Nummer 6 najaar Wie de vorige nummers van BOORnieuws kent, weet dat het BOOR meer doet dan alleen het verrichten

BOORnieuws Nieuwsbrief van Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam

Nummer 6 najaar 2005

Boven: archeologisch onderzoek van funderingen van 14deeeuwse huizen op de Ichthus-locatie. Links: een impressie van de opgraving van de fundering van een stoomgemaal in de bouwput voor de aanleg van RandstadRail.

In deze uitgave van BOORnieuws staan we stil bij de resultaten van twee opgravingen die in Rotterdam hebben plaatsgevonden: op de Ichthus-locatie en aan de Statenweg. Beide onderzoeken waren succesvol en hebben ruime belangstelling gekregen van de media (tv, radio en dag- en weekbladen). Behalve in Rotterdam heeft het Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam (BOOR) ook op andere plaatsen in het Maasmondgebied onderzoek verricht. In dit nummer wordt ook daar aandacht aan besteed.

Wie de vorige nummers van BOORnieuws kent, weet dat het BOOR meer doet dan alleen het verrichten van archeologisch onderzoek. Ook communicatie, beleid en ruimtelijk ordening, evenals het beheren van de vondsten en opgravingsdocumentatie maken deel uit van de werkzaamheden. In deze aflevering kunt u kennismaken met het geautomatiseerde vindplaatsenbestand van het BOOR en het belang daarvan voor het vervullen van de (inmiddels verplichte) archeologische beleidstaken van gemeenten.

De onderzoekslocatie is gesitueerd in het hart van de middeleeuwse stad Rotterdam. Op deze plaats liep het zuidelijk deel van de Oppert. Het was een straat met aan weerszijden huizen langs de rechteroever van de Binnenrotte en die uitkwam bij het kerkhof van de Sint-Laurenskerk. Ook bewoningsresten van de aan de stad voorafgaande nederzetting Rotta of Rotte, in 1028 in een oorkonde vermeld, waren op deze plaats te verwachten. Eerder werden resten van Rotta al aangetroffen tijdens het archeologisch onderzoek in het tracé van de nabijgelegen Willemsspoortunnel en in de bouwput van 'City-Building’ aan de Binnenrotte.

Hofplein

Oude Haven

eu

we

M

aa

s

Boven: de contouren van de boerderij uit de tijd van Rotta zijn zichtbaar gemaakt met de gele houten stokjes bij de 1000 jaar oude funderingspalen. Linksonder: het vrijgraven van een vlechtwerkwand. Rechtsonder: de gebogen vorm van één van de kopse kanten van de boerderij.

Ni

BOORnieuws Nieuwsbrief van Bureau– Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam

Opgraving Ichthus-locatie: een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van de stad Rotterdam In het voorjaar van 2005 heeft er een opgraving plaatsgevonden op de Ichthus-locatie in Rotterdam, net ten noorden van de Sint-Laurenskerk. In BOORnieuws no. 4 (najaar 2004) is al uitgebreid aandacht besteed aan het belang van de Ichthus-locatie voor de archeologische geschiedenis van de stad.

Verspreiding van de archeologische vindplaatsen vóór circa 1150 in de binnenstad van Rotterdam. De pijl geeft de Ichthus-locatie aan; gestippeld is de loop van de Rotte na de 12de-eeuwse overstromingen.

De opgraving op de Ichthus-locatie is in twee fasen uitgevoerd en is onlangs afgerond. De sporen van het middeleeuwse Rotterdam zijn tijdens de eerste fase van het onderzoek in een aantal opgravingsputten gedocumenteerd (januari-maart 2005). Daarbij zijn (delen van) ruim twintig huizen gedocumenteerd, die aan weerszijden van de Oppert lagen. De resultaten wijzen uit dat de bewoning rond het midden van de 14de eeuw begint aan de Oppert. De huizen waren aanvankelijk van hout, later werden ze in steen gebouwd. Bij het onderzoek is een groot aantal vondsten verzameld, waaronder aardewerk, leren, houten en metalen voorwerpen. Bijzonder is de vondst van een 15de-eeuws zegelstempel. Ook werd afval van een 17deeeuwse tegelbakker gevonden.

