BOORnieuws Special
Nieuwsbrief nr. 12 van Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam zomer 2009
Middeleeuwen onder de Markthal Deze BOORnieuws Special is geheel gewijd aan het archeologisch onderzoek op de Grotemarkt in het centrum van Rotterdam, dat medio juni dit jaar van start is gegaan. Aan de Grotemarkt zullen de komende jaren het woon-, winkel- en kantorencomplex Rotta Nova en een grote overdekte Markthal verrijzen. Voordat het zover is, wordt de locatie eerst uitgebreid onder de loep genomen door de archeologen van het Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam (BOOR) in opdracht van het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR). De bouwlocatie ligt in het gebied waar in de 9e eeuw de nederzetting Rotta is ontstaan, en waar zich vanaf de 13e eeuw de stad Rotterdam heeft ontwikkeld. Vooronderzoek door middel van grondboringen heeft aangetoond dat diep in de bodem nog sporen aanwezig zijn van zowel de nederzetting Rotta als de middeleeuwse stad Rotterdam. Op de locatie van de Markthal is de eerste opgravingsput inmiddels grotendeels onderzocht. Deze bevindt zich op de plaats waar in het begin van de 14e eeuw de polder Westnieuwland is aangelegd, direct ten zuiden van de toenmalige dam (huidige Hoogstraat) waaraan het stadje Rotterdam ontstond. De resultaten van de eerste weken van het veldonderzoek zijn veelbelovend. Zowel de ringdijk om de polder als de bewoning op de dijk zijn aangetroffen.
BOORnieuws
nummer 12
zomer 2009
De middeleeuwse bewoningssporen worden bij het archeologisch onderzoek nauwkeurig gedocumenteerd.
1
Van Rotta naar Rotterdam Uit archeologisch onderzoek van de afgelopen jaren blijkt dat de inwoners van Rotta vanaf de 9e eeuw na Christus hun woningen bouwden op lage terpen aan weerszijden van de Rotte. Dit riviertje stroomde ter plaatse van de huidige Binnenrotte en langs de huidige Grotemarkt, om bij de Wijnhaven uit te monden in de Maas. De bewoners van Rotta leefden van akkerbouw, veeteelt en waarschijnlijk ook handel. Muntvondsten uit de 11e eeuw wijzen erop dat Rotta deel uitmaakte van een uitgebreid handelsnetwerk tussen Tiel en Engeland. De naam Rotta komt voor het eerst voor in een schenkingsoorkonde uit 1028, waarin wordt verwezen naar de kerk van Rotta. Deze kerk behoorde tot het klooster Hohorst bij Amersfoort, sinds 1050 de Sint Paulusabdij uit Utrecht. De locatie van deze kerk is tot op heden niet bekend.
Impressie van de nederzetting Rotta rond het jaar 1000, die aan de middeleeuwse stad Rotterdam voorafging.
Aquarel: Martin Valkhoff
tte
Ro
‘City Building’ ‘Laurenshof’
‘Hofdame’
bouwlocatie Grotemarkt
as
Ma
Vindplaatsen van woonterpen van Rotta op verschillende locaties langs de (Binnen)Rotte.
Aan het bestaan van de nederzetting Rotta kwam een einde door overstromingen van de Maas rond het midden van de 12e eeuw. Ook de kerk van Rotta heeft deze overstromingen waarschijnlijk niet overleefd. Bij archeologisch onderzoek op de locaties ‘City Building’, ‘Hofdame’, ‘Laurenshof’ en in het tracé van de Willemsspoortunnel zijn resten van de nederzetting Rotta aangetroffen.
Opgraving ‘City Building’ in 2000.
BOORnieuws
nummer 12
zomer 2009
2
Na de overstromingen werden ingrijpende maatregelen genomen om herhaling te voorkomen. De belangrijkste hiervan was de aanleg van een 400 m lange dam in de Rotte in 1270, ter plaatse van de huidige Hoogstraat. De dam was voorzien van sluizen om het water van de Rotte bij eb te lozen op de Maas. De eerste sluizen waren van hout, later werden ze van steen gemaakt. In totaal zijn 10 sluizen bekend, maar het is zeker niet uitgesloten dat er nog meer, tot dusverre onbekende, sluizen in de bodem bij de Hoogstraat bewaard gebleven zijn.
ld Po
Kasteel Weena
er erd
tt Ro am
dam
Aquarel: Martin Valkhoff
bouwlocatie Grotemarkt e
rw
/ as
uw
Me
Ma
Nie
Rotterdam met ligging van dijken en de dam rond 1270.
