BOORnieuws Special
Nieuwsbrief nr. 16 van Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam winter 2012
Prehistorie in de Yangtzehaven Dit nummer van BOORnieuws is voor een groot deel gewijd aan de bijzondere ‘opgraving’ van BOOR in de Yangtzehaven, 17 meter onder het wateroppervlak. In opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam en nauw samenwerkend met andere partijen zijn op deze plaats resten onderzocht van prehistorische jagers en verzamelaars van zo’n 9000 jaar oud. In dit nummer leest u meer over de eerste resultaten en over de unieke werkwijze van dit onderzoek. Het afgelopen half jaar is ook veel aandacht besteed aan het over het voetlicht brengen van de rijke archeologische geschiedenis van Rotterdam. Zo was archeologie in oktober 2011 een van de onderwerpen op het Tijdplein Rotterdam tijdens de Maand van de Geschiedenis. Ook verscheen het eerste nummer in een nieuwe archeologische publicatiereeks: Ontdek! Archeologie in Rotterdam. Verder heeft de Frans Bekkerstraat in de deelgemeente Charlois zomaar een kasteel in de straat erbij gekregen. U leest er meer over in deze BOORnieuws.
BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
Tijdplein: van Napoleon naar BOOR De Maand van de Geschiedenis (oktober 2011) stond in Rotterdam in het teken van het bezoek van Keizer Napoleon aan de stad, 200 jaar geleden. Diverse kunst- en cultuurhistorische instellingen besteedden aandacht aan de merkbare gevolgen van de heerschappij van Napoleon. Zij deden dit onder andere op het Schouwburgplein, waar grote pylonen stonden en rood-witte lopers lagen waarin en waarop allerlei informatie was te vinden. Ook BOOR was vertegenwoordigd, met een bijdrage over de invloed van de expedities van Napoleon in Egypte op de toenemende belangstelling voor de Oudheid in WestEuropa. In Leiden werd al in 1818 het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) opgericht en men kreeg er de eerste hoogleraar in de archeologie, C.J.C. Reuvens (1793-1835). Het RMO verrichtte ook onderzoek naar de ‘oudheid’ van Nederland. Al doende hielden andere instellingen zich met de Nederlandse archeologie bezig: provinciale genootschappen en musea, universiteiten en het Rijk. In 1960 werd BOOR opgericht als eerste gemeentelijke archeologische dienst. Napoleon heeft heel wat teweeg gebracht.
1
Prehistorie in de Yangtzehaven In het kader van de aanleg van Maasvlakte 2 wordt de bestaande Yangtzehaven verdiept. Ook zal de haven in westelijke richting worden uitgebreid waardoor het water uiteindelijk een verbinding gaat vormen tussen de huidige Maasvlakte en Maasvlakte 2. Bij de werkzaamheden in de Yangtzehaven zijn in opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam archeologen betrokken. Aan het archeologisch onderzoek werken verschillende partijen mee: de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE, treedt op als bevoegd gezag) en de bedrijven Deltares, PUMA en ADC Maritiem. Ook BOOR maakt deel uit van het projectteam. Voorafgaande aan de baggerwerkzaamheden in de haven heeft er vooronderzoek plaatsgevonden, waarbij het doel was om het prehistorische landschap ter plaatse in beeld te brengen en vast te stellen of er archeologische vindplaatsen in de (haven)bodem aanwezig waren. Daarbij zijn verschillende technieken benut, zoals sonar, sonderingen en er zijn onder water veel grondboringen gezet. De grond uit deze boringen is bekeken door geologen. Zo werd duidelijk dat rivierduinen (donken) in de ondergrond aanwezig zijn.
Boorkernen uit de Yangtzehaven worden grondig bestudeerd. Aan de hand van geplaatste boringen in de Yangtzehaven zijn de locaties van de ontgravingen bepaald.