BOORnieuws

nummer 6

najaar 2005

pag. pag.

De opgraving van de Ichthus-locatie met de sporen van de pre-stedelijke nederzetting Rotte of Rotta moet nog uitgewerkt worden. De wetenschappelijke verslaglegging van het onderzoek in de bouwput voor het complex 'City-Building' is in een 160 pagina's tellend BOORrapport (nummer 110) verschenen. Een samenvatting van dit onderzoek, gecombineerd met bekende archeologische en historische gegevens van Rotte, is gepubliceerd door BOOR-medewerker A.J. Guiran in het artikel ‘Op zoek naar Rotta. Een huiserf uit de elfde eeuw langs de Binnenrotte’ in Rotterdams Jaarboekje 2004 (p. 87-108).

Oppert

Ichthus-locatie bij de Sint-Laurenskerk

terp

Binnenrotte

City-Building

Botersloot

terp

kleiige oever

0

Rotte veen klei

10m

Reconstructie van bewoning langs de Rotte omstreeks 1000, met huidige topografische namen ter oriëntatie.

daarvan konden worden gedocumenteerd. Het huis bestond uit twee rijen staanders en had gebogen wanden, bestaande uit vlechtwerk dat afgestreken was met leem.

Twee mantelspelden die ingelegd zijn geweest met kleurrijk email, gevonden op de Ichthus-locatie.

Bij de tweede fase van het onderzoek (maart-april 2005) werd aandacht besteed aan de resten van Rotta, die op een dieper niveau in de bouwput lagen. Een complete plattegrond van een huis (circa 19x10m) en een voorganger

Het huis was op de kleiige oever van de Rotte gebouwd, zoals ook het geval was met het huis dat in 2000 op de tegenoverliggende oever (ter hoogte van de City-building) werd onderzocht. Voorafgaand aan de bouw van de huizen werden de oevers iets opgehoogd en ontstonden huisterpjes. Behalve de gebruikelijke vondstcategorieën, zoals aardewerk en bot, is ook een aantal mantelspelden gevonden. De opgravingsresultaten worden momenteel uitgewerkt en zullen te zijner tijd worden gepubliceerd. Maar nu al wordt zichtbaar dat Rotta (Rotterdam rond 1000) bestond uit een bewoningslint van huizen aan weerszijde van de Rotte, die onderdak boden aan boeren en handswerklieden.

BOORrapporten De resultaten van archeologische

198 J.M. Moree. Barendrecht Middeldijk 62. Een

203 E. Meirsman. Rotterdam Hordijkerveld fase

(voor)onderzoeken door het BOOR worden

archeologische inventarisatie door middel van

2. Een archeologische inventarisatie door middel

vastgelegd in nuchtere, zakelijke rapporten: de

grondboringen.

van grondboringen.

BOOR-

199 D.E.A. Schiltmans. Vinex-locatie De

204 R.A. Lelivelt. Zwijndrecht Tiën. Een arche-

rapporten. In het afgelopen half jaar verschenen

Volgerlanden plangebied Oost in de gemeente

ologische inventarisatie door middel van grond-

de volgende uitgaven (voorafgegaan door het

Hendrik-Ido-Ambacht.

boringen.

rapportnummer):

200 J.M. Moree. Albrandswaard Poortugaal Oud

205 R.A. Lelivelt. Zwijndrecht LOC. Een arche-

195 R.A. Lelivelt. Spijkenisse Schiekamp.

Sportcomplex. Een archeologische inventarisatie

ologische inventarisatie door middel van grond-

Een archeologische inventarisatie door middel

door middel van grondboringen.

boringen.

van grondboringen.

201 J.M. Moree. Albrandswaard Poortugaal

206 A.H. Carmiggelt. Notities uit middel-

196 R.A. Lelivelt. Rockanje Bergbezink-bassin.

Nieuw Sportcomplex. Een archeologische inven-

eeuws Brielle. Een 15de-eeuws leren etui met


tarisatie door middel van grondboringen.

beschreven wastafeltjes uit een beerput bij de

van grondboringen.

