november 2014 Gemeente Arnhem Gelders Genootschap & Bert Jonker Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie van het interieur van

november 2014

Gelders Genootschap & Bert Jonker

Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie van

het interieur van Musis Sacrum te Arnhem

Gemeente Arnhem

Opdrachtgever Gemeente Arnhem, de heer G. de Rijk

Inleiding & verantwoording Deel I Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie interieur 1 Algemene gegevens

Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie

Datum November 2014 Sector Cultuurhistorie Zypendaalseweg 46 Postbus 68, 6800 AB Arnhem Telefoon: (026) 442 17 42 Fax: (026) 442 94 04 www.geldersgenootschap.nl Ontwerp www.studio026.nl

& 04

verantwoording

06

1.1 Objectgegevens

06

1.2 Kadastrale gegevens

06

1.3 Omvang bescherming

06

1.4 Typologie en verschijningsvorm

06

In opdracht van de gemeente Arnhem heeft het Gelders Genootscbap een bouwhistorische opname van het interieur van Musis Sacrum

2 Ligging

10

uitgevoerd. De kleurhistorische inventarisatie

3 Beknopte bouwgeschiedenis

18

is uitgevoerd door Bert Jonker.

4 Bouwhistorisch analyse & kleurhistorische inventarisatie per vertrek 34 4.1 Begane grond 4.2 Verdieping 4.3 Interieurelementen

5 Waardestelling Deel II Synthese & adviezen

34

66 82

84

De voorhanden zijnde historische foto’s geven al een beeld van een veelheid van kleuren en applicatietechnieken op de verschillende onderdelen. Er zijn vensters in de verflagen en vluchtige kleurtrapjes gemaakt om de afwerkingen enigszins in zicht te brengen. De interpretaties van de kleurtrappen en doorsnedes zijn een voorlopige conclusie. Bij een uitvoeriger onderzoek kan dieper op deze materie ingegaan worden. In het rapport is als bijlage een verkenning opgenomen uit 1982. Deze is uitgevoerd door de heer Huub Kurvers, toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Met klem dient benadrukt te worden dat het onderzoek zich heeft beperkt tot een eerste aanzet. Voor een beter inzicht in de ontwikkeling van het gebouw en meer bijzonder de verschillende interieurafwerkingen is aanvullend onderzoek noodzakelijk. Dit rapport geeft echter op hoofdlijnen een goed beeld van de bouwen kleurgeschiedenis en kan daarmee als onderlegger dienen voor het ontwikkelen van een visie op de restauratie van het interieur van Musis Sacrum.

86

6 Conclusies, adviezen en aanbevelingen voor de toekomst

88

7 Bronnenlijst

92

8 Bijlagen

94

Bijlage 1: kadastraal kaartje

De bouwhistorische opname heeft betrekking op het interieur van het historische deel van het gebouw. Het bouwdeel uit 1983 is op verzoek van de gemeente buiten beschouwing gelaten. De bouwhistorische opname is uitgevoerd conform de Richtlijnen voor Bouwhistorisch Onderzoek 2009. De kleurhistoirsche inventarisatie heeft zich beperkt tot de historische afwerkingen van het interieur in het historische deel. Doel van deze inventarisatie is te onderzoeken of er genoeg materiaal aanwezig is van eventueel aanwezige veelkleurige afwerkingen en/of decoraties. Aan de hand van deze inventarisatie kan later, gericht, een volledig onderzoek uitgevoerd worden.

0.1 jubileumzaal-plafond 0.2 trappenhal 0.3 vestibule 0.5 concertzaal adhv historische foto’s 1.1 balkonzaal 1.1a voorzaal balkonzaal 1.2 trappenhal 1.3 promenoir

/

Auteurs Werner Weijkamp & Roger Crols (Gelders Genootschap), Bert Jonker

Bert Jonker

03

De volgende ruimtes zijn meegenomen in het kader van de kleurhistorische inventarisatie:

02 03

Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie van het interieur van Musis Sacrum te Arnhem

Gelders Genootschap Vereniging tot bevordering en instandhouding van de schoonheid van stad en land.

Inleiding

Inhoudsopgave

Gemeente Arnhem

Colofon

95

Bijlage 2: kleurhistorische verkenning 1982 en notulen gemeente Arnhem Bijlage 3: Waardestellingsrepresentatietekeningen

96 104

0.5

0.1

1.1

1.1a

02

0.3

0.4

1.2

1.3

1.4

03

0.2

04 05

Gemeente Arnhem

05

04


/

bouwhistorische opname en kleurhistorische inventarisatie van het interieur Deel I

Omvang bescherming

Adres Velperbuitensingel 25 Eigenaar Gemeente Arnhem Architect J.A. Lindo en M.W. Smijtink (gemeentewerken) Bouwjaar 1888-1890 (met oudere kern) en latere verbouwingen Bouwstijl (invloeden van) neorenaissance Status gemeentelijk monument Topografie Arnhem Gemeente Arnhem, provincie Gelderland

1.2

Kadastrale gegevens

06

Gemeente Arnhem Sectie O Perceel 8661

De bescherming van gemeentewege heeft betrekking op het uit 1888-1890 daterende, noordelijke bouwdeel. Zowel de aanbouw tegen de noordgevel als ook de aanbouw tegen de oost- en zuidgevel vallen buiten de bescherming. In bijlage 1 is de kadastrale kaart van het gebouw opgenomen.

1.4

Typologie en verschijningsvorm Concertgebouwen in Nederland Tot de vele nieuwe bouwtypen die in de tweede helft van 19de eeuw in Nederland ontstaan behoort ook het concertgebouw als bouwopgave. Ons land werd in, wat ook wel als Nederlands tweede Gouden Eeuw wordt aangeduid, verrijkt met onder meer stationsgebouwen, hotels, theaters en kantoren. Arnhem beschikte met de totstandkoming van het eerste gebouw in 1847 al zeer vroeg over een concertzaal. Met deze zaal bouwde Arnhem voort op een oude traditie. De stad kende namenlijk al in 1591, als een der eerste steden in West-Europa, een Collegium Musicum dwz een vereniging van muziekliefhebbers.

Evenals in Amsterdam is de huidige zaal in Arnhem waarschijnlijk gebaseerd op het in 1884 geopende Neue Gewandhaus in Leipzig. In hoeverre de architect Van Gendt van het Amsterdamse gebouw of de Arnhemse architecten J..A. Lindo en M.W. Smijtink bekend waren met gebouw staat niet vast. Wat wel vaststaat is dat de verwarming en de ventilatie een voorbeeld waren voor het [afb. 1] Luchtfoto van Musis Sacrum (googlemaps.nl). De rood gemarkeerde bouwdelen vallen buiten de bescherming.

Amsterdamse gebouw. Overigens zijn de overeenkomsten tussen de Arnhemse zaal en die in Leipzig dusdanig groot dat Lindo en Smijtink tenminste bekend moeten zijn geweest met afbeeldingen van het gebouw. Wellicht hebben zij ook het gebouw ter plaatse bestudeerd. De Arnhemse concertzaal heeft een plattegrond die grote verwantschap vertoont met die van Het Neues Gewandhaus. Er is, overigens evenals in Amsterdam, sprake van afgeronde hoeken (nu deels verdwenen), een cassettenplafond, steekkappen met lunetten (nu dichtgezet) en een balkon in U-vorm. Ook de wandafwerking en wandgeleding zijn vergelijkbaar. Deze worden geleed door vlakke pilasters met renaissancemotieven en stucwerk met putti, bladranken, naamcartouches. Evenals in Leipzig heeft de zaal een podium met een door een korfboog afgesloten apsisachtige orkestschelp. De hoofdopzet is dus nagenoeg identiek. Alles is echter kleiner en eenvoudiger uitgevoerd. In Arnhem is de concertzaal, in tegenstelling tot Amsterdam, niet omgeven door gangen. Aan de noordzijde van de zaal bevindt zich in aanvang op de begane grond onder meer het café-restaurant terwijl aan de zuidzijde van de zaal zich een garderobe, kamer bevinden alsmede het podium van de grote, nu niet meer aanwezige, oudste zaal. Op verdieping is aan de noordzijde een ruimte voor feesten en aan de zuidzijde bevinden hier evenals op de begane grond diverse niet publieke ruimten. Dit betekent dat de zaal oorspronkelijk uitsluitend vanuit de vestibule en het hierboven gelegen promenoir bereikbaar waren.

Gemeente Arnhem

Musis Sacrum als concertgebouw Het in de jaren 1888-1890 gerealiseerde nu nog resterende monumentale deel van Musis Sacrum neemt een bijzonder plaats in binnen de ontwikkeling van concertgebouwen in Nederland. In deze jaren werden in Nederland meerdere nieuwe concertgebouwen gerealiseerd waarvan het bekendste het concertgebouw in Amsterdam is. Het betreft een ontwerp van A.L. van Gendt en werd gerealiseerd in de jaren 1883-1888. Er was op dat moment nog weinig ervaring met het bouwen van concertzalen in ons land. Over de werking van bijvoorbeeld akoestiek, een essentieel onderdeel van een dergelijk gebouw, was nog nauwelijks iets bekend. In Amsterdam had men in eerste instantie een voorkeur voor ovale zalen zoals de zaal van Felix Meritis in deze stad of een ronde zaal zoals het geval was bij het oude Gewandhaus in Leipzig. De zaal van Felix Meritis was met zijn ovale vorm mogelijk een voorbeeld voor de niet meer bestaande nieuwe zaal van Musis Sacrum uit 1866. Voor wat betreft de akoestiek schijnt de zaal van Felix Meritis toentertijd de enige goed functionerende concertruimte in Nederland te zijn geweest. De nieuwe zaal van Musis Sacrum bleek echter niet goed te functioneren door onder meer de beperkte ruimte, het ontbreken van een koffiekamer en vanwege de slechte ventilatie.

07

1.3

Objectgegevens

06 07


1.1

gegevens

/

1

Algemene

In tegenstelling tot Amsterdamse gebouw heeft Musis Sacrum geen oplopende zitplaatsen. Deze waren van oudsher alle gelijkvloers en bestonden uit losse stoelen. Dit kwam voort uit het multifunctionele karakter van het gebouw waarbij het niet alleen als concertzaal fungeerde maar tevens als gebouw voor tentoonstellingen en exposities. Ten behoeve van deze laatste functie was ook de concertzaal van gebouw op verschillende wijzen van een optimale daglichttoetreding voorzien. Karakteristiek waren onder meer de van vensteropeningen voorziene lunetten en de van glasvullingen voorziene deuren op de verdieping.

Gemeente Arnhem

08 09

[afb. 1] Foto concertzaal Neues Gewandhaus te Leipzig (bron: http://www.germanhistorydocs.ghi-dc.org/images/3604-p1.jpg)

[afb. 2] Interieur concertgebouw Amsterdam gezien in de richting van het podium (bron: http://www.trouwamsterdam.nl/en/blog/2013/07/trouw-at-concertgebouw/793/)

09

08

/


Het ontwerp van het gebouw onderscheidt zich door de consequent doorgevoerde neo Hollandse renaissancestijl. De bouwstijl geeft nadrukkelijk uiting aan de Arnhemse burgertrots doordat er in detaillering elementen ontleend zijn aan de Oost Nederlandse renaissance in het algemeen en aan de Arnhemse renaissance in het bijzonder door toepassing van decoraties die gebaseerd op die van het Duivelshuis. Op deze wijze werd het gebouw in zekere zin verankerd in de Gelderse en in de Arnhemse bouwtradities.

historische binnenstad van Arnhem, op de plek waar tot 1834 de hoofdwallen lagen. Deze grondlichamen behoorden tot de vestingwerken van de stad. Vanaf 1829 krijgt de stad alle grond van de wallen en de vestingwerken in bezit en is het toegestaan

Door het groene karakter van deze zone en de ontstane ruimte was er veel belangstelling om de binnensingels te bebouwen en te bewonen. In de jaren ’40 van de 19de eeuw was dit proces in volle gang. Een belangrijke rol werd hierin vervuld door Hendrik Jan Heuvelink die een plan maakte voor de uitleg van de stad Arnhem. Al snel bleek dat de groene zone aan de rand van het oude centrum een ideale locatie voor Musis Sacrum vormde.

Gemeente Arnhem

10 11


Musis Sacrum ligt aan de rand van de

/

2

LIGGING

Het gebouw is gelegen op een kruispunt van verschillende verkeersassen en vormt een belangrijk object op de overgang van de oude binnenstad naar de wijken behorende tot de 19de eeuwse stadsuitbreiding.

