BOLLETTINO NR. 20. Verantwoording

BOLLETTINO NR. 20

Verantwoording Dit is: Bollettino nummer 20. En hij ziet er enigszins anders uit dan gewoonlijk. In tegenstelling tot vorige keren, brengen we nu geen theologische bloemlezing, wel diepen we één thema uit. In vorige nummers hadden we het al over het 'Wereldforum Theologie en Bevrijding' dat reeds vier maal, net voor of tijdens het Wereld Sociaal Forum plaatshad. De laatste keer was dat in 2011 in Dakar (Senegal). De organisatie ervan lag in handen van de EATWOT1, de internationale vereniging van derdewereldtheologen. Dat Wereldforum Theologie en Bevrijding (WFTL) van Dakar wilde laten zien dat, wereldwijd, de armen en zij die aan hun zijde strijden niet verslagen zijn, maar integendeel, geïnspireerd door hun religieuze opvattingen, nieuwe theologische expressies creëren om tegemoet te komen aan de nieuwe uitdagingen die er aan komen. "In ons gemondialiseerd tijdperk kunnen de bevrijdingsprocessen van de armen en de volkeren geen geografisch beperkte bevrijdingsstrategieën meer volgen", stelt het WTFL: "We leven in één enkele wereld, in éénzelfde wereldsysteem, in één systeem wereld. Ofwel redden we ons samen, ofwel zullen we samen onderdrukt blijven. Bevrijding is in dit stadium onontkoombaar mondiaal, en de theologie moet daar rekening mee houden: ze moet een wereldbevrijdingstheologie zijn. Het WTFL wenst uit alle continenten christen theologen en theologa's samen te brengen die werken voor bevrijding in al zijn dimensies. Ten gevolge van de mondialisering, van de communicatie, van de nieuwe technologieën, van reizen en migratie, wordt de pluraliteit ook op religieus gebied geopenbaard. Dit religieus pluralisme raakt zeker ook de bevrijding van de armen. Zeggen dat er vele armen en vormen van armoede bestaan, volstaat niet, men moet het de armen ook mogelijk maken zich in de taal van hun religies of religiositeiten uit te drukken. Hoewel de religies in de schoot van hun beste tradities een bevrijdend principe dragen, kunnen ze ook bron van verdrukking worden. Een mondiale bevrijdingsbeweging heeft een mondiale interreligieuze dialoog nodig. Dat principe van interreligieuze dialoog moet met het bevrijdingsprincipe convergeren. Dat impliceert dat dit van een theologische fundament kan vertrekken." Tot daar het WTFL. 1

Ecumenical Association of Third World Theologians

1

En zo zijn we bij het thema van dit nummer beland: de "planetaire theologie". Zoals verder in dit nummer zal blijken is dat een veelomvattende term en ruime thematiek die bij de derdewereldtheologen van EATWOT hoog op de agenda staat. Men is er bijlange na niet klaar mee. Deze Bollettino poogt er in vier artikels een overzicht van te geven. Ze volgen elkaar logisch op, daarom is het ook van belang om ze in dezelfde volgorde te lezen. We wensen je een vruchtbare lezing en veel leesgenot. Werkgroep Bevrijdingstheologie van CvS 23 mei 2013

Inhoud van dit nummer

 Verantwoording

1

 Naar een planetaire theologie? Presentatie van een project

3

 Internationale Theologische Commissie van EATWOT Werkagenda voor de planetaire theologie

7

 De Bevraging

14

 Aloysius Pieris Naar een theologie van religieus pluralisme Trouw en eerlijkheid in de interreligieuze omgang

15

 Bijbelcollectief CvS 19 Tussen PUIN & HOOP fragmenten uit het Marcus evangelie (16,1-8; 4,35 – 5,43)

2

Naar een planetaire theologie? presentatie van een project Als je het vraagteken in de hoofdtitel van dit artikel weglaat, heb je de titel van het vijfde en laatste boek van de reeks Langs de vele wegen van God. Deze reeks staat onder de auspiciën van de Internationale Theologische Commissie van EATWOT1, de Oecumenische Vereniging van Derdewereldtheologen, en wordt gecoördineerd door José María Vigil, Luiza E. Tomita en Marcelo Barros. De meeste volumes van deze reeks verschenen in het Spaans (Por los muchos Caminos de Dios), het Portugees (Pelo muitos caminhos de deus), het Engels (Along the Many Paths of God) en het Italiaans (Per i molti cammini de Dio).

Met 'Naar een Planetaire theologie' 2 is dit project op het einde van de rit gekomen. Het begon in LatijnsAmerika met de vraag naar de relatie tussen 'Bevrijdingstheologie' en de 'Theologie van het religieuze pluralisme'. Daarbij werd de vraag gesteld of theologie alleen maar theologie van de eigen belijdenis kan zijn. Is een multireligieuze, interconfessionele theologie mogelijk? De titels van de opeenvolgende boeken spreken voor zichzelf: Uitdagingen van het religieus pluralisme voor de bevrijdingstheologie3 (Vol. 1), Naar een christelijke en Latijns-Amerikaanse theologie van het religieuze pluralisme 4 (Vol. 2). Met een titel als "Latijns-Amerikaanse pluralistische theologie van de bevrijding"5 lijkt volume 3 uit de christelijke oevers te treden (of ze te verbreden) zonder echter de bevrijdingstheologische stroom te verlaten. Volume 4 verlaat de Latijns-Amerikaanse oevers en lijkt ook het begrip 'bevrijdingstheologie' te verruimen. 1

Ecumenical Association of Third World theologians. www.eatwot.org. Tijdschrift Voices Hacia una teología planetaria. Toward a planetary theology 3 Desafios del pluralismo religioso a la teologia de la liberación. 4 Hacia una teología cristiana y latinoamericana del pluralismo religioso. 5 Teología latinoamericana pluralista de la liberación 2

3

'Bevrijdingstheologie' wordt vervangen door "Bevrijdende theologie": "Intercontinentale bevrijdende theologie van het religieuze pluralisme"6. Het eindstation van de reeks, een planetaire theologie, is dan de logische volgende stap. Het gaat hier niet alleen om een eindstation, maar ook om een recapitulatie van alle vorige stadia. Zoals de titel van de Italiaanse versie -die merkwaardig genoeg van de andere talen afwijkt- aangeeft: "Naar een pluralistische, interreligieuze, seculiere, planetaire theologie" 7. Op zijn beurt is dit eindstation nog maar een begin en laat het nog vele vragen open. In samenwerking met het 'Wereldforum Theologie en Bevrijding'8, dat reeds vier keer gehouden werd in de marge van het Wereld Sociaal Forum, werd een werkagenda voor de volgende jaren vastgelegd waaraan een heel meertalig nummer van VOICES, het theologisch tijdschrift van EATWOT9, is gewijd. Axiale tijd Straks komen we terug op 'Naar een planetaire theologie'. Maar eerst dit: De reeks van vijf boeken 'Langs de vele wegen van God' maakt op haar beurt deel uit van de ruimere collectie 'Tiempo axial' 10 (axiale tijd), eveneens onder leiding van de Panamees José María Vigil. Maar wat is dat eigenlijk 'axiale tijd'? 'Axiaal' komt van het Latijnse 'axis' dat 'as' of 'spil' betekent. Het gaat hier om een tijd -een periode feitelijk- waarin een fundamentele omwenteling plaatsgrijpt. Filosoof Karl Jaspers (1883-1969) introduceerde het begrip en verwees hiermee naar de periode van diepgaande economische en culturele veranderingen die plaatshad tussen 800 en 200 voor Christus. Het was de periode waarin een ander bewustzijn zijn intrede deed en een nieuw religieus besef ontstond. Dat was de periode van de Griekse filosofen, de profeten van Israël, Zarathustra in Perzië, Confucius en Lao Tse in China, de Upanishaden en Boeddha in India, enzovoort 11. Het is periode waarop de zogenaamde 'grote religies' en het monotheïsme tevoorschijn treden. Vandaag overleven zij of hun erfenis nog. Die culturele veranderingen komen niet uit de lucht vallen, maar hangen samen met economische en politieke veranderingen. We spreken over een economie gebaseerd op landbouw, waarin er overschotten ontstaan die de uitbouw van complexere samenlevingsstructuren mogelijk maken. In deze periode ontwikkelt zich voor het eerst een collectief geloof in de Ene, de Transcendente, de absoluut onkenbare Ultieme Werkelijkheid, Oppermacht of Godheid. De nieuwe religieuze notie genereerde een enorm verenigende kracht onder stammen, volkeren en culturen die voorheen met elkaar streden om de overwinning van de eigen godheid (of van hun diverse goden) boven die van de anderen. Het huidige religieuze besef van de 'grote godsdiensten' stamt dus uit een 'agrarische' periode en draagt er nog steeds de kenmerken van. Je zou dus kunnen zeggen dat onze godsdiensten 'agrarische godsdiensten' zijn. Maar deze agrarische periode die in het neolithicum begon komt aan zijn einde. En de religiositeit die ermee samenhangt eveneens. Dat proces is reeds 300 jaar -sedert de Verlichting en de opkomende industrialisatie- aan de gang. Onder druk van de 'kennismaatschappij' in wording, komt ze in een stroomversnelling. De traditionele en premoderne godsdienstbeleving verkeert in een grote crisis. De 'agrarische godsdiensten' die we nu kennen zijn niet representatief voor de "spiritualiteit van de mens" als zodanig. Veeleer vertegenwoordigen ze de concrete manier waarop de spiritualiteit opgenomen werd in de agrarische samenleving. De spirituele dimensie van de mens werd vele duizenden jaren zonder godsdiensten beleefd. De (agrarische) 'religies' zijn in de grond de sociaal-historische vormgevingen die de menselijke maatschappij aannam in zijn agrarische periode en die opgebouwd werden op 'geloofsgrondvesten'. Ze bouwden in zichzelf de functie in de maatschappij te 'programmeren' via het mechanisme dat mensen aan geloofswaarheden 'onderwerpt'.