Impressie van de eerste huizen op dam in de Rotte.
Op en nabij de dam in de Rotte werden houten huizen gebouwd. Omstreeks 1300 woonden er in Rotterdam enige honderden mensen, waaronder boeren, handwerkslieden en ambachtslui. De dam in de Rotte werd tot in de 14e eeuw diverse malen opgehoogd en verbreed, en vormde tot aan de Tweede Wereldoorlog de enige hoogwaterkering van Rotterdam. Rotterdam kreeg in 1340 officieel stadsrechten en mocht vanaf 1358 stadsverdedigingswerken aanleggen. De stad was toen al uitgegroeid tot aan de Coolsingel, Blaak en Warande. Aan de zuidzijde van de stad waren al twee poldertjes aangelegd, het West- en Oostnieuwland.
13e eeuwse-punter (bootje) ontdekt uit de oudste kern van de dam. Bron: BOOR
Bron: BOOR, aquarel M. Valkhoff
13th century Punt (boat) revealed from the oldest core of the dam. Source: BOOR
Bron: BOOR, aquarel M. Valkhoff
Punters varen door de sluizen in de Hoogstraat… Een 6 meter lange punter (bootje) is ontdekt tijdens de opgravingen onder de oudste kern van de dam. Het bootje moet daarom ouder zijn dan de dam. Het hout ervan is gedateerd en hieruit blijkt dat de dam met de daarin gelegen sluizen rond 1270 is aangelegd. De uitwateringssluizen zorgden voor de afwatering bij laagwater (eb) op de Maas. De sluisdeuren sloten automatisch bij hoog buitenwater (vloed).
Bron: BOOR, aquarel M. Valkhoff
stra
at
Geboortehuis Erasmus House of birth Erasmus Hoo
gstr
aat
Meest bekende vroegere bewoner Laurenskwartier: Erasmus Desiderius Erasmus werd in 1466 in het Laurenskwartier geboren aan de zuidzijde van de Grote Kerk, (Sint) Laurenskerk. Hij was in zijn tijd een groot geleerde, de prins der humanisten en vorst der letteren. Erasmus pleitte voor vrijheid van meningsuiting en zag humor, spot en ironie als belangrijke voorwaarden voor de dialoog tussen mensen. Verdraagzaamheid betekende voor hem: zich open stellen voor anderen en de bereidheid om de eigen standpunten te herzien. Hij zag zichzelf in eerste plaats als studiemens: lezen, schrijven en discussiëren waren zijn belangrijkste “wapens”. Hij spotte met gewichtigdoenerij en schijnheiligheid. Hij was ervan overtuigd dat goed onderwijs tot goede volwassenen leidt; onderwijs hoort daarom voor iedereen te zijn, ongeacht afkomst of welstand. Begin 16e eeuw waren deze ideeën behoorlijk revolutionair.
De eerste bewoning aan de Hoogstraat Dolk uit de sluisvulling uit de 13e eeuw
Buxushouten kam uit de 17e eeuw
Ridder-beslag uit de 13de eeuw
Klomp uit de dertiende eeuw
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Dagger from the sluice filling
Comb made from buxus wood
Knight insignia from 13th century
Wooden shoe from 13th century
Source: BOOR
Source: BOOR
Source: BOOR
Source: BOOR
Na de aanleg van de dam rond 1270 werden hierop al snel houten huizen gebouwd. De huizen hadden rieten daken en bezaten een haardplaats in het midden van de woning. In het begin van de 14de eeuw werd de dam verbreed. Aan de binnen- en buitendijkse kant van de dam verrezen nu stenen huizen, die veelal in bezit waren van welgestelde Rotterdammers. De afgebeelde klomp van elzenhout, maat 36-37, is gevonden bij één van de houten huizen op de dam en dateert uit het einde van de 13e eeuw. Het is één van de oudste klompen van Nederland.
Uitsnede van de plattegrond
Excision of the map of
Markeringspijl geeft locatie
Marking point shows location
van Balthazar Florisz.