[afb. 1] De ligging van Musis Sacrum in het singelgebied aan de oostelijke rand van het historisch centrum.

[afb. 2] Plan voor de uitleg van de stad Arnhem uit 1853 van H.J. Heuvelink (mijngelderland.nl). Musis Sacrum is met rood omcirkeld.

11

10

om de vestingwerken te slechten.

[afb. 2, 3] De voorgevel van het gebouw is gericht in noordelijke richting en sluit aan op het Velperplein (foto links). De eigenlijke hoofdingang van het gebouw bevindt zich echter in de westgevel, aan de zijde van de oude binnenstad (foto rechts).

Gemeente Arnhem [afb. 4, 5] Uitzicht vanuit Musis op het Velperplein met links de oude binnenstad (foto links). Op de foto rechts is de overgang naar de 19de eeuwse stadsuitbreiding zichtbaar.

13

12

[afb. 1] De positie van Musis Sacrum ten opzichte van de oorspronkelijke vestingwerken (Langenhoff 1983, p. 32-33).

12 13


De hoofdingang van het gebouw is gericht naar de stad in westelijke richting. De representatieve voorgevel is echter gericht in noordelijke richting en sluit aan op het Velperplein. Deze zijde van het gebouw wordt benadrukt door een risalerend bouwdeel en twee hoektorens bekroond met een forse koepel. De zuidgevel is voorzien van de niet beschermde aanbouw uit 1983 naar een ontwerp van de Arnhemse architect Tempelman. [afb. 2t/m5]

/

Het gebouw is gelegen op de overgang tussen een voormalige ravelijn en de gracht. Het oudste deel van Musis stond op de voormalig ravelijn. In 1983 is dit bouwdeel vervangen door het huidige gebouw. Het bouwdeel uit 1865, in 1890 vervangen door het huidige gebouw, staat boven de gracht. Bij de bouw in 1889 bleek dat de ondergrond zo slecht was dat houten paalfunderingen noodzakelijk waren. [afb. 1]

Om een beeld te geven van de ontwikkeling van het gebouw en de directe omgeving in

Gemeente Arnhem

14 15


/

Musis Sacrum in vogelvlucht

de 20ste eeuw zijn op deze pagina’s enkele

[afb. 1] Musis Sacrum 1914 (pbdoetmee.nl). Op de luchtfoto zijn goed de lunetten van de concertzaal zichtbaar. Tevens is mooi te zien hoe de entree van de zuidwestelijke hoektoren was vormgegeven.

[afb. 2] Luchtfoto van Musis Sacrum en omgeving omstreeks 1920-1930 (geldersarchief.nl).

[afb. 3] Luchtfoto van Musis Sacrum in 1926 (pbdoetmee.nl).

15

14

luchtfoto’s opgenomen.

Gemeente Arnhem

16 17

[afb. 2] Van de oorspronkelijke grandeur van de plek is in 1962 weinig meer over. Het gebouw wordt aan alle zijden omgeven door asfalt met parkeerplaatsen. (geldersarchief.nl).

[afb. 3] Luchtfoto van Musis van Musis Sacrum uit 1979 (geldersarchief.nl).

17

16


/ [afb. 1] Luchtfoto van Musis Sacrum uit 1946 (pbdoetmee.nl). Duidelijk zichtbaar is dat het dak van de noordoostelijke hoektoren is verdwenen, evenals het grootste deel van de ingangspartij van de grote zaal.

de bouwgeschiedenis van Musis Sacrum worden geschetst. Waar mogelijk zal dit gebeuren aan de hand van fotomateriaal en tekeningen. Elke fase zal aan de hand van de plattegrond van de huidige toestand worden gevisualiseerd. Alle verdwenen bouwdelen worden op deze tekening met een rode kleur

geschiedenis

Gemeente Arnhem

18 19


In dit hoofdstuk zal op een beknopte wijze

bouw

/

3

Beknopte

Fase 1: 1847 H.W. Fromberg was in 1847 verantwoordelijk voor de bouw van de eerste concertzaal. Aanvankelijk werd het complex aangeduid met de naam ‘Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen’. Het gebouw was opgebouwd uit eenvoudige houten constructie met gepleisterde stenen buitengevels en bestond uit de grote zaal, de kleine zaal en een koffiekamer.

Aanleiding van de bouw was de organisatie van de zogenaamde ‘Liedertafels’. Dit waren zangwedstrijden tussen Duitse en Nederlandse Rijnsteden. De bouw werd geïnitieerd door particuliere investeerders. Van de eerste fase van Musis Sacrum resteren alleen nog enkele fragmenten van de fundering. In het kader van de nieuwbouw tegen de zuidgevel in 1983 zijn de muren van het bouwdeel uit 1847 gesloopt. [afb. 3, 4]

[afb. 3]

aangegeven. Alle nog bestaande bouwdelen en interieurafwerkingen zijn met een

[afb. 3, 4] Restanten van de fundering van het bouwdeel uit 1847.

[afb. 4]

19

18

blauwe kleur aangegeven.

Gemeente Arnhem

20 21 [afb. 1] Prentbriefkaart van Musis Sacrum uit de eerste bouwfase (arneym.nl). We zien het gebouw vanaf de Velperbinnensingel en de Lauwersgracht.

21

20


/

Fase 2: 1852 In 1852 is Musis Sacrum aangekocht door de gemeente Arnhem. Door de slechte exploitatieresultaten heeft de gemeente Arnhem in de jaren daarvoor de initiatiefnemers al enkele keren financieel moeten bijstaan. Na de aankoop besluit de gemeente al snel om het gebouw uit te breiden in verband met de Tentoonstelling van Nationale Nijverheid. Het ontwerp voor het nieuwe stenen gebouw is van de gemeentearchitect H.J. Heuvelink. De uitbreiding sluit qua architectuur aan bij de reeds bestaande zaal en heeft invloeden van het neoclassicisme. Door de uitbreiding bestaat het gebouw uit drie aaneengesloten zalen. Vanaf dat moment heeft Arnhem tot 1864 het grootste zalen- en evenementengebouw van Nederland. In dat jaar wordt in Amsterdam het Paleis voor Volksvlijt opgeleverd.

/


Fase 3: 1866 In 1865 wordt besloten om de nieuwe zaal aan te passen naar een ontwerp van de gemeentearchitect F.W. van Gendt. Dit bouwdeel wordt uitgebreid en aangepast zodat er sprake is van een geschikte concertzaal. Gebleken is dat de grote zaal van Fromberg een slechte akoestiek heeft en er is maar beperkte daglichttoetreding. Daarnaast bestaat er door de bouw van de schouwburg geen behoefte meer aan een comediezaal. De concertzaal heeft een ellipsvormige plattegrond. De nieuwe concertzaal is op 16 maart 1866 feestelijk geopend.

Gemeente Arnhem

22 23

[afb. 1]

[afb. 2]

[afb. 1, 2] Twee foto’s van Musis Sacrum voor de interne aanpassing van de nieuwe zaal in 1866.

[afb. 5] Musis Sacrum rond 1866, na de interne aanpassing van de nieuwe zaal (geldersarchief.nl).

23

22

[afb. 5]

Gemeente Arnhem

24 25

[afb. 3, 4] Bouwtekening van de voorgevel uit 1889 en foto van de concertzaal, circa 1900.

25

24


/

Fase 4: 1889-1890 De belangrijkste wijzigingen van Musis Sacrum vinden plaats in de periode 1889-1890. De in 1866 ontstane concertzaal blijkt niet te voldoen aan de wensen en vereisten. De zaal is erg klein en er zijn onvoldoende ventilatiemogelijkheden. Om die reden wordt besloten tot de bouw van een nieuwe concertzaal op de plek van de bestaande zaal. Door het gebouw een kwartslag te draaien ontstaat een betere aansluiting bij het Velperplein. Aan de zijde van het Velperplein komt een cafézaal met daarboven de balkonzaal. M.W. Smijtink en J.A. Lindo van Gemeentewerken Arnhem zijn verantwoordelijk voor het ontwerp. De grote zaal uit 1847 wordt voorzien van een nieuwe buitenmuur en enigszins uitgebreid waardoor één geheel ontstaat met de nieuwbouw.

Gemeente Arnhem

26 27


/

Fase 5: 1907-1918 In 1907 is tegen de cafézaal een serre aangebouwd en legt men aan de zijde van het Velperplein een terras aan. Het café wordt in deze periode gepacht door F. Simon. Simon was ook de pachter van het Hotel Oranje Nassau gelegen aan het Stationsplein. In de jaren daarna zijn verschillende pachters verbonden aan het café-restaurant. Het gaat daarbij achtereenvolgens om de heren Waidmann en Kluën. In een later stadium is de serre aan weerszijden voorzien van twee aanbouwtjes. Waarschijnlijk heeft deze uitbreiding rond 1914-’16 plaats gevonden. [afb. 3, 4]

[afb. 3]

[afb. 2]

In een landelijk sportblad van de Nederlandse amateur schermbond en de Nederlandse krachtsportbond uit 1918 staat een advertentie van Waidmann voor Musis Sacrum en het restaurantcafé. In de advertentie wordt Arnhem omschreven als ‘het Wiesbaden van Nederland’ en Musis Sacrum genoemd als ‘het Kurhaus van Arnhem en omstreken’. In het kader van dit onderzoek is het interessant om te constateren dat Musis Sacrum in deze periode blijkbaar landelijk aanzien genoot. Het is daarbij opmerkelijk dat er een vergelijking wordt gemaakt met het fenomeen Kurhaus en de plaats Wiesbaden in Duitsland. [afb. 2]

[afb. 2] Advertentie uit het blad De Revue der sporten van 21 augustus 1918 (http://82.94.184.103/NGFArchief/Tijdschriften/Revue%20der%20Sporten/1918/dts_1672050.pdf).

[afb. 3] Ansichtkaart waarop de in 1907 aangebrachte serre is te zien.

[afb. 4] Historische foto met de reeds uitgebreide serre.

27

26

[afb. 4]

1. 2. 3. 4.

Gemeente Arnhem

GA, archiefblok 2197, Secretarie gemeente Arnhem 1940-1949, inv.nr. 6120. De Telegraaf d.d. 7 januari 1928. De Gelderlander d.d. 28 september 1928. Het Vaderland: staat- en letterkundig nieuwsblad d.d. 4 augustus 1928.

[afb. 3] Interieur van het cafe van Musis Sacrum, ca. 1928.

[afb. 4] De Telegraaf 7-1-1928

[afb. 5] De Gelderlander 28-9-1928

29

[afb. 2] Verdieping

28 29


28

[afb. 1] Begane grond

/

Fase 7: 1928 In 1928 heeft een grootschalige restauratie en herinrichting van het café-gedeelte van Musis Sacrum plaats gevonden.1 De gemeente heeft in januari van dat jaar besloten om Musis Sacrum voor zes jaar te verpachten aan de ‘Maatschappij tot Exploitatie van Hotels en café’s-Restaurant te ’s-Gravenhage.2 Onderdeel van de afspraken was de optie om de pachtovereenkomst met 6 jaar te verlengen. Naar alle waarschijnlijkheid is de Haagse maatschappij dus 12 jaar verbonden geweest aan het café-restaurant van Musis Sacrum. In 1940 is de pacht overgegaan naar Heineken. Op hiernaast staande foto is het eindresultaat van de herinrichting en restauratie van het café zichtbaar. De gietijzeren kolommen zijn volledig ingepakt, er is sprake van een verlaagd plafond en de wanden zijn voorzien van een bekleding. Uit het in 1982 uitgevoerde kleurenonderzoek van Kurvers blijkt dat de omtimmeringen en het verlaagde plafond, inclusief de sjabloondecoraties, nog aanwezig waren (zie bijlage 2). Oorspronkelijk was het de bedoeling om in 1928 ook de zalen te verbouwen. Deze werkzaamheden zijn echter nooit uitgevoerd. Wel is in dit jaar de bestaande trap vervangen door een nieuwe trap en is een doorbraak in een tussenmuur gemaakt om ruimte te creëren voor deze trap. Bij deze werkzaamheden zijn ook het trappenhuis en het promenoir op de verdieping gerestaureerd.3 In het vertrek op de begane grond is een brede balie geplaatst ten behoeve van de inname van kledingstukken. Ten behoeve van deze restauratie is het gebouw enige maanden dicht geweest.4 De voor het ontwerp verantwoordelijke architect was J.J. Gort uit Den Haag. Helaas bevinden zich in het gemeentearchief geen ontwerptekeningen van de trap. Bij deze werkzaamheden zijn tevens de wanden van het trappenhuis op de begane grond en het promenoir voorzien van decoraties.