6

Teología liberadora intercontinental des pluralisme religioso Verso una teologia pluralista, interreligiosa, laica, planetaria 8 WFTL. www.wftl.org. Zie ook Bollettino nr. 16 p. 11 vv. 9 XXXV Nº 2012/3-4 New Series July-december 2012. Online op http://internationaltheologicalcommission.org/VOICES/VOICES-2012-3&4.pdf 7

10

www.tiempoaxial.org

11

Als je daar Jezus en Mohammed bijrekent kom je tot een langere axiale tijd: van 800 voor tot 800 na Christus.

4

Als het waar is dat de agrarische periode afloopt en we overgaan naar een 'kennismaatschappij' waar niet geloofsinhouden centraal staan maar kennis gebaseerd op wetenschappelijke bevindingen, heeft dat grote gevolgen voor de traditionele religies. De EATWOT-theologen zijn zich daar zeer van bewust en brengen de (hypo)these ten berge dat we een nieuwe 'axiale' tijd ingaan. Wat betekent dat voor de theologie? In de eerste vier volumes van "Langs de vele wegen van God" kwamen vooral de thematieken van bevrijdinsgstheologie, bevrijdende theologie en religieus pluralisme aan de orde. Aan dit geheel worden nu -vanuit dit 'axiale denken'- nieuwe vraagstellingen toegevoegd. De traditionele vormen van theologie blijven hun plaats en betekenis behouden, betoogt de theologische commissie van EATWOT, maar men kan denken dat daarnaast ook nieuwe sporen geopend zullen worden: dat van een post-religionele en een planetaire theologie. Post-religionele theologie Met deze kromtaaluitdrukking vertalen we het al even kromtalige Engelse, Franse en Spaanse 'postreligional'12. Dit neologisme werd ingevoerd om te onderstrepen dat men met dit adjectief geenszins 'postreligieus' bedoelt maar wél een theologie die 'over de (agrarische) religies heen' gaat. Niet alleen over 'een' specifieke godsdienst heen, maar ook heen over de specifieke vormen die de agrarische religies eigen zijn. Het gaat, met andere woorden, over een religie zonder 'geloofsaannames'. "Het zal een theologie zijn zonder onderworpenheid, zonder sociale programmering, zonder dogma's, zonder wetten, zonder waarheden of doctrines. Theoretisch is het mogelijk dat de huidige agrarische religies omgevormd zullen worden in een nieuwe gedaante. Maar het kan ook dat het niet zal gebeuren in een proces waarin instituten hun eigen transformatie ter hand nemen. Eerder kan het gebeuren door substitutie. De agrarische religies zullen verdwijnen en los daarvan zullen andere vormen van religies tevoorschijn treden. Voor het ogenblik lijkt deze laatste mogelijkheid zich voor te doen. Wat zal, in deze context, een postreligionele theologie zijn? Dat kunnen we onmogelijk bepalen. Doch kunnen we het beschrijven als een seculiere theologie, een theologie die eenvoudigweg menselijk is, gecentreerd in religiositeit zelf, in spiritualiteit, in een liturgie bevrijd van "religie" als hiërarchische sacrale institutie met haar systeem van geloofspunten, rituelen en canons. Een seculiere theologie zal gewoonweg menselijke theologie zijn, gewoon voor mensen als mens eerder dan in hun verbondenheid met een religieus "systeem". Het zal een theologie zijn dat in verband staat tot de "religiositeit" (in de zin van spiritualiteit) van mens zijn als zodanig, als mens gewoon wegens het feit dat men eerst op een seculiere manier lid is van het mensdom alvorens tot enige institutionele religie te behoren. Planetaire theologie Maar naast deze evoluties en de nieuwe vragen waarmee theologie in de toekomst geconfronteerd kan worden omwille van de evolutie van ons religieus besef, is er nog een andere dimensie dat op de evolutie van de theologie zal inwerken. Het is de doorbraak van planetair bewustzijn in de hedendaagse maatschappij. De menselijke familie begint te beseffen dat we tot een unieke en zelfde soort behoren, dat we eenzelfde planeet bewonen, dat we met elkaar verbonden zijn in een dooreengevlochten systeem van systemen dat het weefsel van het leven tot stand brengt. Bijgevolg moet de gefragmenteerde en individualistische wijze waarop we tot nu de werkelijkheid bekijken overstegen worden. Het is niet langer zinvol de wereld te bekijken door de bril van een gefragmenteerd bewustzijn dat de wereld verdeelt in landen, rassen, culturen... of godsdiensten. We zijn één enkel Mensdom en weten dat we onderdeel zijn van de gemeenschap van het leven dat op deze planeet ontsproten is. Een onderdeel dat ondeelbaar, onafscheidbaar, niet onafhankelijk, absoluut verbonden is met de hele gemeenschap leven dat verschenen is op deze 'levende' Planeet, Gaia. Dat is, zoals we ons dat lang voorgesteld hebben, geen inerte brok rots dat door de leegheid van de kosmos rondzwerft. Meer en meer herkennen we vandaag de Planeet en voelen we ons bewuster verbonden met haar vitale dynamieken. We keren terug naar onze natuurlijke planetaire roots, na een lange verwijdering keren we terug naar ons gedeelde huis, ons huis 13. Heeft dat nieuwe opkomende besef -tegelijk planetair en ecologisch- geen radicale consequenties voor de 12

In die talen kan je het begrip afleiden van het woord 'religion'. In het Nederlands is dat niet mogelijk. Vandaar het wat geforceerde 'postreligioneel'

5

theologie? Vraagt dit niet om een ecologische en planetaire theologie? Het zou een theologie zijn ontwikkeld vanuit dat nieuwe planetaire besef waartoe de mensheid intreedt. Dat woord "Planetair" verwijst hier in zijn gecondenseerde vorm naar vele dingen tegelijk. Planetair in de mate het heel de mensheid verenigt. Planetair in de mate het ook al zijn religies en spirituele posities omvat. Planetair in de mate het een nieuw planetair besef weerspiegelt. Planetair in de mate het onze planeet aanvaardt als het huis waar de mensheid naar terugkeert. Planetair in de mate dat de Planeet (meer dan gewoon de wereld, of de mensheid, of zelfs het leven) beschouwd kan worden als de nieuwe context, subject en referentiekader voor een verantwoordelijke theologie op het niveau van dit nieuwe besef. Deze planetaire visie opent een immens nieuw werkveld. Theologen zullen nog veel werk hebben. Maar hoe begin je er aan? Als tweede bijdrage in deze Bollettino presenteren we nu de werkagenda voor de volgende jaren die de Internationale Theologische Commissie van EATWOT voorstelt. (Presentatie door Jan Soetewey. De tekst onder de tussentitels 'Post-religionele theologie' en 'Planetaire theologie' is bijna helemaal afkomstig uit het boek 'Toward a Planetary Theology' en werd vertaald uit het Engels.)

*** ** *

13

Geleerden aanvaarden steeds meer de thesis dar we als mensheid een verkeerde keuze gemaakt hebben tijdens de agrarische revolutie. Wij keerden ons af van de kosmische synergie met de natuur eigen aan de spiritualiteit van de paleolithische mens. We desacraliseerden de natuur en projecteerden de sacraliteit naar het buitenwereldse, gefocust op een bovenatuurlijke en onwereldse 'theos'. (zie: Diarmuid O'MURCHU, Religion in Exile. A Spiritual Homecoming. Crossroad, Naw York 2000.

6

Werkagenda voor de planetaire theologie Internationale Theologische Commissie van EATWOT Denkschema Het Wereldforum Theologie en Bevrijding (WFTL)1 richt zich niet tot alle theologieën en spreekt ook niet in hun aller naam, maar ze spreekt vanuit en voor de "contextuele bevrijdende theologieën die aan een 'andere mogelijke wereld'" werken. Deze definitie reikt ons het denkkader aan waarop we ons voorstel willen opbouwen. CONTEXTUELE theologieën Zijn geworteld in lokale contexten. Vertrekken van de werkelijkheid en voeren er terug naartoe. Houden een militant engagement in van transformerende praxis in de geschiedenis, zowel op het lokale als het globale vlak. BEVRIJDENDE theologieën Zijn bezield door het 'princiep bevrijding'. Beschouwen de werkelijkheid als geschiedenis, als utopischbevrijdend proces. Baseren zich op de optie voor de armen (die heel verschillende vormen van armoede behelst). Theologieën van EEN ANDERE MOGELIJKE WERELD. We noemen ze AXIAAL Hun zwaartepunt ligt meer langs de kant van de toekomst dan van het verleden. Ze gaan er bewust van uit dat we een axiale tijd beleven van breuken en nieuwe dimensies. Zij pogen daadwerkelijk de andere mogelijke theologie op te bouwen te midden van de culturele en paradigmatische tsunami's die we meemaken. Omwille van eenvoud en duidelijkheid structureren we ons voorstel volgens bovenstaand drieledig kader, op deze drie dimensies van onze theologie. Dat wil enkel een bescheiden vertrekpunt zijn voor het collectieve debat.

