S tadsbeheer
BOORnieuws
Nieuwsbrief nr. 20 van Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam najaar 2014
De Tijdtrap: afdalen in de geschiedenis van Rotterdam
De Markthal (en dus ook De Tijdtrap) is op 1 oktober geopend door Koningin Máxima. Zij ontving ook het publieksboek over de opgraving in de bouwput van de Markthal.
Deze BOORnieuws is grotendeels gewijd aan De Tijdtrap: de nieuwe plek waar iedereen archeologie kan beleven in het modernste gebouw van de stad, de Markthal. Lees meer over wat De Tijdtrap is, hoe deze tot stand is gekomen en wat er nog meer gaat gebeuren. In 2009 en 2010 zijn in de bouwput van de Markthal midden in het centrum van Rotterdam opgravingen uitgevoerd door het Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam (BOOR). Bij dit archeologisch onderzoek zijn talrijke bewoningssporen gevonden en vele honderden vondsten gedaan, die samenhangen met de pre-stedelijke nederzetting Rotta (900-1100 na Christus) en met de stad Rotterdam uit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd. In 2012 namen Provast, de ontwikkelaar van de Markthal, en BOOR het initiatief om te onderzoeken of de archeologische vondsten, beelden en verhalen permanent zichtbaar gemaakt konden worden voor een groot publiek. Het resultaat, De Tijdtrap, is een echte ‘win-win-situatie’. Voor BOOR is het van belang dat veel mensen kennis kunnen nemen van de archeologie van Rotterdam en voor Provast kon met De Tijdtrap een extra functionaliteit aan de Markthal worden toegevoegd. En de stad Rotterdam kreeg er een nieuwe attractie bij die bijdraagt aan de beleving van de (binnen)stad. De Tijdtrap is in korte tijd gerealiseerd, dankzij diverse subsidiegevers en sponsors en de inzet van velen. In het centrale roltrappenhuis van de Markthal bevindt zich nu een permanente tentoonstelling van archeologische vondsten uit de bouwput. BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
Koningin Máxima nam tijdens de opening van de Markthal ruim de tijd om zich door Arnold Carmiggelt van BOOR te laten informeren over De Tijdtrap.
1
Stichting De Tijdtrap Bij De Tijdtrap zijn veel verschillende partijen betrokken. In het najaar van 2013 kwam voor het eerst een stuurgroep bijeen, bestaande uit vertegenwoordigers van BOOR, Provast, architectenbureau MVRDV, tentoonstellingsarchitecten Kossmann.dejong, Museum Rotterdam en Rotterdam Partners. In juni 2014 zag Stichting De Tijdtrap het licht, mede bedoeld om de financiële middelen bij elkaar te brengen. In het bestuur zitten Arnold Carmiggelt (hoofd BOOR), Hans Schröder (directeur Provast) en Alexandra Gaba-van Dongen (conservator pre-industriële gebruiksvoorwerpen Museum Boijmans Van Beuningen). Dankzij bijdragen van de gemeente, marktpartijen, fondsen en stichtingen is De Tijdtrap uiteindelijk ontworpen en gemaakt door Kossmann.dejong.
in de Markthal, een nu al wereldberoemd architectonisch icoon waar vele Rotterdammers en bezoekers van de stad zullen komen winkelen, eten, drinken en parkeren. De Tijdtrap wil daarom ook bijdragen aan een aantrekkelijker binnenstad en aan een ‘echte’ Rotterdamse identiteit van de nieuwe Markthal.
Gratis en laagdrempelig De Tijdtrap wil de geschiedenis van Rotterdam op een aansprekende, laagdrempelige manier presenteren aan een groot en breed publiek. Dat gebeurt aan de hand van de archeologische collectie van de opgraving Markthal en van andere in Rotterdam uitgevoerde opgravingen. Ook relevante voorwerpen, teksten en afbeeldingen uit de verzamelingen van andere erfgoedpartners in de stad (zoals Stadsarchief Rotterdam, Museum Rotterdam, Maritiem Museum Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen) kunnen worden ingezet.