[afb. 3] De glas-in-loodramen in het voormalige hoofdtrappenhuis herinneren nog aan de verbouwing uit het begin van de jaren ’40 van de 20ste eeuw.

Gemeente Arnhem

31

[afb. 2] Verdieping

30 31


30

[afb. 1] Begane grond

/

Fase 6: 1939-1940 In de periode 1939-1940 zijn meerdere wijzigingen aangebracht. Deze wijzigingen hebben hoofdzakelijk betrekking op het interieur. De concertzaal wordt gerestaureerd en het bestaande hoofdtrappenhuis wordt vervangen. Aan de zijde van het Velperplein wordt de serre uit 1907 gesloopt en vervangen door De Rotonde. De architect Van der Biesen is verantwoordelijk voor het ontwerp van de halfronde uitbouw. Door de grote ruiten ontstond een panoramisch uitzicht over het Velperplein. Daarnaast werd de uitbouw voorzien van een luifel op stalen zuilen. De realisatie en inrichting van de Rotonde wordt uitgevoerd door de architect A. Hamach. Door de bouw van de Rotonde was men genoodzaakt het grote, centraal tegen de voorgevel geplaatste, balkon te verwijderen. Tegelijkertijd werden de kleine balkons aan weerszijden van het grote balkon verwijderd. In deze periode zijn meerdere houten deuren vervangen door stalen deuren, tevens zijn meerdere glas-in-loodramen aangebracht. Ook is de trappartij in het hoofdtrappenhuis vervangen. Niet duidelijk is wanneer deze trap is verwijderd. Op de nooit uitgevoerde ontwerptekeningen van Hertzberger uit 1975 staat de trap nog ingetekend. Het ligt dus voor de hand om te veronderstellen dat de trap bij de grootschalige restauratie in 1982’83 is verwijderd.

Gemeente Arnhem

32 33

Fase 8: 1995 In 1995 is het podium in de concertzaal vervangen door een nieuw podium. Om het orkest meer ruimte te geven is daarnaast aan de oostzijde een uitbouw gerealiseerd. Bij deze verbouwing is de hoofdvorm van de concertzaal aangepast en zijn de afgeronde hoeken aan de zijde van het podium verdwenen.

33

32


/

Fase 7: 1983 In 1983 besluit men tot sloop van het bouwdeel uit 1847. De vervangende nieuwbouw is ontworpen door de architect ir. P. Amsterdam uit Arnhem. Het interieur van de rotonde is ingericht en vormgegeven door ir. Th. Tempelman uit Arnhem. Daarnaast is er sprake van een algehele restauratie van het bestaande gebouw. Voorafgaand aan deze restauratie is door H.H.J. Kurvers van de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg een kleurenonderzoek uitgevoerd (zie bijlage 2). Grote delen van het huidige pleisterwerk zijn bij deze restauratie aangebracht. Bij de werkzaamheden is ook de oorspronkelijke orkestschelp vervangen door een nieuwe beëindiging. Wel is bij deze verbouwing de oorspronkelijke hoofdvorm van de concertzaal, inclusief de afgeronde hoeken gehandhaafd. In dit jaar zijn ook de gevelopeningen in de zuidelijke gevel van de concertzaal en de lunetten in de concertzaal dichtgezet. De stijlen in de kozijnen tussen het promenoir en het balkon van de concertzaal zijn weggehaald, waardoor de doorgang groter werd. Wel zijn hierbij de oorspronkelijke kozijnen gehandhaafd. Naar alle waarschijnlijkheid is bij deze werkzaamheden ook de trap in het hoofdtrappenhuis verwijderd. De trap uit 1928 aan de andere zijde van de vestibule wordt hiermee de hoofdtrap.

en waardering van het interieur. Om die reden wordt in dit hoofdstuk nader ingezoomd op de in het interieur aanwezige elementen. Per vertrek zullen de aanwezige interieurelementen worden gekoppeld aan de in hoofdstuk 3 genoemde bouwfasen.

inventarisatie

Het huidige interieur van Musis Sacrum is door talrijke wijzigingen aanzienlijk aangetast. Door meerdere verbouwingen in de loop van de decennia is veel van de oorspronkelijke grandeur verdwenen. Desalniettemin is de oorspronkelijke plattegrond in hoofdlijnen nog goed herkenbaar. Daarnaast bevinden zich in het gebouw nog meerdere oorspronkelijke elementen.

4.1

Begane grond

Hoofdentree en vestibule (vertrek 0.3)

Tevens zal per vertrek een overzicht worden gegeven van de resultaten van de kleurhistorische inventarisatie. Op basis van de uitkomsten hiervan is in hoofdstuk 5 een waardering van de vertrekken

34

opgenomen.

Bouwhistorische opname In hoofdopzet is de entree met vestibule ongewijzigd sinds de bouw in 1890. Op detailniveau zijn echter meerdere wijzigingen aangebracht. De deuren en kozijnen in de hoofdentree zijn gewijzigd. Op historisch beeldmateriaal is zichtbaar dat hier houten deuren met glas zaten. Momenteel zijn de gevelopeningen voorzien van stalen ramen en deuren in een houten kozijn. Uitzondering hierop vormt de middelste opening. In deze zone bevindt zich de kassa, waardoor hier geen doorgang meer is. De deuropening is voorzien van een houten kozijn met lage borstwering en twee glazen openingen van elkaar gescheiden door een middenstijl. Deze situatie is ontstaan

in 1986 bij een verbouwing van de hoofdingang en vestibule. De drie bovenlichten zijn ieder voorzien van een stalen raam met glasin-lood. De halfronde luifels zijn niet oorspronkelijk en dateren uit 1983. De stalen ramen, deuren en bovenlichten zijn bij de verbouwing in 1940 aangebracht, evenals de houten kozijnen. Uit het bestek wordt eveneens duidelijk dat bij deze verbouwing de terrazzovloer in het tochtportaal is verwijderd. Uit het bestek uit 1940 blijkt dat de terrazzovloer in de vestibule bij deze werkzaamheden is gerestaureerd. Nader onderzoek heeft uitgewezen dat deze vloer inmiddels niet meer zichtbaar aanwezig is. Onder het gelijmde tapijt bevindt zich een grijze natuurstenen vloer, mogelijk uit de jaren ’50 of ’60 van de twintigste eeuw. Uit het bestek is ook gebleken dat de lage gemetselde muurtjes ten behoeve van de garderobe in de vestibule in 1940 verwijderd zijn. De houten kozijnen van de vestibule naar de concertzaal zijn oorspronkelijk, de deuren zijn van recente datum. Op oude foto’s is zichtbaar dat de deuropeningen aan de bovenzijde waren voorzien van een bovenlicht met glas, waardoor daglicht in de concertzaal kon komen. In het bestek uit 1940 staat aangegeven dat deze bovenlichten voorzien moeten worden van een hardboardbeplating. Uit destructief onderzoek is gebleken dat de kozijnen nog achter de beplating aanwezig zijn. Op foto’s uit 1968 is zichtbaar dat de overige kozijnen en bovenlichten in deze ruimte nog niet aanwezig waren. Vermoedelijk dateren alle kozijnen en deuren uit de periode 1982-1983.

Gemeente Arnhem

interieur

35

is om meer inzicht te krijgen in de datering

kleurhistorische

34 35


Een van de hoofddoelen van dit onderzoek

opname &

/

4

Bouwhistorische

1939-1940

[afb. 1] Huidige situatie van de wand in de vestibule.

[afb. 2] Doorsnede tekening 1890 (beeldbank Gelders Archief). Met rood is de wand in de vestibule aangegeven. Hieruit blijkt dat de invulling van de rechter deuropening niet oorspronkelijk is.

[afb. 3] Het stucplafond met lijsten en de pilasters met kapitelen zijn oorspronkelijk. De kleurstelling is van latere datum.

[afb. 4] Kozijnen zijn oorspronkelijk, de deuren van recente datum. Boven de deuropening bevindt zich nog het oorspronkelijke drieruits bovenlicht. Tegenwoordig is dit bovenlicht voorzien van een hardboardplaat.

[afb. 5] De stalen deuren en kozijnen en de stalen bovenlichten met glas-in-lood dateren uit 1940. De stalen deurkozijnen zijn geplaatst in eiken houten kozijnen. Bij deze restauratie is dit bouwdeel grondig gerestaureerd. De luifels zijn bij de restauratie uit 1983 aangebracht. De pui in de centrale deuropening dateert uit 1986.

Gemeente Arnhem [afb. 6] De stalen bovenlichten voorzien van glas-in-lood dateren uit 1940. De deuren zijn van meer recente datum, waarschijnlijk uit 1983.

37

36

/


36 37

1888-1890

38

1982-1983 De wijzigingen uit 1983 in de vestibule hebben betrekking op de deuren naar de concertzaal, de deuren van het tochtportaal naar de vestibule en de kozijnen en deuren in de openingen naar het trappenhuis en de garderobe.

[afb. 1] De rechter opening dateert uit 1940. De kozijnen en deuren dateren waarschijnlijk uit 1983.

[afb. 2] Donkergrijze natuurstenen vloer onder het tapijt in de vestibule.

Gemeente Arnhem

Kleurhistorische inventarisatie Bij enkele beschadigingen in de verflaag is al te zien dat er meerdere kleurige afwerkingen zijn geweest. Om dit beter te begrijpen is hier een kleurtrap en enkele vensters gemaakt. Op de pilasters zien we op de stuclaag als eerste een zandsteenkleurige grondlaag(?) met hierop een afwerking in dezelfde kleur. Hier is geen bladgoud aangetroffen. Daarop een koelgrijze afwerking, ook zonder bladgoud. Vervolgens een beige tamponeerlaag met bladgoudaccent. Als laatste een drietal witte muurverven. Hiervan is ook een monster genomen. Bij een vergroting van 300x is te zien dat er zich nog een afwerking tussen de grijze en beige afwerking bevindt. De gemaakte vensters op andere onderdelen, zoals rozetten en kapiteel, laat zien dat er bij de eerste afwerking vooralsnog geen bladgoudaccenten zijn toegepast De koelgrijze afwerking en de beige afwerking hebben wel overal bladgoudaccenten. Het plafond ging steeds mee in dezelfde kleur per periode.De profielen van het lijstwerk hebben waarschijnlijk goudaccenten en/of verschillende kleurnuances. De doorsnede van het verfpakket van het plafond laat dit zien. Als een na laatste laag is de rode afwerking te zien uit de 60er jaren.

39

38 39


/

Jaren ’50-’60 van de 20ste eeuw De vloer van de vestibule is voorzien van een gelijmd tapijt. Hieronder bevindt zich een donkergrijze natuurstenen vloer. Deze vloer lijkt op het eerste gezicht niet te koppelen aan een van de in hoofdstuk genoemde bouwfasen. Vermoedelijk is deze vloer in de jaren ’50 of ’60 van de 20ste eeuw aangebracht. In het bestek behorende bij de restauratiewerkzaamheden in 1940 staat omschreven dat de bestaande terrazzovloer gerestaureerd moet worden. Mogelijk bevindt deze vloer zich nog onder de donkergrijze natuurstenen vloer. Nader onderzoek kan hierover meer duidelijkheid geven.

/

[afb. 3]

40

[afb. 4]

[afb. 6]

[afb. 7]

[afb. 5]

[afb. 1] Kleurtrap pilaster.

[afb. 4, 5] Afwerking tweede periode kapitaal.

[afb. 2] Doorsnede verfpakket pillaster.

[afb. 6, 7] Doorsnede verfpakket plafond.

[afb. 3] Eerste periode tpv rozet pilaster.

Concertzaal (vertrek 0.5)

Bouwhistorische opname De concertzaal vormt het hart van het huidige gebouw en straalt gedeeltelijk nog een zekere grandeur uit. Toch zijn ook in deze ruimte de nodige wijzigingen aangebracht die het karakter van de zaal aanzienlijk hebben verstoord. Op onderstaande historische foto is zichtbaar dat in het verleden het binnen vallende daglicht van wezenlijk belang was voor de sfeer. Het daglicht kwam binnen via de halfronde openingen onder het plafond, maar ook via de vensteropeningen in de zuidwand en de deuropeningen tussen het promenoir en het balkon. Tegenwoordig zijn alle openingen dichtgezet waardoor geen daglicht meer naar binnen komt. In het bestek uit 1940 staat aangegeven dat de lunetten in de concertzaal dichtgemetseld moeten worden en aan de zijde van de zaal voorzien moeten worden van een pleisterlaag. Ook wordt aangegeven dat de bestaande houten kozijnen, hardstenen dorpels en glas-in-loodramen verwijderd moeten worden. Op een foto uit 1983, gemaakt vlak voor de verbouwingswerkzaamheden, zijn de lunetten en de kozijnen echter nog aanwezig. Ook valt vanuit het promenoir nog daglicht binnen via de toegangsdeuren naar de balkonzaal. Deze elementen zijn bij de grootschalige verbouwing in datzelfde jaar alsnog verwijderd en/of dichtgezet. Tijdens het veldwerk is gebleken dat de halfronde openingen tegenwoordig zijn voorzien van een bakstenen invulling met een pleisterlaag aan de zijde van de zaal.