Balthazar Florisz.
weer van geboortehuis Erasmus
of the house Erasmus was born
Van Berckenrode uit 1626
Van Berckenrode uit 1626
Bron: Collectie Gemeentearchief
Source: Collection of Municipal
Rotterdam
Archives of Rotterdam
The first habitation on Hoogstraat
Kantklossen uit de 17e eeuw
Faience bord uit de 17e eeuw
Porseleinen kom uit de 17e eeuw
Zegelstempel uit de 18e eeuw
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Bron: BOOR
Laceworking from 17th century
Faience (pottery) plate from
Porcelain bowl from 17th century
Wax Sealstamp from 18th century
17th century
Source: BOOR
Source: BOOR
Source: BOOR
Source: BOOR
After the construction of the dam around 1270, wooden houses were quickly erected here. The houses had thatched roofs and had a hearth in the middle of the dwelling. The dam was widened at the beginning of the fourteenth century. Stone houses were now being built on the inner and outer reaches of the dam. These houses were mostly owned by the prosperous citizens of Rotterdam. The alder wood clog, size 36-37, depicted here, was found at one of the wooden houses on the dam and dates from the end of the thirteenth century. It is one of the oldest clogs in the Netherlands.
3
Erasmus: the most renowned former resident of the Laurenskwartier Desiderius Erasmus was born in the Laurenskwartier on the south side of the Grote Kerk, (Sint) Laurenskerk in 1466. In his day, he was a great scholar, the prince of the humanists and the sovereign of the humanities. Erasmus advocated freedom of speech and regarded humour, satire and irony as important conditions for dialogue between people. To him, tolerance meant opening oneself to others and being prepared to change one’s points of view if necessary. He regarded himself first and foremost as a scholar: his most powerful “weapons” were reading, writing and discourse. He mocked pomposity and hypocrisy. He was convinced that good education led to good adults and therefore education should be available to everyone, irrespective of their origin or standing. At the beginning of the sixteenth century, such ideas were considerably revolutionary.
Ho
Grote Kerk, (Sint) Laurenskerk
Hoo
gstr
aat
ogs
voormalige locatie standbeeld Erasmus formerly location statue Erasmus
tra
at
Gemeente Bibliotheek
tte
Bron: BOOR, aquarel M. Valkhoff
og
Grote Kerk, (Sint) Laurenskerk
ro
Impression of the Hoogstraat around 1300
Ho
en
Impressie van de Hoogstraat rond 1300
Punts sail through the sluices in the Hoogstraat… A six-metre long punt (boat) was discovered during excavations under the oldest part of the dam. This means that the boat must be older than the dam. The wood from the boat is dated and from this, it appears that the dam and its sluices were constructed around 1270. The drainage sluices made sure that the water was drained at low tide on the River Maas. The sluice gates closed automatically at high tide.
nn
Traces of habitation on Hoogstraat During the construction of Willemsspoortunnel (Willems Railway Tunnel) in 1990 and 1991, archaeological research was carried out under and on both sides of Hoogstraat. Here, remains were found from the early times of the mediaeval city of Rotterdam: the dam in the River Rotte, a thirteenth-century drainage sluice and the first dwellings on the dam, dating from the thirteenth century and later. At the moment, archaeological research is again being carried out at this same place, namely on the excavation site for the Rotta Nova project. An impression of the traces of habitation that were discovered is shown below.
Bi
Bewoningssporen aan de Hoogstraat Tijdens de aanleg van de Willemsspoortunnel vond in 1990 en 1991 archeologisch onderzoek plaats onder en ter weerszijden van de Hoogstraat. Hier werden resten gevonden uit de begintijd van de middeleeuwse stad Rotterdam: de dam in de Rotte, een 13de-eeuwse uitwateringssluis en de eerste huizen op de dam uit de 13de eeuw en later. Ook in de bouwput van het project Rotta Nova vindt archeologisch onderzoek plaats. Hieronder volgt een impressie van eerder gevonden bewoningssporen in het Laurenskwartier.
Op de hoek Hoogstraat / Ds. Jan Scharpstraat is op informatiepanelen de archeologie en geschiedenis van de locatie Grotemarkt uitvoerig beschreven.
Standbeeld van Erasmus
Statu
op de Grotemarkt. Op de
Grote
achtergrond het Steiger,
the St
rechts de Steigersgracht.
Steige
Omstreeks 1900
Aroun
Bron: Collectie Gemeentearchief
Sourc
Rotterdam
Archiv
Bouwlocatie ‘Markthal’, juni 2009.
tte
Ro tte
Ro
Goud
gel
t ro te
st
bouwlocatie Grotemarkt
st
Coolve
Coolve
en
nn Bi
sesin
Blaak
n
ave
eH
r Steige
Kolk
uw Nie
Oostnieuwland
s
aa
Westnieuwland
we
M
eu
Ni
s
aa we M
Nieu
Rotterdam rond 1650.
Rotterdam rond 1360.