De onderzoeksresultaten wijzen erop dat er zo’n 9000 jaar geleden, na het einde van de laatste IJstijd, sprake was een verdrinkend rivierenlandschap. Hierin lagen rivierduinen die een ideale vestigingsplaats vormden voor de jagers en verzamelaars uit de Midden-Steentijd. Het waren hoger gelegen plaatsen, die droog bleven bij overstroBOORnieuws
nummer 16
winter 2012
2
´
a
c
mingen en van waaruit gevist en gejaagd kon worden in een gebied met een rijke flora en fauna. Ook in de bodem van de Yangtzehaven werd een rivierduinencomplex met prehistorische resten aangeboord. Er is besloten een deel van de daarop gelegen prehistorische vindplaats verder te onderzoeken.
b
´
0
Het archeologisch onderzoek, dat door BOOR in samenwerking met de andere partners is uitgevoerd, is uniek te noemen. Het gaat om een ‘opgraving’ op 17 tot 20 meter onder water, iets wat nog niet eerder is uitgevoerd bij een prehistorische vindplaats. Vanaf een ponton is de havenbodem met een grote grijper in laagjes afgegraven. Op deze wijze zijn twee plekken van ieder circa 100 vierkante meter en een plek van 25 vierkante meter laagsgewijs, op gecontroleerde wijze opgegraven. Twee plekken liggen op de flank en een op de top van een rivierduin. Ze zijn in vakken van 2x5 meter onderzocht. Het resultaat is 316 grote zakken (big bags) met grond. De grond is aan land gezeefd op zeven met een maaswijdte van 10 en 2 mm.
5 km
a bc
c b 1 2 3 Yan g
tzeh
´´´
0
ave
n
5 km
0
0
De grond die overbleef na het zeven is vervolgens naar het BOOR gebracht. De afgelopen weken hebben archeologen en vrijwilligers de grond voorzichtig uitgeplozen op zoek naar archeologische vondsten. Het gaat om vuurstenen werktuigen en ander afval: pitten, noten, verbrand en onverbrand bot, vissenwervels, etc. De vondsten worden de komende maanden door specialisten onderzocht. Zo krijgen we een beeld van het leven van de prehistorische mens in het Maasmondgebied zo’n 9000 jaar geleden.
5 km 1 km
c
1 2 3 Yan g
tzeh
ave
n
´
0
Schaal Kaart: Gemeentewerken Rotterdam 2012
1 km
Kader b: De ligging van tot nu bekende hoger gelegen rivierduinen (donken) deplangebied ondergrond van Rotterdam met prehistorische Afb. 1. Ligging van in het Rotterdam Gasfabriek Feijenoord. vindplaatsen (stippen). Kader c: De ligging van de drie opgravingsputten in de Yangtzehaven.
!
hoog
!
Jagers en verzamelaars in de Midden-Steentijd Hoe leefden de jagers en verzamelaars in de Midden-Steentijd? We weten niet welke taal ze spraken en waarin ze geloofden. Door opgravingen zijn we wel meer te weten gekomen over hun levenswijze. In kleine groepen trokken ze door het landschap en Schaal bivakkeerden in seizoenskampen. Ze leefden van Kaart: Gemeentewerken Rotterdam 2012 wat het seizoen te bieden had en maakten volop gebruik van de voedselrijke omgeving. Het kust- en rivierengebied zal aantrekkelijk zijn geweest om te vissen (bijvoorbeeld op zalm) met een visspeer vanuit een kano of met fuiken. Vuurstenen werktuigen gebruikte men onder andere voor het schoonkrabben van huiden. De jacht op bijvoorbeeld edelhert en wilde zwijnen combineerde men met het verzamelen van vruchten (wilde appels, bessen) en planten.
Put 2 !
laag
!
!
! !
Put 1
! !
! !
! !
!
!
!
!
!
!
! ! ! ! ! Afb. 1. Ligging van het plangebied Rotterdam Gasfabriek Feijenoord. !
!
