing midden op een bouwblok.
125
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N05
195. Kerkstraat 18-20 Dit winkelpand uit het interbellum werd rond 1955 vernieuwd in een voor de wederopbouw kenmerkende vormgeving met gele- en wit geglazuurde baksteen.
126
I
BBA
Blok N05
Blok N06
Blok N06
196. Bussumerstraat 61-67 Deze rij eenlaagse arbeiderswoningen uit 1896 geeft nog een goed beeld van het dorpse karakter van Hilversum. De middelste woningen zijn nog redelijk gaaf. Visueel hebben ze een samenhang met het hogere telefoongebouw.
197. Groest 90-92/Herenstraat 2 Dit hoekpand zal niet zo oud zijn als het jaartal 1762 in het fronton op de hoek (mogelijk 1800 - 1850), maar kan wel een oudere kern bevatten en is karakteristiek voor de Hilversumse dorpshuizen. Het verdient daarom nader onderzoek.
198. Herenstraat 10 Dit bedrijfspand is geen rest van een tapijtfabriek, maar mogelijk voortgekomen uit de grutterij daar ter plaatse. Het is het kenmerkend voor de kleinschalige nijverheid in Hilversum en verdient nader onderzoek.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N06
Blok N07
Blok N07
Blok N07
199. Herenstraat 18-20/Zeedijk 35-37 Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1933 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
200. Kerkstraat 33/Zeedijk 2a-c Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1930 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
201. Hoekaccent Zeedijk 40 Dit woon- en winkelpand uit 1932 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
202. Monumentale wandkunst Koornstraat 39 Het forse PTT-gebouw aan de Koornstraat komt door omvang en architectonische kwaliteit niet voor bescherming in aanmerking, maar dat zou wel moeten gelden voor de goed uitgewerkte monumentale wandkunst uit 1965.
127
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N07
203. Kerkstraat 43-45 Dit midden in de straatwand gelegen dubbele woon- en winkelpand uit 1928 is van belang vanwege zijn krachtige zakelijkexpressionistische vormgeving met verticale accenten en stevig dakvlak.
128
Blok N08
204. Kerkstraat 75 Ondanks zijn later vernieuwde pui heeft dit woonen winkelpand uit 1896 met neorenaissance details wel de nodige architectonische kwaliteiten. Van belang is ook de samenhang met de naastgelegen (gedeeltelijk) dichtgezette straat.
I
Blok N08
BBA
Blok N09
206. ‘s-Gravelandseweg 10 / Schoutenstraat 19-21 Woon- en winkelpand uit 1925 als krachtige ‘blokkensluiter’ van de gevelwand aan de Schoutenstraat uit het interbellum. 205. Kerkstraat 71 Dit bankgebouw uit 1975 heeft ondanks zijn robuustheid architectonische kwaliteiten door zijn horizontale en verticale accenten.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N11
I
Blok N12
Blok N12
BBA
Blok N13
209. Torenlaan 9-13a Dit blokje van vijf woningen uit 1891-1893 verdient nadere beschouwing. Het is een vroeg voorbeeld van een invulling van een bouwblok en niet zoals gebruikelijk aan de randen van dit blok, maar juist in het midden.
207. ‘s-Gravelandseweg 9 Begonnen als detonerend gebouw ter plaatse van de oude pastorie overheersen bij dit bankgebouw uit 1972 inmiddels de architectonische kwaliteiten. Een belangrijke bijkomende waarde is de toegepaste glaskunst in de noordhoek op de begane grond.
208. Vaartweg 26 Dit ietwat afwijkend tegenover de rest van de rooilijn staande pand is een restant van de oude bebouwing, waarvan de kern mogelijk nog uit de late achttiende eeuw kan dateren. De pui werd in 1935 verbouwd.
210. Langestraat 105-113 Vijftal krachtig vormgegeven woonen winkelpanden uit 1934-1935 aan het begin van de Langestraat met krachtige lijnen en een hoog zadeldak.
129
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N14
I
Blok N14
Blok N14
211. Herenstraat 43a-43b / Laanstraat 2-2a-b Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1933 ontleent zijn belang als krachtige hoek uit het interbellum.
Blok N15
214. Weversplein 31-35 Het rijksmonument Weversplein 35a-37 zou aangevuld moeten worden met deze eenlaagse bebouwing met mansardedak uit ca. 1880 om het gehele ensemble goed te kunnen waarderen en te beschermen. 212. Langestraat 124 Dit dubbele en tweelaagse herenhuis in neorenaissancestijl uit 1900 is zeldzaam in het centrum van Hilversum.
130
BBA
213. Langestraat 132-134 / Herenstraat 81-83 Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1923 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
Blok N16
Blok N16
Blok N16
215. achter Herenstraat 37 Deze bebouwing op het achterterrein uit ca. 1880, waarvan de functie onbekend is, verdient extra aandacht.
216. Herenstraat 39-41b / Veerstraat 42-54 Deze hoekbebouwing van woon- en winkelpanden uit 1933 (vermoedelijk al gemeentelijk monument) is het meest kenmerkende voorbeeld van intensivering van de bebouwing in het interbellum en voor het opsluiten van een bouwblok door de bouw van een wigvormig hoekaccent.
217. Veerstraat 38-40 Dit dubbele woon- en winkelpand met doorrit uit 1934 is kenmerkend voor de interbellumverdichting en verdient nadere aandacht.
BBA
Blok N16
218. Herenstraat 9 Dit eenlaagse café-woonhuis met mansardedak, uit ca. 1880, verbouwd in 1915, is nog een spaarzame rest van de dorpse bebouwing in dit gebied en verdient daarom extra aandacht.
131
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N17
219. Groest 124-126 Dit drielaagse hoekaccent uit 1932 verdient nadere aandacht, niet alleen vanwege de vormgeving en de gebogen erker, maar ook omdat op die plaats al in 1832 een vernauwing van de Groest was gesitueerd.
132
I
BBA
Blok N17
Blok N17
Blok N19
220. Langestraat 46 Dit pand is gesitueerd tegen Langestraat 44, uit ca. 1880 (en is recent sterk gerestaureerd) verdient aandacht omdat het archetypisch de ontwikkeling van Hilversum illustreert, waarbij een ouder pand deels wordt ‘doorgesneden’ en vervangen door een hoger interbellumpand.