Doordat de Markthal naar verwachting jaarlijks tussen de 5-7 miljoen bezoekers zal trekken, waarvan een groot deel niet of nauwelijks musea bezoekt, biedt De Tijdtrap de mogelijkheid mensen op een ongedwongen en aansprekende manier bewust te laten worden van de rijke geschiedenis van de stad. Zo’n laagdrempelige presentatie is nog niet in Rotterdam voorhanden en zal zeker bijdragen aan een beter begrip van de stad en een sterkere verbondenheid ermee. Tenslotte is het de bedoeling dat De Tijdtrap verwijst naar andere erfgoedinstellingen in de stad en naar evenementen waarbij het Rotterdams verleden beleefd kan worden.
De Tijdtrap is een gratis toegankelijke attractie (zeven dagen per week en 24 uur per dag open) en ligt midden in het centrum van Rotterdam. En niet te vergeten midden BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
2
Op verdieping -1 (bij de winkels) staat een informatiezuil die iets vertelt over het archeologisch onderzoek in de bouwput van de Markthal en de bewoningsgeschiedenis van dit deel van Rotterdam. Op verdieping -2 zijn archeologische vondsten uit de periode 1550-1870 te zien. Ze illustreren het leven in dit deel van Rotterdam, een wijk die bekend stond als het Westnieuwland. Ook kook-, eet- en drinkgerei uit deze periode wordt tentoongesteld: in de Markthal draait het immers om eten en drinken! Op de verdieping -3 belandt de bezoeker in het laatmiddeleeuwse Rotterdam (1350-1550). Op de plaats van de Markthal bevond zich toen een middeleeuwse wijk, met voornamelijk houten huizen. Vondsten uit de bouwput van de Markthal illustreren het leven in die vroege periode en tonen ook hoe er toen gekookt en gegeten werd. Op verdieping -4 is het thema de bewoning die aan de middeleeuwse stad Rotterdam vooraf ging. In de bouwput van de Markthal zijn resten gevonden van de duizend jaar oude nederzetting Rotta. Daarnaast is op deze verdieping te zien hoe de archeologen van de gemeente te werk gaan bij hun onderzoek.
Expositie Onder de Markthal bevinden zich vier verdiepingen. Op laag -1 zitten winkels, de lagen -2, -3 en -4 vormen een parkeergarage met 1200 plaatsen. Het centrale trappenhuis is omsloten door glazen gevels met vitrines en gaat 15 meter de diepte in. In dit indrukwekkende roltrappenhuis kunnen de bezoekers letterlijk een reis door de tijd maken. Vanaf het heden, door de Tweede Wereldoorlog, naar de negentiende, achttiende, de Gouden Eeuw en de Late Middeleeuwen tot de tijd van Rotta (duizend jaar geleden). Elke volgende verdieping staat voor een eerdere periode in de geschiedenis van de stad en brengt de bezoeker dichterbij de oorsprong van Rotterdam. Onderweg naar beneden zijn de vondsten uit de bouwput te zien in speciale vitrines. Filmbeelden en andere projecties op de glazen wanden vullen de bodemvondsten aan.
BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
3
Activiteiten en publiciteit Het is de bedoeling om de komende jaren rondom De Tijdtrap ook extra programmering aan te bieden in de vorm van workshops, lezingen, rondleidingen en erfgoedonderwijs. Ook zijn er plannen voor historische en culinaire evenementen, die passen in het ‘food-walhalla’ Markthal en bij de activiteiten van de Wereld van Smaak. De Tijdtrap heeft een eigen website: www.detijdtrap.nl, en een Facebook-pagina. Er is al aandacht geweest voor De Tijdtrap bij o.a. RTV Rijnmond, in het AD, de Telegraaf en de New York Times!
‘During the work, some remains of a settlement thought to date to the Middle Ages were discovered; these are to be housed in a small museum in the Market Hall.’
BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
4
it in de sten van gedaan. In dit en de vroege belicht, een dorpje 0 Rotterdam zou
Archeologie in Rotterdam 2
Onder de Markthal
van Rotterdam enhuis van de
ONTDEK!
ONTDEK! Archeologie in Rotterdam 2
ublieksboeken ving. Al meer dan Oudheidkundig verhalen’ zijn de
Impressie van het Westnieuwland rond 1400 door Gilbert Kempenaar.