Prioriteiten voor een werkagenda van de bevrijdingstheologieën voor de volgende (twee?) jaren in schema gebracht volgens drie dimensies (Bevrijding, contextualiteit en axialiteit) ● Op de bevrijdende dimensie Ondanks de jonge leeftijd van onze bevrijdende theologie, geloven wij dat haar consistentie, haar zinvolheid, haar fundamentele stellingen sinds meerdere decennia tot wasdom zijn gekomen. Ondanks de slechte tijden houden zij stevig stand en verkeren ze niet in gevaar. Het fundament van de bevrijdende theologie, het 'princiep bevrijding', verkeert in goede gezondheid en er is op zich geen reden om zich daar voor het ogenblik zorgen over te maken. Zou het nochtans niet nodig zijn onze klassieke fundamenten te confronteren met de nieuwe academische stellingen in het veld van politieke filosofie en sociologie? Sedert lange tijd reeds, vragen die om het herbekijken van de politiek omtrent precies de 'rechtvaardigheidsidee' (Rawls, Amartya Sen). Zouden wij niet intens aanwezig moeten zijn in dat debat? Zouden wij aldus haar actuele vorderingen niet moeten incorporeren in het fundament zelf van onze bevrijdingstheologieën opdat deze laatsten zouden kunnen dialogeren met deze zo belangrijke en zo actuele stroming? Op het niveau van de dagelijkse praktijk is de mondiale economische crisis het meest dringende in onze begeleidingstaak. Wij moeten met meer profetische energie en beter gewapend met economische theorie het 'aandraaien van de bankschroef' ten nadele van de armen en middenklassen aan de kaak stellen. De 'draai' die nu plaatsgrijpt, is het werk van de economische overheersing, in handen van de grote 1

Zie noot 8 bij artikel 'Naar een Planetaire Theologie'

7

multinationals en van het globale economische systeem, eufemistisch 'de markten' genoemd. Dankzij een culturele hegemonie die zich, met behulp van de media in haar dienst, heeft weten op te dringen, zijn ze erin geslaagd om dat 'aandraaien' als een onvermijdelijk en weldoend offer ten gunste van de mensheid voor te stellen. Als bevrijdingstheologieën zijn we verplicht deze culturele neoliberale hegemonie die de armen onderwerpt uit te dagen. We moeten ook van meer nabij en efficiënter de initiatieven en volksbewegingen, inbegrepen die van regeringen, begeleiden die heden ten dage weerstand bieden. In Latijns-Amerika maken we dat concreet mee met ALBA en de Bolivariaanse beweging. 2 Misschien moeten we het thema van de grenzen en banden tussen geloof en politiek theologisch opnieuw bekijken, evenals onze relatie met de civiele en politieke bemiddellingen voor 'de andere mogelijke wereld' -en voor het Koninkrijk-. Beide zijn autonoom in de maatschappij te vinden. We mogen er niet passief buiten blijven staan. Op het meer theoretische domein moet men dringend aandacht besteden aan de confrontatie, aan de heruitwerking van de bevrijdende dimensie van de theologie, van het 'principe bevrijding', in de nieuwe paradigma's van de 'axiale periode' die we meemaken. Teneinde de bevrijdende theologie van de nieuwe tijd voor te bereiden, de theologie van een holistische bevrijding die echt axiaal of postaxiaal zou zijn. Deze, reeds begonnen, herlezing zou in onze werkagenda voor de volgende jaren opgenomen moeten worden. Wij mogen niet leven van de renten van een bevrijdende theologie waarvan de theoretische fundamenten vastgelegd werden in een tijd die voorbij is. Nieuwe benaderingen en reflecties zijn vereist. ● Op de contextuele dimensie De contextuele dimensie van onze theologie verleent haar meerdere gezichten en urgenties. Dat komt overeen met de onherleidbare variëteit van geografische, sociale en menselijke plekken waarin we ons bewegen. Op dit niveau is het elke theologie die het best de urgenties van de eigen context waarneemt en bijgevolg haar lokale of regionale werkagenda. Als het over een globale agenda gaat, is het Wereld Sociaal Forum (WSF) een ideale plek om op planetair niveau de meest essentiële urgenties van onze context waar te nemen. In dit seminarie kunnen we ze in kaart brengen en bij consensus kiezen voor degene die ons prioritair lijken. Als het mag, willen we, enkel, als startpunt voor het debat, de volgende prioriteiten suggereren: de slachtoffers van de mondiale economische crisis de slachtoffers (menselijke of niet) van de ecologische ramp die aan de gang is (de Aarde, het water, het leven als geheel genomen, de mensheid, het geaccumuleerde culturele en spirituele patrimonium... de slachtoffers van de interculturele en interreligieuze conflicten... de slachtoffers van oorlogen en wapengeweld. ● Op de axiale dimensie (theologieën van de 'andere mogelijke wereld') Na 50 jaar bevrijdingstheologieën en 10 jaar Wereld Sociaal Forum, is ons zicht op de zaak duidelijk genoeg geworden, geloven wij, om aan deze derde dimensie een merkbare impuls te geven. De 'andere mogelijke wereld' is niet alleen degene wie wij op eigen kracht willen bouwen; het is ook een radicale culturele transformatie die we ervaren als het resultaat van een samenloop van krachten die we niet kennen, noch zouden kunnen controleren, een echte culturele tsunami. We bevinden ons -melden ons de beste observatoren- in een 'axiale tijd', in een veranderingproces die de werkelijkheid uitvouwt rond een as. Het exploreren van die as kan ons helpen ons op haar beweging in de nieuwe dimensie af te stemmen. Het is enkel door resoluut in dat besef van axialiteit in te treden, dat we kunnen bijdragen tot de opbouw van de andere mogelijke wereld en van zijn theologische respondent: de 'andere mogelijke theologie'.

2

Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América. Bolivariaanse Alliantie voor de volkeren van ons Amerika.

8

Als theologen en theologa's, mannen en vrouwen bij uitstek gericht op de bredere horizon van de toekomst, moeten we resoluut kiezen voor deze nieuwe tijd die we beleven. En als WFTL moeten we bewust worden van het echt 'axiale' karakter van deze tijd en dus, in dit tweede decennium van het WFTLWSF, prioriteit geven aan de begeleiding en ondersteuning van deze axiale transformatie, met alle daartoe vereiste veranderingen en breuken. Wij stellen hier voor die veranderingen en breuken onder vijf paradigmatische kernen te groeperen: Het genderparadigma Dat is sedert het begin van de bevrijdende theologieën aanwezig in de feministische bewegingen en theologieën (waaronder ook de womanistische, de mujeristische 3, de theologie van de Afrikaanse vrouwen, die van de Aziatische vrouwen, en andere). Dat paradigma heeft zich een aantal eigen instrumenten verworven (bijvoorbeeld de analysecategorie 'gender' die een verplicht referentie-instrument voor elke theologie is geworden) en een waaier van thematische ontwikkelingen die op notoire wijze de inzichten over lichamelijkheid, seksualiteit, seksuele geaardheid, racisme, etnoracisme, gendergeweld, marginalisering van de vrouw, feminisering van de armoede, ecofeminisme enz... verrijkt en verdiept hebben. Men kan stellen dat het hier, sinds meerdere decennia, een van de meest efficiënte en actieve aders betreft in het geheel van de beweging van bevrijdingstheologieën. Het gaat hier niet om een thematisch sectorieel veld (een van die theologieën van...) maar om een perspectief van fundamentele theologie dat een transversale transformatie van heel het theologische veld impliceert en waarin heel het leven betrokken wordt, vanaf de meest dagdagelijkse activiteit tot het godsbeeld zelf en andere religieuze symbolen. Dit nieuwe perspectief verandert alles, het overschrijdt het patriarchaat, het kyrialisme 4, het rationalisme los van de multirelationele en holistische oikos waarvan we per vergissing op een bepaald ogenblik van onze voorouderlijke geschiedenis afgesneden werden. Dit perspectief en de zaak waarom het gaat is niet een 'vrouwenkwestie', maar een diepmenselijke en mensbevorderende realiteit en ook is het niet nodig vrouw te zijn om overtuigd te geraken van de dringende nood om zich resoluut voor deze zaak in te zetten. Toch geloven wij dat het vooral de specifieke groep van vrouwelijke theologen, aanwezig op dit Forum, die met meer kennis van zaken ons prioriteiten (zowel qua thematische inhouden als van hermeneutische perspectieven) kan voorstellen voor de globale theologische agenda die we op dit Forum Theologie en Bevrijding willen uitwerken. En dat niet alleen omdat het experten in feministische theologie zijn, maar omdat het de vrouwen zijn die in eigen vlees het meest onder seksisme te lijden hebben en omdat wij als bevrijdingstheologieën niet alleen ten gunste van de armen willen spréken maar ook in onze theologie de stem willen verwelkomen van de personen aan wie de verdrukking de mond snoert. Het pluralistisch paradigma Het inclusivisme dat thans in de kerken en theologieën overheerst, is niets anders dan een gematigde vorm van exclusivisme. We moeten voorgoed de brug oversteken en binnenstappen in het opdoemende land van het 'pluralisme uit beginsel'. Onze religies werden uitgewerkt in een tijd dat het exclusivisme, het absolutisme, en de uniciteit van iedere religie mogelijk was. Die tijd is voorbij hoewel de religies hun best doen die tijd te rekken met de medeplichtigheid van de theologieën die nog niet wakker zijn geworden. De stap die men gezet heeft van exclusivisme naar inclusivisme lost de problemen niet op, maar duwt ze voor zich uit. Het is tijd heel onze theologie herop te bouwen op de evidentie van het 'pluralisme uit beginsel'. We moeten een eind stellen aan de mythe van het beginsel van de religieuze superioriteit en de horizon 3