202 A.J. Guiran. Rotterdam Euromax-kade.

Maarlandse haven.

197 R.A. Lelivelt. Zwijndrecht Saturnusstraat.

Bureau-onderzoek archeologie.


vervolg van deze lijst op pagina 5.

50m

Nieuwsbrief van Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam

0


Boven: voor het ‘Keezending’ was ruime belangstelling van tv, radio en dag- en weekbladen. Rechts: in museum ‘De Dubbelde Palmboom’ te Delfshaven bevindt zich een schaalmodel van het stoomgemaal.

Rotterdam-Statenweg: fundamenten van het 'Keezending' blootgelegd In het kader van de aanleg van RandstadRail (zie BOORnieuws no. 1) is in het najaar van 2004 door het BOOR op de locatie van het toekomstige station Blijdorp aan de Statenweg een opgraving verricht. Doel van het onderzoek was het in kaart brengen van de fundamenten van een oorspronkelijk aan de Schie gelegen laat 18de-eeuws stoomgemaal. Dit stoomgemaal was in 1787 in opdracht van het Bataafsch Genootschap der Proefonder-vindelijke Wijsbegeerte, een gezelschap met patriottische sympathieën, aangelegd. Het was het eerste stoomgemaal in Nederland uitgerust met een stoommachine van James Watt. Het stoomgemaal functioneerde enige jaren uitstekend en het was veel effectiever dan de gebruikelijke windbemaling. Toch bestond er vanuit de lokale bevolking maar weinig waardering voor de nieuwste vinding. Het verwijt was dat de paarden er van schrokken en de koeien geen melk meer gaven. De kritiek hing ook samen met de afkeer die mensen hadden voor deze moderne gril van de Patriotten, die ook wel 'Keezen' werden genoemd. Als gevolg van de weerstand werd het gemaal, dat in de volksmond met

BOORnieuws BOORnieuws

6 nummer 2

najaar 2003 2005 zomer

pag. pag.

'Keezending' werd aangeduid, in 1791 alweer buiten werking gesteld en afgebroken. Met de aanleg van de Staten-weg verdwenen de fundamenten onder een meters dik ophogingspakket om pas tijdens het onderzoek weer aan het licht te komen. Tijdens de opgraving is vastgesteld dat bij de aanleg van het stoomgemaal eerst een houten fundering was aangebracht. Deze bestond uit ruim 13 meter lange ingeslagen boomstammen waarop via een pen-gatverbinding vierkante balken waren bevestigd, die op hun beurt werden afgedekt door een vloer van circa 0,4 meter brede planken. Op de vloer waren vervolgens de bakstenen fundamenten van het stoomgemaal gemetseld. De uitvoering van zowel de houten fundering als het metselwerk getuigen van vakwerk. Ondanks sloop en afdekking door een meters dik ophogingspakket was er namelijk nauwelijks sprake van scheuren in het metselwerk of verzakking van de constructie!

De totstandkoming van BOORIS is mede te danken aan de inzet en deskundigheid van BOOR-medewerkster Miranda Gout de Kreek. geologische kaarten, luchtfoto's of een combinatie daarvan. Ook zijn in BOORIS alle bestemmingplangebieden opgenomen waarvoor archeologische voorschriften gelden, evenals alle terreinen waar archeologisch vooronderzoek (bureauonderzoek, grondboringen) heeft plaatsgevonden. Ook de Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CHS) en de Archeologische Monumentenkaart (AMK) van de provincie Zuid-Holland zijn in BOORIS raadpleegbaar.