Onder de Markthal Middeleeuwse bewoning in het hart van Rotterdam
10-9-2014 10:28:37
Verschenen: Onder de Markthal. Middeleeuwse bewoning in het hart van Rotterdam Over de opgraving in de bouwput van de Markthal is een nieuw publieksboek uitgebracht, getiteld: Onder de Markthal. Middeleeuwse bewoning in het hart van Rotterdam. Het is geschreven door Arnold Carmiggelt en Patrick Ploegaert en voorzien van vele afbeeldingen, waaronder drie fraaie impressies van de locatie van de Markthal in 1350, 1400 en 1500 van de hand van Gilbert Kempenaar. Het boek is verschenen in de serie Ontdek! Archeologie in Rotterdam. Eerder verscheen in deze serie een publicatie over het archeologisch onderzoek van de VOC-werf in Delfshaven. ‘Onder de Markthal’ is te bestellen bij BOOR via
[email protected] of 010-4898500, en kost € 8,-- (inclusief verzendkosten). Het boek is ook verkrijgbaar in de Markthal en bij de Rotterdamse boekhandels. (60 pag, ISBN: 978-90-802118-6-5) BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
Historie van de keersluis en de schans Poldervaart in beeld gebracht Op vrijdag 26 september zijn bij de gerestaureerde keersluis in de Poldervaart (nabij de Delftsche Schie en het buurtschap ‘Kandelaar’) drie informatiepanelen onthuld. De keersluis is gebouwd in 1928 en dankzij lokaal initiatief door de Stichting Renovatie Keersluis Poldervaart vorig jaar grondig gerestaureerd. De locatie is archeologisch interessant vanwege de pal naast de sluis gelegen militaire schans. Deze is in de jaren zeventig van de zestiende eeuw, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog, enkele jaren bemand geweest. Het is een beschermd monument (een zogenaamde Archeologisch Belangrijke Plaats). Het BOOR verrichtte een klein archeologisch onderzoek op de plek waar de informatiepanelen (bevestigd op de oude sluisdeur) nu zijn geplaatst. Er is muurwerk en plaveisel van de schans gedocumenteerd. Op de panelen is achtereenvolgens de historie van de sluis, de schans en het buurtschap ‘Kandelaar’ toegelicht en in beeld gebracht. De moeite waard om een keer langs te fietsen! 5
Feestelijke uitreiking rapport Yangtzehaven
Steentijdvondsten bij de Hoogvlietstraat: met dank aan Anja van de Meer
Op 10 juli 2014 is het rapport over het archeologisch onderzoek in de Yangtzehaven (Maasvlakte) door BOOR uitgereikt aan prof. ir. Tiedo Vellinga van het Havenbedrijf Rotterdam. Tiedo Vellinga is als voorzitter van de commissie archeologie Maasvlakte 2 jarenlang nauw betrokken geweest bij dit project. In zijn dankwoord benadrukte hij dat het Havenbedrijf archeologie als een kans ziet om mee naar buiten te treden.
Tiedo Vellinga van het Havenbedrijf Rotterdam ontving het rapport uit handen van Maaike Sier van BOOR.
Op 12 september 2014 heeft BOOR afscheid genomen van archeologe Anja van de Meer. Zij heeft een nieuwe baan gevonden bij IDDS in Noordwijk. Anja heeft de afgelopen zeven jaar bij BOOR meer dan honderd booronderzoeken uitgevoerd. Een van haar laatste mooie projecten was het archeologisch veldwerk bij de bouw van een gymzaal aan de Hoogvlietstraat in de Tarwewijk. Hier heeft Anja op acht meter diepte een rivierduin met archeologische vondsten uit de steentijd (waarschijnlijk 8800-4900 v. Chr.) gevonden. Op dit moment wordt er met mechanische grondboringen vervolgonderzoek uitgevoerd op deze locatie. Dat vinden de leerlingen van de nabijgelegen openbare basisschool De Globe heel interessant - het BOOR gaat dan ook voor hen een speciale archeologieles verzorgen.