41


[afb. 2]

Gemeente Arnhem

40 41

[afb. 1]

Gemeente Arnhem

42 43


/

[afb. 1] Blik op de achterwand van de concertzaal op een foto uit 1908. Duidelijk wordt dat boven de deuropeningen bovenlichten zaten die voor daglicht zorgden vanuit de vestibule.

[afb. 2] Foto uit 1983 waarop zichtbaar is dat de invullingen in de lunetten en de kozijnen in de wand ter hoogte van het balkon nog aanwezig zijn.

[afb. 3] Gedeelte van een dichtgezet lunet.

[afb. 4] Doorsnedetekening van Musis Sacrum uit 1890 (beeldbank Gelders Archief). Goed zichtbaar is dat de wandopbouw en gevelindeling van de concertzaal in hoofdlijnen nog ongewijzigd is. Met rood is aangeven welk deel van de zaal tegenwoordig nog bestaat. Het deel van de zaal rechts van de omkadering is bij de verbouwing in 1995 gesloopt en vervangen door het huidige podium.

[afb. 5] Balkon in de concertzaal.

[afb. 6] Wandgeleding en dichtgezet lunet op de overgang naar het recente podiumgedeelte.

43

42

1888-1890 Een groot deel van de huidige concertzaal dateert nog uit de bouwperiode. Het gaat daarbij om het balkon, het plafond en de gepleisterde decoraties op de wanden. De opbouw en indeling van de wanden komt overeen met de doorsnedetekening uit 1890.

1939-1940 Op de foto hier links, is zichtbaar dat de bovenlichten van de deurkozijnen op de begane grond zijn voorzien van een beplating. Deze beplating is aangebracht tijdens de verbouwingswerkzaamheden in 1940. De oorspronkelijke kozijnen inclusief de bovenlichten zijn nog aanwezig.

[afb. 1] Het plafond met de vakverdeling en het lijstwerk dateert uit de eerste bouwfase van de concertzaal.

[afb. 2] Zicht op de westzijde van de concertzaal. De kozijnen op de begane grond en de verdieping zijn gewijzigd maar dateren uit 1890.

[afb. 3] Ca. 1900: op de foto is goed te zien dat de zwikken rondom de orkestnis oorspronkelijk waren voorzien van decoraties (beeldbank Gelders Archief, nr.: 1501-04-B_3912_8).

Gemeente Arnhem [afb. 4] 1932: de boog van de orkestnis is voorzien van rozetten. Deze decoraties zijn bij de verbouwing van 1940 verwijderd (beeldbank Gelders Archief nr.: 1583-11165). Ook is hier de voorzijde van het oude podium nog zichtbaar.

[afb. 5] Ca. 1939: deze foto laat zien dat de oorspronkelijke deuren en omlijstingen in de orkestnis pas bij de verbouwing in 1940 zijn verwijderd (beeldbank Gelders Archief, nr.: 1583-8936). Rechts boven is een deel van het balkon van het orgel zichtbaar. Dit balkon naar een ontwerp van de heer Heuvelink van gemeentewerken is op 15 december 1928 ingewijd.

45

44

/


44 45

1995 Het huidige concertpodium dateert uit 1995. In dat jaar is tegen de oostzijde van Musis Sacrum een uitbouw geplaatst. Tevens is het podium aangepast en vergroot. Bij deze verbouwing zijn de kenmerkende afgeronde hoeken verdwenen. Op de volgende pagina’s wordt aan de hand van een aantal foto’s een beeld gegeven van de ontwikkeling van het podium tot en met de laatste grote wijziging in 1995.

Gemeente Arnhem

46 47 [afb. 2] Ca. 1960: de orkestnis is voorzien van een lambrisering bestaande uit houten panelen. Boven iedere deuropening bevindt zich een wandlamp (beeldbank Gelders Archief, nr. 1583-8938).

[afb. 3] Ca. 1960: deze foto laat goed zien op welke wijze de orkestnis in de oostwand van de concertzaal is opgenomen (beeldbank Gelders Archief, nr.: 1583-8937).

[afb. 4] 1960-1970: De aankleding van de orkestnis is opnieuw gemoderniseerd. De houten lambrisering is vervangen door of voorzien van een strakke afwerking, mogelijk een stuc- of verflaag. Ook zijn nieuwe wandlampen geplaatst (beeldbank Gelders Archief, nr. 1538-112).

47

46


/

[afb. 1] 1942: de orkestnis na de verbouwing in 1940 (beeldbank Gelders Archief, nr. 1583-9074). Bij deze verbouwing is de orkestnis voorzien van een vurenhouten lambrisering. Tevens is een nieuw, uitschuifbaar podium aangebracht.

Kleurhistorische inventarisatie De concertzaal is niet bij de inventarisatie betrokken. Hier is alleen aan de hand van historische foto’s getracht inzicht te krijgen in de afwerkingen. Op de foto’s tot 1932 is een waarschijnlijk donker beige afwerking te zien met accenten in bladgoud. Het plafond lijkt zwaar gedecoreerd. Rond 1950 lijkt de afwerking lichter te zijn en ook met bladgoudaccenten. De decoraties op het plafond zijn verdwenen. Rond 1965 zijn de velden van het plafond donker geschilderd. Ook in de vestibule is zo’n afwerking(rood) rond die tijd aangebracht. De vier pilaren achter in de zaal zijn hier zwart geschilderd.

Gemeente Arnhem

48 49

[afb. 1] 1983: de opening van de verbouwde concertzaal (beeldbank Gelders Archief 1501-04-M_36_10_42). De boogvormige omlijsting van de orkestnis is verdwenen, waardoor een rechthoekig podium is ontstaan. De hoofdvorm van de zaal met de afgeronde hoeken is echter gehandhaafd.

[afb. 2] 2014: situatie ontstaan na de laatste grote verbouwing in 1995. De afgeronde hoeken zijn verdwenen en het podium heeft een soort van industrieel karakter gekregen.

[afb. 3] Concertzaal 1900


49

48

/


In bijlage twee is het verslag van de heer Kurvers te lezen over zijn eerste onderzoek. Ook zijn interpretatie is dat deze zaal oorspronkelijk veelkleurig is afgewerkt, in soms bijzondere technieken en kleurstellingen.

[afb. 4]





Gemeente Arnhem

Garderobe/voormalig hoofdtrappenhuis (0.4)

Bouwhistorische opname Het voormalige trappenhuis rechts van de vestibule (0.4) fungeert nu als garderobe en heeft weinig oorspronkelijke elementen meer. Doordat deze ruimte dienst heeft gedaan als trappenhuis is duidelijk dat het huidige plafond niet oorspronkelijk is. In de ruimte bevinden zich geen bijzondere interieurelementen. Niet duidelijk is wanneer het trappenhuis gerealiseerd is. In het bij de tekening behorende bestek uit 1940 wordt gesproken over de sloop van een bestaande trap en de realisatie van een nieuwe betonnen trap. De eerste trede van de trap is in de rondboogvormige opening in de muur geplaatst. Deze situatie is zichtbaar op onderstaande foto uit 1968. Op een andere foto van de foyer is de trap en de ruimte onder de trap eveneens zichtbaar. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat het trappenhuis bij de grootschalige verbouwwerkzaamheden in 1983 is verwijderd.

[afb. 6] Foto uit 1968, in de torenfoyer is een trap te zien (geldersarchief.nl).

[afb. 7] Op de foto is de huidige situatie zichtbaar.

[afb. 6]

[afb. 7]

51

[afb. 1]

[afb. 3]

50

50 51

/


[afb. 2]

Gemeente Arnhem

52 53


/

1888-1890 In het voormalige hoofdtrappenhuis herinnert de grote nis in de buitenmuur nog aan het feit dat hier een uitgang heeft gezeten. Op de bouwtekening uit 1890 staat deze ruimte ook aangegeven als garderobe.

[afb. 1] Foto uit de jaren ’60 van de 20ste eeuw met rechts nog net zichtbaar de oude trap in het hoofdtrappenhuis. De rondboognissen in de achterwand zijn nog altijd aanwezig (beeldbank Gelders Archief, nr. 1538-113).

[afb. 2] Verbouwtekening uit 1940 (geldersarchief.nl). Op deze tekening is aangegeven dat het hoofd trappenhuis zich rechts van de vestibule bevond.

[afb. 3] Verbouwtekening uit 1940 (beeldbank Gelders Archief, nr. 1506 kaartenverzameling gemeente Arnhem 1242).

[afb. 4] De groten rondboognis in de wand van het voormalige hoofdtrappenhuis herinnert aan het feit dat hier een doorgang naar buiten was.

[afb. 5] Openingen in de wand tussen garderobe en de aanbouw uit 1983.

53

52

1982-1983 In het voormalige hoofdtrappenhuis is in de wand richting een aanbouw uit 1983 een grote opening in de wand gemaakt. Ter hoogte van de tussenverdieping zijn drie smalle, boogvormige gevelopeningen gemaakt. Vergelijkbare openingen zijn aangebracht in de torenfoyer.

54 55

Gemeente Arnhem

/


1888-1890 Achter de in 1928 geplaatste wand in het trappenhuis zijn nog restanten zichtbaar van het oorspronkelijke plafond en een deel van de deuromlijsting van de dichtgezette deuropening van het trappenhuis naar het promenoir. Het kozijn in de erker en het voormalige deurkozijn dateren eveneens uit 1890. Beide kozijnen zijn in 1928 voorzien van glas-in-loodramen. 1928 Uit archiefonderzoek is gebleken dat het trappenhuis in 1928 is gerealiseerd. Directe aanleiding vormde de aanstelling van een nieuwe pachter voor het café-restaurantgedeelte. Voor meer informatie hierover wordt verwezen naar hoofdstuk 4. [afb. 4, 5] Naast het trappenhuis is ook de doorbraak tussen het oorspronkelijke trappenhuis en de voormalige antichambre in deze periode gerealiseerd, evenals de decoraties op de wanden in het trappenhuis en het promenoir. De afgeronde hoeken met vensteropeningen voorzien van glas-in-lood dateren ook uit dit jaar. [afb. 6t/m8]

Trappenhuis (0.2 en 1.2)

De vloer in het trappenhuis op de verdieping is onder het huidige tapijt voorzien van terrazzo. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat deze vloer eveneens dateert uit 1928. Het glas-in-loodraam in de voormalige deuropening dateert eveneens uit dit jaar. [afb. 9t/m11]

[afb. 2] Gedeeltelijk gehandhaafde deuromlijsting van de deur tussen trappenhuis en promenoir.

[afb. 3] Een deel van het oorspronkelijke plafond.

[afb. 4] De trap in het trappenhuis ca. 1960-1970 (beeldbank Gelders Archief nr.1501-04-D_199_57). De trappalen zijn voorzien van een lamp en het glas-in-lood is nog niet aanwezig.

[afb. 5] De trap in 2014.

55

54

In het huidige trappenhuis zijn nog enkele elementen uit de bouwtijd behouden gebleven. Achter de afgeronde hoeken is nog een deel van het oorspronkelijke plafond in deze ruimte zichtbaar. Ook is de omlijsting van de in 1928 dichtgezette deuropening tussen het trappenhuis en het promenoir nog deels bewaard gebleven. Zoals in hoofdstuk 4 reeds aangeven wordt het karakter van de ruimte voor het grootste deel bepaald door de in 1928 aangebrachte trap.

Gemeente Arnhem

56 57 [afb. 7, 8] Glas-in-loodraam in het trappenhuis uit 1928.

[afb. 9] Detail van de terrazzovloer op de verdieping in het trappenhuis (slecht herkenbaar op de foto).

[afb. 10] Het glas-in-loodraam in de voormalige deuropening dateert uit 1928. Het kozijn is aangepast, maar dateert nog uit 1890.

[afb. 11] Glas-in-loodraam in de erker van het trappenhuis uit 1928. Het kozijn dateert uit 1890.

57

56


/

[afb. 6] Wanddecoraties op de begane grond in het trappenhuis.