Met blijdschap geven wij kennis van….BOORIS BOORIS is geen jongen of meisje, maar staat voor BOOR Informatie Systeem. Het gaat om een geautomatiseerde data-base van archeologische vindplaatsen in het Maasmondgebied. Van de ruim 1900 vindplaatsen zijn allerlei kenmerken in het databestand opgenomen, zoals: toponiem van de vindplaats, coördinaten, datering, geologische context, literatuurverwijzingen en een verwijzing naar bestaande vindplaatsdocumentatie (veldtekeningen, dagrapporten, dia's, etc.). Door GIS-toepassingen kan de database gekoppeld worden aan allerlei kartografische ondergronden. Op deze wijze kunnen bijvoorbeeld de IJzertijd-vindplaatsen uit het gebied geprojecteerd worden op topografische kaarten,

werkster Miranda Gout de Kreek worden genoemd. Mede door haar deskundigheid en inzet beschikt het BOOR nu over een prachtig instrument, dat effectief ingezet kan worden bij het verrichten van archeologisch onderzoek en het geven van archeologische adviezen in het kader van de ruimtelijke ordening. BOORIS is bestemd voor intern gebruik en zal in de komende tijd verder worden afgestemd op het vervullen van gemeentelijke archeologische beleidstaken.

BOORrapporten (vervolg van pagina 3)

216 F.J.C. Peters. Zwijndrecht Tiën. Documen-

225 J.M. Moree. Hellevoetsluis De Struytse

207 A.J Guiran. Rotterdam Wijnhaven-eiland -

teren van archeologische waarden bij ontgraving.

Hoeck. Een archeologische inventarisatie door

De Punt. Een archeologisch vooronderzoek.

217 R.A. Lelivelt. Berkel en Rodenrijs Wester-

middel van grondboringen.

208 C.N. Kruidhof en M.C. van Trierum.

singel 102. Een archeologische inventarisatie

226 F.J.C. Peters en M. Stronkhorst. Rotterdam

Rotterdam Zestienhoven. Een archeologische


Ichthus. Een archeologische inventarisatie door

inventarisatie door middel van grondboringen.

218 R.A. Lelivelt. Heerjansdam Dorpsstraat 103


209 E. Meirsman. Rhoon Essendael. Een arche-

- 111. Een archeologische inventarisatie door

227 R.A. Lelivelt en J.M. Moree. Rotterdam

ologisch waarderend onderzoek door middel van


RandstadRail Startschacht. Een archeologische

proefsleuven.

219 E. Meirsman. Barendrecht Gaatkensplas 4.

inventarisatie door middel van grondboringen,

210 R.A. Lelivelt. Rotterdam Minosstraat. Een

De documentatie van archeologische waarden bij

een proefsleuf en profielwaarnemingen.


het graven van een waterpartij.

228 R.A. Lelivelt. Rotterdam Weenatunnel en

grondboringen.

220 J.M. Moree. Westvoorne Rockanje

Museumpark. Een archeologische en geologi-

211 R.A. Lelivelt. Rotterdam Adrianalaan. Een

Swinshoek. Een archeologische inventarisatie

sche beschrijving van diepe grondboringen.



229 D.E.A. Schiltmans. Rotterdam Oldegaarde.

grondboringen.

221 E. Meirsman. Brielle Hotel Panorama. Een


212 R.A. Lelivelt. Barendrecht Vrouwen-polder.

aanvullend inventariserend en waarderend

van grondboringen.


archeologisch onderzoek door middel van proef-

230 D.E.A. Schiltmans. Westvoorne Strypse

van grondboringen.

sleuven.

Wetering, deeltraject Kade-Vogelenzangweg.

213 A.J Guiran. Rotterdam - Schieoevers West

222 M. Stronkhorst. Rotterdam Ommoord. Een


5. Een archeologische inventarisatie door middel


van grondboringen.

van grondboringen.

grondboringen.

231 M.C. Dorst. Brielle Venkelstraat.

214 M. Stronkhorst. Spijkenisse Havenplein-

223 E. Meirsman. Rotterdam Heemtuin. Een

232 C.J. Herweijer en M.C. van Trierum (redac-

Noordeinde. Een archeologische inventarisatie

waarderend archeologisch onderzoek door mid-

tie). Brielle Nobelstraat 7-9-11. Archeologische

van het plangebied Noordeinde door middel van

del van een proefsleuf.

en bouwhistorische waarnemingen 2001

grondboringen en proefsleuven.