De eerste opgravingsput op de bouwlocatie voor de Markthal ligt in de noordoosthoek van het Westnieuwland, ter plaatse van de ringdijk die om de polder heen lag. Uit schriftelijke bronnen blijkt dat de Nieuwlanden al in de eerste helft van de 14e eeuw bewoond werden. De ringdijk van het Westnieuwland komt in een bron uit 1336 al voor als “Rieddijkcke”, een verwijzing naar de rietvelden die waarschijnlijk in het Westnieuwland geëxploiteerd werden. Het Westnieuwland was eerst door één en vanaf 1377 door twee bruggen verbonden met de binnenstad van Rotterdam.
Ook elders op het Westnieuwland waren waarschijnlijk scheepswerven, haringopslagplaatsen, haringrokerijen en kuiperijen aanwezig. Daarnaast waren er steenbakkerijen. De meeste bewoners van het Westnieuwland in deze periode, zoals vissers en varensgasten, leefden van het water en woonden in bescheiden huisjes. In schril contrast hiermee stonden grote koopmanshuizen langs de Molensteeg, in het middelste gedeelte van het Westnieuwland. Waarschijnlijk vanwege de vele vissers die al generaties lang in het Westnieuwland woonden, veranderde de naam van de Rietdijk in de 16e eeuw naar Vissersdijk.
De benedenloop van de Rotte tussen het West- en Oostnieuwland, genaamd de Kolk, leidde vanaf de Maas naar een haven aan de noordzijde van het Westnieuwland, vlak vóór de dam in de Rotte, met de naam het Steiger. Het Westnieuwland lag binnen de stadsverdedigingswerken, die in de 14e eeuw voor dit gedeelte van de stad bestonden uit een vestinggracht ter plaatse van de huidige Blaak. Hierlangs werd in de 15e eeuw een stenen stadsmuur opgetrokken. De stadsmuur en stadstorens werden in 1577-79 weer afgebroken.
In het 3e kwart van de 16e eeuw nam de bevolking van Rotterdam sterk toe. Ook de handels- en productieactiviteiten vertoonden een sterke groei. In het Westnieuwland resulteerde dit in de verbetering van de aanwezige huizenvoorraad en een verdichting van de bebouwing. Op historische kaarten van het Westnieuwland uit de 17e eeuw is te zien dat er in de voormalige polder nog maar weinig open ruimtes waren. De aan de haringvisserij gerelateerde bebouwing werd vanaf de 17e eeuw steeds meer vervangen door logementen en winkel- en kantoorgebouwen. Tijdens het bombardement van Rotterdam, dat voor Nederland het begin van de Tweede Wereldoorlog inluidde, verdween nagenoeg alle historische bebouwing in het Westnieuwland.
In de 15e en 16e eeuw stonden het West- en Oostnieuwland volledig in het teken van de haringvisserij. Op het oostelijke deel van het Westnieuwland waren vooral bedrijven gevestigd die zich bezig hielden met haringvangst en daaraan verbonden activiteiten.
BOORnieuws
nummer 12
zomer 2009
4
Gezicht op Rotterdam van Henrick Haestens uit 1599.
3
4
2 1
Rotterdam op de kaart van Van Deventer uit circa 1562. Het kader geeft de bouwlocatie ‘Markthal’ aan.
De bebouwing tussen het Hang (1), Westnieuwland (2), Vissersdijk (3) en Nieuwstraat (4) op de kaart van Henrick Haestens uit 1599. Het zuiden is boven.
Zicht vanaf de Sint-Laurenstoren naar het zuidoosten op het Westnieuwland. Links bevindt zich, in het verlengde van de Rotte, de Kolk. Rechts onderin is nog net de Nieuwstraat te zien. Foto van P. Wotke uit 1861 (Fotocollectie Gemeentearchief Rotterdam).
5
Locatie Markthal: bij het archeologisch vooronderzoek worden mechanische boringen en handboringen gezet.
en
sluiz
am
at=d
gstra
Hoo
tn Wes
er
land
ieuw
Steig
d
uwlan
at
pstra
char
an S
Ds. J
estnie dijk W
at
wstra
Nieu
0
25 m
De dam (1270) met de sluizen en het 14e-eeuwse Westnieuwland liggen binnen het plangebied.