Put 3
0
30m
Reconstructie van de hoogteligging van het oorspronkelijk loopniveau in het onderzoeksgebied binnen de Yangtzehaven. Ook de ligging van de drie onderzoeksplekken is weergegeven.
Schaal Kaart: Gemeentewerken Rotterdam 2012
BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
Afb. 1. Ligging van het plangebied Rotterdam Gasfabriek Feijenoord.
3
Denemarken
Doggersbank
Engeland Maasvlakte
Nederland
9000 v. Chr. 9000 - 7700 v. Chr. 7700 - 7300 v. Chr. 7300 - heden heden
De Noordzee ontstaat In de laatste fase van de laatste IJstijd, zo’n 12.000 jaar geleden, was er nog geen sprake van een Noordzee. Het zeewater lag ‘opgeslagen’ in grote ijskappen. In die tijd heersten extreem lage temperaturen. Het land was grotendeels onbegroeid, waardoor de wind vrij spel had. Het huidige grondgebied van Rotterdam maakte toen deel uit van een brede riviervlakte. Het zand uit de droogliggende beddingen werd door de wind opgewaaid. Zo ontstonden rivierduinen, die boven het toenmalige landschap uitstaken. De toppen van de rivierduinen worden ook wel aangeduid als ‘donken’. Aan het eind van de IJstijd werd het warmer en begonnen de ijskappen af te smelten. De uitgestrekte vlakte tussen Engeland en het vaste land van Europa vulde zich geleidelijk met water, waardoor de Noordzee uiteindelijk ontstond. De meest westelijk gelegen donken verdronken daarbij als eerste. De meer oostelijk gelegen donken bleven langer als hoger en droger gelegen vestigingsplaatsen beschikbaar voor de prehistorische mens, in een vernattend landschap met rivieren en later ook moerassen.
Bij de aanleg van de (eerste) Maasvlakte zijn talrijke harpoenspitsen van been en gewei gevonden uit de Midden-Steentijd. Het zijn ‘losse’ vondsten die afkomstig zijn uit het opgespoten zand. Tot nu toe was altijd onduidelijk waar de jagers bivakkeerden.
BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
4
Spits van vuursteen
Vuursteen Krabber van vuursteen
Bot
Dissel van bot
Verbrand bot
Enkele gesorteerde monsters, afgebeeld op 75% van de ware grootte.
Een beeld van het archeologisch onderzoek. De grijper graaft in putten van circa 2x5 meter de archeologische lagen op. De exacte positie van de ontgraving wordt bijgehouden. Op een ponton-kraanschip vindt een eerste inspectie plaats en worden er grondmonsters genomen, waarna de overige grond in big bags wordt gestopt. De big bags zijn vervolgens gezeefd, waarna de grond die overbleef is afgevoerd naar het BOOR. Hier worden de vondsten gesorteerd en geteld.
BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
5
Resultaat opgraving -38 vakken onderzocht -minimaal 3, maximaal 5 lagen per vak -Per laag 2 big bags -Totaal 316 big bags -68 grondmonsters t.b.v. specialistisch onderzoek (visresten, zaden, pitten etc.)
Middeleeuws kasteel ‘zichtbaar’ in Charlois
Eind vorig jaar heeft Theo Coşkun, bestuurder van de deelgemeente Charlois, een informatiepaneel ‘Kasteel in de straat’ onthuld samen met Gerben Wigmans, directeur Buitenruimte van Gemeentewerken Rotterdam en de schoolkinderen van OIBS Charlois (groep 7). Het archeologisch informatiepaneel beschrijft de historie van het 14e-eeuwse kasteel Katendrecht, waarvan de in de grond aanwezige fundamenten nu in het wegdek van de Frans Bekkerstraat zijn aangegeven.
Tijdens de onthulling van het paneel en de markering in de straat dook de ‘kasteelvrouw’ uit 1371 op. Zij had, volgens een oude legende, het kasteel vervloekt, waardoor het kort daarop verloren ging. Samen met de schoolkinderen werd haar vloek opgeheven door vooral veel lawaai te maken en in optocht ‘over’ het kasteel te lopen. Met het informatiepaneel en de markering in de straat breekt er voor de geschiedenis van het kasteel in Charlois weer een nieuwe fase aan.