224 R.A. Lelivelt. Rotterdam Airport entreege-

233 D.E.A. Schiltmans. Schiedam Oost. Een

215 R.A. Lelivelt. Rotterdam en Barendrecht

bied. Een archeologische inventarisatie door

archeologische verkenning door middel van

Hordijk-West. Een archeologische inventarisatie


grondboringen.

door middel van grondboringen. BOORnieuws

nummer 6

najaar 2005

pag. 5


BOORIS is tot stand gekomen dankzij de inzet van de afdelingen ICT en Landmeten en Vastgoed van Gemeentewerken Rotterdam. Ook moet in dit verband BOOR-mede-


Kleinschalig onderzoek: Spijkenisse, Barendrecht en Zevenhuizen De afgelopen maanden heeft het BOOR, behalve de al genoemde grote en betekenisvolle opgravingen op de Ichthus-locatie en aan de Statenweg, verscheidene andere onderzoeken verricht in Rotterdam en omliggende gemeenten. De lijst met BOORrapporten getuigt daarvan. Drie onderzoeken lichten we hier kort toe. In Spijkenisse zijn voorafgaande aan de herinrichting van het plangebied Havengebied-Noordeinde twee proefsleuven gegraven en grondboringen verricht op een terrein tussen het Noordeinde (van oorsprong een middeleeuwse dijk) en de Oude Haven. Hoewel vanwege de ligging in de nabijheid van de dijk laat-middeleeuwse bewoningssporen uit deze tijd verwacht konden worden, zijn ze niet aangetroffen. Wel zijn kuilen, een sloot en beschoeiing gevonden met vondstmateriaal uit de 17de-19de eeuw. Behalve aardewerk gaat het om kleipijpen, een fragment van een molensteen en twee fragmenten van pijpaarden beeldjes. In Barendrecht zijn in het kader van de archeologische begeleiding van de Vinex-locatie Midden-IJsselmonde aan de Kilweg in januari 2005 de sporen van een middeleeuwse dijk met bewoningsresten uit het begin van de 14de eeuw gedocumenteerd. De nu verdwenen dijkstructuur, die op luchtfoto's nog zichtbaar is, is de afgelopen jaren op meer plaatsen onderzocht. Duidelijk is dat de dijk een bewoningslint was, met huizen en boerderijen. Uit historisch onderzoek blijkt dat de bewoningssporen toe te schrijven zijn aan het ambacht (dorp) Carnisse. Op basis van C14-dateringen moet de dijk aangelegd zijn tussen 979 en 1187 na Christus. De waterkering heeft gefunctioneerd tot 1373, toen door een overstroming de Riederwaard, een polder midden op IJsselmonde, ten onderging. Op de onderzoekslocatie was de dijk

BOORnieuws

nummer 6

najaar 2005

1

2

Spijkenisse Havengebied-Noordeinde. Twee fragmenten van pijpaarden beeldjes uit de 17de-19de eeuw. 1. Vogel (pauw?) 2. Onderzijde van een figuurtje. Schaal 1:2.

ruim 30 meter breed, opgebouwd uit kleipakketten afgewisseld met rietachtig materiaal en mest. De bewoningssporen bestonden onder andere een reeks houten, aangepunte palen, die gedeeltelijk aan een houten gebouw toe te schrijven zijn. Aangezien de huidige Carnisseweg vóór de overstroming van de Riederwaard in 1373 de grens vormde tussen het ambacht Carnisse en West-Barendrecht, lijken de recent gedocumenteerde bewoningsresten toebehoord te hebben aan het ambacht West-Barendrecht.

Onder links: locaties van de diverse vindplaatsen aan de dijk uit de Middeleeuwen in Barendrecht Carnisselande. De cirkel geeft de recente onderzoekslocatie aan. In een uitsnede van hetzelfde gebied is op een luchtfoto uit 1983 is de dijk als een lichte baan in de akkers te zien.

pag.