[afb. 4]

[afb. 5]

[afb. 6]

[afb. 7]

Op zowel de begane grond en op de verdieping hoort bij deze uitmonstering een terrazzovloer met een zwarte band langs de muren en een grijs vlak in het midden.

[afb. 4] Detail afwerking plafond 1e periode.

[afb. 5] Reliefdecoratie oostwand.

[afb. 6, 7] Reliefdecoratie westwand.

[afb. 8] Reliefdecoratie westwand detail.

[afb. 8]

Gemeente Arnhem

[afb. 3]

59

[afb. 3] Plattegrond begane grond 1941.

58 59


58

[afb. 2] Bintlaag 1e verdieping 1889.

/

Kleurhistorische inventarisatie De huidige vorm van de trappenhuis is niet uit de bouwperiode. De eerste periode had twee steektrappen met op de verdieping toegangen tot een balkon aan de voorzijde en twee toegangen tot het promenoir(zie bintlaagtekening). De afwerking uit die periode is alleen nog te zien op het overgebleven stukje plafond. Dit is te zien via een luikje in het glas-in-loodraam. Uit het onderzoek is gebleken dat er een verbouwing in 1928 is geweest, onder leiding van architect J.J.Gort uit Den Haag.(zie hoofdstuk 4) Er zijn onder de witte afwerkingen twee kleurige lagen aangetroffen. Als eerste een grijze(waarschijnlijk grondering?) en hierop een okergele afwerking. Dit is een dikke tamponeerverf. Op een aantal plaatsen is op de wand een relief-decoratie aangebracht(zie de rode stippen op bovenstaande plattegrond), op de gele afwerking. Deze is bronsgroen geschilderd, waarop een bronspoeder is aangebracht. De okergele kleur is zonder nuances aangebracht. Het lijkt er echter op dat tpv de decoratie er groengrijze nuances zijn aangebracht. De okergele kleur bevindt zich ook op het plafond begane grond. Het plafond op de verdieping kon niet onderzocht worden. De relief-decoratie is vrij in vorm aangebracht over de verdieping van de panelen heen. In de nis van de buitenmuur is deze decoratie aangebracht rond de vml raamopening. Het lijkt er op dat deze dmv een spuit(denk aan een banketbakkerspuit) is aangebracht. Het materiaal lijkt op stopverf. Bijvoorbeeld krijt met lijnolie of een ander bindmiddel. Deze manier van decoreren is ook toegepast in het promenoir. De metalen balusters van de trap zijn steeds met bronsverf afgewerkt.

[afb. 2]

Gemeente Arnhem

60 61

1888-1890 De Jubileumzaal is in hoofdopzet ongewijzigd. Veel onderdelen dateren nog uit de bouwtijd. Het gaat daarbij om de vakverdeling op het plafond, de gietijzeren zuiltjes en de kozijnen en ramen tussen de Jubileumzaal en de Rotonde. Bijzonder is dat deze ramen naar onderen kunnen schuiven. Ondergronds is een ruimte hiervoor gecreerd. Op bovenstaande doorsnedetekening is deze ruimte met een rode pijl aangegeven. [afb. 4t/m7] 1983 De huidige uitstraling van de zaal wordt grotendeels bepaald door de aangebrachte wijzigingen in 1983. Bij deze werkzaamheden is de beplating op het plafond aangebracht. Uit deze periode dateren tevens de kozijnen met deuren in de deuropeningen. Op de doorsnedetekening is zichtbaar dat de twee deuropeningen geen invulling hadden. De raamopening was voorzien van een kozijn een bovenlicht gevuld met glas-in-lood. De kozijnen met schuifbare ramen tussen de Jubileumzaal en De Rotonde zijn oorspronkelijk. Waarschijnlijk dateren de bovenlichten wel uit 1983. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat ook deze bovenlichten oorspronkelijk een invulling hadden van glas-in-lood. Het stucwerk op de wanden dateert eveneens uit 1983. [afb. 8]

[afb. 3] Foto uit ca. 1908 van het interieur van de Jubileumzaal.

61

60


Bouwhistorische opname De Jubileumzaal heeft in de loop van de tijd veel wijzigingen ondergaan. Op een historische foto is zichtbaar dat de wanden en het plafond waren voorzien van decoraties. Op de wanden bevonden zich naar alle waarschijnlijkheid plafonddoeken. Ook zijn de boogvormige omlijstingen rondom de deuropeningen uitgevoerd met een sluitsteen. Uit de kleurinventarisatie is gebleken dat veel van het stucwerk is vervangen. De omlijstingen rondom de deuropeningen zijn niet meer aanwezig. Uit het onderzoek naar de bouwgeschiedenis (zie hoofdstuk 4) is al gebleken dat bij een grondige verbouwing in 1928 veel wijzigingen zijn aangebracht. Bij deze werkzaamheden is een verlaagd plafond aangebracht en zijn de gietijzeren zuiltjes voorzien van een houten bekleding. Bij de werkzaamheden in 1983 is ervoor gekozen om deze latere toevoegingen te verwijderen. Hoogstwaarschijnlijk zijn toen de vakken van het plafond voorzien van een beplating.

/

Jubileumzaal (0.1)

Gemeente Arnhem

62 63 [afb. 5] Via het inspectieluik in de Jubileumzaal is de ondergrondse ruimte zichtbaar waarin de kozijnen naar beneden kunnen schuiven. Het kozijn is voorzien van gewichten om de neerwaartse druk te creëren.

[afb. 6] Zicht op de gevelopening vanuit de Jubileumzaal richting De Rotonde.

[afb. 7] Onder de later aangebrachte platen binnen de vakverdeling op het plafond bevindt zich een kleurafwerking. Waarschijnlijk dateert deze afwerking uit de bouwtijd. Binnen de vakverdeling hingen waarschijnlijk plafonddoeken.

[afb. 8] De kozijnen met deuren in de openingen dateren uit 1983.

63

62


/

[afb. 4] Overzicht van de Jubileumzaal met aan weerszijden de gietijzeren zuiltjes en de vakverdeling in het plafond.

Gemeente Arnhem

64 65


Overige vertrekken begane grond

/

Kleurhistorische inventarisatie Plafond Op de historische foto is te zien dat hier een decoratie heeft gezeten. Om dit te onderzoeken is een gedeelte van de plafondbeplating verwijderd. Na verwijdering kwam een afwerking op plankjes in het zicht. Het is een geschilderde, donkerbruine band met een leverkleurige bies tegen de rib. Het middengedeelte is onbeschilderd. Een mogelijkheid is dat de decoraties op doek of een dunne beplating aangebracht waren. Deze zijn later verwijderd.

In de overige vertrekken op de begane grond bevinden zich weinig tot geen bijzondere interieurelementen. In het trappenhuis direct grenzend aan de Jubileumzaal bevindt zich een stalen trap uit de jaren ’50 of ’60 van de 20ste eeuw. Boven het verlaagde plafond is een restant van het oorspronkelijke stucplafond nog wel zichtbaar. bladgoud. [afb. 3, 4]

[afb. 2] In het kader van het onderzoek zijn enkele plafondplaten deels verwijderd.

[afb. 3] Stalen trap uit het midden van de 20ste eeuw.

[afb. 4] Restant van het oospronkelijke stucplafond bevindt zich boven het verlaagde plafond in het trappenhuis direct grenzend aan de Jubileumzaal.

65

64

In het verslag van Kurvers (zie bijlage 2) wordt vermeld dat het plafond van de rotondezaal (toenmalige benaming) beplakt was met doek en voorzien was van sjabloonschilderingen. Aannemelijk is dat deze dus na 1982 zijn verwijderd. De wanden zijn allen voorzien van nieuw stucwerk. De huidige kleurstelling van de gietijzeren zuilen is niet historisch. De oudere afwerkingen hebben een donkere zandsteenkleur met waarschijnlijk accenten in bladgoud. [afb. 2]

[afb. 2] Historische foto van het promenoir in 1918 (beeldbank Gelders Archief). Links op de foto is de kuif boven de deuropening naar de balkonzaal zichtbaar. Centraal zijn de tympaanvormige sierelementen boven de deur naar het hoofdtrappenhuis zichtbaar.

Gemeente Arnhem [afb. 3] Doorsnedetekening uit 1890 met rood omkaderd de wand van het promenoir grenzend aan het trappenhuis.

[afb. 4] Op de foto is dezelfde wand in de situatie anno 2014 afgebeeld. De in 1928 dichtgezette linker deuropening is nog altijd goed herkenbaar.

67

66

Bouwhistorische opname Het promenoir is in hoofdopzet nog ongewijzigd. De grootste wijziging heeft in 1928 plaats gevonden. In dat jaar zijn de kuiven boven de deuropeningen naar de concertzaal verwijderd. Hiervoor in de plaats zijn decoraties gekomen mogelijk van de hand van Jaap Gidding. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de tympaanvormige decoraties boven de deuropeningen naar de trappenhuizen ook dit jaar zijn verwijderd. Op een historische foto uit 1918 worden de deuropeningen aan de bovenzijde nog afgesloten met deze sierelementen. Deze situatie komt overeen met de weergave op de doorsnedetekening uit 1890. In 1928 is ook een deuropening van het promenoir naar het trappenhuis dichtgezet. Aan de zijde van het trappenhuis is een gedeelte van de deuromlijsting achter de huidige wand nog zichtbaar.

66 67


Promenoir (1.3)

/

4.2

Verdieping

Gemeente Arnhem

68 69


1928 De restauratie uit 1928 is in het promenoir op meerdere plekken nog zichtbaar aanwezig. Allereerst is de linker deuropening dicht gezet, waarbij de deuromlijsting wel is gehandhaafd. Deze wand is voorzien van decoraties mogelijk vervaardigd door Gidding. Vergelijkbare decoraties bevinden zich ook in de boogvelden boven de deuropeningen tussen promenoir en concertzaal. [afb. 1, 2]

/

1888-1890 De hoofdopzet van de ruimte inclusief de stucwerk omlijstingen dateren nog uit de bouwtijd. Dit geldt ook voor de kozijnen in de deuropeningen tussen het promenoir en de concertzaal. Wel zijn de stijlen verwijderd om een grotere deuropening te maken (zie ook de opmerkingen hierover bij de bespreking van de concertzaal).

1939-1940 De glas-in-loodramen in de bovenlichten van de deuropeningen naar het balkon zijn mogelijk aangebracht bij de werkzaamheden in 1940. [afb. 3, 4]

[afb. 1] Decoraties boven de deuropening in het promenoir op de wand grenzend aan het trappenhuis.

[afb. 2] Decoraties op het boogveld boven de deur opening van het promenoir. De deur geeft toegang tot het balkon van de concertzaal.

[afb. 3] De bovenlichten van de deuropeningen naar het balkon zijn voorzien van glas-in-lood.

[afb. 4] Aanzicht van de wand van het promenoir in de richting van de torenfoyer. De rechter deuropening is deels verscholen achter het scherm.

69

68

1982-1983 De deuren in openingen naar trappenhuis, torenfoyer en concertzaal dateren uit 1983. Ook de deuren uitkomend op het balkon zijn mogelijk bij deze verbouwing aangebracht. Het is echter goed mogelijk dat deze deuren nog later zijn aangebracht.

70

Wanden Er is een kleurtrap gemaakt op een wandgedeelte met daaronder een profiel van de lambri. Hierop zien we eerst een lichte(1), gevolgd door een beige afwerking(2) met daarop een rode bies langs de lambri. Daarop een afwerking iets roder(3). Deze wordt gevolgd door een donkerbeige afwerking(4) met het lambriprofiel in rood. Hierop weer de dikke crème afwerking(5), die ook in de meeste ruimten voorkomt. Hierop een blauwgroene afwerking(6), een zachtgroene afwerking(7), gele(8) en de huidige witte afwerking(9). [afb. 5]

Gemeente Arnhem

Boogvullingen Net als in de trappenhal zijn de boogvullingen voorzien van een reliefdecoratie(1928). Ook hier is het reliëf aangebracht op een okergele laag en bronsgroen met bronspoeder. Op de beide eindwanden bevindt zich ook een reliefdecoratie. Deze is grover van opzet, maar duidelijk van dezelfde hand. Ook hier dezelfde kleurafwerking. Onder deze decoratie bevindt zich nog een linnen. Nog niet onderzocht is of hier bv een decoratie opzit, of dat dit een scheuroverbruggende oplossing is.

Kozijn Op het kozijn van de linker balkondeur is een kleurtrapje gemaakt. Hier zien we als eerste afwerking een donkerbruin. Hierop een bruinoker afwerking, welke de eerste afwerking is op het kalf van dit kozijn.Daarna volgen een beige een witte en twee grijze afwerkingen.