Zoeken en vinden met archeologie Het BOOR heeft meegewerkt aan de opzet van twee earth caches over de archeologie van Rotterdam. De opdrachten zijn ontwikkeld door twee fervente Rotterdamse geocachers, Marcel en Ineke de Haan (www.mar-ine.nl) Onder de noemer ‘Rotterdam Toen’ zijn nu twee earth caches beschikbaar, en het is de bedoeling dat deze serie uitgebreid wordt. In Rotterdam zijn immers nog genoeg spannende historische en archeologische plekken te ontdekken!
de stad Rotterdam, vanuit archeologisch oogpunt, staat centraal in deze twee opdrachten. Waar ze zich precies bevinden laten we even in het midden – het gaat natuurlijk om de ‘speurtocht’ er naar toe! Als de locatie en de cache zijn gevonden, dan resten er nog twee vragen die beantwoord moeten worden. De antwoorden zijn te vinden op de plek zelf. Sinds de plaatsing van de caches (mei 2011) zijn ze door bijna 300 mensen gevonden en bekeken. Hieronder een greep uit de reacties op de site:
Geocaching is het wereldwijd opsporen van door anderen verborgen ‘schatten’ en gemarkeerde locaties, met behulp van een GPS-ontvanger (of smartphone) en coördinaten. Hightech schatzoeken dus! De ‘schat’ varieert van alleen een logboek, waar je als vinder iets in kunt schrijven, tot een combinatie met ruilvoorwerpen en andere spulletjes. Maar de zoektocht is eigenlijk belangrijker dan de vondst, die moet immers achterblijven voor volgende zoekers. Via een website (www.geocaching.com) houden plaatsers en vinders elkaar op de hoogte.
‘Een toch wel bekende plek, maar voorheen blijkbaar louter gestaard naar de […] architectuur […]. Middels deze cache bleek er echter veel meer voer voor de ogen aanwezig... maar dat was onder de grond verborgen. Prachtig om weer eens te zien hoe men een stukje historie blijvend onderdeel laat uitmaken van nieuwe architectuur.’ ‘Natuurlijk was het hier druk, maar dat was geen punt om deze cachelocatie te bezoeken. Een prima verhaal en ook nog een prachtige stadsmuur gezien. Echt geweldig gedaan. Zo blijft er tenminste nog wat bewaard van ‘vroeger’. Fijn dat we hierop geattendeerd werden.’
Een earth cache is een speciale variant met een educatieve opdracht. De bedoeling is om op een spannende manier meer te leren over het ontstaan van de wereld. De twee nieuwe earth caches in Rotterdam zijn gekoppeld aan archeologische vondsten die zijn gedaan bij de aanleg van de Willemsspoortunnel en RandstadRail. Het ontstaan van BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
‘Dit is weer zo’n leuke earthcache. Een stukje geschiedenis verstopt diep, heel diep onder de grond. De vragen waren duidelijk en na wat zoekwerk de antwoorden gevonden. Dank voor deze “underground” cache.’ ‘Rotterdam is toch wel een leuke en mooie stad met zo ook wat oudheden in nieuwe gebouwen verstopt.’
6
Rapportages
514 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Oldegaarde 251. Een bureauonderzoek en verkennend inventariserend veldonderzoek door
De resultaten van archeologisch (voor)onderzoek door het BOOR worden vastgelegd in BOORrapporten. In het afgelopen jaar verschenen de volgende uitgaven (voorafgegaan door het rapportnummer):
middel van grondboringen.
439 W. Zijl, M.J.L.Th. Niekus, P.H.J.I. Ploegaert en J.M. Moree 2011
Een bureauonderzoek en verkennend en karterend inventariserend veldon-
(met bijdragen van S.B.C. Bloo, O. Brinkkemper, A.L. van Gijn, L. Smits,
derzoek door middel van grondboringen.