221. Veerstraat 9 Dit diepe gepleisterde pand met mansardekap en winkeldeel uit 1896 is nog een voorbeeld als restant van de dorpse bebouwing in dit deel van het centrum.
222. Havenstraat 25-33 Bebouwing op het achterterrein, uit ca. 1800 daterend, is een belangrijke rest van de oude dorpse bebouwing.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N20
223. Hoekaccent Vaartweg 15-17 Deze bebouwing van woon- en winkelpand uit 1928 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
I
Blok N21
Blok N23
224. Naarderstraat 8 Bouwhistorisch onderzoek naar de oudste vorm van de bioscoop zou op zijn plaats zijn.
225. Stationsstraat 4-6 / Koninginneweg 169-171 Deze bebouwing van woon- en winkelpand uit 1933 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
BBA
Blok N24
226. Stationsstraat 10 Dit burgerwoonhuis uit 1904, of mogelijk een decennium ouder, is nog een goed voorbeeld van de oorspronkelijke bebouwing van de straatwand tussen station en dorp.
133
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N24
227. Stationsstraat 24-26 Twee naast elkaar gelegen burgerwoonhuizen als goed restant van de oorspronkelijke bebouwing van de straatwand tussen station en dorp.
134
I
Blok N25
Blok N26
228. Schapenkamp 25 Dit kantoorgebouw verdient nadere aandacht als goed voorbeeld van structuralistische architectuur uit ca. 1980.
229. Stationsstraat 29-35/Groest Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1930 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
BBA
Blok N26
230. Leeuwenstraat 36 Dit woon- en winkelpand uit 1900 verdient nadere aandacht als voorbeeld van de winkelverdichting tussen station en dorp in het begin van de twintigste eeuw.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
Blok N27
Blok N28
Blok N29
231. Leeuwenstraat 21-23 Het pand De Gooise Herberg uit 1900, maar mogelijk van nog oudere oorsprong, verdient nadere aandacht als kenmerkende schakel in de overgang van de meer stedelijke structuur rondom het Stationsplein naar het meer dorpse karakter bij de Groest.
232. Spoorstraat 12-16 Het woon- en bedrijfspand uit 1929 is een belangrijke representant van de interbellumarchitectuur met zijn verticale accent met lichtlijn en hoekdecoratie in de vorm van glastegels.
233. Prins Bernhardstraat 37-39 De dubbele arbeiderswoning uit 1903 is een bescheiden representant van de dorpse structuur in een sterk veranderde omgeving.
BBA
Blok N30
234. Spoorstraat 65b Het woonhuis van de architect Koen van Velzen uit 1982, oorspronkelijk bestaande uit een woning boven een kapsalon, verdient aandacht om zijn afwijkende, maar toch ook wel passende architectuur. (Het is het enige voorbeeld uit het centrum dat vermeld wordt in: Paul Groenendijk & Piet Vollaard, Gids voor moderne architectuur in Nederland, Rotterdam 1998 (vijfde druk), p. 114.)
135
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
Blok N30
Blok N30
235. Spoorstraat 57-65 De arbeiderswoningen uit 1898, maar mogelijk met oudere kern, vormen een belangrijk onderdeel van het kenmerkende blok waar het dorpse karakter nog duidelijk aanwezig is.
236. Groest 29-31 Hoekbebouwing in de vorm van een dwarspand met mansardekap uit 1900, of mogelijk een decennium eerder, als representant van eenlaagse dorpse architectuur aan de Groest.
Blok N31
Blok N31
238. Smidssteeg 6 Het eenlaagse dwarse woonhuis uit 1870 is een goed voorbeeld van dorpse architectuur aan een smalle, oorspronkelijk onverharde, over het bouwblok lopende steeg.
237. Kampstraat 34, Monumentale wandkunst Het forse politiebureau aan de Groest komt zelf door omvang en architectonische kwaliteit niet voor bescherming in aanmerking. Dat geldt wel voor de monumentale wandkunst uit 1960.
136
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
Blok N32
Blok N32
Blok N33
Blok N37b
239. Schapenkamp ong. De groenaanleg, oude structuur, muur en afbakening van de oude r.-k. begraafplaats verdient nadere aandacht, ook in relatie tot de als gemeentelijk monument aangewezen beheerderwoning uit 1880.
240. Uitbreiding Prins Bernhardstraat 160 De wederopbouwuitbreiding uit ca. 1955 van het schoolgebouw verdient aandacht vanwege zijn karakteristieke detaillering.
241. Emmastraat 9 Het diepe, boerderijachtige pand uit1880, met mogelijk een oudere oorsprong, verdient extra aandacht.
242. Emmastraat 10-12 Deze bebouwing van woon- en winkelpanden uit 1920 ontleent zijn belang als krachtig hoekaccent uit het interbellum.
137
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
Blok N37c
I
Blok N37c
BBA
Blok N37d
245. Neuweg 31 / Koningsstraat Het krachtig vormgegeven schoolgebouw uit 1927 verdient extra aandacht, zeker ook in samenhang met het achter gelegen hoogspanningsgebouw uit 1919, dat reeds als gemeentelijk monument is aangewezen.
243. Kapelstraat 13-21 Deze flatbebouwing uit 1953 is een van de twee flatgebouwen, die in het kader van het kernplan uit 1946 zijn gerealiseerd. Samen met de vormgeving en detaillering verdient dit gebouw de overweging om tot monument aangewezen te worden.
138
244. Kapelstraat 39 / Koningsstraat 52 Dit dubbele hoekpand uit 1902-1904 is vooral interessant vanwege zijn materiaalgebruik in de vorm van drie tinten kalkzandsteen, banden van baksteen en een plint van baksteenklinkers.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
SAMENVATTEND KAARTBEELD In zeven centrumkaarten (afb. 246 t/m afb. 252) zijn de panden uit de acht verschillende ontwikkelingsfasen weergegeven. In de laatste twee kaarten zijn alle panden daterend voor 1945 (afb. 253) en na 1945 (afb. 254) ingetekend. De donkergrijze blokken behoren wel tot de kadastrale minuut (1832, ‘Het Dorp’), maar zijn niet in dit onderzoek meegenomen.