Womanistische theologie vertrekt vanuit de ervaringen van zwarte vrouwen. Ontstaan in de Verenigde Staten. Mujeristische theologie vertrekt vanuit vrouwen in Latijns-Amerika. (nvdr) 4 kyrialisme: theorie van de 'kyriarchie'. 'Kyriarchie' is afgeleid van de Griekse woorden 'kyrios' (='heer' of 'meester') en 'archein' (='regeren' of 'overheersen'. Dat begrip werd ingevoerd door Elisabeth Schüssler Fiorenza. "Ik heb dat woord ingevoerd", zegt ze "om de analytische categorie patriarchaat te herdefiniëren in termen van zich vermenigvuldigende elkaar doorkruisende overheersingsstructuren. Kyriarchie wordt het best getheoretiseerd als een complex piramidaal systeem van elkaar doorkruisende multiplicatieve sociale structuren van suprematie en onderwerping, van bestuur en onderdrukking." (uit: Een derde Testament. Bevrijdende Schriftlezingen" red. Paul De Witte e.a. Garant, 2011). nvdr.

9

verleggen naar een diep her-verbinden (re-ligare, religie) dat ons overheen de historische ex- en inclusivismen brengt. Vandaag nog is het grootste deel van onze theologieën confessioneel, inclusivistisch en heel vaak cryptoexclusivistisch. Ze zijn niet klaar om met de andere religies op voet van gelijkheid te dialogeren, uit te wisselen en samen te werken. Zij verkennen niet de mogelijkheid om theologie te bedrijven vanuit een planetaire interreligieuze responsabilisering. Dat is nochtans de enig manier om de broederlijke convivialiteit van de religies mogelijk te maken en hun onderling verbond ten gunste van de Vrede, het Gemeengoed van de Mensheid en van de Planeet. Alleen een dergelijke op een axiale wijze pluralistische theologie die breekt met de exclusivismen en de superioriteitsaanspraken, die ophoudt zichzelf uniciteit en absoluutheid -met de daaruit voortvloeiende proselitische visie op de wereld- toe te dichten.... alleen een dergelijke theologie zal 'axiaal', van de nieuwe tijd, kunnen zijn. Een theologie die klaarziend rekening houdt met de assen waarrond de huidige wereld draait en die zich openstelt voor een ander type bewustzijn. Heel de traditionele theologie herwerken vanuit het nieuwe pluralistische perspectief zou een prioritaire taak kunnen zijn waarheen verschillenden onder ons een voorstel zouden kunnen doen om de volgende (twee?) jaren rond samen te komen. Zouden we ons niet moeten afvragen, hoewel dit ons strikt theologisch terrein te buiten gaat, of het WFTL niet de mogelijkheid zou kunnen bekijken een macro-oecumenisch forum van de religies en de spirituele tradities te promoten? Dit teneinde ons te verenigen om een antwoord te bieden op de hoogdringendheid van de huidige klimatologische en economische problematiek. Het ecologisch paradigma Veel van onze theologieën bewegen zich nog altijd binnen het kader uitgetekend door de religieuze mythische verhalen van de '(menselijke) heilsgeschiedenis' geopenbaard in de laatste vier millennia. Men gaat daarbij voorbij aan hetgeen we vandaag weten over de 13.700 miljoen jaren kosmische geschiedenis van dit heelal, dat misschien op zijn beurt slechts één van de vele universa is die zouden kunnen bestaan. Een goed deel van onze theologieën zijn nog altijd dualistisch. Ze beelden zich in dat ze voor een hogere, bovennatuurlijke, goddellijke en eeuwige eerste verdieping staan waarvoor je moet leven terwijl je hier vertoeft op het natuurlijke ondermaanse gelijkvloers. Dat laatste is slecht, vol bekoringen, voorbijgaand en niet meer dan een materieel reservoir van bruikbare natuurlijke rijkdommen. Onze theologieën hebben het nog altijd -soms met zekere gêne- over een heil in de hemel na de dood van het menselijk wezen alsof dat het enige doel was van het mensenleven. Ze zijn nog altijd een antropocentrische theologie die ons kantonneert in onze particuliere software en ons zo van de aarde en de kosmos vervreemdt. Zolang ze haar visie niet wijzigt, zal onze theologie de vernietiging van de natuur blijven legitimeren. Wij zullen niet ophouden de natuur te vernietigen zolang we niet de religieuze overtuiging toegedaan zijn dat wij er deel van uitmaken. Het grootste deel van onze religies en enkele van onze theologieën houden het goddelijke en het sacrale nog vast in hetgeen men 'transcendentie' noemt. God wordt opgevat als 'theos', als een 'Heer' daarbuiten, daar in den hoge, waardoor deze wereld zich goddelijkheid en zelfs sacraliteit ontzegt en smacht naar nieuwe tover. De planeet wordt geconfronteerd met de zesde massale uitdoving van het leven, niet door toedoen van een asteroïde deze keer, maar door het menselijk wezen zelf. Met zijn levensstijl is hij een feite een destructieve geologische kracht van de biodiversiteit geworden, aan een duizend keer hoger ritme dan voor het verschijnen van de mens. Met de atmosferische vervuiling veroorzaken we een termperatuurstijging -dat is nu bijna zeker- van meer dan 3 graden. Dat wordt beschouwd als de grens waarvan de overschrijding een onomkeerbare chaos zal veroorzaken die het leven en de mensheid zelf massaal zal uitroeien. En onze religies en theologieën, die in de vorige eeuwen deze suicidaire oriëntatie niet hebben aangeklaagd, nemen nog altijd een aarzelende houding aan en blijven traag om dit spoedgeval op te nemen. Het is nochtans een kwestie van dood of leven, het treft nu al jaarlijks

10

honderdduizenden slachtoffers en zal, naar men berekent, binnen twintig jaar tot één miljard oplopen. Veel theologie denkt nog dat het ecologische belangrijk is, en dat het enkel nodig zou zijn dat als een bijkomend hoofdstuk in het oude denksysteem in te passen, precies het systeem dat ons tot de huidige ecocide geleid heeft. Wij moeten deze theologie bouwen op nieuwe grondslagen die we reeds uitgewerkt hebben: een theologie gecentreerd op het 'oikos' die met de oude tweedeling tussen natuur en bovennatuur breekt, die het transcendente idee van de godheid verwerpt want dat desacraliseert de natuur en ontdoet haar van haar goddelijke dimensie, een theologie die in dialoog treedt met de 'diepe ecologie' en die ophoudt de realiteit antropocentrisch op te vatten als 'heilsgeschiedenis van de mensheid', een theologie die zich 'oikocentrisch' oriënteert... dat wil zeggen een theologie op axiale wijze nieuw, geconcipieerd vanuit deze nieuwe assen. We zouden ons onder elkaar akkoord moeten stellen om deze uiterst dringende prioriteit, de verdere ontwikkeling van deze reeds begonnen theologie, in onze onmiddellijke theologische agenda in te schrijven. De inheemse en feministische theologieën hebben op dat gebied veel te zeggen en aan te brengen. Het postreligioneel paradigma Het is bijna een gemeenplaats: de crisis van de religie laat zich in bijna de helft van de planeet gelden, terwijl in de andere helft de religie heropleeft in nieuwe kerken, religies, syncretistische spiritualiteiten en in een waterval van nieuwe pinksterbewegingen die vaak tot een archaïsche religiebeleving terugkeren. Welk van deze twee helften van de mensheid heeft de toekomst voor zich? De tekenen die we waarnemen zijn zo tegenstrijdig dat ze tot de meest uiteenlopende diagnoses leiden. Maar als we de zaken van hoger bekijken om de bredere stroom van de geschiedenis in het blikveld te krijgen, lijkt het erop dat, in het geheel genomen, de rivier, ondanks de meanders en de kolken, haar wateren in één enkele globale richting stuwt... De bevolkingen die uit de armoede geraken en toegang krijgen tot het onderwijs en tot de moderne stedelijke cultuur, voelen zich al gauw ongemakkelijk in hun traditionele religiositeit. Met behulp van een breed spectrum religiewetenschappen, worden de aard, de oorsprong en de functioneringsmechanismen van de religie aan nieuw onderzoek onderworpen. Ze wordt niet langer zomaar beschouwd als de geprivilegieerde kennis en als het enig mogelijke of te verkiezen instrument van spiritualiteit zoals dat voorheen het geval was. Steeds vaker maakt men een onderscheid tussen religie en spiritualiteit. En overal wordt de thesis verspreid dat de 'religies' -niet de religiositeit noch de 'ver-bonden-heid' (re-ligare)- menselijke constructies zijn, stammend uit de tijd van de agrarische revoluties en dus agragrische kenmerken dragen. Net als de agrarische cultuur zelf zijn ook zij aan een vervaldatum onderhevig. Veel analisten geloven dat die tijd nu is aangebroken. Spiritualiteit, religiositeit, ver-bonden-heid, zijn het menselijk wezen essentieel eigen; de religies, de concrete vormen die deze verbonden-heid in het agrarisch tijdperk heeft aangenomen zijn dat niet, zij kunnen radicaal veranderen of zelfs verdwijnen. Deze visie is reeds in vele culturele milieus en in de hoofdstroom van de antropologische studies over onze samenlevingen aanwezig. Ze is dat niet in het blikveld van de religieuze instituten, noch in die van de volksmassa's met weinig onderwijs. Het gaat hier om een enorme uitdaging waar voor de religies bijna alles op het spel staat. Het is dringend noodzakelijk om de religie te herevalueren (een nieuwe theologische reflectie over de religie, een nieuwe 'theologie van de religie'), om grondig de mogelijkheid te bestuderen van haar aangekondigde voorbijgestreefde status (ten voordele van een a-religieuze of suprareligionele mens?) en om daadwerkelijk, boven de religie, prioriteit te geven aan her-verbinding 5. Dus moeten we de theologie effectief in dienst van die her-verbinding stellen en niet van de religies als uiteindelijk doel.