Onder genot van een drankje en lekkernijen uit de steentijd werd de succesvolle afronding van dit project gevierd met collega’s van de gemeente Rotterdam (Stadsbeheer), archeologen, het Havenbedrijf Rotterdam en diverse vakspecialisten betrokken bij dit project. Het Nederlandstalige rapport is als pdf te downloaden op de website van BOOR (ga naar: boor actueel / ‘Yangtzehavenrapport uitgereikt’)
Yangtzehaven-onderzoek internationaal Maaike Sier (hoofd Onderzoek en Rapportage van het BOOR) heeft begin september een lezing gegeven op het XVII World UISPP Congres in Burgos, Spanje. Tijdens dit internationale congres (met 115 sessies en 1700 lezingen) was veel belangstelling voor de presentatie van de gemeente Rotterdam. De lezing ging over het onderzoek dat BOOR in opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam in de Yangtzehaven heeft uitgevoerd, op een diepte van 20 meter onder water. Dankzij het onderzoek weten we meer over het leven van jager-verzamelaars zo’n 9000 jaar geleden. Het Engelstalige wetenschappelijke rapport zal op 5 en 6 maart 2015 worden gepresenteerd op een internationaal symposium georganiseerd door het Havenbedrijf Rotterdam. Op dit congres worden de resultaten gepresenteerd van het geologisch, archeologisch en paleontologisch onderzoek dat is uitgevoerd in het kader van de aanleg van de Tweede Maasvlakte. Zie voor meer informatie www.20metersunderwater.nl.
BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
6
Rapportages De resultaten van archeologisch (voor)onderzoek door het BOOR worden vastgelegd in BOORrapporten. In het afgelopen jaar verschenen de volgende uitgaven (voorafgegaan door het rapportnummer):
552 A. van de Meer 2013. Schiedam Polderweg 23. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen.
469 - deel 2 P.H.J.I. Ploegaert 2013. Met bijdragen van B. Beerenhout, P. de Breuk, O. Brinkkemper, S.Y. Comis, R.D. van Dijk, M. Dominguez, M. Enderman, E. Esser, J. Langelaar, M.J. Rijkelijkhuizen en W. Waldus. Rotterdam Markthal. Archeologisch onderzoek 2. Bewoningssporen en vondsten uit de stedelijke periode (14e-18e eeuw); de bedijking van en de bewoning op het voormalige Westnieuwland in Rotterdam.
553 A. van de Meer 2013. Rotterdam Jetty 5 KPE Orange. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen en sonderingen. 554 W. Zijl 2013. Spijkenisse Hofweg 1. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen.
523 J.M. Moree en M.M. Sier (red.) 2014. Met bijdragen van J.J. Boon, F. Bunnik, H. Cremer, D.C. Brinkhuizen, K.M. Cohen, R.P. Exaltus, L.I. Kooistra, H. Koolmees, H. de Kruyk, L. KubiakMartens, J.M. Moree, M.J.L.Th. Niekus, J.H.M. Peeters, D.E.A. Schiltmans, K. van Kappel, A. Verbaas, F. Verbruggen, P.C. Vos en J.T. Zeiler. Twintig meter diep! Mesolithicum in de YangtzehavenMaasvlakte te Rotterdam. Landschapsontwikkeling en bewoning in het Vroeg Holoceen.
BOORrapporten 469-deel 2 Rotterdam Markthal: Archeologisch onderzoek 2 P.H.J.I. Ploegaert
564 A. van de Meer 2014. Rotterdam Van Ghentkazerne. Een bureauonderzoek en een verkennend en karterend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen. 547 A. van de Meer 2013. Rotterdam Cut out Tennesseehaven. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen en sonderingen. 551 A. van de Meer 2013. Rotterdam Overschiese Kleiweg kavel 5. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen.
555 A. van de Meer 2013. Rotterdam Kleinpolderplein Zuid West. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen. 556 A. van de Meer 2013. Barendrecht De Blauwe Verbinding. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen. 559 A. van de Meer 2014. Rotterdam Hoogvlietstraat. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen en sonderingen.