139
Hilversum 2013
raat
olst
weg ginne Konin
Sc ho ols tr
aa t
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
s de lijn
Lang gewe nst
Lang
weg ginne Konin
N21
N24
Melkpad enlaa
n
Melkpad
N23
Harts
kpad
ster
Mel
ers
tra
at
N01d
erw
ard
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu s
Na
su
ge
Ho
N01c
m
Mini
g
Enghwe
N01b
d
Noordse Bosje
Oude
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g
Sta
tio
P.C. Hooftwe
el
tunn
tions
Sta
eg
nsp
m ps tra
at
ve lan
N28
eg
ew
ds Spoorstra
at Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
Groest
Ke
Zeedijk
rk
str aa
tra at
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
inas
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
elm Wilh
at
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
N08
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
Oude Toren
laan
Ka
ra
er eest
nhof
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
's-G
rgem Bu
N27
Kerkstraat
at
tra
ns
Valke
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 re To
lein
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
N34b
teeg
aat ius Bro
eg
straat
N33
N35a
Kapel
N40
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
eg
m
Rui ters w
eg
Ruitersw
tero
at nstra
t
Kole
n
amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
Kerklaa
Schering
aa estr
ng
La
gstraat
Weversplein
Ach
N15
eg
N19 Weversweg
Schietspoel
Elleboo
N17 Laanstraat
at
at
Anthon
st Groe
Fabrikeursstraat
stra
Weversw
N34c
N32
uwerstr
Kru
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g Kruissteeg
Schapenstraat
Smids
Brinkwe
Ko
N16
isst
aat
ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
g
tweg
nstraa
aa
estr
an nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d at
tra
Neuweg
N35b
at
as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m
hof
Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
140
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
246. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden in essentie ouder dan 1832, overwegend in het zuidelijke deel.
141
Hilversum 2013
raat
olst
weg ginne Konin
Sc ho ols tr
aa t
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
s de lijn
Lang gewe nst
Lang
weg ginne Konin
N21
N24
Melkpad enlaa
n
Melkpad
N23
Harts
kpad
ster
Mel
ers
tra
at
N01d
erw
ard
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu s
Na
su
ge
Ho
N01c
m
Mini
g
Enghwe
N01b
d
Noordse Bosje
Oude
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g
Sta
tio
P.C. Hooftwe
el
tunn
tions
Sta
eg
nsp
m ps tra
at
ve lan
N28
eg
ew
ds Spoorstra
at Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
Groest
Ke
Zeedijk
rk
str aa
tra at
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
inas
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
elm Wilh
at
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
N08
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
Oude Toren
laan
Ka
ra
er eest
nhof
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
's-G
rgem Bu
N27
Kerkstraat
at
tra
ns
Valke
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 re To
lein
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
N34b
teeg
aat ius Bro
eg
straat
N33
N35a
Kapel
N40
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
eg
m
Rui ters w
eg
Ruitersw
tero
at nstra
t
Kole
n
amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
Kerklaa
Schering
aa estr
ng
La
gstraat
Weversplein
Ach
N15
eg
N19 Weversweg
Schietspoel
Elleboo
N17 Laanstraat
at
at
Anthon
st Groe
Fabrikeursstraat
stra
Weversw
N34c
N32
uwerstr
Kru
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g Kruissteeg
Schapenstraat
Smids
Brinkwe
Ko
N16
isst
aat
ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
g
tweg
nstraa
aa
estr
an nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d at
tra
Neuweg
N35b
at
as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m
hof
Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
142
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
247. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden uit de periode 1832-1884, overwegend aan de randen.
143
Hilversum 2013
raat
olst
weg
N22
N42
Huize
gewe
nst
La
ng
ge
we n
traat
rs
Lang
st
N41
1312301500rsu.
ginne
Sc h
oo
Konin
lstr
aa
t
Scho
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad enlaa
n
Melkpad
N23
Harts Mini ster
ge
Ho
N01c
N01d
ers tra at
g
Enghwe
N01b
d
Noordse Bosje
Oude
N01a
Melkpa
ra
ve
lan
ds
Stationsstraat
N04
an
eg
's-G
erw
ard
Na
Bu ss um
kpad
Mel
Minister Hartsenla
ew
P.C. Hooftwe
g
eest er An
Scho
ps tr
N27
Kerkstraat
N28
Spoorstra
at
at
stra
Kerk
raat
ps tr Ka m
t aa rk
str
t
eringstraa
de Wet
p
Groest
Ke
Monseig
am
neur Van
N07
nk
Ke
pe
g
ha
eg
sew
land
P.C. Hooftwe
N29
t
aa
tr rks
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
N11
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Heren
N34a
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t straa
t
Kerkbrink
aa
straat
laan
at
N30 Sc
rave
's-G
Oude Toren
nhof
astra
in elm
Biersteeg
N06
N08
nla
Valke
straat Wilh
at
tra
ns
re To
Zeedijk
at
stra
N09 de
re
Spoor
aa t
ssen
drie
utenst
Ou
To
N25 aa t
Kerkstraat
eeg
eg ew
rgem
Bu
ds lan ve ra 's-G
merst
Ka m
Noordse Bosje
g
Groest
Leeuwenstraat
in
P.C. Hooftwe
Oude Doelen
le ersp
g rkstee
N10
mp
mak
us Pe Albert
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 en Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
N34c
N32
Anthon ius Bro uwerstr aat
Kru
Groe
Fabrikeursstraat
st Kerklaa
n
aa
ters
weg
t
straat
N33
N35a
Kapel
N40
traat
Langes
N18
Weversw
eg
Langestraat
Rui
eg
Ruitersw
amp
penk
Scha
tero m
estr
Kole nstra at
Weversplein
Schering
ng
Weversweg
Ach
Ha
ve
ns
eg
N19
Schietspoel
N17
N15
Weversw
La
gstraat
Elleboo
tra at
at
Tapijtstraat
laan
Kruissteeg
stra
Laanstraat
nhof
Kruissteeg
Veerstraat
Achterom
Valke
g
len
Schapenstraat
Smids
Brinkwe
Ko
N16
isst
aat
g
anstr
at
ee
we La
Laan straa t
an
Nieu
N14
tra
Schape
t
nla
Zon en Maanstraat
g
tweg
nstraa
aa
estr
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d at
tra
Neuweg
N35b
at
as
N36
N37c
ss au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m
hof
Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
144
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
248. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden uit de periode 1884-1918, met kerkelijke gebouwen en winkelontwikkeling langs de Spoorstraat en de Kerkstraat.