5

'Reliaison' in het Frans, 'religation' in het Engels. Van het Latijn 'religare' waarin men het woord 'religie' herkent. nvdr.

11

Heel deze problematiek (die we 'postreligioneel' zullen noemen om ze niet als 'postreligieus' te kwalificeren; mensen verliezen immers niet hun diepe religieuze dimensie als zij de vormgevingen van de religies achter zich laten), behelst onder meer het herbekijken van het theïsme. Niettegenstaande het feit dat het theïsme in het merendeel van de tradities onontbeerlijk en boven alle twijfel verheven wordt geacht, is zijn epistemologische6 ster vandaag aan het tanen. Dat heeft ook te maken met de steeds nauwere onderlinge contacten tussen theïstische en niet-theïstische religies. Het uit beeld verdwijnen van God en de crisis van de religie zijn in Europa en in de Eerste Wereld in zijn geheel, in het algemeen al ver gevorderd. Maar ook in andere continenten beginnen vele sectoren het -midden het gebruis van de pinksterbewegingen- te voelen. Zouden wij ons niet de vraag moeten stellen naar de noodzaak van deze nieuwe reflectie over de religie zelf, over de noodzaak van de reconversie van het religieuze naar het 'postreligionele' (de spiritualiteit over religies heen). Met betrekking tot deze uitdaging, lijkt de Europese ervaring de geschikte 'locus theologicus' 7. De presentatie in dit seminarie van de Europeanen over de 'crisis van de religie' en de 'crisis van God', beschrijft en bevestigt het best deze problematiek. In dit opzicht lijdt het geen twijfel dat de Europese theologen en theologa's ons veel bij te brengen hebben op dat vlak. Het epistemologisch paradigma Het menselijk wezen is aan het veranderen in deze zo subtiele en moeilijk waar te nemen dimensie. Zijn manier van kennen verandert, zijn onkritische vooronderstellingen, zijn duizendjarige postulaten en axioma's waarop, zonder hij het wist, zijn redeneringen berustten. Het gaat om een epistomologische revolutie die heel het kennen raakt en daardoor ook al de rest. Lange tijd hebben wij in een comfortabel argeloos realisme vertoeft van het 'adequatio rei et intellectus', dat een directe overeenkomst veronderstelt tussen wat we denken of uitdrukken en de werkelijkheid. Wij hebben de gewoonte aangenomen wat in religieuze mythen beweerd wordt op een letterlijke manier te verstaan, alsof ze de realiteit zouden beschrijven omdat ze van buitenuit door een absolute autoriteit geopenbaard zouden zijn geweest. Wij hebben te nauwe banden aangehouden met de metafysica, het rationalisme en het essentialisme, in de marge van het evoluerende, het chaotische of het procesmatige. Het nieuwe epistemologische paradigma dat opgang maakt, gaat ervan uit dat onze kennis de realiteit niet beschrijft maar haar gewoonweg vormgeeft. En dat de religieuze kennis eveneens een menselijke constructie is op basis van benaderende metaforen die met de tijd onbruikbaar of zelfs schadelijk worden... Al geruime tijd maken wij de ontbinding mee van de metafysica. Dat brengt een radicale crisis van de fundamenten mee, vooral voor de traditionele christelijke theologie. Het nieuwe paradigma vraagt ons, zoals eertijds en in een andere betekenis door Emmanuel Kant gevraagd, 'te ontwaken uit de religieuze dogmatisch droom' die we tot op heden droomden. Wij zijn bezig over te stappen van het metafysische en dogmatische paradigma naar het epistemologische en hermeneutische paradigma. De traditioneel religieuze wereld van de religieuze geloofsaannames aangedragen door mythes die voor letterlijk 'waar' worden gehouden, is aan het verdwijnen. De simpele, onkritische, mythische epistemologie als afspiegeling van de realiteit wordt onmogelijk in de voortgaande nieuwe kennismaatschappij. Op vele plekken van de planeet ervaart men een breuk in de overdracht van de religies: de nieuwe generaties vinden dat ze onmogelijk nog de erfenis van hun voorouders over kunnen nemen. De religie zal niet meer kunnen bestaan in 'geloven' en 'zich onderwerpen' aan een van buiten gekomen openbaring, noch in het accepteren van waarheden of doctrines... Misschien zijn we op weg naar een religie zonder waarheden noch doctrines en beperkt tot haar essentie: de 'her-verbinding', de spiritualiteit... Al wat gedurende millennia via deze voorouderlijke epistemologie werd uitgewerkt en uitgedrukt moet geherformuleerd worden. 6

Van 'epistemologie' of 'kennistheorie'. Tak van de filosofie die de aard, oorsprong en reikwijdte van kennis en het weten onderzoekt (...). De centrale vragen binnen de epistemologie zijn: "Wat is kennis?", "Wat kan ik weten?", "Hoe wordt kennis vergaard?" (Wikipedia). nvdr. 7 De plek en de context waarin een bepaalde theologie ontwikkeld wordt. nvdr.

12

Het toenemende culturele en religieuze pluralisme van onze maatschappijen voegt een nieuwe dimensie toe aan het nieuwe epistemologisch perspectief: de inter-culturaliteit. We zijn ons bewust geworden van de beperkingen van iedere culturele traditie, en ook van de noodzaak een tegengewicht te bieden aan haar eeuwenoud ingebakken autocentristische en exclusivistische tendens. De wereld van de uniculturaliteit, opgelegd of hegemonisch, is niet meer. We moeten definitief overgaan tot de interculturaliteit of de multiculturaliteit... Is het mogelijk een gemeenschappelijk terrein (categorieën, taal, epistemologie...) te vinden waarop we kunnen dialogeren, theologiseren en de historische praxis van bevrijding beoefenen? De nieuwe wetenschappen,vooral de kwantumfysica, de kosmologie en de geesteswetenschappen, dringen onverbiddellijk steeds verder door in de publieke opinie en de media; ook in sommige streken waarvan men zou kunnen denken dat de beslommeringen van de mensen zich op meer elementaire prioriteiten richt. Meerdere klassieke religieuze vragen schijnen vandaag meer te maken hebben met deze nieuwe wetenschappen dan met de religie. Alle dagen verkiezen steeds meer mensen de zin van hun leven aan de nieuwe wetenschap toe te vertrouwen eerder dan aan de religie. Het wordt nodig de dialoog van de theologie met de wetenschap een nieuwe plaats te geven. Het is een brandende kwestie en een prioriteit die niet uitgesteld mag worden. Er overkomt ons een epistemologische revolutie die ons ertoe aanzet de zekerheden te herevalueren die we in de religie meenden te vinden. We moeten deze laatste duidelijker herinterpreteren als 'herverbinding' bevrijd van waarheden, doctrines, dogma's, moraal, canons, institutionaliseringen... Een werkelijk axiale verandering. Is het nu niet een goed moment om voor te stellen deze problematiek op een globaal niveau aan te pakken? (Vertaald uit het Frans en het Engels. Bron: VOICES XXXV Nº 2012/3-4 New Series July-december 2012. Online op http://internationaltheologicalcommission.org/VOICES/VOICES-2012-3&4.pdf .)