A. Verbaas en J. Zeiler). Rotterdam Beverwaard tramremise. De opgraving
518 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Rozenburg
van de top van een donk met sporen uit het Mesolithicum en Neolithicum
MFC Zuidzijde. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend
(vindplaats 13-83).
veldonderzoek door middel van grondboringen.
473 A. van de Meer en P.H.J.I. Ploegaert 2011. Rotterdam Stadplein Hoog-
519 W. Zijl, A. van de Meer en M.M. Sier 2011. Rotterdam R.H.V. Leonidas.
vliet. Een karterend inventariserend veldonderzoek door middel van een
Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek
proefsleuf.
door middel van grondboringen.
492 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Tuin op Zuid.
520 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Argonautenpark.
Een karterend inventariserend veldonderzoek door middel van grondborin-
Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek
gen.
door middel van grondboringen.
507 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Kralingse Zoom.
521 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Plaswijckpark.
Een waarderend inventariserend veldonderzoek door middel van grond-
Een bureauonderzoek en een verkennend en karterend inventariserend
boringen.
veldonderzoek door middel van grondboringen.
508 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Masterplan
522 W. Zijl en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam ’t Hart fase 2. Een bu-
Campus Woudenstein. Een bureauonderzoek en verkennend inventari-
reauonderzoek en een verkennend en karterend inventariserend veldonder-
serend veldonderzoek door middel van grondboringen.
zoek door middel van grondboringen.
509 A.V. Schoonhoven en J.M. Moree 2011 (met een bijdrage van A. van de
524 J.M. Moree 2011. Bernisse en Spijkenisse regionaal bedrijventerrein.
Meer). Schiedam Westmolenkwartier. Een bureauonderzoek.
Een bureauonderzoek.
510 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Overschiese
525 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Zevenkampse
Plasjes. Een bureauonderzoek en verkennend inventariserend veldonder-
Ring 883. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veld-
zoek door middel van grondboringen.
onderzoek door middel van grondboringen.
511 W. Zijl en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Hoogvliet Voorweg. Een
526 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Campus Hoog-
bureauonderzoek en verkennend inventariserend veldonderzoek door mid-
vliet. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonder-
del van grondboringen.
zoek door middel van grondboringen.
512 A. van de Meer en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Pascalweg-
528 A. van de Meer en M.M. Sier 2011. Rotterdam Voornsehof. Een
Catullusweg. Een bureauonderzoek en verkennend inventariserend veldon-
bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door
derzoek door middel van grondboringen.
middel van grondboringen.
513 W. Zijl en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Brongras. Een bureau-
531 A. van de Meer en M.M. Sier 2011. Rotterdam De Piloot. Een bureau-
onderzoek en een verkennend en karterend inventariserend veldonderzoek
onderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel
door middel van grondboringen.
van grondboringen.
515 W. Zijl en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Poldervaart. Een bureauonderzoek en verkennend en karterend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen. 517 W. Zijl en D.E.A. Schiltmans 2011. Rotterdam Hoogvliet Bonairepark.
Een nieuwe publicatiereeks: ‘Ontdek! Archeologie in Rotterdam’ In oktober 2011 verscheen het eerste deel in een nieuwe publicatiereeks met de titel: ‘Ontdek! Archeologie in Rotterdam’. Met de serie wil BOOR de archeologie van Rotterdam op beeldende en publieksvriendelijke wijze tonen. Er is behoefte aan, want de ervaring leert dat steeds meer Rotterdammers geïnteresseerd zijn in de vroege geschiedenis van hun stad.