145
Hilversum 2013
raat
olst
weg
N22
N42
Huize
gewe
nst
La
ng
ge
we n
traat
rs
Lang
st
N41
1312301500rsu.
ginne
Sc h
oo
Konin
lstr
aa
t
Scho
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad enlaa
n
Melkpad
N23
Harts Mini ster
ge
Ho
N01c
N01d
ers tra at
g
Enghwe
N01b
d
Noordse Bosje
Oude
N01a
Melkpa
ra
ve
lan
ds
Stationsstraat
N04
an
eg
's-G
erw
ard
Na
Bu ss um
kpad
Mel
Minister Hartsenla
ew
P.C. Hooftwe
g
eest er An
Scho
ps tr
N27
Kerkstraat
N28
Spoorstra
at
at
stra
Kerk
raat
ps tr Ka m
t aa rk
str
t
eringstraa
de Wet
p
Groest
Ke
Monseig
am
neur Van
N07
nk
Ke
pe
g
ha
eg
sew
land
P.C. Hooftwe
N29
t
aa
tr rks
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
N11
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Heren
N34a
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t straa
t
Kerkbrink
aa
straat
laan
at
N30 Sc
rave
's-G
Oude Toren
nhof
astra
in elm
Biersteeg
N06
N08
nla
Valke
straat Wilh
at
tra
ns
re To
Zeedijk
at
stra
N09 de
re
Spoor
aa t
ssen
drie
utenst
Ou
To
N25 aa t
Kerkstraat
eeg
eg ew
rgem
Bu
ds lan ve ra 's-G
merst
Ka m
Noordse Bosje
g
Groest
Leeuwenstraat
in
P.C. Hooftwe
Oude Doelen
le ersp
g rkstee
N10
mp
mak
us Pe Albert
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 en Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
N34c
N32
Anthon ius Bro uwerstr aat
Kru
Groe
Fabrikeursstraat
st Kerklaa
n
aa
ters
weg
t
straat
N33
N35a
Kapel
N40
traat
Langes
N18
Weversw
eg
Langestraat
Rui
eg
Ruitersw
amp
penk
Scha
tero m
estr
Kole nstra at
Weversplein
Schering
ng
Weversweg
Ach
Ha
ve
ns
eg
N19
Schietspoel
N17
N15
Weversw
La
gstraat
Elleboo
tra at
at
Tapijtstraat
laan
Kruissteeg
stra
Laanstraat
nhof
Kruissteeg
Veerstraat
Achterom
Valke
g
len
Schapenstraat
Smids
Brinkwe
Ko
N16
isst
aat
g
anstr
at
ee
we La
Laan straa t
an
Nieu
N14
tra
Schape
t
nla
Zon en Maanstraat
g
tweg
nstraa
aa
estr
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d at
tra
Neuweg
N35b
at
as
N36
N37c
ss au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m
hof
Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
146
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
249. Centrumkaart van Hilversun, eind 2013, met panden uit de periode 1918-1945, met woonontwikkeling aan de randen en winkelontwikkeling aan de Kerkstraat en de ’s-Gravelandseweg.
147
Hilversum 2013
raat
olst
Sc
weg ginne Konin
ho ols tra at
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad Harts enlaa
n
Melkpad
kpad
N23
ster
Mel
at
N01d
tra
hweg
ge
Ho
N01c
erw
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu
ard
ss
Na
um ers
Mini
N01b
d
Noordse Bosje
Oude Eng
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g P.C. Hooftwe
at m ps tra Ka
N27
Kerkstraat
ve lan
N28
ew
ds eg
er eest
Spoorstra
at
at
Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
at
rk
Groest
Ke
Zeedijk
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
tra
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
inas
at
tra
elm
str
aa
Wilh
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
re To
N08
Oude Toren
laan
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
ra 's-G
rgem Bu
nhof
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 ns
Valke
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
uwerstr aat st Groe
Fabrikeursstraat
stra
m
N35a
Kapel
straat
N33
tero
ters weg Rui
eg
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
N40
n
Ach
at nstra Kole eg
Kerklaa amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
t
aa
Ruitersw
Weversplein
Schering
estr
ng
Weversweg
Schietspoel
eg
N19
La
gstraat
Elleboo
N17
N15
Weversw
Laanstraat
at
at
N32
ius Bro
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g
Ko
N34c
Smids
Brinkwe
Kruissteeg
N16
Schapenstraat
Anthon
aat
Kru isst ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
an g
tweg
nstraa
aa
estr
nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d hof
t aa
Neuweg
N35b
at
tr as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
148
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
250. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden uit de periode 1945-1965.
149
Hilversum 2013
raat
olst
Sc
weg ginne Konin
ho ols tra at
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad Harts enlaa
n
Melkpad
kpad
N23
ster
Mel
at
N01d
tra
hweg
ge
Ho
N01c
erw
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu
ard
ss
Na
um ers
Mini
N01b
d
Noordse Bosje
Oude Eng
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g P.C. Hooftwe
at m ps tra Ka
N27
Kerkstraat
ve lan
N28
ew
ds eg
er eest
Spoorstra
at
at
Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
at
rk
Groest
Ke
Zeedijk
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
tra
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
inas
at
tra
elm
str
aa
Wilh
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
re To
N08
Oude Toren
laan
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
ra 's-G
rgem Bu
nhof
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 ns
Valke
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
uwerstr aat st Groe
Fabrikeursstraat
stra
m
N35a
Kapel
straat
N33
tero
ters weg Rui
eg
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
N40
n
Ach
at nstra Kole eg
Kerklaa amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
t
aa
Ruitersw
Weversplein
Schering
estr
ng
Weversweg
Schietspoel
eg
N19
La
gstraat
Elleboo
N17
N15
Weversw
Laanstraat
at
at
N32
ius Bro
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g
Ko
N34c
Smids
Brinkwe
Kruissteeg
N16
Schapenstraat
Anthon
aat
Kru isst ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
an g
tweg
nstraa
aa
estr
nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d hof
t aa
Neuweg
N35b
at
tr as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
150
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
251. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden uit de periode 1965-1991 met in het midden winkelcentrum Hilvertshof.