*** ** *

13

De Bevraging Na deze werkagenda voor de 'planetaire theologie', voorgesteld op het WFTL en gepubliceerd in het tijdschrift Voices, keren we terug naar het boek: Hacia una teología planetaria of Toward a planetary theology (Naar een planetaire theologie). Zoals eerder in dit nummer gezegd, is dat het vijfde boek in de reeks "Por los muchos Caminos de Dios" (langs de vele wegen van God). Het gros van dit boek bestaat uit bijdragen uit vier continenten. De redactie heeft een selecte groep theologen aangesproken uit Latijns-Amerika, Azië, Afrika en de Verenigde Staten en hen een aantal vragen voorgelegd over de problematieken die in de reeks "Langs de vele wegen van God" aan bod zijn gekomen. De vraagstelling werd als volgt geformuleerd:  Volstaat de zogenaamde 'comparatieve theologie'? Hiermee wordt een theologie bedoeld waarin de theoloog, geworteld in zijn of haar eigen traditie, een theologie van het pluralisme ontwikkelt in dialoog met andere religieuze tradities.  Is het mogelijk te denken aan een pluralistische theologie die gebaseerd is op en werkt met categorieën, bronnen, principes, beelden en metaforen die niet alleen uit één religie afkomstig zijn maar uit meerdere?  Is een niet monoconfessionele maar open en pluriconfessionele theologie mogelijk?  Wat zou in dergelijke theologie, de rol zijn van de armen, de gulden regel en de optie voor de armen?  Tenslotte, aangenomen dat de belangrijkste zaak vandaag in de wereld erin bestaat dringend actie ondernemen gezien - de armoede en ongerechtigheid waaronder de helft van de mensheid lijdt - de botsing van de beschavingen en de religieuze fundamentalismen die vrede in de weg staan - de imminente dreiging van een planetaire ecologische catastrofe, hoe zou een theologie zoals de wereld vandaag nodig heeft eruitzien, indien de de religies dan, voor het eerst in de geschiedenis, zouden beslissen te werken voor de redding ('salvation') van Mensdom en Natuur? Of anders en korter gezegd:  Is een 'interreligieuze, multireligieuze, planetaire, wereldtheologie mogelijk?  Wat zijn de concrete elementen, thema's en suggesties om een 'intergeloofstheologie' te ontwikkelen?  Wat is het verband tussen een 'intergeloofstheologie', de universele 'gulden regel' en de optie voor de armen?  Is een 'intergeloofsspiritualiteit mogelijk? Zal zij niet alleen pluralistisch maar ook seculier zijn? Postreligioneel? Op deze vraagstelling werd op erg verschillende manier gereageerd. Sommigen vonden die vragen maar niks, ongewoon, of niet terzake. Anderen vonden het pertinente vragen en beantwoordden ze positief of negatief. Wat er ook van zij, alle twintig antwoorden werden ongefilterd in het boek opgenomen. Je vindt er de bijdragen van Michael Amaladoss (hindu-christen,India), Marcelo Barros (Brazilië), Agenor Brighenti (Brazilië), Edmund Kee-Fook Chia (Maleisië-VS), Amin Egea (Spanje), Paul Knitter (VS), David R. Loy (VS, Boeddhistische reflecties), Laurenti Magesa (Tanzanië), Jacob Neusner (VS), Teresa Okure (Nigeria), Irfan A.Omar (VS, moslimperspectief), Raimon Panikkar (India-Spanje), Peter C.Phan (VietnamVS), Aloysius Pieris (Sri Lanka), Richard Renshaw (Canada), J.Amando Robles (Costa Rica), K.L.Seshagiri Rao (VS, hindu-perspectief), Alfonso Maria Ligorio Soares (Brazilië), Faustino Teixeira (Brazilië), José Maria Vigil (Panama). Bij wijze van illustratie geven we één reactie: die van Aloysius Pieris. Wie nog meer reacties wil lezen kan terecht op

http://tiempoaxial.org/AlongTheManyPaths/EATWOT-TowardAPlanetaryTheology.pdf *** ** *

14

Naar een theologie van religieus pluralisme Trouw en eerlijkheid in de interreligieuze omgang

Aloysius Pieris sj Een christelijke 'theologie van religieus pluralisme' moet een mix zijn van twee verplichtingen: trouw aan wat uniek is in het christelijk geloof, en eerlijkheid ten opzichte van het anders-zijn van andere religieuze visies. Maar de theologen die achter dit ideaal staan, zijn niet unaniem over wat de christelijke uniciteit is! Vandaar dat ik mijn betoog in twee delen opdeel volgens de twee christologische belijdenissen, die volgens mij de essentie van het christendom naar voor halen 1. Enkele andere standpunten, die niet met de mijne overeenstemmen, hebben de achtergrond gevormd voor deze presentatie waarin ik de 'bevrijdingstheologie van de religies', die sommigen hier in Azië verdedigen en beoefenen, wil verduidelijken en bevestigen2. 1. De 'gemeenschappelijke religiositeit' die religieus pluralisme verantwoordt Jude Lal Fernando is vurig overtuigd van de thesis van Regina Schwartz die stelt dat de essentiële dimensie van de Bijbelse openbaring, (bijna een canon binnen een canon) bestaat in de pluriformiteit en de volheid die met de hele schepping aan de mensheid wordt aangeboden. Daarbij hoort ook de gave van land dat nooit opgedeeld of privé-bezit mag worden. Allen moeten er van kunnen genieten 3. Ik wil deze opinie van Fernando aanvullen met wat hij heeft gemist: de 'lusthof' waartoe deze kosmos bestemd was (Gen2,10), met zijn vegetatie om het lichaam te voeden en ter esthetisch genot (2,9). Vandaar dat alle pijn en lijden veroorzaakt door onrecht en ongelijkheid het resultaat is van het schenden van deze kosmische orde van volheid, pluralisme en genot! Maar -met respect voor Fernando en Schwartz- deze visie is niet uniek voor de Bijbelse openbaring. Het is het gemeenschappelijke ideaal van de meeste grote religies en van alle primitieve religies. Het is de universele en oorspronkelijke openbaring die tot op de dag van vandaag overleeft in tribale en clanculturen in vele restgebieden van Azië, Afrika en het Amerikaans continent; het zijn de eerste vruchten van het evolutionaire proces waarin het gehominiseerde dier werd gehumaniseerd door de homo religiosus; en het betreft hier een pre- en buitenbijbelse visie die de Hebreeën in hun Schriften hebben opgenomen. En ze schreven het toe aan Jahweh, die al vooraf onderkend werd als de God van gerechtigheid en vrijheid, en trouwe partner in een antislavernijcampagne (Ex 20,1-3). Maar in de Bijbelse versie van deze primitieve spiritualiteit maakt God ons 'medeverantwoordelijk' (Gen 1,26) voor het koesteren van deze gezonde kosmische orde van gedeelde overvloed. Hij behandelt ons als 'medescheppers ' die moeten 'waken' over de natuur ten behoeve van de mens (2,5-15). Daarom is God onze partner in de strijd tegen plutocratie, die schaarste en lijden produceert in een wereld die voorbestemd is tot een paradijs van overvloed en genot. Van een Aziatische bijbelgeleerde, die de sterke symboliek van de oude West-Aziatische cultuur herkende, leerde ik (tegen Schwartz en Fernando in) dat de keten van geweld, begonnen bij Kaïn, een 'crisis van broederschap' weerspiegelt als gevolg van de exploitatie van de natuur in een 'beschaving' gebaseerd op aangeboren dwangmatige neigingen ('slang', 'stof') die zou kunnen uitdraaien op het bouwen van een megapolis (gesymboliseerd in Henoch 4). Terwijl Abel, daarentegen, de vrijheid van dwangmatige neigingen vertegenwoordigt en van een kosmische spiritualiteit die zorgt voor overvloed en 1

Als aangetoond in mijn monografie, Christ Beyond Dogma: Doing Christology in the Context of the Religons and the Poor, in Louvain Studies, 25, 2000, 187-213. Spaanse versie: Revista Latinoamericana de Teologia, 52, (XVIII), januari 2001, 3 tot 32 (deel 1); 53, (XVIII), mei-augustus, 2001, pp.107-124 (deel twee). 2 Zie A. Pieris, Gods Reign for Gods Poor: A Return to the Jesus Formulae Jezus, Kelaniya 1999; Spaanse versie: El Reino de Dios para los Pobres de Dios, Ediciones mensajero, Bilbao (2005); "Lo Spirito Santo in Asia", (Eds. M.Amaladoss en R.Gibellini), Theologia in Asia, Editrice Queriniana, Brescia, 2006, pp. 383-410. 3 Jude Lal Fernando, “God of Plenitude and Meditation on Conscience: Subverting Religious Narratives for Peaceful Co-existence,” in: J. O’Grady and P.Scherie, Ecumenics from the Rim: Explorations in Honour of John D’Arcy May, LIT Verlag, Münster, 2007, pp. 369-377. 4 Gen. 4, 17-24. nvdr