[afb. 4]

Gidding De manier van decoreren doet de hand van Gidding vermoeden. Niet zozeer de kleurstelling, maar wel de lijnvoering. De decoraties in Luxor Arnhem (1915), van Gidding, geven hier aanleiding toe. Dit zou verder onderzocht kunnen worden in archief Gidding. In de dertiger jaren heeft er ook in Luxor een restyling plaats gevonden. Opmerkelijk is dat ook hier over alle onderdelen heen een decoratie is aangebracht. En ook met bronsverf-lijnen, maar zonder reliëf. Hier is echter wel veel kleur toegepast. Er is niet bekend wie deze decoraties destijds heeft aangebracht.

[afb. 5]

[afb. 2, 3] Venster in verflaag gewelf.

[afb. 4] Doorsnede verfpakket gewerf.


71

Gewelf In de eerste periode dus waarschijnlijk eenkleurig afgewerkt in een witte(kalk) of beige kleur(1 verfdoorsnede). Hierop bevindt zich een okergele grondlaag(3) met decoraties(sjabloon?) in rood. De einden van het gewelf worden begrenst door een brede groene bies(3). Over de schilderingen is een dikke witte laag(4) aangebracht, waarop glasvlies is aangebracht. Hierop bevindt zich de huidige gele(5) afwerking. Op de doorsnede is onder de tweede afwerking waarschijnlijk een voorlijm/isolatielaag(2) en een kalklaag(?) te zien. [afb. 4]

70 71

Kleurhistorische inventarisatie Op de ontwerptekening en op de historische foto zijn de oorspronkelijke deuropeningen te zien. Er zijn hier op geen decoraties te zien. Ook de reliefdecoraties ontbreken hier. Wel is te zien dat de deuren en kozijnen naar de concertzaal donker zijn afgewerkt.

[afb. 3]

/


[afb. 2]

Gemeente Arnhem

72 73 [afb. 7] Doorsnede verfpakket pilaster

[afb. 8] Reliefdecoratie eindwanden.

[afb. 9, 10] Reliefdecoratie eindwanden.

[afb. 11] Venster kalf kozijn.

[afb. 12] Kleurtrapje kozijn.

73

72


/

[afb. 6] Reliefdecoratie boogvulling.

Gemeente Arnhem

74 75


/

Torenfoyer (1.4)

Bouwhistorische opname De huidige ruimte is ontstaan bij de grootschalige werkzaamheden in 1982 en 1983. De trap is tijdens deze verbouwing verwijderd en de vloer is dichtgelegd. Op de oorspronkelijke bouwtekening bevond zich op deze plek geen trap. Mogelijk heeft deze ruimte oorspronkelijk dus ook de huidige vorm en een foyer-achtige functie gehad. Uit het onderzoek is niet duidelijk geworden wanneer er een trap in deze ruimte is geplaatst. In het bestek uit 1940 staat omschreven dat een bestaande trap vervangen wordt. Hieruit blijkt dat er gedurende een bepaalde periode voor 1940 op deze plek in ieder geval al een trap aanwezig was. Bij de werkzaamheden in 1983 is deze trap naar alle waarschijnlijkheid verwijderd. 1888-1890 Het kozijn in de erker dateert uit de bouwtijd van Musis Sacrum. Dit geldt hoogstwaarschijnlijk ook voor het plafond in deze ruimte. [afb. 1, 2]

[afb. 13] Detail reliefdecoratie eindwanden musis.

[afb. 14] Luxor Gidding 1915.

[afb. 15] Luxor Onbekend 30er jaren.

75

74

1982-1983 Veel van het huidige uiterlijk van de torenfoyer dateert uit het begin van de jaren ’80 van de 20ste eeuw. Het gaat daarbij onder meer om de vloer en de drie smalle, boogvormige openingen in de richting van de Hemelzaal. Deze drie openingen vormen een overgang van de oudbouw van Musis Sacrum naar de in 1983 gerealiseerd aanbouw. [afb. 3]

Balkonzaal (1.1 en 1.1a)

Bouwhistorische opname De balkonzaal is in hoofdopzet ongewijzigd, maar heeft op detailniveau aanzienlijke wijzigingen onder gaan. Bij nadere beschouwing is gebleken dat van deze ruimte nog maar weinig oorspronkelijke elementen over zijn. Het oorspronkelijk op riet aangebrachte stucplafond is vervangen door een stucplafond op steengaas. En ook van het pleisterwerk op de wanden is nog maar zeer beperkt oorspronkelijk werk aanwezig. Op de doorsnedetekening uit 1890 is af te lezen dat de deuropeningen waren voorzien van dichte dubbele deuren met bovenlichten voorzien van glas-in-lood. Op enkele historische foto’s is dit nog zichtbaar. [afb. 5t/m8] In de wand tussen de balkonzaal en de concertzaal bevonden zich oorspronkelijk drie vensteropeningen. De boogvelden boven deze vensteropeningen waren voorzien van ee houten kuif en decoraties met florale motieven. Van deze situatie is niets bewaard gebleven. De vensteropeningen zijn dichtgezet en hiervoor in de plaats is op één plek een deuropening gekomen. [afb. 9, 10]

1939-1940 De huidige uitstraling van de balkonzaal wordt voor een deel bepaald door de werkzaamheden die vermoedelijk bij de verbouwing in 1940 zijn uitgevoerd. Het gaat daarbij om de glas-in-loodramen in de bovenlichten van de openingen in de buitengevel.

Gemeente Arnhem

76 77


[afb. 2]

/

[afb. 1]

1982-1983 De invulling van de opening in de buitengevel onder de bovenlichten dateert vermoedelijk uit 1982-1983. Ondanks de gewijzigde invulling is op hoofdllijnen de oorspronkelijke verdeling van de kozijnen aangehouden. Tevens zijn bij deze restauratie de kozijnen en deuren met bovenlichten aangebracht in de wand grenzend aan het trappenhuis en de wand daar recht tegenover. Daarbij zijn grote delen van het stucwerk op de wanden vervangen. Het is waarschijnlijk dat bij deze restauratie ook het huidige stucplafond op steengaas aangebracht. In de voorbalkonzaal bevindt zich nog een lambrisering en stucwerk lijsten. Deze zijn waarschijnlijk vernieuwd bij de grootschalige verbouwing in 1983.

Op een foto vermoedelijk uit de tweede kwart van de 20ste eeuw is zichtbaar dat de meeste wijzigingen dan al hebben plaats gevonden. Mogelijk dateert deze foto van vlak na de grootschalige verbouwing uit 1940. Wel zijn in deze situatie de oorspronkelijke deuren en kozijnen nog aanwezig. Ook valt op dat er in deze situatie reeds een deuropening tussen de balkonzaal en de concertzaal aanwezig is. [afb. 11]

[afb. 1] Het kozijn in de erker dateert uit de bouwtijd. De invulling van glas-in-lood is waarschijnlijk in 1940 aangebracht.

[afb. 2] Het raamkozijn inclusief de invulling van glas-in-lood dateert uit 1940.

[afb. 3] De wand voorzien van drie smalle openingen dateert uit 1983.

77

76

[afb. 3]

[afb. 5]

[afb. 5]

Gemeente Arnhem

/


78 79

[afb. 8]

[afb. 9]

[afb. 10]

[afb. 7]

[afb. 5, 6] Op de doorsnedetekening uit 1890 is met een rood kader de wand aangegeven zoals die op de foto rechts is afgebeeld. De opzet is ongewijzigd, maar de invulling van de openingen dateert uit 1983.

[afb. 7] Foto van de balkonzaal ca. 1900 (beeldbank Gelders Archief).

[afb. 8] Foto van de balkonzaal uit 1931 (beeldbank Gelders Archief). De bovenlichten boven de deur openingen zijn voorzien van glas-in-lood.

[afb. 9, 10] Foto links:de balkonzaal ca. 1900 (beeldbank Gelders Archief). Achter de gordijnen bevinden zich vensteropeningen zodat er een verbinding onstaat met de concertzaal. Op de foto rechts is de huidige situatie zichtbaar. In hoofdopzet is de oorspronkelijke situatie nog afleesbaar, meer op detailniveau is de situatie gewijzigd en aanzienlijk versoberd.

[afb. 11] Foto van de balkonzaal, waarschijnlijk uit het tweede kwart van de 20ste eeuw.

79

78

[afb. 11]

[afb. 2]

Gemeente Arnhem

Overige vertrekken verdieping

80 81

Kleurhistorische inventarisatie De balkonzaal is het meest aangetast door de vele renovaties. Op de zolder is al te zien dat hier niet meer het oorspronkelijke stucwerk, latten en riet, aanwezig is. Er is nu stucgaas toegepast. Op de historische foto’s van rond 1900 is te zien dat in de beginperiode deze ruimte net zo rijk gedecoreerd was als concertzaal en jubileumzaal. Ook in 1931 waren de decoraties nog aanwezig. Rond 1950 is de zaal egaal geschilderd en zijn de decoraties verdwenen. Wel is toen waarschijnlijk het plafond nog oorspronkelijk, met de bogen en lijstwerk. Deze zijn nu verdwenen en zijn de bogen nu gesuggereerd met verf. Bij de renovatie van 1983 zijn ook de oorspronkelijke bogen en lijsten vervangen en het stucwerk op de wanden vernieuwd. Er is dus weinig van de oorspronkelijke afwerking meer te vinden. Boven op een van de kapitelen is de naam van de schilder in bronsverf geschreven en gedateerd:1983. Op de pilasters van de oostwand is nog wel een volledig verfpakket waarneembaar. Een kleurtrap laat zien dat de eerste afwerking ook hier een donkerbeige(2) is met bladgoudaccenten. Daarop bevindt zich een crème afwerking(3) en vervolgens een beige(4) kleurige tamponeerlaag. Deze zal waarschijnlijk van de 50er jaren zijn. [afb. 7]

[afb. 4]

/


[afb. 3]

[afb. 5]

In de overige vertrekken op de verdieping bevinden zich in beperkte mate waardevolle elementen. De gevelopeningen in de buitengevel op de verdieping zijn deels voorzien van stalen ramen en deuren daterend uit 1940. Deels zijn de openingen voorzien van houten kozijnen met houten ramen en deuren daterend uit de bouwtijd of uit 1983.

[afb. 7] [afb. 6]

[afb. 2] Notatie schilder op kapiteel.

[afb. 3] Balkonzaal 1900.





81

80

Ook de voorzaal van deze zaal is grotendeels ontdaan van de oorspronkelijke afwerking. Op de wanden zijn nog sporen van waarschijnlijk de eerste afwerking aanwezig. Dit is een donkerbeige afwerking.

Gemeente Arnhem

82 83


/

4.3

Interieurelementen

[afb. 1] Lamp in het trappenhuis

[afb. 2] Lampen in de vestibule

[afb. 3] Lampen in de jubileumzaal.

[afb. 4] Lampen in de balkonzaal. Op de wanden zijn vergelijkbare lichtarmaturen aangebracht.

[afb. 5] Detailopname van de in het gebouw gebruikte wandlampen.

[afb. 6] Kroonluchters in de concertzaal.

[afb. 7] Lamp in het promenoir

[afb. 8] De van een verflaag voorziene lampen uit de concertzaal

83

82

Zeer bepalend voor de huidige sfeer van de verschillende vertrekken zijn de lampen en de grote kroonluchters in de concertzaal. Uit het onderzoek is niet exact duidelijk geworden uit welke periode de lichtarmaturen dateren. Op basis van historisch fotomateriaal kan worden geconcludeerd dat de lampen zijn aangebracht bij de grote verbouwing in 1982-1983. De lampen in het promenoir wijken af van het basismodel en zijn vermoedelijk ouder. In de kelder van het gebouw bevinden zich daarnaast nog lampen die oorspronkelijk op het balkon in de concertzaal heben gestaan. Deze lampen dateren uit de bouwtijd van Musis Sacrum en zijn voorzien van een laag witte verf.

het bepalen van het relatieve belang van de cultuurhistorische/monumentale waarden van onderdelen van een gebouw, voorafgaande aan een herbestemming, verbouwing of restauratie waarbij men voor de keus staat deze onderdelen te behouden, te vervangen of te verwijderen. De interne waardestelling wordt in kleur aangegeven op de plattegronden van het object. Hierbij wordt de volgende legenda gebruikt.