151
Hilversum 2013
raat
olst
Sc
weg ginne Konin
ho ols tra at
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad Harts enlaa
n
Melkpad
kpad
N23
ster
Mel
at
N01d
tra
hweg
ge
Ho
N01c
erw
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu
ard
ss
Na
um ers
Mini
N01b
d
Noordse Bosje
Oude Eng
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g P.C. Hooftwe
at m ps tra Ka
N27
Kerkstraat
ve lan
N28
ew
ds eg
er eest
Spoorstra
at
at
Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
at
rk
Groest
Ke
Zeedijk
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
tra
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
inas
at
tra
elm
str
aa
Wilh
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
re To
N08
Oude Toren
laan
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
ra 's-G
rgem Bu
nhof
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 ns
Valke
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
uwerstr aat st Groe
Fabrikeursstraat
stra
m
N35a
Kapel
straat
N33
tero
ters weg Rui
eg
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
N40
n
Ach
at nstra Kole eg
Kerklaa amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
t
aa
Ruitersw
Weversplein
Schering
estr
ng
Weversweg
Schietspoel
eg
N19
La
gstraat
Elleboo
N17
N15
Weversw
Laanstraat
at
at
N32
ius Bro
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g
Ko
N34c
Smids
Brinkwe
Kruissteeg
N16
Schapenstraat
Anthon
aat
Kru isst ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
an g
tweg
nstraa
aa
estr
nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d hof
t aa
Neuweg
N35b
at
tr as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
152
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
252. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met panden uit de periode 1991-2013.
153
Hilversum 2013
raat
olst
weg
N22
N42
Huize
gewe
nst
La
ng
ge
we n
traat
rs
Lang
st
N41
1312301500rsu.
ginne
Sc h
oo
Konin
lstr aa
t
Scho
s de
g newe
Lang
gin Konin
gewe
nst
lijn
Lang
N21
N24
Melkpad enlaa n
Melkpad
N23
Harts
kpad
ster
Mel
lan
ds
at tra su
Stationsstraat
N04
an
eg
ve
N01d
Bu s
rw rde aa
ra
m ers
Mini
g
N01c
N ge Ho
's-G
d
Noordse Bosje
Ou
N01b
de Eng hwe
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g
Sta
traat
t tra a m ps Ka
Noordse Bosje
g
Groest
Kerkstraat
ve
ra
's-G
N28
er An
eest
eg
ew
ds
rgem
lan
Bu
Spoorstra
at Spoor
t
st ssen drie
Ka
m ps
tra a
straat
t aa rk
str Ke
Groest
tra
Biersteeg
at
N30 t
eringstraa
p
de Wet
am
Monseig
nk
neur Van
N07
pe
eg
sew
land
ha
rave
at
tra
s erk
K
Sc
N29
N06
's-G
g
inas
at
tra
P.C. Hooftwe
elm Wilh
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
straat
N11 Kerkbrink
nla
N34a
t
straa
Heren
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
Oude Toren
N08
aa
re To
Zeedijk
raat
laan
N25
N27
Kerkstraat
at
stra
Kerk
raat
N09 ns
nhof
Leeuwenstraat
lein
g eeg
utenst
de
Valke
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
re
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
sp aker
rkstee
N10
To
N05 enm
us Pe Albert
P.C. Hooftwe
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
rkstra
us Pe
Albert
mp ka en ap Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
lein
nsp
tio
P.C. Hooftwe
el
tunn
tions
Sta
eg
N34b
at Kru
Kruissteeg
Groe
Fabrikeursstraat
st
stra
at
t
Kerklaa
n
m
straat
N33
N35a
Kapel
N40
traat
Langes
N18
tero
ters eg
Langestraat
Rui
Weversw eg
Ruitersw
amp
penk
Scha
weg
at
Kole nstra at
Weversplein Tapijtstraat
estra
ng
Weversweg
Schering
N19
Laanstraat
aa str Ha
ve n
eg
Schietspoel
N17
N15
Weversw
La
gstraat Elleboo
N20
N34c
N32
Ach
aan
len
Veerstraat
Anthon ius Bro
nhofl
Kruissteeg
Achterom
Valke
g
Ko
Schape teeg
Smids
Brinkwe
tweg
N16
isst
aat
aat
anstr
Schapenstraat
uwerstr
we La
at
g
Nieu
N14
tra
ee
an g
Laan straa t
nla
re
ers
Vaar
nstraa
estra
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d Neuweg
at tra
as
N36
N37c
au
la an
Konings N37d hof
N38e
N35b
at
m
ard
itg
Lu
eg
ew
Em
N38b
hof
tra
ss
itu -V
St.
Konings
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
N38h
Ko nin
gs
str
aa t
N38g N39a
Koningsstra
at
0
154
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
253. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met alle panden van vóór 1945.
155
Hilversum 2013
raat
olst
Sc
weg ginne Konin
ho ols tra at
Scho
N22
N42
rs
Lang
Huize
gewe
La ng ge we ns t
N41
1312301500rsu.