15

genot5. Jammer genoeg is het alleen in de Bijbel dat een aantal scheppingstheologen van het Westen voor het eerst deze spiritualiteit tegenkomen. Waarschijnlijk omdat het niet-bijbelse christendom, waarin het Westen eeuwen geleden werd gekerstend, de eigen Westerse versie van deze oorspronkelijke religiositeit als louter natuuraanbidding of bijgeloof had geëlimineerd. De tarwe werd samen met het onkruid verwijderd. Het christendom dat ze naar Azië brachten, leed onder dezelfde negatieve benadering van Aziës primitieve religies. Dat hebben de Aziatische bisschoppen in het licht gesteld en bekritiseerd 6. Ook wetenschap en technologie, die het Westen ontwikkelde naar de cartesiaanse visie van 'de Mens die de Natuur exploiteert', heeft de herinnering aan de 'het mens-kosmos verbond' van de oude tijden weggevaagd uit de geschiedenis. Het resultaat is een technocratie gelieerd aan een seculiere dezewereldsheid, die nu de heilige deze-wereldsheid van Aziës kosmische religies aan het opslokken is. De tekenen des tijds roepen de voorstanders op, van zowel de Bijbelse als de niet-bijbelse versies van kosmische spiritualiteit, de krachten te bundelen tegen dit soort technocratie (en dit soort christendom) die voortgaat schaarste te produceren waar meer dan genoeg is 7. Daarom zou deze kosmische religiositeit het gemeenschappelijke fundament moeten zijn waarop alle religies elkaar ontmoeten en het religieus pluralisme vieren als een geschenk aan de mensheid, waarbij ze elkaars onherhaalbare identiteiten waarderen en stimuleren. Zij die deze gemeenschappelijke spiritualiteit niet in praktijk brengen, zijn de antireligieuze en antipluralistische fundamentalisten die verantwoordelijk zijn voor de huidige interreligieuze conflicten! Zij zijn het die beroep doen op verschillende 'ismen' (theïsme of atheïsme, of wat dan ook) om hun monocratische bedoelingen te rechtvaardigen. In om het even welke geschiedenis, met inbegrip die van Israël zoals neergelegd in de Bijbel, wordt afgoderij die beroep doet op de goddelijke wil om geweld te rechtvaardigen, van binnenuit bekritiseerd vanuit een kosmische religiositeit. Het zijn niet de ideologieën, ingeroepen door dergelijke fanatici, die aan de grond liggen van alle geweld, maar "de hebzucht die afgodendienst is” (Kol 3,5). In de spiritualiteit van de zaligsprekingen van Jezus beluistert een Aziaat de echo's van een kosmische spiritualiteit die gemeenschappelijk is voor alle godsdiensten: - 'het gelukkige leven' (zalig zij die..) van het delen van de overvloed van de natuur, zoals de vogels in de lucht en de lelies in het veld, zonder oppotten, zonder angst (Mt 6,19-34). Hier wordt een spiritualiteit, gemeenschappelijk aan alle godsdiensten, geformuleerd in het kader van het Bijbelse theïsme: een oefening in 'geloof' ('emuna', wat betekent een angst-vrij vertrouwen) in een Vader-Moeder God, die 'trouw' is ('Emet', of absoluut betrouwbaar). Vandaar dat het vertrouwen in een dergelijke God alle vertrouwen in andere 'goden' uitsluit (Ex 20, 2-3), goden benoemd als Mammon, wat 'ongedeelde rijkdom' betekent en 'verabsolutering van wat relatief is' (zoals kleur en kaste, religie en ras, taal en land). Aangezien dergelijke afgoderij 'hebzucht' is (Kol 3,5) erkennen we dat de Aziatische religieaanhangers, die niet God-gelovigen in de Bijbelse zin zijn, niettemin toch anti-idolatrische Mammonverwerpers zijn want zij bepleiten een leven zonder hebzucht, wat de sine qua non is voor gedeelde overvloed. Het 'God-Mammon conflict' is dus de typisch christelijke formulering van een gemeenschappelijk religieus erfgoed. Daarom moet ons geloof in het vleesgeworden Woord, gekruisigd en verrezen, uitmonden in een christologische belijdenis: Jezus is de onherroepelijke antinomie tussen God en de Mammon. 2. De uniciteit van het Christendom: 'Jezus als Gods verdedigingsverbond met de armen' Waar ook de aanhangers van de Geld-Demoon, door uitbuiting en oppotten, volheid, pluralisme en genot dreigen te vervangen door respectievelijk schaarste, plutocratie en pijn, daar kan Jahweh niet neutraal blijven. Want Ze is gebonden door een verbond om Zichzelf te identificeren met de slachtoffers van die zondige optie: het verbond met de weggelopen slaven van Egypte, geratificeerd op de Sinaï en hernieuwd 5

Shirley Lal Wijeysingha, “Cain and Abel: Brotherhood in Crisis", Vagdevi, Journal of Religious, Reflection, 1/2 (Juli 2007), pp.45-52. De auteur heeft hier gebruik gemaakt van het ongepubliceerde onderzoek van J-L. Ska, Genesis I-II, (Rome, 1986). Met de toelating van deze laatste. 6 FABC Papers, No. 81(Hong Kong), 25 7

Zie A.Pieris, Asian Reality and the Christian Option: A Plea for a Paradigm Shift in Christian Education in Asia, in Dialogue, NS (Colombo), Vol. xxx, 158-196 (2005-6) 171-77

16

door Christus op Golgotha. Het is niet verwonderlijk dat de gerechtigheid, waar de armen in tenminste 40 psalmen (zoals Lyonnet stelt) om schreeuwen, een beroep doet op Gods (verbondelijke) liefde en trouw jegens de armen. Dit staat in schril contrast met Gods houding tegenover de onderdrukkers, die er een is van 'woede' (orge tou Theou)8, de woede van de slachtoffers toegeëigend door Jahweh, hun verdedigingsbondgenoot. Onze unieke bijdrage aan de interreligieuze dialoog is te belijden dat Jezus Gods defensiepact met de armen is, niet louter in woorden, maar door actief Gods eigen verdediging van de armen bij te treden9. Een dergelijke actie is nooit een bedreiging geweest voor andere religies, omdat ze niet de bekering van andere gelovigen tot het christendom beoogt, maar wel de bekering van de orde van de opgelegde schaarste naar die van gedeelde overvloed. Alle godsdienstbeoefenaars kunnen aan deze strijd deelnemen zonder afbreuk te doen aan hun geloof. Ik zou opgehouden hebben christen te zijn als de Jahweh van de Bijbel niet in staat was tot woede die de onderdrukkers in naam van hun stemloze slachtoffers met het hellevuur bedreigt -niet om ze voor eeuwig te vernietigen (dat zou haat zijn), maar om hun bekering uit te lokken en de verschoppelingen te ondersteunen. Want profetische woede is een uiting van verlossende liefde. De parabel van het laatste oordeel (Mt 25) is goed nieuws voor de armen, omdat de dreiging van het eeuwige hellevuur de nietarmen dooreenschudt uit hun zelfgenoegzaamheid ten overstaan van de toestand van hun broeders en zusters. De God van de Hebreeuwse en Christelijke Schriften richt zich niet tot de machtigen en de machtelozen in dezelfde taal. En dat moeten wij ook niet! De Hitlers, de Pinochets, en de Bushes konden hun gang gaan omdat hun pastores gefaald hebben en zelfs vreesden om Jezus Christus te verkondigen als Gods defensiepact met de onderdrukten! Want christelijke fundamentalisten verdunnen het begrip van 'Gods Toorn' door het te vergeestelijken en weg te halen uit Gods verbondsgerechtigheid. Op die manier verdwijnt het geweld tegen de armen uit het gezichtsveld van hun God en van hun theologie van de 'verzoening' ('het bedaren van Gods toorn'). Wat deze fundamentalisten hebben gedaan door middel van een verdoold evangelisme, kunnen wij, voorstanders van dialoog, doen door middel van een echte vredesmentaliteit. Paul Knitter deed een oprechte poging om Thich Nhat Han's en Rita Gross' Boeddhistische kritiek op de bevrijdingstheologie tegemoet te komen. Zij drukken hun onbehagen uit over agressieve uitdrukkingen zoals Jon Sobrino's 'Anti-Koninkrijk' of mijn eigen verwijzing naar het Verbond als een 'verdedigingspact' tussen God en de armen10. De implicatie daarvan is dat een Aziatische bevrijdingstheologie op basis van Gods verbond met de armen, dwaalt als ze het begrip van de goddelijke toorn tegen de daders integreert, want dit is aanstootgevend voor niet-christelijke Aziaten. Deze soort onbehagen is terug te voeren tot drie bronnen. De eerste is de verwarring tussen woede en haat. De vergevende liefde in het christendom omvat profetische woede maar sluit rancune uit. Het advies van de Apostel "boos worden zonder te zondigen" (Ef 4,26) insinueert dat er in het leven van de christen een legitieme plaats is voor een niet-haatdragende woede. Thich Nhat Han en andere boeddhistische critici mogen eraan herinnerd worden dat zelfs de boeddhistische geschriften verwijzen naar heilige monniken die 'branden' van heilige verontwaardiging tegen hun dwalende collega's (Vinaya III, 137, 138). Dit insinueert dat ook het boeddhisme een onderscheid maakt tussen woede en haat. De tweede bron van bezwaar is de inclusieve methode van inter-schriftlezing (cross-scripture reading), waartoe men in de interreligieuze dialoog vaak zijn toevlucht neemt. Dit is een methodologische blunder die ik reeds heb geïllustreerd met voorbeelden uit de geschriften van Thic Nhat Hahn zelf 11. In naam van 8