ONTDEK
Archeolo
gie in Ro
Het eerste deel is getiteld: ‘Delfshaven: een VOC-werf opgegraven’. Het bespreekt de resultaten van de door BOOR in 2007 opgegraven resten van de 17e- en 18e-eeuwse werf van de Verenigde Oostindische Compagnie in Delfshaven. Ook het in 2009 uitgevoerde archeologisch onderzoek in een nabijgelegen arbeiderswijk uit dezelfde tijd wordt belicht. De publicatie besteedt ook aandacht aan de middeleeuwse oorsprong en ontwikkeling van Delfshaven, die voorafging aan de periode van de VOC. Het kleurrijke boekje (52 blz) is bij het BOOR te bestellen voor de schappelijke prijs van €5,-. In de publicatie worden ook de bij de opgraving aangetroffen gereedschappen en andere vondsten besproken. Deze voorwerpen zijn momenteel tentoongesteld bij de Stichting Historisch Schip De Delft. Adres: Schiehaven 15, 3024 EC Rotterdam, www.dedelft.nl. BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
7
Delfshave n: een VOCwerf opgegrav en
!
tterdam 1
Uit het depot In het depot van het BOOR worden vondsten van opgravingen in Rotterdam onder speciale condities bewaard. Bijvoorbeeld de gerestaureerde en geconserveerde metaalvondsten. In deze rubriek laten wij een bijzondere vondst zien uit het depot. Handelaars in goud en slaven In 2006 voerde BOOR een opgraving uit tussen Blaak en Wijnhaven, voorafgaande aan de bouw van het appartementencomplex ‘Wijnhaeve’. Daarbij werd onder andere een scheepshelling aangetroffen, maar er kwamen ook funderingen en afvalputten vanaf de 17e eeuw tevoorschijn. In een beerput vonden de archeologen een bijzonder merklood, dat vroeger aan handelsgoederen bevestigd heeft gezeten. Op de beeldzijde van het ronde loden plaatje is een wapenschild te zien met daarin de voorstelling van een olifant. Het schild wordt aan weerszijden geflankeerd door ‘inboorlingen’. De randtekst van het loden voorwerp luidt: THE COMPANY OF ROYAL ADVENTURERS. Deze compagnie, die voluit ‘Company of Royal Adventurers Trading to Africa’ heette, is in 1660 door een groep Engelse edellieden opgericht die, gedreven door de verhalen over enorme rijkdommen van Afrika, probeerden goud en handelswaar op dit continent te vinden. In tweede instantie hielden ze zich ook bezig met de handel in slaven. Mede door de geschillen met Hollandse handelaren, die ook forten en factorijen in dit gebied bezaten, ging het bedrijf in 1667 ten onder. In Londen is ooit eerder een vergelijkbaar loden zegel gevonden. Op welke wijze dit loden voorwerp in een Rotterdamse beerput is beland, blijft een raadsel. Woonde er op deze plek misschien een handelaar die zaken deed met deze Engelse ‘adventurers’?
Colofon
Website Bezoek de website van BOOR voor up to date informatie en nieuwsberichten: www.rotterdam.nl/boor
Tekst: Illustraties:
Arnold Carmiggelt (BOOR) BOOR, Deltares, Havenbedrijf Rotterdam, Theo van Pinxteren (Rotterdam), PUMA, RCE, TNO. Vormgeving: Martin Valkhoff (BOOR)
Ontdekt! de film Op onze website kunt u ook een korte film zien: ‘Ontdekt!’. In negen minuten krijgt de kijker een beeld van de diverse werkzaamheden van de archeologen bij het BOOR.
BOORnieuws is een uitgave van Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam, Ceintuurbaan 213b, 3051 KC Rotterdam tel: 010-4898500, e-mail:
[email protected]
Twitter Het BOOR is ook te volgen via twitter. Lees onze tweets via @BOORrotterdam en word direct op de hoogte gehouden van de laatste berichten.
Gratis abonnement U kunt een gratis abonnement op BOORnieuws (2 à 3 maal per jaar) aanvragen bij het BOOR. copyright © BOOR ISSN 1874-0561
BOORnieuws
nummer 16
winter 2012
8