traat
nst
Lang
weg ginne Konin
s de
Lang gewe ns
t
lijn
N21
N24
Melkpad Harts enlaa
n
Melkpad
kpad
N23
ster
Mel
at
N01d
tra
hweg
ge
Ho
N01c
erw
ra
ve
lan
ds
N04
an
eg
's-G
Stationsstraat
Bu
ard
ss
Na
um ers
Mini
N01b
d
Noordse Bosje
Oude Eng
N01a
Melkpa
Minister Hartsenla
ew
g P.C. Hooftwe
at m ps tra Ka
N27
Kerkstraat
ve lan
N28
ew
ds eg
er eest
Spoorstra
at
at
Spoor
at
at stra ssen drie An
Ka
m ps tra
straat
t
at
rk
Groest
Ke
Zeedijk
N30 N29 Monseig
t
eringstraa
de Wet
p
neur Van
N07
am
Ke
nk
t
aa
tr rks
pe
eg
sew
land
ha
Sc
rave
g
tra
Biersteeg
N06
's-G
P.C. Hooftwe
inas
at
tra
elm
str
aa
Wilh
eg
Spuiste
at
stra
mp
Zeedijk
Ka
Prins
at
rdstra
Berha
dstraat
Prins Berhar
Koornstraat
Kerkbrink
N34a
t
aa renstr
He
Be
N31
ns
Here
rn
Herenplein
at
nstra
straat
Pri
Heren
ha
rd
str
an
t
straat
N11
nla
aa
re To
N08
Oude Toren
laan
Groest
Noordse Bosje
g P.C. Hooftwe
ra 's-G
rgem Bu
nhof
Kerkstraat
g
N25
in
rkstee
sple
Leeuwenstraat
stra
Kerk
raat
N09 ns
Valke
aker
us Pe eeg
utenst
de
re
Oude Doelen
merst
Scho
Ou
To
mp
enm
Albert
N10
at
tra
ers
um
ss
Bu Bussu
N26
ka
N05
en
N03 Wag
N02
Wagenmakerssteeg
at
el
tunn
Sta
ap
traat
rkstra
us Pe
Albert
Sch
Nieuwe Doelens
Noordse Bosje
tions
lein nsp tio Sta
eg
N34b
teeg
uwerstr aat st Groe
Fabrikeursstraat
stra
m
N35a
Kapel
straat
N33
tero
ters weg Rui
eg
traat
Langes
Langestraat
N18
Weversw
N40
n
Ach
at nstra Kole eg
Kerklaa amp
penk
Scha
Tapijtstraat
tra ns ve Ha
t
aa
Ruitersw
Weversplein
Schering
estr
ng
Weversweg
Schietspoel
eg
N19
La
gstraat
Elleboo
N17
N15
Weversw
Laanstraat
at
at
N32
ius Bro
Kruissteeg
n
len
Veerstraat
Achterom
laa nhof Valke
g
Ko
N34c
Smids
Brinkwe
Kruissteeg
N16
Schapenstraat
Anthon
aat
Kru isst ee g
anstr
at
aat
we La
Laan str
Nieu
N14
tra
Schape
t
an g
tweg
nstraa
aa
estr
nla
re
ers
Vaar
N20
Prins Bern
Ve Zon en Maanstraat
we
art
Va
t
hardstraa
To
N12
t
ng
La
N13 Zon en Maanstraat
Ruitersw
eg Ruitersw
eg
N38d hof
t aa
Neuweg
N35b
at
tr as
N36
N37c
au
la
an
Konings N37d hof
N38e
eg
ew
ard
itg
Lu
m Em
Konings
tra
ss
itu -V
St.
N38b
Na
ss
N35c
N37b
N39b N38f
N38c
N38a
N37a
Konings
straat
Konin
gsstr
aat
Ko
nin
gs
str
aa
t
N38g N39a
N38h
Koningsstra
at
0
156
Schaal 1:1000
250 m
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
254. Centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met alle panden van na 1945.
157
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
STEDEBOUWKUNDIGE KARAKTERISTIEKEN Naast de kleine zestig objecten die in het centrum de nodige aandacht verdienen, heeft het centrum van Hilversum zijn eigen ruimtelijke karakteristiek. De hoofdlijnen daarvan zijn al in het voorgaande aan de orde gekomen en bleken vaak sterk door de oude structuur bepaald te zijn, maar dan wel overwegend ingevuld met een bebouwing uit nieuwere perioden. Dat maakt Hilversum een interessante stad, een waar architectuurlaboratorium, waarbij ze op sommige plekken niet onderdoet voor ‘Antwerpse contrasten’ in maat en schaal (afb. 255). Vooral het beeld van de stad aan de oostkant is nogal verstoord door ontwikkelingen rondom het station, die weinig relatie hebben met de rest van het centrum en op zich nogal uitwisselbaar zijn met de nieuwere architectuur van andere Nederlandse groeikernen (afb. 256). Een wat verwaarloosde aansluiting is de Stationsstraat die aan de zuidoostzijde (Silverpoint) eveneens moderne karakteristieken heeft, maar aan de noordkant nog de kleinere schaal vertoont van afzonderlijke panden uit de tijd van kort na de aanleg van de spoorlijn (afb. 257). Naast deze veranderingen bevinden zich ter weerszijden van de kop van de Groest nog twee blokken met een voor Hilversum kenmerkende dorpse karakteristiek met een wat losse open structuur (blok N04 en N30). Met name aan de noordzijde van blok N04 is, afgezien van het drukke verkeer, de open structuur van dat blok nog goed beleefbaar. Daar bevindt zich ook de aansluiting naar de rand (Melkpad) en de ruimtelijk nog goed beleefbare oude brink aan het begin van de Naarderstraat (afb. 258), alsmede de verbreding op de kop van de Groest zelf. Blok N30 aan de zijde van de Kampstraat ter hoogte van de Spoorstraat geeft nog het best het dorpse karakter van Hilversum weer (afb. 259). Ook de voormalige brinken van de Kerkstraat ter hoogte van de Schoutenstraat (afb. 260) en de ’s-Gravelandseweg ter hoogte van de Schoutenstraat (afb. 261) zijn nog goed beleefbaar en afleesbaar. In het laatste geval is de brinkvorm voor
158
255. Hilversumse contrasten in maat en schaal.
256. De open vlakte van het Stationsplein richting Prins Bernhardstraat.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
257. De aluminium hoekoplossing van Silverpoint als contrapunt van de kleinschalige noordzijde van de Stationsstraat.
258. De S-vorm van het Melkpad op de hoek met de Naarderstraat.
259. Het dorpse karakter van Hilversum komt nog het best tot uitdrukking op de hoek van de Kampstraat met de Spoorstraat.