Archeologisch vooronderzoek Op de bouwlocaties voor Rotta Nova en de Markthal is archeologisch vooronderzoek uitgevoerd door middel van grondboringen. Hieruit is naar voren gekomen dat er al vanaf het begin van onze jaartelling sprake is van menselijke activiteiten op de bouwlocaties. Op een diepte van circa 10 tot 11 m onder het huidige straatniveau zijn namelijk houtskoolresten aangetroffen, die vermoedelijk afkomstig zijn van vuurtjes die in de Romeinse tijd zijn gestookt.
Van de dam met sluizen in de Rotte was al bekend dat deze zich nog in de bodem bevindt, ter plaatse van de huidige Hoogstraat en in het noordelijke deel van de bouwlocatie Rotta Nova.
Ook van de 9e–12e-eeuwse nederzetting Rotta zijn resten gevonden. Op een diepte tussen circa 6,5 en 10 m beneden maaiveld is met de boringen een terpachtige ophoging vastgesteld met een omvang van circa 35 x 25 m en een dikte van wel 1,5 tot 2 m. De terp uit de Rotta-periode bevindt zich in de zuidoosthoek van de bouwlocatie voor de Markthal.
Ook is vooronderzoek gedaan door middel van historische bronnen. Er is in archieven en met historische kaarten gekeken hoe de middeleeuwse bebouwing eruit zag, wie er woonden in de huizen en welke beroepen de bewoners uitoefenden.
BOORnieuws
nummer 12
zomer 2009
Met de boringen is ook de ringdijk van het Westnieuwland vastgesteld. De dijk met daarop de resten van middeleeuwse huizen wordt onderzocht in de eerste opgravingsput op de locatie Markthal.
6
Opgravingsput locatie Markthal De eerste opgravingsput (25 x 10 m) op de locatie Markthal ligt in de noordoosthoek van het Westnieuwland. De put is dwars op de vroegere ringdijk gesitueerd, zodat een volledige doorsnede van het dijklichaam en de bewoning op beide flanken wordt verkregen. Omdat er tot circa 9 m beneden maaiveld gegraven gaat worden, zijn er natuurlijk allerlei maatregelen genomen om de archeologen veilig en droog hun werk te kunnen laten doen. De zijkanten van de opgravingsput bestaan uit stalen damwanden en het grondwater wordt weggepompt.
De inhoud van een 16e eeuwse beerton wordt vrijgegraven.
Het onderzoek heeft tot tot nu toe al veel opgeleverd. Van de oudste bewoning uit de 14e eeuw zijn de zware houten funderingspoeren van houten huizen aangetroffen, met afmetingen van ongeveer 50 x 50 cm en een dikte van 30-40 cm. Deze poeren, die als basis dienden voor houten palen, bestaan uit meerdere lagen hergebruikt hout. Van een jongere fase, maar nog steeds uit de 14e eeuw, zijn eveneens houten funderingspoeren van huizen gevonden en zware funderingsbalken. Ook zijn de haardplaatsen van de huizen op de dijk teruggevonden. De jongste bewoning bestaat uit de bakstenen funderingen van huizen uit de 15e/16e eeuw. Het gaat om huizen met bescheiden afmetingen, die niet waren onderkelderd.
Een haard met aspot uit de 14e eeuw.
Voorgevel met poer uit de 14e eeuw.
7
Vondsten van de Markthal uit de 16e eeuw
Een paar leren kinderschoentjes (lengte 18 cm).
De komende weken documenteren de archeologen de middeleeuwse dijk van het Westnieuwland. Daarbij wordt aandacht besteed aan de constructie en ouderdom ervan. In de Middeleeuwen bestonden er al allerlei voorschriften waaraan bij de aanleg van een dijk moest worden voldaan. Een dijk bestond niet alleen uit grond, maar moest worden versterkt met bijvoorbeeld zoden, rieten matten, houten staken en planken. Het zal interessant zijn om te zien of hiervan nog resten worden teruggevonden.
Stenen kogel (doorsnede 10 cm).
Een zakzonnewijzertje van been (3 x 6 cm).
Colofon Tekst: Lauren Bruning (Hazenberg Archeologie) Illustraties: Martin Valkhoff (BOOR) Foto’s: Gilbert Kempenaar (BOOR) Vormgeving: Martin Valkhoff (BOOR)
BOORnieuws is een uitgave van Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam, Ceintuurbaan 213b, 3051 KC Rotterdam tel: 010-4898500, e-mail:
[email protected] Gratis abonnement U kunt een gratis abonnement op BOORnieuws (2 à 3 maal per jaar) aanvragen bij het BOOR. copyright © BOOR ISSN 1874-0561
BOORnieuws
nummer 12
zomer 2009
8