Tijdens het graven van de watergang aan de Kilweg in Barendrecht kon in het talud de aanwezigheid van de middeleeuwse dijk vastgesteld worden.

In de Nessepolder te Zevenhuizen is met grondboringen een verkennend onderzoek uitgevoerd om de ligging en omvang van een vroeg-middeleeuwse vindplaats vast te stellen. Bij de aanleg van sloten en waterplassen voor de ontwikkeling van een recreatieterrein ter plaatse heeft de heer J. de Bruin in maart 2002 scherven verzameld en de vondst gemeld bij het BOOR.

Boven: twee van de vijf wastafeltjes en een reconstructie van het gebruik van de leren etui met schrijfstift. Onder: detail van tekst op één van de wastafeltjes.

Het gaat om scherven van zogenaamd kogelpotaardewerk en scherven voorzien van een radstempelversiering (Badorf), die dateren uit de 9de eeuw. Vindplaatsen uit die tijd zijn zeldzaam in het Maasmondgebied. Het gaat waarschijnlijk om een boerderijplaats, die samenhangt met de vroegste veenontginning in het gebied. Binnenkort zal een afweging gemaakt moeten worden hoe met het resterende, niet-verstoorde deel van de vindplaats omgegaan moet worden.

De tekst heeft (deels) betrekking op de handel in haring. Op de plankjes staan ook namen, die te relateren zijn aan Brielse kooplieden. De vondst vormt een tastbaar bewijs voor het feit dat Brielle in de 15de eeuw dé haringstad van de Lage Landen was. Over de betekenis van de bijzondere vondst en de duiding van de tekst op de wastafeltjes is een BOOR-rapport (nummer 206) verschenen: A. Carmiggelt, Notities uit middeleeuws Brielle. Een 15de-eeuws leren etui met beschreven wastafeltjes uit een beerput bij de Maarlandse haven (Rotterdam 2004). In een komende aflevering van BOORnieuws zal aan deze vondst uitgebreider aandacht worden besteed.


Notities uit middeleeuws Brielle Bij de opgraving aan de Coppelstockstraat-Maarland in de binnenstad van Brielle is in het voorjaar van 2002 een zeer grote bakstenen beerput aangetroffen met talrijke vondsten uit het midden van de 15de eeuw. Het gaat daarbij onder andere om kookgerei, pispotten, een bronzen kandelaar en een houten tol. Een bijzondere vondst uit de beerput is een leren etui met vijf wastafeltjes, die deels beschreven zijn.

Dit jaar bestaat Gemeentewerken Rotterdam 150 jaar. Daarom worden er verschillende evenementen georganiseerd. Ook BOOR, dat deel uitmaakt van Gemeentewerken, draagt hieraan bij. In mei 2005 konden bezoekers van en medewerkers in Europoint, de hoofdvestiging van Gemeentewerken, kennis nemen van het werk en de onderzoeksresultaten van het BOOR in de afgelopen 45 jaar. In de hal waren in een grote vitrine vier menshoge panelen aangebracht, waarop een groot aantal bijzondere voorwerpen waren bevestigd. De vier panelen toonden vondsten uit de prehistorie, Romeinse tijd en Middeleeuwen van het Maasmondgebied en uit de laat-middeleeuwse stad Rotterdam.

BOORnieuws BOORnieuws nummer 6

nummer najaar 2005 6

najaar 2005

pag.

Colofon Tekst:

Arnold Carmiggelt (BOOR)

Foto’s:

BOOR

Vormgeving:

Martin Valkhoff (BOOR)

BOORnieuws is een uitgave van Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Rotterdam, Ceintuurbaan 213b, 3051 KC Rotterdam, tel:010-4777053, e-mail: [email protected] Gratis abonnement U kunt een gratis abonnement op BOORnieuws (2 à 3 maal per jaar) aanvragen bij het BOOR.

pag.


Impressie van de vitrine in de hal van Europoint ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van Gemeentewerken Rotterdam.

Nummer 6 najaar Wie de vorige nummers van BOORnieuws kent, weet dat het BOOR meer doet dan alleen het verrichten

Recommend Documents