260. De nog goed afleesbare brinkvorm van de Kerkstraat ter hoogte van de Schoutenstraat.
BBA
159
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
een bescheiden deel in het plaveisel geaccentueerd. Die samenhang tussen deze brinken is al door Dudok onderkend met zijn accent in de vorm van de toren van de C&A (afb. 262). De belangrijkste brink, de Kerkbrink, is met enige oplettendheid nog wel in het plaveisel herkenbaar, maar heeft voor de rest, door de nieuwe straatwanden aan de oost- en zuidzijde een wat verwaaid karakter gekregen (afb. 263). Een andere belangrijke karakteristiek is daar wel de ‘arm’ om de oudste kern in de vorm van de Oude Torenstraat (afb. 264), die om de oude toren loopt en samen met de aansluiting naar de oude begraafplaats één van de meest intrigerende plekken van het centrum van Hilversum vormt. Een andere zeer karakteristieke plek is de nieuwe brink die zich in het interbellum gevormd heeft op de splitsing van de Herenstraat en de Veerstraat. Ook in 1832 was hier een driehoekige ruimte, maar vermoedelijk niet echt bedoeld als brink. In zijn huidige gestalte is het een belangrijk schakelpunt nabij het historische wijkje en met een kwalitatief belangrijk interbellum woon- en winkelcomplex met in de vorm van de gebogen Veerstraat een belangrijke zichtas op de St.-Vituskerk (afb. 265). Van de brinkvorm aan de zuidzijde van de Groest is door latere ingrijpende aanpassingen niets overgebleven. Wel doet zich daar een intrigerende vorm van architectonische spiegeling voor ter weerszijden van het theater Gooiland in de vorm van de hoekoplossing Luitgardeweg / Emmastraat (afb. 266) die noordelijker zijn architectonische contrapunt vindt in de hoekoplossing van Langestraat / Groest (afb. 267). De ambitieuze nieuwe invullingen hebben door hun grote hoogte niet meegeholpen aan een harmonisch stadsbeeld en concurreren op sommige plekken nogal met de traditionele hoogtepunten zoals de St.-Vituskerk, of zorgen er zelfs voor dat belangrijke zichtlijnen onderbroken zijn geraakt (afb. 268). Op andere plekken doemen ze als een scherm op zonder schijnbaar al te veel acht te slaan op vorm en materiaal van de oudere bebouwing in de omgeving (afb. 269). In dat laatste geval is er wel een klein nieuw plein ontstaan aan de noordzijde bij een restant van het oude dorpskarak-
160
I
BBA
261. De in het plaveisel aangegeven brinkvorm van de ’s-Gravelandseweg ter hoogte van de Schoutenstraat.
262. De zichtas van de Schoutenstraat op de C&A van Dudok met zichtbaar ook het lichte hoogteverschil.
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
263. De wat verwaaide Kerkbrink waarvan het karakter zich moeilijk laat herkennen.
264. De ‘arm’ om de oudste kern met rechts ter hoogte van de boom het pad naar de oude begraafplaats.
265. De ‘nieuwe brink’ op de splitsing van de Herenstraat en de Veerstraat met kenmerkende woon- en winkelbebouwing en zichtas op de St.-Vituskerk.
266. De zuidelijke hoekoplossing aan de linkerkant van Theater Gooiland.
BBA
161
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
ter, maar dat deel van de Langestraat heeft het karakter van ‘Almere op de es’ gekregen. Hoewel de recente moderne architectonische ontwikkelingen niet altijd evenveel gedaan hebben voor een harmonische maat en schaal, gold dat in bescheiden mate ook voor oudere ingrepen, waarvan sommige inmiddels in de stedenbouwkundige structuur het karakter van een ‘anekdotisch relict’ hebben gekregen. Dat is vooral te zien aan de wederopbouwflat aan de Kapelstraat van Dudok, waarvan er meerdere langs nieuwe hoofdstraten in het centrum voorzien waren (afb. 270). Een bescheidener schaalvergroting deed zich in het interbellum en ook rond de eeuwwisseling voor langs een aantal hoofdstraten waar woon- en winkelpanden ontstonden. In feite is deze historische ontwikkeling van Hilversum als commercieel centrum met een fors areaal aan winkelvoorzieningen altijd wat onderbelicht gebleven. Hoewel er enkele karakteristieke woon- en winkelpanden inmiddels een bescherming hebben gekregen, valt wel boven de puien van de begane grond in de winkelstraten architectonisch nog veel interessants te beleven en dat zou nog beter beleefbaar kunnen worden door de winkelpuien daarmee meer in overeenstemming te brengen (afb. 271).
I
267. De noordelijke hoekoplossing aan de rechterkant van Theater Gooiland met een flankerende dissonant.
268. De geblokkeerde zichtas vanuit de Ruitersweg op de St.-Vituskerk door de hoge nieuwbouw bij de Neuweg.
162
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
269. Het nieuwe stedelijke scherm in afwijkende kleurstelling op de kruising van Neuweg en Langestraat.
I
BBA
270. Het ‘anekdotisch relict’ in de vorm van de flat aan de Kapelstraat, als resterend pars pro toto voor een driest, maar uiteindelijk niet gerealiseerd, wederopbouwplan.
271. De Kerkstraat naar het oosten als karakteristieke winkelstraat met waardevolle architectuur boven de moderne winkelpui.