BOOR Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam
ROTTERDAM MARKTHAL Archeologisch onderzoek 2
Bewoningssporen en vondsten uit de stedelijke periode (14e-18e eeuw); de bedijking van en de bewoning op het voormalige Westnieuwland in Rotterdam
562 A. van de Meer 2014. Bernisse Hooftweg e.o. Een bureauonderzoek en een verkennend en karterend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen.
P.H.J.I. Ploegaert met bijdragen van B. Beerenhout, P. de Breuk, O. Brinkkemper, S.Y. Comis, R.D. van Dijk, M. Dominguez, M. Enderman, E. Esser, J. Langelaar, M.J. Rijkelijkhuizen en W. Waldus
BOORrapporten 469-deel 2
563 A. van de Meer 2014. Rotterdam Watercompensatie Linker- en Rechter Rottekade. Een bureauonderzoek en een verkennend inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen.
Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam Ceintuurbaan 213b 3051 KC Rotterdam
Omslag sjabloon met kneep.indd 1
18-9-2013 13:48:51
Marco van Trierum met pensioen Op 1 juli 2014 heeft Marco van Trierum vanwege het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd afscheid genomen van het BOOR. Hij werd in 1979 aangesteld en was hoofd BOOR van 1986 tot 2009. Marco heeft een belangrijke rol gespeeld bij de verankering van de archeologie in het proces van ruimtelijke ordening en bij het zichtbaar maken van de archeologische onderzoeksresultaten voor een breed publiek. Hij verzorgde talrijke publicaties en hield vele lezingen in en buiten Rotterdam. Het BOOR nam dus afscheid van heel veel deskundigheid én van een goede collega!
BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
BOOR-collega Gilbert Kempenaar tekende een treffend portret van Marco van Trierum, die zich in de komende tijd zeker zal bezighouden met zijn grote passie: schilderen.
7
‘Ploters’ of ‘bloters’ op het Westnieuwland Bij de opgraving in de bouwput van de Markthal is een grote hoeveelheid fragmenten van runderschedels en hoornpitten gevonden uit de tweede helft van de vijftiende eeuw. Eén van de schedels met hoornpitten is te zien in een vitrine in De Tijdtrap in de Markthal. Het gaat om afval van een huidbewerker. Na de slacht was het gebruikelijk dat de huiden met hoorns en een deel van het schedeldak er nog aan vast werden aangeleverd. Zo kon de huidbewerker aan de hoornpitten geslacht en ouderdom van het dier aflezen. Kleine gaatjes in enkele van de gevonden hoornpitten wijzen erop dat de huiden daaraan zijn opgehangen om schoongemaakt te worden. Dat proces van schoonmaken wordt ‘ploten’ of ‘bloten’ genoemd. De haren werden van de huiden geschraapt na ze een nacht te hebben geweekt in urine. De ammoniak in de urine zorgde ervoor dat de huid samentrok, waardoor de haren sneller loskwamen. Een groot deel van de gevonden hoornpitten is afkomstig van stieren en een kleiner deel van koeien. De meesten runderen zijn niet ouder geworden dan drie jaar. Sommige schedels vertonen een deuk in het voorhoofd: dat wijst erop dat de schedels van de dieren zijn ingeslagen. Op die manier werden ze ‘verdoofd’ voordat hun keel werd doorgesneden.
Runderschedels en hoornpitten, gevonden in een slootvulling.
Colofon Tekst Arnold Carmiggelt en Maaike Sier (BOOR) Illustraties BOOR, Gilbert Kempenaar, De Tijdtrap – Bas Czerwinski, Theo van Pinxteren (Rotterdam) Vormgeving Martin Valkhoff (BOOR) BOORnieuws is een uitgave van Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam Ceintuurbaan 213B, 3051 KC Rotterdam tel: 010-4898500, e-mail:
[email protected] website: www.rotterdam.nl/boor twitter: @BOORRotterdam Gratis abonnement U kunt een gratis abonnement op BOORnieuws (verschijnt circa 2 maal per jaar) aanvragen bij het BOOR.
‘De leerbereider’, tekening van Jan Luyken uit 1694.
copyright © BOOR ISSN 1874-0561
BOORnieuws
nummer 20
najaar 2014
8