1939-1940 Een belangrijke conclusie uit het rapport heeft betrekking op de waardering van De Rotonde tegen de representatieve voorgevel van het gebouw. De behoefte aan extra ruimte heeft vanaf het begin een rol gespeeld. Al in 1907 besloot men tot de realisatie van een serre met terras voor Musis Sacrum. De serre is in de loop van de 20ste eeuw nog enkele keren uitgebreid. Uiteindelijk besloot de gemeente Arnhem in 1940 tot de bouw van een grote halfronde serre. Van dit oorspronkelijke ontwerp is feitelijk gezien alleen de hoofdvorm nog over. De huidige aanbouw vormt een dominant element en deelt de meest representatieve gevel van het gebouw fysiek en visueel in tweeën. Uit een vergelijking met andere concertgebouwen in Nederland blijkt dat de representatieve gevel juist van wezenlijk belang is voor de beleving en het karakter van dit type gebouwen. Om die reden is De Rotonde aangeduidt met een indifferente waarde. Deze waardering is ook gegeven aan de aanbouw is tegen de noordoostelijke hoektoren geplaatst. De aanbouw dateert eveneens uit de jaren ’40 van de 20ste eeuw en sluit qua materialisering en detaillering goed aan op het bestaande gebouw. Maar juist vanwege het feit dat de hoofdvorm van de meest respresentatieve gevel van het gebouw wordt aangetast wordt dit bouwdeel eveneens als indifferent gewaardeerd. De overige wijzigingen uit de jaren ’40 van de 20ste eeuw hebben het karakter van het gebouw niet aangetast en vormen een kwalitatief hoogstaande toevoeging. Het gaat daarbij om meerdere stalen kozijnen met stalen deuren en ramen en meerdere glasin-loodramen. Deze toevoegingen worden aangemerkt met een positieve waarde.

Hoge waarde Deze elementen zijn in fysieke zin van groot belang vanwege hun uiterlijke verschijningsvorm en hun essentiële functie in de structuur van het object. Bij interventies aan deze elementen is het uitgangspunt dat een terughoudend karakter hebben, het totale beeld én de functionaliteit in sterke mate ten goede komen en van zeer hoge kwaliteit zijn. Positieve waarde Deze elementen spelen een belangrijke rol in de structuur van het gebouw. Bij interventies aan deze elementen is het uitgangspunt dat de structuur van het gebouw niet wordt beschadigd, dat het totaalbeeld of de functionaliteit wordt verbeterd en de interventie van hoge kwaliteit is.

1982-1983 De aangebrachte wijzigingen tijdens deze grootschalige verbouwing hebben het karakter van het gebouw aanzienlijk aangetast. Als tijdlaag voegt deze periode niets toe aan rijke geschiedenis van dit gebouw. Het gaat daarbij onder meer om meerdere kozijnen met ramen en deuren in de buitengevel, de tussendeuren en bovenlichten met kozijnen tussen de verschillende vertrekken. Daarnaast is er bij deze verbouwing ook in meerdere vertrekken gekozen voor een nieuwe kleurstelling. Als voorbeeld kan de kleurstelling in de Jubileumzaal worden genoemd. De gekozen kleurstelling van de gietijzeren zuiltjes is niet gebaseerd op de destijds uitgevoerde kleurinventarisatie en wordt eveneens met een indifferente waarde aangemerkt. Bij de realisatie van de nieuwbouw in 1983 is ervoor gekozen om het nieuwe deel als het ware in de oudbouw te schuiven. Dit is vooral goed herkenbaar op de verdieping waarbij de Hemelzaal de overgang vormt van de oudbouw naar het nieuwe gedeelte. 1995 De belangrijkste wijziging in 1995 vormt de vergroting van het podium van de concertzaal en de realisatie van de uitbouw erachter. Vooral de vergroting van het podium en het verwijderen van de afgeronde hoeken van de zaal hebben het karakter van deze ruimte aanzienlijk aangetast. Deze wijzgingen worden aangemerkt met een indifferente waarde.

Gemeente Arnhem

1928 Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat in het jaar 1928 een belangrijke wijziging in het interieur heeft plaats gevonden. Naar een ontwerp van de Haagse architect J.J. Gort heeft een grondige verbouwing van het cafe-restaurant plaats gevonden en is tevens een nieuwe trap in het trappenhuis aangebracht. Daarnaast zijn in het trappenhuis glas-in-loodramen aangebracht en decoraties op het stucwerk. Deze decoraties zijn ook toegepast in het promenoir. Op basis van stilistische kenmerken is het goed mogelijk dat de decorateur Jaap Gidding verantwoordelijk is voor deze decoraties. De in 1928 aangebrachte wijzigingen vormen een waardevolle toevoeging aan het gebouw en worden hoog gewaardeerd.

84 85


Doel van de interne waardestelling is

Fase 1847-1888/1890 De 19de eeuwse onderdelen van Musis Sacrum beperken zich hoofdzakelijk tot de muren en fundamenten. Deze elementen worden aangemerkt met een hoge monumentenwaarde. Behoud van de bouwmassa is vereist. Uit deze periode resteren eveneens nog enkele stucplafonds, kozijnen met deuren, delen van het stucwerk op de wanden en enkele interieurelementen. Ook deze onderdelen worden aangemerkt met een hoge monumentenwaarde.

/

5

Waardestelling

Indifferente waarde Deze elementen zijn van geringe waarde, zowel in fysieke zin als in structurele zin. Zij kunnen zonder verlies aan waarden aangepast of verwijderd worden. Ook bij deze interventies mag uiteraard worden verwacht dat de kwaliteit van het totale object wordt verbeterd.

85

84

In bijlage 3 zijn de waardestellingsrepresentatietekeningen opgenomen. In dit hoofdstuk zal op beknopte wijze worden aangegeven op basis van welke argumenten bepaalde keuzen in de waardestelling zijn gemaakt. De waardestellingsrepresentatietekeningen kunnen niet los worden gezien van de tekst in dit hoofdstuk.

87

86

86 87


Gemeente Arnhem

/ Deel II

Synthese & adviezen

88

aanbevelingen

adviezen en aanbevelingen worden gegeven voor de komende verbouwing en restauratie.

Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat door talrijke wijzigingen en verbouwingen het karakter van Musis Sacrum als multifunctioneel cultureel centrum en meer in het bijzonder als concertgebouw aanzienlijk is aangetast. Welbeschouwd is deze tendens begonnen bij de verbouwingswerkzaamheden in 1940. De wijzigingen aan de orkestnis, het weren van daglicht in de concertzaal en de realisatie van de rotonde hebben het karakter van het gebouw aangetast. De grootschalige verbouwing van 1983 heeft het karakter nog verder aangetast. Opnieuw zijn wijzigingen aangebracht aan de orkestnis, de lunetten in de concertzaal zijn volledig dichtgezet en de vensteropeningen die zorgden voor een verbinding tussen de gang/foyer/balkonzaal en de de concertzaal zijn ook verwijderd. Daarnaast zijn de gebruikte kleurafwerkingen in het gebouw dermate gewijzigd dat ook op dit punt het karakter van het gebouw aanzienlijk is aangetast.

oorspronkelijke grandeur terug te brengen. Om de hoofdvorm van deze voorgevel zoveel mogelijk terug te brengen wordt eveneens geadviseerd om de aanbouw tegen de noordoostelijke hoektoren te verwijderen. Indien ervoor gekozen wordt om de halfronde aanbouw te handhaven, dan wordt aanbevolen om de oorspronkelijke voorgevel beter herkenbaar te maken. In de huidige situatie is de baksteen van de voorgevel geschilderd, waardoor vanuit het interieur van de aangebouwde ruimte niet goed te ervaren is dat er sprake is van een aanbouw. Door dit onderscheid ontstaat een duidelijk contrast tussen de latere aanbouw en het oorspronkelijke gebouw. Dit heeft een positief effect op de beleving van het monument.

In deze paragraaf zullen voor het exterieur en het interieur adviezen en aanbevelingen worden gegeven. De nadruk ligt hierbij op het interieur. Voor het interieur zijn de adviezen uitgesplitst in een bouwhistorisch en een kleurhistorisch.

De aanbouw uit 1995 tegen de oostgevel heeft ook gezorgd voor het aantasting van het karakter van het gebouw. Op deze plek is het 19de eeuwse gebouw niet meer herkenbaar. Geadviseerd wordt om te onderzoeken op welke manier het gebouw ook aan deze zijde aan kwaliteit kan winnen. Van belang is om eventuele nieuwbouw op deze plek zorgvuldig aan te laten sluiten op het bestaande gebouw en de kwaliteiten van het 19de eeuwe gebouw te herstellen en waar mogelijk te versterken.

Exterieur Vanuit het oogpunt van cultuurhistorie is het ten aanzien van het exterieur van belang om duidelijke keuzes te maken met betrekking tot de latere toevoegingen. Om het aanzien van het gebouw te vergroten en de representatieve voorgevel beter zichtbaar te maken wordt geadviseerd om de halfronde uitbouw (De Rotonde) te verwijderen. Hierdoor wordt de oorspronkelijke voorgevel beter zichtbaar en bestaat de mogelijkheid om een groot deel van de

Interieur Op basis van de conclusies uit het rapport is het mogelijk om een advies te geven over de periode die in de verschillende ruimten centraal zou moeten staan. Hieronder zal per ruimte worden aangegeven welke periode het meest dominant aanwezig in combinatie met de aangetroffen interieurhistorische waarden. Tevens wordt per vertrek aangeven welke kansen zich voordoen vanuit bouwen kleurhistorisch oogppunt. [afb. 1] De oorspronkelijke buitengevel gezien vanuit de aanbouw. Door de aangebrachte verf is niet duidelijk meer herkenbaar dat er sprake is van de oude gevel.

Kansen bouwhistorie – De beleving van de ruimte kan worden verhoogd door deuren van en naar de concertzaal en de deuren van het tochtportaal te vervangen door deuren met een 19de eeuws karakter. – Door de deuren naar het trappenhuis en de garderobe te vervangen door dichte deuren met een 19de eeuws karakter krijgt de ruimte een meer besloten karakter. – In de ruimte zijn op meerdere plekken latere toevoegingen, zoals houten koven en leidingen, aangebracht. Het verdient aanbeveling om de ruimte zoveel mogelijk op te schonen en deze latere toevoegingen te verwijderen. – Uit het onderzoek is duidelijk geworden dat de ruimte oorspronkelijk was voorzien van een terrazzovloer. Geadviseerd wordt om aan de hand van aanvullend bouwhistorisch onderzoek te achterhalen hoe deze vloer eruit heeft gezien. Mogelijk is onder de huidige stenen vloer de oorspronkelijke vloer nog aanwezig. Voor de sfeer en beleving is het van belang om opnieuw een terrazzovloer aan te brengen. Ook is het mogelijk om met een ander materiaal deze sfeer te benaderen. – De huidige lampen zijn erg dominant aanwezig. Geadviseerd wordt om te kiezen voor minder dominante lampen die aansluiten bij het 19de eeuwse karakter. Hierbij is het niet uitgesloten om te keizen voor lampen met een meer eigentijds karakter. Kansen kleurhistorie – Door aanvullend kleuronderzoek kan de oorspronkelijke kleurstelling worden achterhaald. Hierdoor wordt, naast het verhogen van de allure en sfeer van het gebouw, ook de leesbaarheid van de architectuur vergroot. – Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – Laagopbouw wanden – Laagopbouw kozijnen – Laagopbouw plafond en lijstwerk (waar is bladgoud toegepast) – Laagopbouw pilasters en kapitelen – Vloerafwerking

Gemeente Arnhem

stelling (hoofdstuk 5) kan een aantal concrete

89

adviezen &

Periode: 19de eeuw

88 89


Conclusies,

inventarisatie (hoofdstuk 4) en de waarden

/

6

bouwhistoriche opname en kleurhistorische

Hoofdingang en vestibule (0.3)

Naar aanleiding van de resultaten van de

Kansen bouwhistorie Bij de vergroting van de concertzaal in 1995 is de oorspronkelijke hoofdvorm met de afgeronde hoeken verwijderd. Dit heeft een wezenlijk effect op de beleving en de akoestiek van de zaal. De afgeronde hoeken waren een essentieel onderdeel van het ontwerp ten behoeve van de akoestiek. Belangrijk voorbeeld hiervoor was het Neues Gewandhaus in Leipzig. Geadviseerd wordt om de hoofdvorm van de zaal te reconstrueren en de afgeronde hoeken terug te brengen. Om de 19de eeuwse sfeer zoveel mogelijk terug te brengen verdient het aanbeveling om de boognis ook terug te brengen. Als alternatief kan ervoor worden gekozen om de situatie uit 1983 als uitgangspunt te nemen. Het daglicht in de concertzaal is vanaf het begin van wezenlijk belang geweest voor de beleving en het multifunctionele gebruik van de ruimte. Geadviseerd wordt om waar mogelijk dit daglicht terug te brengen. Wellicht kunnen de lunetten weer worden open gemaakt. Ook is het mogelijk om de bovenlichten boven de deuropeningen aan de zijde van de vestibule terug te brengen. Tot slot kan het daglicht naar binnen worden gehaald via de deuropeningen grenzend aan het promenoir. Terug brengen van de lampen op de hoeken van de balkonzaal. De oorspronkelijke lampen zijn nog in de kelder van het gebouw aanwezig. De kroonluchters in de zaal zijn op zichzelf van waarde maar sluiten niet aan op het 19de eeuwse karakter van de zaal. Geadviseerd wordt om de kroonluchters te vervangen door exemplaren die meer passen bij het 19de eeuwse karakter van de zaal.