S. Lyonnet, Il Nuovo Testamento alla luce dell’Antico (lezingen uit 1968), 1971, nieuwe druk 1977

9

Uitgebreid ontwikkeld in mijn Christ Beyond Dogma: Doing Christology in the Context of the Religions and the Poor, in Louvain Studies, 25, 2000, 187-231. Spanish versie: Revista Latinoamericana de Teologia, 52, (XVIII), Januari 2001, 3-32 (deel 1); 53, XVIII, mei-augustus 2001, 107-124 (deel 2) 10 Paul Knitter, Is God’s Covenant with Victims a Covenant against Oppressors? Aloysius Pieris and the Uniqueness of Christ; R. Crusz, M. Fernando & A. Tillekratna, Encounters with the Word: Essays to Honour Aloysius Pieris, EISD, Colombo, 2004, 195-208. 11 A. Pieris, Cross-Scripture Reading in Buddhist Christian Dialogue: A Search for the Right Method, in J. Wickeri (editor), Scripture, Community and Mission. Essays in Honour of D. Preman Niles, CCA, Hong Kong and

17

de interreligieuze dialoog water in de wijn doen met betrekking tot het onderscheidend kenmerk van het christendom komt erop neer een partner van de dialoog helemaal uit te sluiten! Want hier hebben we te maken met een niet-onderhandelbaar element in de Bijbel, net zoals het niet-theïsme een nietonderhandelbare factor is in het Thervada boeddhisme. Onverzoenbare verschillen zijn een constitutieve dimensie van het pluralisme. Een theologie van de dialoog is een theologie van het pluralisme. De derde bron van misverstand is het onvermogen de aard van Gods verdedigingsstrategie, zichtbaar geworden in het vleesgeworden, gekruisigd en verrezen Woord, in wie God en de slachtoffers van onrecht één enkele door verbond bezegelde en dus heilbrengende realiteit vormen. Dus in Jezus ontmoeten we beide partners van het verbond, God en de armen, die twee vormen van verzet tegen het geweld laten zien. Aan de ene kant de uitoefening van Gods toorn tegen degenen die anderen uitbuitten, maar anderzijds het vergeven van de eigen vervolgers. In Jezus' leven en werk zien we Gods toorn die wordt losgelaten op de schenders van de kwetsbare, maar in zijn lijden en dood zien we God zichzelf op niet te onderscheiden wijze identificeren met de onderdrukten. Hij wordt een van hen, want hij durfde zijn onderdrukkers uitdagen door de gruwelen van marteling tot ter dood te trotseren. Zo graveerde hij in de annalen van de menselijke geschiedenis dat het godsmoord is om de armen van hun leven te beroven! Deze soort God en dit soort goddelijke betrokkenheid met de onderdrukten zoals geopenbaard in Jezus kom je alleen in het christendom tegen en niet in andere godsdiensten. Michael Amaladoss beweert dat het hindoeïsme zo een God kent, maar dat is niet hard te maken vanuit de hindoeschriften 12. Geen enkele theoloog, die tegelijk een gekwalificeerde en erkende indoloog is, heeft tot nu toe in geen enkele Indische godsdienst een aanwijzing gevonden van zulk een geloof 13 Kortom: mijn trouw aan mijn eigen christelijke identiteit vereist dat ik eerst en vooral verkondig dat Christus iemand is die vraagt zich af te keren van de aanbidding van de mammon (Mt 6,19-24) en niet van andere religies (Mt 23,15). Dat bevestigt de gemeenschappelijke spiritualiteit van alle religies binnen mijn geloof. Ten tweede, in overeenstemming met mijn christelijke uniciteit, belijd ik, vanuit dat gemeenschappelijk platform, in woord en daad, in liturgie en leven, dat Christus Gods verdedigingspact is met de onderdrukten - en zo leg ik de basis voor een 'Bevrijdingschristologie van de Godsdiensten '.

Aloysius Pieris, sj Directeur van het Tulana Onderzoekscentrum, Kelaniya, Sri Lanka (vertaald uit het Engels. Oorspronkelijke titel: Toward a Theology of Religious Pluralism. Fidelity and fairness in inter-faith fellowship) *** ** *

CWM, London, 2002, 240-41. 12 God’s Reign for God’s poor, 83-89. 13 Door Ann Alden ondervraagd (Religion and Dialogue in Late Modernity, Lund 2004, 123), is Amaladoss, in plaats van een tegenargument aan te brengen, alleen maar mijn uitdaging uit de weg gegaan door te zeggen dat ik speel met het woord 'arme'. Maar dat woord is in feite niet mijn uitvinding, maar een algemene term die herhaaldelijk gebruikt wordt in de hebreeuwse en christelijke Schriften (zoals de geschriften van de schriftgeleerde George SoaresPrabhu ruimschoots hebben aangetoond). Ik heb de moeite genomen om alle in de Schrift vernoemde concrete categoriën van de armen uit te zoeken. Ik heb dit zo volhardend en duidelijk in zoveel van mijn geschriften vermeld dat 'spelen met het woord', op zijn zachtst gezegd, een gebrekkig antwoord is op mijn uitdaging. Ik wacht nog steeds geduldig op een eerlijke poging tot tegenbewijs!

18

Tussen PUIN & HOOP fragmenten uit het Marcus evangelie (16,1-8; 4,35 – 5,43) Bijbelvierdaagse Christenen voor het Socialisme 6 – 9 augustus 2013 Tussen puin en hoop: onder deze titel beschrijft Tine Danckaerts in MO* (maart 2013) de dramatische toestand waarin Irak, 10 jaar na de invasie door de VS en Groot-Brittannië, is terechtgekomen. Alles ligt in puin. "Minstens 120.000 burgers en misschien wel tien keer zoveel" zijn omgekomen. Geen happy-end dus van beloofde bevrijding, vrede en democratie. Geen nieuwe schepping maar veralgemeende chaos. De auteur van het Marcusevangelie en de mensen van zijn tijd hebben het ook meegemaakt. In het jaar 70 heeft het toenmalige imperium een joodse opstand bloedig neergeslagen. Jeruzalem en zijn tempel werden verwoest. Meer dan honderdduizend mensen werden gedood, vermoord, gekruisigd. In een straal van 15 km was geen hout meer te bespeuren, zoveel kruisen stonden rond de stad opgesteld, noteert geschiedschrijver Flavius Josephus. Het Marcusevangelie is geschreven op de puinhopen van de hoop. Ook daar dus geen happy end. De vrouwen die Jezus' lichaam gingen zalven, "vluchten weg van het lege graf, want siddering en ontzetting heeft hen bevangen en ze zeggen aan niemand iets, zo bevreesd zijn ze geworden" (Mc. 16,8) En toch luidt Marcus' openingszin: "begin van het evangelie (= goede nieuws) van Jezus Messias". Inderdaad. Marcus roept zijn gemeente op niet te wanhopen, maar in de lijn van deze man uit Nazareth een bevrijdende praktijk te ontwikkelen: genezen, brood delen, demonen uitdrijven, kortom er zijn voor en met kleine mensen. Hieruit groeit de hoop van Israël. Tijdens deze Bijbelvierdaagse gaan we hier dieper op in, aan de hand van een nauwkeurige lezing van drie fragmenten. We stellen ons daarbij de vraag naar de puinhopen en demonen van onze globaliserende wereld. Is redding nog mogelijk? Voorzeker wél, maar wat staat ons dan te doen, wat kunnen we bewerken? Want zonder de hand aan de ploeg te slaan zal het niet gaan. Zonder bevrijdende praktijk geen hoop! Gelukkig zien we hier en daar al tekenen van opstanding. WERKWIJZE We werken afwisselend in kleine groep en in plenum. In kleine groep lezen we nauwgezet de tekst. We leggen verbanden met ons persoonlijk leven en maatschappelijke situaties. In grote groep luisteren we naar: Dirk Van Duppen Arts in een groepspraktijk van Geneeskunde voor het Volk. Verwierf ruime bekendheid met zijn boek De Cholesteroloorlog waarin hij het Kiwimodel voor de financiering van geneesmiddelen introduceerde. Hij schetst ons de maatschappelijke betekenis en sociale inbedding van de gezondheidszorg. Wat betekent genezen in onze tijd? Hinderpalen en perspectieven. Elke Vandeperre Vormingswerkster en coördinator van Motief v.z.w., gespecialiseerde vormingsinstelling op het snijpunt van levensbeschouwing en samenleving. Zij heeft zich verdiept in de problematiek van het

19

'bezette denken'. Hoe zijn we er slachtoffer van? En hoe kunnen we ons eruit bevrijden? Welke rol is er weggelegd voor het vormingswerk? PRAKTISCH De vierdaagse heeft plaats in het Oasecentrum (Don Bosco) in Groot-Bijgaarden, H.Placestraat 44 van dinsdag 6 augustus (10u) tot vrijdag 9 augustus (16u). De werkwijze van deze vierdaagse vereist een volledige deelname. Na inschrijving ontvangen de deelnemers een brief met praktische gegevens en een wegbeschrijving. BEGELEIDING Bijbelcollectief van Christenen voor het Socialisme

ORGANISATIE, INFO, INSCHRIJVING Christenen voor het Socialisme Belgradestraat 80 2800 Mechelen tel.: 015-41.64.84 in samenwerking met Motief vzw e-mail: [email protected]

*** ** *

20