163
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
SAMENVATTING Het centrum van Hilversum heeft in een kleine twee eeuwen een ingrijpende verandering ondergaan, van een groot esdorp - levend van landbouw en tapijtnijverheid - tot de huidige kern van een bruisende mediastad met een fors verzorgingsgebied. De structuur van wegen en bouwblokken is in al die tijd aangepast, maar op enkele punten na, niet overal wezenlijk veranderd met permanent verkeerstechnische knellende banden tot gevolg. De bebouwing op deze bouwblokken zelf is, op een handvol restanten na, in de loop der tijd grotendeels verdwenen en vervangen door nieuwere architectuur. Analyse van wat was, wat is en de verandering daartussen, heeft plaatsgevonden door middel van bouwblokkenanalyse, waarbij de kadastrale kaart van 1832 op detailniveau is vergeleken met die van eind 2013. Naast deze analyse voor het centrum als geheel zijn per bouwblok afzonderlijk percelen en bebouwing vergeleken met de huidige situatie en op grond van, door veldwerk gecorrigeerde, jaartalgegevens uit de BAG (Basisregistratie Adressen en Gebouwen) gepresenteerd in een indeling in acht perioden. Uit het veldwerk volgde een nadere analyse van het bestaande, waarbij nog oude perceelsgrenzen en open structuren aan het licht kwamen, almede kon op enkele oudere gebouwen worden gewezen. Per bouwblok is naast het kaartmateriaal een beschrijving, een karakteristiek en een conclusie gegeven, geïllustreerd met telkens vier kenmerkende afbeeldingen. De bouwblokanalyse wordt voorafgegaan door een beschrijving van de methode, een historisch geografische inleiding (Ontwikkeling vóór 1850) en een analyse van de verdere ontwikkeling op hoofdlijnen. Uit het onderzoek bleek, dat juist de intensivering van de functies in de stad tot een omvorming van de losse open structuur tot meer gesloten of zelfs vrijwel geheel bebouwde bouwblokken leidde. De sterke dynamiek van Hilversum, die enerzijds de oorzaak was van
164
I
BBA
de grote erosie van het dorp, waarbij het huidige beeld kenmerken van een architectuurlaboratorium vertoont, heeft toch gedurende die ontwikkeling een aantal gebouwen opgeleverd dat inmiddels nadere aandacht verdient. Naast enkele ‘vergeten’ gebouwen zijn dit vooral panden uit het interbellum met krachtige architectonische accenten, al dan niet op de hoeken van de bouwblokken, maar ook enkele gebouwen uit de wederopbouwperiode en zelfs uit de tijd daarna. In het rapport is hiervan een beredeneerde lijst opgenomen. Trefwoorden Centrum, Esdorp, Mediastad Bouwhistorische waardekaart Bouwblokken, Inventarisatie Interbellumarchitectuur
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BRONNEN EN LITERATUUR - Bronnen
- -
www.gooienvechthistorisch.nl www.watwaswaar.nl
Literatuur
- Abrahamse, Karin, ‘”Stadsvernieuwing” in Hilversum, 1900-1970’, in: Eigen Perk, (2003)4, p. 148-157. - Directie van den Arbeid, De fabrieken en werkplaatsen vallende onder de veiligheidswet, ’s-Gravenhage 1912. - Haan, Hannes de, Gooische villaparken: Ontwikkeling van het buitenwonen in het Gooi tussen 1874 en 1940, Haarlem 1990. - Harms, J.A., ‘Het Drenthse kern-esdorp in zijn veranderende functie’, in: Bulletin KNOB, 58(1957), kol. 129-158. - Harten, J.D.H., ‘De genese van het Gooise cultuurlandschap’, in: KNAG Geografisch Tijdschrift, 10(1976)2, p. 93-116. - Herpen, Jan J. van (red.), Hilversum anno 1850: Leven in een dorp van landbouw en textielnijverheid in de 19e eeuw, Hilversum 1990. - Hilversumse Historische Kring Albertus Perk, Help, het dorp verzuipt!: Visie op de ontwikkeling van het centrum van Hilversum als stad èn dorp, Hilversum 1997. - Hollestelle, J., Typologische indeling van de ruimtelijke ontwikkeling van Hilversum voor de periode van ca. 1850 tot 1940, Zeist 1985. - Hoekveld, G.A., ‘De Hilversumse stedelijke ontwikkeling: een model van de ontwikkeling van een middelgrote Nederlandse stad vergeleken met de werkelijkheid’, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, 20(2002)1, p. 7-21. - Keuning, J., ‘De problematiek van het esdorp’, in: Toponymica: Bij-
- - - - - - - - -
- - - -
BBA
dragen en bouwstoffen uitgegeven door het instituut voor naamkunde te Leuven, Leuven/Brussel 1963, p. 5-22. Koenders, Annette, Hilversum: Architectuur en stedenbouw 18501940, Zwolle 2001. Koningsbruggen, Irmgard van, Hilversum: Een stedenbouwkundige geschiedenis, Amsterdam 1986 (doctoraalscriptie). Koningsbruggen, Irmgard van, ‘Arbeiders en hun huisvesting in Hilversum 1800-1870’, in: Van Herpen 1990, p. 35-62. Kos, Anton, Historische Atlas van Hilversum: Van esdorp tot mediastad, Amsterdam 2013. Lamme, Jan & Bart Laroo, Hilversum rond de eeuwwisseling, Hilversum 1979. Leenders, Roel, ‘Hilversum: slopen en bouwen 1971-2003’, in: Eigen Perk, (2003)4, p. 158-180. Leurs, A. & Bert Stamkot, Hilversum 1870-1940, Hilversum 2005. Mensch, E.E. van, ‘De tapijtindustrie in Hilversum’, in: Textielhistorische Bijdragen nr. 21, Enschede 1979, p. 35-51. Mensch, Ed van, ‘Boerderijen in Hilversum’, in: HHT-EP [Eigen Perk], (2003)1, p. 25-30. Meyer, H.H.M., ‘Landbouw en nijverheid in Hilversum tijdens de eerste decennia van de 19de eeuw’, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, 12(1994)3, p. 93-118. Meyer, Hugo, ‘De invoer van het kadaster in de gemeente Hilversum’, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, 16(1998)1, p. 41-47. Monumentencommissie Hilversum, De Kerkbrink, Hilversum s.a. Monumentencommissie Hilversum, Monumenten in het kerngebied van Hilversum, Hilversum 1978. Monumentencommissie Gemeente Hilversum, Monumenten in Hilversum: Deelgebieden 00 t/m 04 Centrum, Hilversum 1990.
165
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
- - - - -
-
166
Renes, J., Typologieën van bewonings- en perceelsvormen: Een overzicht van bestaand werk in Nederland en buurlanden, Wageningen 1982. Spek, Theo, Het Drentse esdorpenlandschap, Utrecht 2004 (twee delen). Steegh, Arthur, Monumenten Atlas van Nederland: 1100 Historische Nederzettingen in kaart, Zutphen 1985. Vervloet, J.A.J., Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen, Wageningen 1986 (derde druk). Waas, J., J.W. van der Marel & J.M.J.F. Houben, Hilversum een “jonge” stad: Naar een integrale benadering van het culturele erfgoed, Rotterdam 1992. Zijtveld, Cees van, De geschiedenis van de stichting Hilversum, pas op!, Hilversum 2013.
I
BBA
CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE
I
BBA
COLOFON Foto omslag: Het ‘half doorgesneden’ woonhuis Langestraat 46 met buurpand Langestraat 44. (Foto 2014)
Inventarisatie Centrum Hilversum Bouwhistorische inventarisatie Auteur:
dr. ing. R. Stenvert en drs. A. Haartsen
Datum:
maart/mei 2014
Opdrachtgever: Gemeente Hilversum Redactie:
K.M. Veenland-Heineman
Vormgeving:
A. Slegers
Projectnr.: 636 Uitvoering:
BBA, Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis v.o.f. Vondellaan 102, 3521 GH Utrecht 030 7519872 / 030 2819835
[email protected] www.bouwhistorienederland.nl KvK Utrecht nr. 30129646 © Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
167