Kansen kleurhistorie – Door aanvullend kleuronderzoek kan de oorspronkelijke kleurstelling worden achterhaald. De concertzaal kan door een gewijzigde kleurstelling veel van de oorspronkelijke grandeur terug krijgen. Hierdoor wordt, naast het verhogen van de allure en sfeer van het gebouw, ook de leesbaarheid van de architectuur vergroot. – Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – Laagopbouw plafond en lijstwerk (is er nog decoratie aanwezig?) – Laagopbouw wanden – Laagopbouw kozijnen – Laagopbouw pilaren, pilasters en kapitelen – Laagopbouw balkons – Laagopbouw voorzijde podium

Garderobe/voormalig hoofdtrappenhuis (0.4)

90

Periode: 1983. Deze ruimte kan worden gebruikt om opnieuw een trappenhuis of lift in te plaatsen. Tevens kan het goed dienen als een overgangsruimte tussen het beschermde monument en de te realiseren nieuwbouw.

–

–

–

– –

Kansen bouwhistorie De vloer op de begane is momenteeel voorzien van een gelijmd tapijt met daaronder een stenen vloer. Uit het onderzoek is gebleken dat hier oorspronkelijk ook een terrazzovloer heeft gelegen. Onder het tapijt op de verdieping bevindt zich nog de terrazzovloer. Geadviseerd wordt om aan de hand van aanvullend bouwhistorisch onderzoek te achterhalen hoe deze vloeren eruit hebben gezien. Mogelijk is onder de huidige stenen vloer de oorspronkelijke vloer nog aanwezig. Voor de sfeer en beleving is het van belang om opnieuw een terrazzovloer aan te brengen. Ook is het mogelijk om met een ander materiaal deze sfeer te benaderen. De onderste trede van de trap is van natuursteen (travertin?). Momenteel is deze trede voorzien van tapijt. Geadviseerd wordt om het tapijt te verwijderen en de nieuwe vloer op de trap aan te laten sluiten. Uit het onderzoek is gebleken dat de trappalen zijn aangepast. Het glas-in-lood is niet origineel, deze vlakken hadden een houten invulling. Op een foto uit 1970 zijn beide trappalen voorzien van een lantaarn. Het is de vraag in hoeverre deze situatie oorspronkelijk is. Geadviseerd wordt om nader onderzoek te laten uitvoeren naar het ontwerp van de trap uit 1928 van de architect J.J. Gort en te zoeken naar een oplossing die het meest recht doet aan de situatie van eind jaren ’20. De huidige hanglampen vervangen door exemplaren die passen bij de sfeer van 1928. De zeer bijzonder decoraties op de wanden, mogelijk vervaardigd door Gidding, zoveel mogelijk zichtbaar en herkenbaar maken.

Promenoir (1.3) Periode: 1928 Kansen bouwhistorie – Vervangen van de huidige deuren door exemplaren met een 19de eeuws karakter. – De zeer bijzonder decoraties op de wanden, mogelijk vervaardigd door Gidding, zoveel mogelijk zichtbaar en herkenbaar maken. – Bezien in hoeverre de huidige lampen passen van de sfeer uit 1928. Van belang is dat de lampen zoveel mogelijk aansluiten bij de sfeer uit deze periode. – De houten vloer ontdoen van het huidige gelijmde tapijt. – Het verdient aanbeveling om de huidige deuren naar het balkon te vervangen door beter bij de sfeer van 1928 passende exemplaren.

Kansen kleurhistorie Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – Laagopbouw wanden, plafond, ramen, kozijnen – Grotere vensters om nuanceverschillen rond de decoraties in zicht te brengen

Jubileumzaal (0.1) Periode: 19de eeuw

Kansen bouwhistorie – Door de deuren naar het trappenhuis en de ruimte met de stalen trap te vervangen door dichte deuren met een 19de eeuws karakter krijgt de ruimte een meer besloten karakter. – De deuren naar de concertzaal vervangen door dichte deuren met een 19de eeuws karakter. – De huidige lampen zijn erg dominant aanwezig. Geadviseerd wordt om te kiezen voor minder dominante lampen die aansluiten bij het 19de eeuwse karakter. – Verwijderen van de platen in de vakverdeling op het plafond. Geadviseerd wordt om te kiezen voor een bij de 19de eeuw passende invulling. Gedacht kan hierbij worden aan plafonddoeken of een decoratie op panelen. – De huidige lampen vervangen door exemplaren die passen bij de 19de eeuwse sfeer.

Kansen kleurhistorie Het promenoir kan door een gewijzigde kleurstelling veel van de oorspronkelijke grandeur terug krijgen. Hierdoor wordt, naast het verhogen van de allure en sfeer van het gebouw, ook de leesbaarheid van de architectuur vergroot. In het promenoir is het daarnaast van groot belang om te zoeken naar het vergroten van de samenhang met het naastgelegen trappenhuis. In 1928 zijn hier immers ook decoraties op de wanden aangebracht. In vergelijking met het trappenhuis bevinden zich hier verreweg de meeste decoraties. Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – volledig onderzoek van alle onderdelen

Torenfoyer (1.4) Periode: 1940/1983. Deze ruimte kan worden gebruikt om opnieuw een trappenhuis of lift in te plaatsen. Tevens kan het goed dienen als een overgangsruimte tussen het beschermde monument en de te realiseren nieuwbouw.

Balkonzaal en voorbalkonzaal (1.1 en 1.1a) Periode: 19de eeuw Kansen bouwhistorie – Door de deuren naar het trappenhuis en de ruimte met de stalen trap te vervangen door dichte deuren met een 19de eeuws karakter krijgt de ruimte een meer besloten karakter. – De sfeer en uitstraling van de balkonzaal heeft in het verleden een sterke relatie gehad met de sfeer en uitstraling van de concertzaal. Geadviseerd wordt om dit als uitgangspunt te nemen voor de nieuwe inrichting en het kleurgebruik in deze ruimte. – De huidige lampen zijn erg dominant aanwezig. Geadviseerd wordt om te kiezen voor minder dominante lampen die aansluiten bij het 19de eeuwse karakter. Kansen kleurhistorie In deze ruimte is nog weinig oorspronkelijk stucwerk aanwezig. Winst kan behaald worden door in de kleurstelling van deze ruimte de 19de eeuwse sfeer te benadrukken en daarbij aansluiting te zoeken bij de concertzaal. Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – Laagopbouw pilasters – Laagopbouw wanden en lambrisering in voorbalkonzaal

Nieuwbouw in relatie tot het bestaande monument Geadviseerd wordt om de overgang tussen het bestaande monument en de nieuwbouw duidelijk te benadrukken. In het verleden is er nooit sprake geweest van een duidelijke lijn. Desalniettemin is het voor de helderheid van de structuur wenselijk om deze structuurlijn te benadrukken. Geadviseerd wordt derhalve om de plattegronden van beide bouwdelen niet in elkaar over te laten lopen maar de huidige verkeersruimte naast de concertzaal te gebruiken als een overgangszone.

Gemeente Arnhem

–

Periode: 1928

/


–

Periode: 19de eeuw

Kansen kleurhistorie Het trappenhuis kan door een gewijzigde kleurstelling veel van de oorspronkelijke grandeur terug krijgen. Hierdoor wordt, naast het verhogen van de allure en sfeer van het gebouw, ook de leesbaarheid van de architectuur vergroot. In het trappenhuis is het daarnaast van groot belang om te zoeken naar de samenhang tussen de trap, de decoraties op de wanden, het glas-in-lood. Voorstel voor nader, volledig kleuronderzoek op de volgende onderdelen: – plafondvelden – ribben en balken – gietijzeren zuilen – schuifpuien

Terreininrichting De aanpak en inrichting van het gebied rondom het gebouw valt feitelijk gezien buiten het onderwerp van dit onderzoek. Voor de uitstraling en beleving van Musis Sacrum is dit echter van essentieel belang. In de periode tussen 1890 en ca. 1940 kenmerkte het gebied zich door een overwegend groen karakter. Bepalend waren daarbij onder meer de plantsoenen en het door groen omgeven terras. Geadviseerd wordt om door de aanplant van groen het terrein rondom Musis Sacrum weer meer onderdeel te laten zijn van de historische parkaanleg van de singels.

91

–

Trappenhuis (0.2 en 1.2)

90 91

–

Concertzaal (0.5)

Glogau, H.U., Zur Struktur alter unde neuer Konzerthaeuser, Hiildesheim, 1989.

Thomas, M.S., Adriaansz, E., Van Dijk, S., Jaap Giddiing: Art Deco in Nederland, 2006.

Kooger, J.P., ‘Musis Sacrum. Er zit steeds meer muziek in!’, in: Nederlandse Historien, 4, (1984), p.155-159.

Websites www.archieven.nl www.arneym.nl www.delpher.nl www.gelderlandinbeeld.nl www.geldersarchief.nl www.mijngelderland.nl

Langenhoff, K.F.E. en Seebach, C., De muzen omsingeld. Musis Sacrum 1847-1983, 1983 (gemeentearchief Arnhem). Lansink, L.,Taat, J., Van Dolf van Gent naar Bernard Haitink; negentig jaar Concertgebouw en Concertgebouworkest 1888-1978, Amsterdam 1978. Lavooij, W., Twee eeuwen bouwen aan Arnhem. De stedebouwkundige ontwikkeling van de stad, 1990. Musis Sacrum: Restaurant-Cafe en feestgebouw, Arnhem 1910?.

92

Pantus, W.J., ‘Zorgvuldig in de oorspronkelijke geest hersteld’....; kanttekeningen bij de restauratie van een drietal monumentale concertgebouwen in Nederland, in: Heemschut : tijdschrift van de bond Heemschut ; Jrg. 62 ; nr.11/12 (1985), p.226-236

Archieven Gelders Archief Bouwdossiers gemeente Arnhem

Gemeente Arnhem

Schulte- van Wersch, C.J.M., De singels in Arnhem. Van vestinggordel tot centrumring, 2013 (Arnhemse Monumentenreeks 28).

92 93


Literatuur Een kijkje in het cafe-restaurant en het concertgebouw “Musis Sacrum”, Haarlem (c.1925).

/

7

Bronnenlijst

SubTitel: Velperbuitensingel 25 Arnhem

Legenda Straatnamen Adresseerbare Objecten Ligplaats Standplaatsen Verblijfsobject Verblijfsobject gevormd Verblijfsobject in gebruik

Verblijfsobject in gebruik (niet inge

Percelen Canvas Topo

Gemeente Arnhem

94 95

Auteur: Datum:

94

GeoWeb versie 3.2 Copyright © 2011 esri Nederland B.V., Grontmij Nederland B.V.

Aan deze tekening kunnen geen rechten worden ontleend © 2011 Alle rechten voorbehouden

GeoWeb: J.M. Kautz, erfgoed 07-10-2014

Schaal: 1:1,232

95


Kadastrale kaart

Titel: Musis Sacrum

/

8

Bijlage 1:

Bijlage 2: Kadastrale kaart Kleurhistorische verkenning 1982 uitgevoerd door de heer H.H.J. Kurvers (toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg) en notulen gemeente

96 97

Gemeente Arnhem

97

96

/


Arnhem

99

98

98 99


Gemeente Arnhem

/

101

100

100 101


Gemeente Arnhem

/

103

102

102 103


Gemeente Arnhem

/

105

104 105

Gemeente Arnhem

/

104 Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie

Bijlage 3:

Waardestellingsrepresentatietekeningen

Gelders Genootschap

Colofon

Ontwerp www.studio026.nl

© Gelders Genootschap. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Meer informatie Gelders Genootschap Zypendaalseweg 46 6814 CL Arnhem T: 026-442 17 42 E: [email protected] www.geldersgenootschap.nl

november 2014 Gemeente Arnhem Gelders Genootschap & Bert Jonker Bouwhistorische opname & kleurhistorische inventarisatie van het interieur van

Recommend Documents